Bunlar, Kitab-ı kebire/büyük kitap, kitab-ı sagire/küçük kitap ve bunları arasındakikitaplara mahsûstur.Bu bölümün içerdiği konular arasında, şunlar da vardır: Fatiha'nın içermiş olduğu hakikat ve fasılların mertebelerine dikkat çekmek; bunların birbirleriyle olan irtibatlarının Özetle açıklanması:

Bu bölüm, lafız ve mânâ olarak vârid olduğu tarzda yazılmıştır. Gerçi hepsi de, mânâ açısından böyledir, yani bunlar, çaba ve fikir ile yazılmamışlardır; fakat bu bölüm, bu özellikte lafız ve mânâyı birleştirmede yeganedir, ki, bu ve başka eserlerimde genellikle böyle değildir.

Bilinmelidir ki: İki durum arasında farz edilen veya kendisine başlangıcın veya bitişin nisbet edildiği herhangi bir şeyin bir fatihası/başlangıç ve bir de hatimesi/son olmalıdır. Bir şeyin başlangıcı/fatiha, o şeyin başlangıç mertebesi, hatimesi ise, o şeyin sona erdiği mertebedir. Bunun yanında, her iki hükmün kendisine raci olduğu ve bunları birleştirip, onlarla taayyün eden üçüncü bir durum daha vardır.

îşte "Fatiha sûresi", işaret olunan bu hususlar cümlesinden-dir. Aynı şekilde insan, alem ve zikrettiğimiz şekilde alemin feri olup, ona tabi olan şeyler de böyledir.

Bu sabit olunca şu bilinmelidir ki: Hak subhanehû ve teala, Zâtının ve kendisinden başkasının bilmediği hüviyetinin gayb hazinesini "el-Cami" ismiyle açmıştır. "el-Cami" ismi, cem/birleşme ve tefrika /dağılma, ıtlak/mutlaklık ve takyit/sınırlılık, evvellik/ilklik ve âhirlik/sonluk, zâhirlik ve bâtmlık sıfatlarını birleştirir. Hak, onu isimleri ve "a'yân/mevcudat" için bir miftah/anahtar olmaya tahsis etmiştir.

îşte bu miftah, yaratılışın başlangıcı sırrında dikkat çektiğimiz "hamd"den ibarettir. Bu ismin "ahadiyeti" ile, ilk açılma ve genişleme/bast ve intişar mertebesinde, her şeyde zuhur eden çokluğu ve farklılığı açmıştır.

Hak, sıfatlar kapısını hayât ile, cem'i tafsil ile, tercihi ihtiyar

ile açmıştır; icmali tafsil ile, taayyünü temyiz ile, tahsisi istidlal ve tezkar/hatırlama ile açmıştır; rahmetinin ve genişliğinin kapısını, Vücûd-i âmm tecellîsiyle açmıştır; hususu umum ile, umumu genişlik ile, genişliği ilim ile, yaratmayı kavil ile, kavli irâde ve iktidar ile açmıştır.

Hak, idrâk ve idrâk araçları kapısını da, telakki, yansıma ve nurların bitişmesiyle/iktiranü'I-envâr açmıştır; kemâllerin kapısını, gayelere, muhabbete, hayrete ve öğrenmeye ilişen/taalluk idrâkler ile açmıştır; teveccühlerin kapısını, "hubbî/bilinme arzusu" hareket ve gayesine ilişen yaratıklarına karşı duyduğu şevkinin hükümlerinin ortaya çıkmasıyla açmıştır; ülfet kapısını, münâsebet bağıyla ve ittihat ve görme hükmüyle açmıştır. Hak, zuhur ve izhâr mertebelerini kemâle erdirme için, Hz. Adem ile büyük hilafet/hilafet-i kübra kapısını açmıştır; Adem ve Havva ile beşerî üreme ve doğum kapısını açmıştır; Adem ve Havva ile kendilerinde kemâle eren zürriyetin tafsilinin sırrını intişardan/yeryüzüne yayılmak önce izhâr etmiştir; iftirak kapısını, zıtlığı göstererek ve nefret hükmünü izhâr ederek açmıştır; kerem kapısını ise, müstağnilik ve perdeleri yok etmekle açmıştır.

Hak, ikram kapısını marifet ile; fetih kapısını, seçmekle/istifa; seçme/istifa kapısını, inayet ile; inayet kapısını, muhabbet ile; muhabbet kapısını ilim ile; ilmi ise, müşahede ve ihbar ile açmıştır. Hak, kendisini bilmekten hayrete düşmek ve aciz kalmanın kapısını, bir tek hakikatte siniriılık-mutlaklık, tenzih-teşbih, gösterme ve gizleme gibi zıtlıkları birleştirmeyi düşünmedeki tereddüt ve acizlik ile açmıştır. Hak, yollarının kapısını, gayeler ile ve her gayeyi ihata ettiğini bildirmek ile açmıştır. Şöyle buyurmaktadır: "Dikkat edin bütün işler, Allah'a varır." (Şura, 53); "Bütün emir, ona racidir." (Ali İmran, 109)

Böylelikle Hakkın, kendi genişliğiyle bütün mertebeleri, nihayetleri ve bölgeleri irnar/ta'mîr ettiği bilinmiş olur.

Hak, istikâmet kapısını maksat ve gayelerin konularıyla açmıştır; bunlar, sülük sahiplerine ve seferlere nisbetle yolların gayeleridir. Hak, sâliğin sınırlanmasını gözetmek, maslahat ve mertebesini belirlemeye dikkatini çekmek için, bu yollardan dilediklerini şeriatlarıyla belirlemiştir; böylece hükmün, ilk seferlerde taayyün eden şey olduğu bilinmiş olur.

Hak, her şeyi kuşatan yaratıcı ve genel "rahmanı" rahmeti itibarıyla, ilk külli paralellik/muhazat kapısını, yaratılmış mümkünlerin kabiliyetlerinin mutlaklığı ve bu mümkünlerin, Vü-cûd'un zuhuru için ayna mesabesinde olmalarıyla açmıştır. Ayrıca bu kabiliyetler, ilâhî isimlerin eserlerinin zuhur ve taayyünlerinin şartı olmaları itibarıyla da, vücûdî tecellînin yerini almışlar/ivaz ve hükümleri birbirlerine nüfuz etmiştir; bu vücûdî tecellî ile mümkün kabiliyetlerin harici varlıkları ortaya çıkar. Böylece, bu da "kaza" ve "kader" sırrının anahtarı olmuştur.

Hak, ilâhî hükümler kapısını haller ile açmıştır; mizanları ise, eserlere göre mânâ ve suret olarak itidal ve inhiraf/sapma ile açmıştır; kurbiyetine mazhârhğı, ilme dayanan hükmünü ve yüce tedbirinin kapısını Kalem-i a'la ile açmıştır. Kalem-i a'la, varlıkların ve başkalarının yardım unsurundan mukaddestir. Hak, bununla kendisine yönelmenin hükmünü ve bu hükmün, yakınlığa/kurbiyet olduğu kadar yüz çevirmeye de neden olan levazımını belirlemiştir.

Hak, vücûdî-tafsil kapısını, değişmeden, bozulmadan, başkalaşmadan, fikirler tarafından mülahaza edilmekten korunmuş olan "Levh"i ile açmıştır; zaman kapısını "an" ile açmıştır; keyfiyet kapısını ise, "şe'n/durum" ile açmıştır. Bunların hükümlerinin umumiliğine, basîret sahiplerinin dikkatini çekmiştir. Hak, cismanî mazhârlar kapısını, kuşatıcı dairevi felek ile açmıştır.

Cismani mazhârlar, ihata, nihayette gaye gerçekleştiğinde tekrar bidayete dönmek gibi, gayba ait ulvî hakikatlerin misâlleridir.

Hak, "ed-Dehr" isminin suretinin kapısını, Arş'm ve kendisine tabi olan devirlerin günlük hareketiyle açmıştır; vakitlerin kapısını, bütün feleklerin ve seyyar yıldızların/kevkeb geride bıraktığı hareketlerin takdiriyle açmıştır; hareketlerin kapısını, zuhur ve izhârın kemâline taalluk eden "hubbî" dürtü/bais ile açmıştır; şahsî tafsîlî ve emre bağlı temyizin kapısını ise, ulvî Kürsî ile açmıştır. Kürsî, (bilginin) vürûdun/gelişi ve sudûrun mahalli, Mukarrebin'in menzili, Ebrar'ın mekanıdır.

Hak, emir kapısını "beka" ile açmıştır; ibkayı itidal ile açmış; terkip kesretinin hükümlerini, ahadiyet ve cem hükmünün baskınlığı ve bu hükümle ihtilaf hükmüne riâyet etmekle ortadan kaldırmıştır; bu ihtilaf, miktarı muhafaza etmekle zıtlar arasında sabittir.

Hak, yüce göklerin dinçlik/neş' kapısını, güneş feleği ile açmıştır; aynı zamanda onu, gece ve gündüzün anahtarı yapmıştır. Unsurların kapısını, yüce Arşını taşıyan ismiyle açmıştır; burası, istikrar makamı değil, istiva makamıdır. Unsurların terkiplerinin kapısını, "müvelledat" ile açmıştır; müvelledatm kapısını, madenler ve taşlar ile açmıştır; emrinin kapısını, davet ile; davetin kapısını, vaad, teşvik ve korkutmanın/inzar güzelliğiyle açmıştır.

Hak, emrine bağlanma/imtisal kapısını, "sema/işitme" ile açmıştır; sema kapısını, nida ile; nida kapısını yüz çevirmek ile; hüccet kapısını inkâr ile açmıştır; unutma kapısını, gaflet ile; gaflet kapısını ihata ve birleştirmedeki nakışlık ile açmıştır. Zikir kapısını, huzur ve düşünmek ile açmıştır; rubûbiyet saltanatının kapısını, merbub ile; talep ve ubudiyet kapısını, muhtaçlığı, acizliği ve düşkünlüğü görmekle açmıştır. İbâdet kapısını, "el-Kah-har" ve "el-Muktedir" isimlerinin hükmü altında infiali/edilgenlik müşahede etmekle açmıştır; münacat kapısını ise, makûl mü-vacehenin/yüz yüzelik şahinliği, edebe uygun doğru telakki, teslim, iktida ile açmıştır. Övgü kapısını, rubûbiyet makamının merbub hakkında içermiş olduğu lütuf ve rahmeti bildirmek ileaçmıştır. Bununla beraber Hak, her halde ve durumda dilediğ her şeyi ve dilediği şekilde yapmaya kadir ve mâliktir.

Hak, şükür kapısını ihsan ile açmıştır; ihsanını artırmayı, şükür ile açmıştır. Hak, ihsan ve lütfuna mazhâr olan kimselerde kahrının hükümlerinin nüfuzunu göstermiştir. Böylelikle, nimetlere hürmetsizlikten sakındırmış ve düşünen kimselere öğüt vermiştir.

Hak, isteme kapısını, hacet, umut, hüsnü zan ve beklemeyle açmıştır; övgü ve tazim kapısını, rubûbiyetin izzetinin altında kulluğun zelil oluşunu göstermekle açmıştır; böylece kul, taşkınlığı, büyüklenmeyi ve böbürlenmeyi terk eder.

Hak, yardım isteme kapısını, kabul, tevekkül ve destek istemek ile açmıştır. İki kabzanın/tutuş ayrılmasını, icabet ve "ina-be/yönelme" hükmünü tahsis etmekle açmıştır; bunların hükmü, saidlerde, şakilerde ve facirlerde ortaya çıkar.

Hak, hidâyet ve beyan kapısını, af ak/ufuklarda ve en-füs'te/nefislerde izhâr ettiği âyetleriyle açmıştır. Bunların hükümlerini ve hikmetlerini anlayış/fehm ve nutkun hakîkatiyle açmıştır; bunları, emrinin mütercimi olan seçilmiş, seçkin zâtlarda kemâle erdirmiştir.

Anlaşılmazın/mu'cem kapısını, "irab" ile açmıştır; müphemin kapısını, fesahat ile; remzin kapısını şerh ile; karmaşığı tahlil ile; sınırlılığı mutlaklık ile; çiftleri teklerle açmıştır; emel kapısını, imkân ve aldanma/iğtirar ile; iddia kapısını ise, ihtiyar ile açmıştır; sakınma kapısını, imkân ile; kuşku kapısını, tahmin/farz ile; itminan kapısını, müşahede ve görmekle; irsiyet kapısını, nesep ve mensubiyet belgesiyle; kazançlar kapısını, neş'etler, vakitler ve ömürler ile açmıştır. Sebeplere tevessül kapısını ise, tecrübe, alışkanlık ve tekrarlama kuşkusuyla açmıştır.

Hak, selâmet kapısını asıl üzere baki kalmak, ariyet hükmündeki arazlar ile sınırlanmamak, iddiadan uzaklaşmak ve eserlere tabi olmakla açmıştır. Cüret kapısını ise, hükümle, mehil vermekle, ihtimalle, cehaletle ve bağışlanma ümidiyle açmıştır.

Hak, kahır ve intikam kapısını, şirk, çekişme, kavga ve inti-kam/intisar ile açmıştır. Hak, benzerleri göstermekle süreklilik ve devamlılık kapısını açmıştır; ismet kapısını, dirayet ile; müsamaha kapısını izan, itiraf ve özür dilemekle açmıştır.

Hak, "el-Mütekellim" isminin kuşatıcılığına nisbetle aziz olan kitabını, "Ummü'l-Kitab" ile ve de ilim ve zikirleri birleştiren fatih ile açmıştır. Fatiha'yi, ilk aslî isimlerden sonra gelen küllî isimlerin zikri ile açmıştır; bunlar, derecelerde ve eserlerde zikredilmiştir. Hak, isimlerinin zikrini, nutk ve ortaya çıkmanın başlangıcında tam harflere karşı önceliği olan "Ba" harfi ile açmıştır.

Hak, zâtını ve camiliğinin mertebesini bilmenin, onu göstermenin ve bütün sıfatlarının üzerindeki kemâl tecellîsinin kapısını, varlıkların sonuncusu olarak izhâr ettiği varlık ile açmıştır. Hak, onu kendi sureti üzere yaratmış, sırrını ve suretini ona giydirmiş, bütün hazinelerinin koruyucusu ve bütün anahtarların aslı olan anahtar, lamba ve nurların kaynağı yapmıştır. Onu ancak, onun anahtarı olan kimse bilebilir. O ise, zâtının içerdiği, alem ve neşetlerinin kuşattığı, mertebe ve makamlarının ihata ettiği anahtarlardan, Rabbımn kendisine göstermeyi ve açmayı dilediklerini bilebilir. [1]

Mefatihu'l-Gaybi Gaybın Anahtarları

İlah teala, "Gaybın anahtarları onun katmdadır, O'ndan başkası onları bilemez" (Enam, 59) buyurmaktadır. Kuşkusuz bu âyette geçen nefiy, bütün bunları Haktan başkasının bilemeyeceği; "mefatih-i gayb" oluşları yönünden ve Hakkın öğretmesi ve tarifi olmaksızın bilinemeye-cekleriyle ilgilidir.

Bunların, bizzat kendilerini, birbirlerini ve kimin anahta-rı/miftah olduklarını bilip bilemeyecekleri veya herhangi bir çaba ve gayret olmaksızın sırf Hakkın öğretmesiyle bunlarm bilinip bilinemeyecekleri hususunda ise, herhangi bir nas yoktur.

Bunların bazı sırlarına muttali olan kimse, imkânsız olan şeyin şu olduğunu anlar: Mefatihü'1-gayb, ilk açılışı itibarıyla Gayb-ı Mutlak'm miftahları/anahtarları olmaları yönünden bilinemezler; yoksa hakikatleri açısından, bilinemeyecekler demek değildir. Çünkü miftahlık, bunların hakikatleri üzerinde zait bir sıfattır. Bu sıfatın bilinmesi, bunların açılmalarını ve ilk fethin keyfiyetini müşahede etmekle bilinir. Bu ilk fetih, her şeyin öncesinde olduğu için, sadece Hak tarafından bilinebilir. Çünkü "Hak, var idi ve O'minla beraber başka hiç bir şey yok idi."

Şayet birisi, bu yaratıcı fethin sırrını ve keyfiyetini görmüş olsa idi, O'nun aynı değil, el-Evvel gibi olurdu, çünkü birinci fetih, gerçekleşmişti.

Aynı zamanda miftahlığm mânâsı, kendisiyle nitelenmiş ha-kîkat ile gayb arasındaki bir nispettir. Bu gayb'm açılmasıyla,miftahlık ile nitelenen hakikat için bu nispet ve sıfat sabit olur. îki şey arasındaki bir nisbetin tahakkuku, bu iki durumun bilinmesine bağlıdır. Bu iki şeyden birisi Zât'a ait ilâhî gaybdır. Hakkın zâtının, herhangi bir isim, hüküm, nisbet veya mertebe itibarı olmaksızın hakikati açısından, bilinemeyeceğinde hiç bir görüş ayrılığı yoktur.

Binaenaleyh işaret olunan marifet, bu açıdan imkânsız olmuştur. Bu konuda, tekrara ve yinelemeye gerek olmayacak derecede açıklamada bulunmuştuk.

Kâmil tahkik/ tahkik-i etemm şunu ifâde etmiştir ki: Herhangi birisi, bu miftahlarm zâtlarına dair bir bilginin kokusunu aldığında, bu, o kişinin resminin, hükmünün, nâ'tmm, isminin Hak-kın nurlarının parıltıları ve Vech-i keriminin dalgaları altında fânî ve helak olmasından sonradır; nitekim daha önce, en doğru yol üzere kadim makama sülük eden sâliğin halinin açıklanması bölümünde buna işaret etmiştik.

Bu durumda alim, mütealim/ilim öğrenen ve ilim vahdaniyet/birlik mertebesinde bulunurlar; karışıklık ve benzerlikler ortadan kalkmış, "La ilahe illallah/Allah'tan başka hiç bir ilâh yokur" sözünün anlamı tahakkuk etmiştir. Bununla beraber Hak, basiret ve basarların/göz idrâkinden, akıl ve fikirler tarafından ihata edilmekten, cihet, itibar ve çeperlerin sınırlamasından münezzeh olması açısından Zâtının gaybmda bulunur.

Allah münezzehtir, kendisinden başka hiç bir ilâh yoktur. O, aziz ve gaffardır. Nitekim bunu, ifâde etmiş, açıklamıştık ve haber verdiği ve işaret ettiği şeye de dikkat çekmiştik. [2]

"Hamd Alemlerin Rabbı Olan Allah İçindir" (Fatiha, 1)

Bu bölüm, dört meseleyi içermektedir Birincisi, haindin sırrı; ardından "Allah'' isminin sırrı, sonra "Rab" isminin sırrı, sonra "alemlerin/alemin" sırrının açıklanması gelmektedir. [3]

Mukaddime

Bu konuya girmeden önce, veciz bir esasın takdimi gerekmektedir ki, bu esas, daha önce ifâde edilen kaidelerden mevzu-umuzla ilgili olanların bir kısmını hatırlatacak, bundan sonra zikredilecek şeylerin anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

İşte bu ve benzeri nedenlerden dolayı bu küllî kaideleri takdim ettim ve bu kaidelere ilim ve hakikatlerin küllilerini yükle-dim. Üstün akıl sahibi/lebîb, bundan sonra gelecek~tafsil£mese-leleri bilmede bu küllî ilim ve hakîkatlerden yararlanır. AyrıcaT açıklanması asıllarının bilinmesine bağlı olan kapalı yerlerde, ifâde edilmiş küllilere dikkat çekmekle yetinmek için bu kaideleri zikrettim. Bu kapalı konuların bilinmesi, bu aslın ve hükmün sırrını bilmekle gerçekleşir; bu durumda tekrarlamaya ve yinelemeye gerek duymam.

Geçen ifâdelerden bu konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken şey şudur: Her varlığın -ki, her ne olursa olsun- bir zâtı ve bir de mertebesi vardır. Varlığın mertebesinin, bir takım hükümleri vardır, bu hükümler, onun "hakîkat-i sabitesi" ile taayyün eden varlığında zuhur ederler. Binaenaleyh bu hükümlerin sahibinin zâtindaki eserleri, "ahval/haller" diye isimlendirilir. Mertebe, her şeyin hakikatinden ibarettir. Mertebe, o şeyin mücerretliği açısından hakikati değildir, aksine o şey ile kendisini izhâr eden Varlık/Vücûd ve ona tabi hakikatleri birleştiren/cami nisbetinin makûliyeti açısından onun hakikatidir. Nitekim, daha önce açıkladığımız üzere, bazı hakikatler, bazısına tabidir; tabi hakikatler, metbu hakikatlerin halleri, sıfatları ve lâzımlarıdır.

Aynı zamanda şunu da açıklamıştık ki: Varlıklar, muhtelif hakikatler üzerine zait bir emir değillerdir. Bunlar, bir tek varlık ile zuhur edip, kendi mertebelerinde ve o mertebelere göre taaddüt ve taayyün etmişlerdir; yoksa bu tek Vücûd, bu hakikatlere bitişmeden mücerret olarak dikkate alındığında, kendiliğinde asla taaddüt etmez.

Hakkın da, bir zâti ve bir de mertebesi vardır; Hakkın mertebesi, "ilâh" olması nisbetinin makûliyetinden ibarettir.

Bu nisbet, mâhiyeti açısından, "ulûhiyet" diye isimlendirilen şeydir. Hakkın, bir takım hükümleri vardır -ki bunlar, melûhla-rındaki eserlerinden ibarettir-, ayrıca ulûhiyetin hükümleri olarak isimlendirilen sıfatları ve levazımı vardır.

Bütün sınırlı itibarlardan münezzeh olması, O'nun hiçbir şeye ve hiç bir şeyin de kendisine ilişmeyişi/taalluk açısından Hakkın zâtına dair hiçbir şey söylenemez; nitekim bu konuyu defalarca belirtmiştik.

Hakkm yaratıklarına ve onların da Hakka taalluk etmeleri, bunun yanı sıra tecellîgâhları ve mazhârları oldukları için bu taallukun yaratıkların hallerine göre gerçekleşmesi yönünden ise, Hakkm zâtına rızâ, gazab, icabet, ferah ve benzeri bir takım haller izafe edilir. Bu haller, "şuun/şe'nler" diye isimlendirilmiştir. Ayrıca, Hakkın zâtına, ulûhiyetten ibaret olan mertebesinin /'müesser-fih"teki eserleri yönünden de bir takım sıfatlar izafe edilir ki, bunlar "mertebe hükümleri" diye isimlendirilir. Bu sıfatlara örnek olarak, kabz/daraltma, bast/açma, ihya/diriltme, imate/öldürme, kahır, lütuf vb. verebiliriz.

Artık, bu küllî mukaddimeyi düşün ve aklında tut ki, bundan -Allah'ın izni ile- yararlanasm.

Bu sabit olunca, tembih lisanıyla hamdin açıklamasına başlıyoruz. [4]

Hamd'ın Mânâsı

"Hamd, Allah'a mahsûstur" âyeti hakkında şunu deriz:[5] "El-hamdulillah", ahadiyet makamından değil, tafsil ve cem makamından olan bir hamddir. Hamdin, iki denk arasında olması sahih değildir, bilakis, hamd esnasında mahmûdun/övü-len, mâhiyeti açısından ve ona nispetle hamidden/öven üstün olması gerekir.

Hamd -hangi tarzda yapılırsa yapılsın- sureti açısından kemâlin bir ifadesidir. Buna göre hamd, başlangıçta övenin nefsin-deki niyetinin ve niyetin ortaya çıkışının kaynağının kemâline işarettir; hamdin niyetin kaynağına işaret etmesi, övenin/ha-mid, hamd ile niyetlendiği şeyi ortaya çıkarmaya yönelmiş olmasıdır.

Hamd, ayrıca, övülenin/mahmûd övülmesine neden olan ve bunu gerektiren hali cihetinden bilinmesine işarettir.

Hamd, başka bir anlamıyla, başlanılan şeyin kemâlini ve arzulanan şeyin gerçekleşmesini tarif eder. Bununla beraber, bu tarife bir talep sirayet eder; bu talebin konusu, sürekli bu kemâli gerçekleştirmek, kemâlin gerçekleşmesinden sonra da hükmünün en kâmil tarzda baki kalmasını istemektir. Bu kemâl, kıymetli ve yüce ürünler meydana getirir:

Bunların ilki, kendisi ile başlanan gayb'dır, sonuncusu ise, onu gerektiren şehâdettir; bununla birlikte hamd, gayb'ta sona erer.

Gayb ve şehâdet hamdini birleştiren sır ise, hamdlerin ve tarafların/etraf nisbetinin kendisinde eşitlendiği makama racidir ve "hamdin hamdi"ne mahsûstur; bu hamd, kapsayıcı ve kuşatıcı hamddir ve bunun ifâdelerinden birisi, "Her hal üzere hamd olsun" deyişidir.

Sonra bilinmelidir ki: Herhangi bir habercinin, herhangi bir şey hakkındaki ihbarından veya övgü veya başka bir ifâdeyle tarifinden çıkartılacak ilk sonuç, o kişinin kendi nefsi hakkında şöyle hüküm sahibi olduğuchır: Bu kişi, kendisinden haber verdiği veya övdüğü şeyi bilmektedir ve muhbir ve tanımlayıcı olarak o şeyi tanımlamaktadır.

Bunun ardından, o kişinin ihbarının, tarifinin ve övgüsünün detaylarından, şu netice ortaya çıkar: Acaba, o kişinin kendisi ve tanıdığı, kendisinden haber verdiği ve Övdüğü kişi hakkında iddia edip, verdiği hüküm, gerçekte sahih midir, değil midir? Bu durum, isabete göre doğru veya yanlışlıkla ortaya çıkar. Binaenaleyh o kişi, işin başında, kendi hakkmdaki hükmü açısından nefsini, kendisinden haber verip, Övdüğü ve tarif ettiği kimseyi tanıdığını iddia etmektedir. İkinci durumda ise, iddiasına delil getirir ve kendisi ve başkası hakkındaki iddiasını geçerli kılacak şeyi dile getirir.

Bu ortaya çıktığında şunu deriz ki: Hamd, hüviyeti itibarıyla mutlak ve küllidir, lisanı yoktur ve ondan meydana gelen veya ona izafe edilen hiçbir hüküm yoktur. Böylece, özellik ve nispî ortaklık yoluyla Hakka ve halka mensup olan bütün sıfatlar, isimler, küllî ve mücerret hakikatler, bu özelliktedir; nitekim, J daha önce bu konuyu açıklayan çeşitli tembihlerimiz olmuştu.

Bilinmelidir ki: Hamd, belirtildiği üzere, "senâ"dan ibarettir. Her hangi bir Övgü/senâ sahibinden Övülen kimseye yönelik sena, açıkladığımız gibi, bir çeşit "tariftir. Sena sahibinin bu tarifi, bazen zâtına, bazen hallerine veya mertebesine veya hükümlerine veya hepsine birden yöneliktir. Daha önce zâtlar, haller, mertebeler ve hükümler hakkmda yeterli açıklamalarda bulunmuştuk. Bununla beraber, burada insan hakkında zikredeceğimiz bir örnekle bu konuyu daha fazla açıklamış olacağız. Çünkü insan, en kâmil örnek ve birincil amaçtır. İnsandaki ve ona nispetle durumun/emir keyfiyeti bilindiğinde, bu emrin insanla ilişkisi açısından diğer varhklardaki tezahürü de bilinmiş olur; çünkü hiçbir şey, insanın dışında değildir.

ŞÖyle deriz: İnsanın hakikati, onun "ayn-ı sâbitesi"dir. Ayn-ı sâbite'yi, Hak tarafından bilinen/malum bir nisbet ve insanın ezelde Hakkın mertebesindeki temeyyüzü şeklinde tarif etmiştik. İnsanın bu mertebedeki temeyyüzü, kendi mertebesi ve Hakkın ilmine göre gerçekleşir.

Bu hakikâtin halleri, insanın içinde değişkenlik gösterdiği, kendisine izafe edildiği, kendisiyle nitelendiği suretler, neş'etler, gelişmeler/ta tav vur gibi durumlardan ibarettir. Bunlar, Haktan kazanılmış Vücûd ile zuhur etmişlerdir.

İnsanın mertebesi ise, ubudiyeti ve me'lûhiyetinden ibarettir.

Bu mertebenin hükümleri, insana izafe olunan sıfat ve emirlerden ibarettir. Bu sıfat ve emirler, ona mümkün ve me'lûh bir kul olması, bunun yanı sıra ilâhî ve kevnî mertebelerin bir "ay-na"sı olması yönünden izafe edilirler. Ayrıca insan, mertebe ve hilafet suretiyle zahirde bu sıfat ve emirlerin içermiş oldukları şeyleri kapsayan bir nüshadır.

İnsan ve alem ile ve ikisinde zuhur edip, alem ve insanın müşterek veya Özel olarak vasıflandıkları her şey, ahadiyet ve cem özelliğindeki ilâhî tecellînin sırrı ve de bu tecellînin, insan ve alemde isimlere, sıfatlara göre ve kabilin kabulüyle çoğalan ilmî nispetlerin hükümleri nedeniyle zuhuru üzerine zait bir durum değillerdir. Bu nedenle bunların, yani insan ve alemin tekil ve çoğul olarak, bütün açılardan ve bütün kısım ve zikredilen itibarlardan Hakkı övmeleri, bu övgünün ve bu emrin aslına, ilâhî kattaki nispetlerine delâleti ve bunun ifâdesinden ibaret olur. Buna göre bu övgü, bazen tafsil cihetinden, bazen ahadiyet-i cem açısından, bazen suret ile zuhur ettiği için misâllik yönünden "benzerlik/muzahat" makamında, bazen ise eksikliklerle "mukâbele/zıthk" makamında gerçekleşir. Alem ve insan, bu eksikliklerle Yaratıcı ve Efendilerinden ayrılır; Hak ise bu özelliklerle kendisinden başka hiç kimsenin müşterek olmadığı zıtlık makamında tek başına kalır.

Buna göre tafsil cihetinden yapılan sena şöyledir: insanın ve alemin zâtlarının içermiş oldukları bütün hakîkatler, arazî ve cevherî her bir fert, zikredilen dört lisan ile ona yönelmiş/bakan ve kendisi açısından Hak ile irtibatlı olan ilâhî isim ve sıfata hamd eder. Bu dört lisan, lisan-ı zât, lisan-ı hal, lisan-ı mertebe ve lisan-ı hükümdür.

Ahadiyet-i cem lisanıyla bütün olarak hamdin konusu, Zât'a ait mertebedir. Bu mertebe, bütün isimleri, sıfatları, alemleri, mertebeleri /hazret, nisbetleri ve izafetleri kuşatır ve cem eder. Bu birleştirici/cami nisbetin hükmü, zât, isim, sıfat ve fiil açısından ilâhî makamla ve kevnî makamla ilişkisi itibarıyla, zikredilen her bir kısımda ortaya çıkar. Ahadiyet ve cem özelliğindeki bu hüküm, hamd makamında "hamdü'1-hamd/hamdin hamdi" diye ifâde edilmiştir; çünkü, her makamda bu hükmün, o makama göre bir ismi vardır.

Bu hamdin gereği şudur: Eşyanın varlığının ve bekâsının kendisine bağlı olduğu, hakikatlerin, isimlerin ve sıfatların eser ve hükümlerinin onunla zuhur ettiği Zât'a ait en büyük ilâhî nimet, insana ve aleme bazen isimler, sıfatlar ve mertebeler açısından ulaşır, bazen de bu açılardan değil, bizatihi/biayniha ulaşır. İşte bundan dolayı, adil hikmet ve kâmil hazretin hükmü, bu nimetin cami/birleştirici ve vahdaniyet/birlik özelliğindeki bir hamd ve şükür ile karşılanmasını iktizâ etmiştir; bu hamd ve şükrün özelliği, kâmildir ve bütün hamd çeşitlerini kuşatır. Bu hamd, kendisiyle rablerine hamd etmeleri, Rablerinin de bir tek halde iki hamdi birleştiren bir suretle onlarla kendisine hamd etmesi yönünden kâmillerle zuhur eder. Bu hamd, ilâhî ve kevnî mertebelerin hükümlerini ve bunlara mahsûs isim, vasıf ve ha-kîkatleri/ayn aşar.

Allah, mürşiddir.

Hamd hakkında şunu belirtmiştik: "Her hangi bir kimsenin bir şeye dair övgüsü, övülenin övüldüğü cihetten öven tarafından tanınmadan gerçekleşmesi mümkün değildir. Çünkü hakikatte övgü/hamd, bir çeşit tariftir. Tarif ise, tarif edilen şey bilinmeden gerçekleşemez." Bizim bu ifâdemiz, Zât'a ait tarifin dışındadır.

Binaenaleyh Zât'a ait tarif, "vicdanî" bir şeydir. Vicdanî bilgiler ve zâta ait durumlar, ilim mertebelerinin en açığı, ilmin en üstün kısımlarıdır. Binaenaleyh bu itibarla bir şey, kendisine hamd etmektedir ve iki itibar ve iki vecihten kendi nefsine delâlet etmektedir; nitekim buna, ilmin sırrı bölümünde işaret etmiştik.

Ayrıca, bütün varlıklar, Allah'ın kelimeleri oldukları için, onların Hakka hamd etmeleri, işaret ettiğim gibi kendisinden elde ettikleri şey ile ve hakîkatlerinin/a'yân aynasında yansımış te-cellîsiyle gerçekleşir.

Buna göre varlıkların Haktan elde ettikleri şeyle kendilerine bitişen/iktiran Hakkın nuru ve sıfatının sırrı, kendilerinde ve onlardan Hakka hamd eden şeydir. Bu durumda Hak, yaratıklarının/halk mertebeleri açısından ve halkı ile bizzat nefsini övendir, hamdin sahibi yaratıkları değildir.

Bu durum, hamdin dışındaki bütün meselelerde de böyledir. Binaenaleyh bütün emir, Hakka racidir ve her övgünün sonu O'na döner. Böylelikle hamd, O'nun bir sıfatı ve nisbetlerinden birisi olmaktadır. Bu nispet, sadece "hamd" diye isimlendirilmesi itibarıyla Haktan farklı olur. Bu açıdan ve bu itibar ile hamd sahibi/hamid, hamd ve mahmûd/hamd edilen olmaktadır. "Hamdin hamdi" bahsinde dikkat çektiğim şeyi hatırla ki, bu konu, onun sırımdandır.

Bilinmelidir ki: Hamdin kısımlarından, geriye sadece hassas bir ek kalmıştır. Bu ek, zikredilen asıl ve kısımlara dahil olmakla beraber, bu konuda daha fazla izahat verecektir; çünkü bu ekin özelliği, daha önce zikredilen şeylerden daha anlaşılır olmasıdır.

Bunu öğrendiğinde şunu deriz ki: Hamd, bir açıdan, övüle-nin/mahmûd kendisini övmesi ve başkasının onu övmesi diye iki kısma ayrılır. Bunun ardından hamd, bir şeyin kendisini övmesi veya başkasının onu övmesi itibarıyla üç türe ayrılır. Çünkü başkası, onu ya mahmûd/övülen ile kaim olan bir fiil veya tenzih veya sübûtî bir sıfat ile över, hamdi yapan, bu sıfatlan güzel bulur/istihsan ve bundan dolayı da bu sıfatlar açısından mahmûdu över; veya hamd eden kişi, bu sıfatların hükmünün mahmûd ile ve onda zuhuru açısından bu sıfatlara dayanarak hamd eder. Bu hamdin gerçekleşmesi, kendisiyle bunlar arasında sabit bir münâsebete bağlıdır. Nitekim, daha önce bunu belirtmiştik.

Bu kısım, bir açıdan, fiil sıfatı kısmına dahildir. Çünkü güzel görmek/istihsan ve benzeri şeyler, bir çeşit infialden hali değildir.

"Hamdin hamd"i, bi-zatihi bütün kısımlara sirayet ve zuhur eder, bu zuhur ve sirayet olmasaydı, hamd sahîh olmazdı; çünkü daha önce belirttiğimiz üzere, her varlık ve mertebedeki hüküm, "cem" özelliğindeki sırra mahsustur.

Hamd, iki çeşittir: Bunlardan "ilim"den ibaret olan birincisi, mahmûd'un üzerinde bulunduğu durumu hamd etmektir. İkincisi ise, bundan daha özeldir, bu da, ondan meydana gelen şeye hamd etmektir. Bu ikinci kısım, "şükür" diye isimlendirilir. Kelimelerin, suretlerin, sıfatların, hallerin, zuhur eden ve makûl keyfiyetlerin belirttiğimiz şeye delâletleri açısından tayini, sonsuzdur.

Hamdin, hamidin/öven ve mahmûdların/övülenler zikretmiş olduğumuz bu kısımların dışında kalan her hangi bir kısmı ve mertebeleri yoktur.

Bu konudaki tespitlerimizin neticesi, şu hususun bilinmesidir: İlâhî mertebeye hamd ve sena lisanıyla nisbet edilen her şey, ya subutî veya selbî bir emir ifâde eder. Buna göre selb, teşbihe raci iken, ispat/olumlama, hamde dahildir.

Hamd sahibi, hamd ederken zikredilen hamd mertebelerinden hangisiyle hazır/huzûr olursa, Hak yönünden hamd sahibine yönelik netice ve ceza, bu mertebe cihetinden ve ona göre olur. Kim, "hamdin hamdi" ile ve herhangi bir mertebe veya sıfat veya belirli bir şart ile sınırla nmaksızm, "cem" sırrıyla hazır olursa/Hakkı hamd ederse, bu kimsenin hamdinin neticesi, Hak olur. Çünkü bu hamd sahibinin, kainata taalluk eden herhangi bir himmeti yoktur ve herhangi bir mertebe veya sıfat veya isim veya başka bir şey ile sınırlanmış değildir. Neticeler, esaslara bağlıdır.

Bu konuyu anla ve bu bölümün sırrını düşünüp, dar ve ve-cizliğine dikkat et! Kuşkusuz, Allah'ın yardımıyla "icmâl"in perdelerini yırtarsan, tafsil bahçelerinde dolaşırsın.Allah, ihsan ve irşadın velisidir. [6]

"Hamd, Allah İçindir

"Lillâhi/Allah İçin" İfâdesi

Daha önce isimlendirmenin, isimlerin, bunların konularının ve hükümlerinin külli sırlarına dikkat çekmiştik. Bunu, sınırlı, hükmü genel, anlaşılması zor asıllar ile yapmıştık. Hiç bir zevk, tafsîlî-cüzî nispet dışında, bu asılların makamlarına mahsûs zevkin dışında değildir. Bu cüzî nispet, o zevkin zikredilen zevkin ihatası altına girdiğine şahitlik eder. Bu isim/Allah hakkında "Besmele"den bahsederken -Allah'ın takdir ettiği ölçüde- açıklamalarda bulunmuştuk.

Burada ise, Allah'ın takdir ve meşiyeti ölçüsünde, bu konunun gerektirdiği bilgileri vereceğiz.

Şöyle deriz: Hamdi "Allah" ismi açısından Hakka izafe etmekten ibaret olan "Hamd Allah içindir" sözü, bir ihbardır. Bu isim, külli ve cami' bir isimdir; mâhiyeti açısından bu isim hakkında herhangi bir hamd veya hüküm taayyün etmez ve hiçbir şeyin ona isnadı sahîh değildir. Nitekim buna, mutlak hamd ve diğer mücerret hakikatler bölümünde işaret etmiştik.

Bu isme izafe edilen her istek, teveccüh ve iltica, müteveccihin/teveccüh sahibi, sailin /isteyenin ve mültecinin/iltica sahibi haline göre, bu cüzî ve sınırlı nisbet ile izafe olunur. Buna göre bu isim, mutlak olarak zikrediîemez ve tekrarlanamaz. Bu isim, hakikat açısından değil, sadece lafzı açısından zikredilir ve tekrarlanır.

Mesela hasta, "Ey Allah" dediği vakit, safi ve sağlık bahşedi-ci olması açısmdan bu isme iltica eder; aynı şekilde boğulan kimse de, "Ey Allah" dediği vakit, bütün isimleri birleştiren bu isme "kurtarıcı" ve "yardımcı" olması açısmdan iltica eder vb.

Hamdde de durum böyledir. Hamdin, zikredilen durumlardan birisine göre belirmesi/taayyün gerekir; bu durum, hamdin nedeni ve onu gerekli kılan sebeptir.

Bu isim/Allah, hakkında çok söz söylenmiş bir isimdir. Bunun, camid-özel isim mi veya müştak/türetilmiş olup olmadığı hususunda görüş ayrılıkları olmuştur. Bilginlerin bu konuda pek çok ifâdeleri vardır ki, onları aktarmak veya tartışmakla ilgilenmeyeceğim. Ben, sadece kendi zevkim ve marifetime göre, tahkik kaidesinin iktizâ ettiği şeyleri zikredip, bunlarla dil hükmünün gerektirdiği şeyleri uzlaştıracağım.

Şöyle derim: Hakkm zâtına tam olarak delâlet eden "alem" bir isminin olması sahîh değildir; öyle ki, bu isimden, başka bir anlamın anlaşılması mümkün değildir. Bunun nedenini, zevk ve nazar diliyle, ayrıca Kur'an'ın nazil olduğu dilin ıstılahı/Arapça açısından açıklayacağım. Bu dil, mânâların, şer'î emir ve haberlerin zarfıdır.

Hakkın böyle bir isminin olamayacağının "zevk" diliyle izahı şudur: Hak, zâtı ve diğer ilgilerden mücerretliği açısından, hiçbir emri iktizâ etmez, hiçbir şey O'na uygun değildir, hiçbir hüküm ve itibar ile sınırlanmaz, hiçbir bilgi O'na taalluk etmez, hiçbir şekilde belirlenemez. İsimlendirilen veya bir itibar veya resim ile ve bunların dışındaki bir şey ile taakkul olunan her şey, bir açıdan belirlenmiştir, bir itibarla sınırlanmıştır, bir hüküm ile zabt altına alınmıştır. Hakkm mutlaklığı, mücerretliği ve zâtına mahsûs müstağniliği ile, zikrettiğimiz şeylerden hiçbiri O'nun hakkında caiz değildir. Hakka dair, selbî veya icabı veya bunları birleştirmek veya bunlardan münezzeh olmak gibi bir hükmün verilmesi sahîh değildir; bilakis bu makam, hiçbir şekilde ifâde edilemez ve hakkında hüküm verilemez.

Nitekim bunu daha önce belirtmiş ve tekrarlamıştık.

Ayrıca, daha önce de ifâde ettiğimiz gibi, basitlikleri ve vahdetleri/birlik açısmdan eşyanın hakikatlerini idrâk edebilmek,imkânsızdır. Çünkü vahid/bir ve basit olan, ancak biri ve basiti idrâk edebilir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, bizim, kendi ahadiyetimiz/birliğimiz açısından herhangi bir şeyi idrâk etmemiz imkânsızdır. Hakkın ahadiyeti, zâtı açısından mücerretliği ve bütün mücerretlik ve basitlikleri aşacak şekilde hiçbir şeye taalluk etmediğinde hiç bir görüş ayrılığı yoktur.

Binaenaleyh, eşya ile aramızda pek çok açıdan münâsebet bulunduğu ve onların da taalluk ve kayıtlardan soyutlanmaları söz konusu değil iken, eşyanın hakikatlerini mücerretlikleri makamında idrâk ermekten aciz isek, Hakkın hakikatini idrâk ve zabt etmekten aciz olmamız daha tabiîdir. O'nun bilgisiyle tahakkuk etmekten aciz isek, -O'nu müşahede etsek bile- hakikâtinin künhü üzerine zait bir anlam gerektirmeksizin kendisine mutabık bir delâlet taşıyan bir isim ile Hakkın zâtını isimlendirmemiz zorunlu olarak imkânsız olacaktır.

Şöyle bir itiraz ileri sürülebilir: Hakkın zâtına, zikredildiği gibi, kendisine mutabık özel bir isim vermemizin imkânsız olduğunu kabul edelim. Fakat, Hakkın kendisini zâtına mutabık delâleti olan bir isimle isimlendirmesi niçin caiz olmasın ki? Bunun ardından da Hak, bu ismi bize bildirir, biz de bu ismi ve hükmünü Hakkın bildirmesiyle öğrenmiş oluruz. Bu durumda Hakka bu ismi veren biz değil, bizzat kendisi olmuş olmaz mı?

Bu itiraza şöyle karşılık veririz: Bunun cevabı iki açıdandır. Birincisi, tümevarım yoluyla bu itirazın cevaplanmasıdır. Şöyle ki: BÖyle bir ismi, Hakkın isimleri içinde bulamadığımız gibi, Allah'ı en iyi bilen kimseler olan peygamberler, özellikle de resullerin en kâmili ve en bilgilisi olduğuna imân ettiğimiz Hz. Muhammed (s.a.v) tarafından bize böyle bir bilgi aktarılmamıştır.

Şayet böyle bir isim bulunsaydı, kuşkusuz, bize nakledilirdi. Nasıl nakledilmezdi ki? Böyle bir bilgi, özellikle Allah'a iltica, yakarma ve dua konularında olmak üzere, peygamberlerin haber verdiği en önemli, en değerli ve en yararlı bilgilerden birisidir. Bahusus, Hz. Peygamber (s.a.v), bir duasında şöyle buyur-

muştur: "Ya Rabbi! Ben, kendini isimlendirdiğin veya kitabında indirdiğin veya kullarından herhangi birisine bildirdiğin veya gaybmm ilminde kendine ayırdığın bütün isimler hürmetine senden isterim/'

Hz. Peygamberin bu hadisinden şu sonuç çıkar: Hakkın en yüce ve kendisine en yakın isimleriyle dua etmek, dua sahibi için daha yararlıdır. Böyle bir isim ile dua etmek, duaya icabetin ve amaca ulaşmanın sebeplerim pekiştirir. Hakka nispet edilmeye en müstahak isim, O'na delâleti daha kâmil ve her hangi bir ortaklık olmaksızın o isimden anlaşılan mânânın yeknesak olduğu isimdir.

İhtiyaç olduğu halde böyle bir isim bulunmayıp, Hz. Pey-gamber'in duasının mefhûmundan da böyle bir ismin Haktan zuhur etmediği anlaşıldığına göre, böyle bir isim, ya imkânsız bir şeydir veya o, Hakkın gayb ilminde kendisine ayırdığı isimlerden birisidir.

Nitekim Hz. Peygamber, duasında böyle isimlerin varlığından bahsetmiştir.

Şayet, herhangi bir yaratılmış böyle bir ismi elde etmiş olsaydı, kuşkusuz o, Hz. Peygamber için gerçekleşirdi; çünkü o, Allah'a göre yaratıkların en keremlisi, onun feyzini kabul ve telakki etmede istidadı en kâmil olanıdır.

Bundan dolayı, kendisinden önceki ve sonraki varlıkların ilmi Hz. Peygambere bahş edilmiştir.

Böyle bir ismin, müştereklik vehmi veren veya çokluk ve taaddüt anlamı ifâde eden başka bir anlam taşımadan, Zât'a tam olarak delâlet ettiği için, isimlerin en değerlisi, en şereflisi ve en âmili olduğu ortaya çıkmıştır. Şayet bu isim, Hz. Peygamber tarafından bilinmiş olsaydı, duasında şöyle demeye ihtiyaç duymazdı: "Veya kullarından herhangi birisine öğrettiğin veya gayb ilminde kendine ayırdığın ismin ile."

Çünkü, Hakka götüren ve ona sevk eden şeylerin en üstününü elde eden kimse, özellikle icmal ve müphemdik yoluyla, başka bir şey ile Hakka tevessül etmekten müstağnidir; çünkü bu ısım, diğer bütün isimlerden üstündür.

Uz. Peygamber, ihtiyat niyetiyle, duasında zikredilen taksimi kullanıp, daha doğru ve yaraşır olanı benimseyince, böyle bir ismin kendisi tarafından bilinmemiş olduğu ortaya çıkmıştır.

Şöyle bir itiraz yöneltilebilir: Allah'ın bazı kullarını gördük ve bazı kimselerden işittik ki: Onlar, Hakkın bir veya birden fazla isimlerini bilirler ve bu isimlerle pek çok şeyde tasarruf ederler. Bu insanlar, kendilerini ilgilendiren konularda Hakka bu isimlerle dua ederler, dua ettikleri şeylere Hakkın karşılık vermesi de gecikmez. Bu durum, Ehlullah'uı muhakkikleri arasında sahîh ve yaygındır. Bu kabilden olarak, Bel'ain'ın Hz. Musa ve kavmine bir isim ile beddua etmesini zikredebiliriz. Böylece onlar, Allah'ın dilediği müddet yaşadıktan sonra çölde ölmüşlerdir; bu bilgiyi, "Onlara kendisine âyetlerimizi verdiğimiz kimsenin haberini oku" (Araf, 175) âyetini yorumlarken bazı müfessirler zikretmiştir. Gerçi Bel'am, Allah teâlamn da bildirdiği gibi, asilerdendir, bununla birlikte Hz. Musa ve kavmine yaptığı bedduası, o ismin özelliğinden dolayı geçerli olmuştur.

Bu itiraza şöyle cevap verebiliriz: Biz, Hakkın bir veya birden fazla isminin bulunup, Hakkın bunları kendisine bildirdiği ve tanıttığı kimselerin bu isimlerle varlıkta tasarruf sahibi olabileceklerini imkânsız görmüyoruz. Aksine biz de, bunu biliyoruz ve buna inanıyoruz. Biz, ismin hükmünün nüfuzunun umumi J olabileceğini ve sıfat veya fiil gibi vb. başka herhangi bir anlam ^ taşımadan sadece Hakkın Zâtma tam mutabakatla delâlet edebileceğini imkânsız görüyoruz. Sizin iddianız, bizim ifâde ettiğimizi ortadan kaldırmaz, bu bilinmelidir.

Bizim bu itiraza verebileceğimiz diğer bir cevap da şudur: Bu isim ile Haktan bize ulaşan bilgilendirmenin vasıtasız olması kesinlikle mümkün değildir; biz bunu, serî ve zevki dille açıklayıp, ortaya koyacağız:

Bunun şer'î dille delili, Allah Teala'nm şu âyetidir: "Hiçbir kul yoktur ki, Allah onunla ya vahiy veya perde olmaksızın konuşmuş olsun." (Şura, 51).

Allah'ın zâtma tam olarak delâlet edebilecek her hangi bir ismin olamayacağının "zevk" diliyle delili ise, şudur: Hitabm kendisine bağlı olduğu şeyin en azı bile, bir perdedir. Bu perde, hitap eden/muhatıb ve edilen/muhâtab arasında gerçekleşen "hitap" nisbetidir. Hitap, tecellînin hüküm ve şartlarındandır, tecellî ise, sadece belirli bir mazhârda olabilir. Tecellînin hükümleri, mazhârlara ve mazhârlarm hallerine tabidir. Çünkü daha önce de açıkladığımız gibi, Hakkın tecellîsi ve hitabı bir olsa bile, ulaştığı ve uğradığı tecellîgâhm hükmüyle boyanır. Muhatap, özel bir istidat, mertebe, rûhânilik, hal, suret, mevtm gibi çeşitli şeylerle sınırlıdır; binaenaleyh bütün bu zikrettiğimiz şeylerin Haktan vârid olan tecellîde bir eseri bulunur.

O halde, bize vârid olan/gelen ve bize ulaşan şey, bulunduğu hal üzere kalmaz ve bizim de onu, o halde iken idrâk etmemiz sahîh değildir; biz, bize gelen şeyi, kendimize göre idrâk ederiz.

Ayrıca, bu hitabın alıcı/kabil ve kabilin nispetleri açısından -sahîh ve sabit olduğu gibi- herhangi bir değişime uğramadığını farz edebiliriz. Fakat bu durumda bile hitabm, sadece hitap özelliğiyle bir veya iki muhataba tahsis edilmiş olması, kendisini üzerinde bulunduğu mutlaklık ve Hakkın kendisi için iktizâ ettiği tam mücerretlik halinden çıkartırdı.

Emrin, dikkat çekilen kayıt hükümlerinden ayrılmış olması nasıl mümkün olabilir ki? Durum bu şekilde olunca, hiçbir mutabakat meydana gelemez; çünkü çeşitli itibar ve kayıtlar ile mukayyet olan şey, her türlü na't, sıfat, hüküm, kayıt, itibar ve benzeri şeylerden münezzeh olan Mutlak ve Mücerred'e mutabık olamaz.

Eğer birisi, bu ismin hitap ve tecellînin birliği açısından müşahede yoluyla bilinebileceğini iddia ederse, ona şöyle cevap veririz: Kâmil ve sahîh zevk, şunu ifâde etmiştir: Hakkı müşahede, fenayı gerektirir. Bu fenanın ardından müşahede sahibi, idrâk ettiği şeyi izah edebileceği bir imkâna/eser sahip değildir.

Kâmil tahkikte şu vardır: Bir kimse, Hakkı müşahede ettiğinde, o, kendisinden Haktan bulunan şeyi müşahede etmiştir. Haktan o kimsede bulunan şey ise, o kişinin ilimde taayyün eden ayn-ı sâbite'sinin birliğiyle kabul ettiği Hakkın "gaybî" tecellîsinden ibarettir. Bu ayn-ı sabite ile o, herhangi bir vasıta olmaksızın özel bîr açıdan başkasından farklılaşır; böylelikle o kişi, bundan sonra isim ve sıfatlara ait mazhârlar vasıtasıyla zahir olan tecellîleri bununla kabule istidat kazanır.

Böylelikle sûfîlerin "Allah'ı ancak Allah bilir" ifadeleriyle, bizim "Herhangi bir şeyin kendisine zıt bir şey ile idrâk edilmesi mümkün değildir" ifâdemiz, bir de arifin Allah'ı zevk ve müşahede marifetiyle bilmiş olduğuna dair iddiasını birleştirmek mümkün olur.

Kurb-i feraiz ve kurb-ı nevafil'in sırrını bilen ve bu noktadaki açıklamalarımızı bilen kimse, işaret ettiğimiz şeyin farkına varır.

Her halükarda biz, istidadımız, mertebelerimiz, hallerimiz vb. açısından smırhyızdır. Binaenaleyh biz, ancak bizim gibi sınırlı şeyleri ve de daha önce zikredildiği gibi ancak kendimize göre kabul edebiliriz. Bize vârid olan/gelen tecellîler, ister zâta ait, ister isimlere ve isterse de sıfatlara ait tecellîler olsun, zikredilen kayıt hükümlerinden hali değillerdir.

Daha önce belirttiğimiz ifâdelerimizi derleyip, bu eserde dağıtılmış nükteleri aklında canlandırarak bir araya getirirsen, daha fazla açıklama ve beyana gerek kalmaz; çünkü, bu ve benzeri önemli sırların çıkartılabileceği ölçüde açıklamalarda bulunduk.

Sonra şöyle deriz: Bu görüşümüzü aklî delil ile şöyle ortaya koyabiliriz: İsmin vad' edilmesinden amaç, zikredilmesiyle müsenımây a/isimlendirilen işaret etmektir. Buna göre, Allah'ın zâtına göre bir ismi olsaydı, bu isimden amaç müsemmâyı belirtmek için o ismin başkasıyla birlikte zikredilmesi olurdu. Hiç kimsenin, Hakkın zâtını bilemeyeceğinde ittifak edildiğine göre, bu hakîkat için böyle bir ismin vad' edilmesinde hiç bir fayda kalmazdı; böylece, bu çeşit bir ismin bulunmadığı sabit olmuştur.

Ayrıca, vad' edilmiş bir isme, his ile idrâk olunan, vehimde tasavvur edilen ve akılda zabt edilebilen bir şey için ihtiyaç duyulur. Böylece bu şey, vad edilmiş bu isim ile, kendi özel zâtının farkına varır. Hakkın, hislerle idrâki imkânsız olduğu gibi, vehimlerde tasavvuru ve akıl kuvvetiyle zabt edilmesi de imkânsızdır; binaenaleyh Hak için, özel bir ismin konulması imkânsızdır.

Mümkün sadece, Hâlık, Bari, Muhsin vb. gibi Hakkın sıfatlarına delâlet eden lafızları zikredebilir.

Sonra şöyle deriz: Hak için özel bir ismin vad' edilmesinin amacı, bu "müsemmâ"nm türü veya cinsi itibarıyla veya herhangi bir özelliği açısından kendisine ortak olan şeyden ayırt edilmesidir. Hak ise, bir cins veya tür altına girmekten veya birisinin ona ortak olmasından münezzehtir; bu nedenle Hakka dair özel/alem bir isim vad' etmek, imkânsızdır.

Alem isim, bilinen bir şey için vad' edilebilir. Halk ise, Hakkı zâtı açısından bilemez; bu durumda Hak için alem bir ismin vad edilmesi, imkânsız olur.

Ayrıca, lafızlar, varlıklardaki/a'yân şeylere değil, zihinlerde somutlaşan şeylere delâlet ederler. Bunun için, "lafızlar mânâlara delâlet eder" denilmiştir. Mânâlar ise, ifâde sahibinin kastettiği şeylerden ibarettir, bunlar ise, zihnî durumlardır. Buna göre lafzın mânâya delâleti şöyledir: Uzaktan bir cisim görülüp, onun taş olduğu zannedildiğinde "o taştır" denilir. Cisme yaklaşıp hareket ettiği görüldüğünde ise, "o kuştur" denilir. Daha fazla yaklaşıldığında ise, "insandır" denilir. Binaenaleyh tasavvurların farklılığından dolayı isimlerin farklılaşması, lafızların medlulünün haricî varlıklar değil, zihni suretler olduğuna delâlet eder.

Zikrettiğimiz şeyi teyit eden bir husus da şudur: Eğer lafız, haricî varlığa delâlet etse idi, bir insan "alem kadimdir" ve bir başkası ise "alem hadistir" dediği vakit, alemin aynı anda hem kadim ve hem de hadis olması gerekirdi. Fakat biz, lafızlar zihni mânâlara delâlet eder dediğimizde, bu iki ifâde, bu iki insanın zihni tasavvurlarına göre kendilerinden meydana gelmiş iki hükme delâlet eder; böylece arada bir çelişki kalmaz.

Lafızların medlulünün, haricî varlıklar değil de, zihinlerde bulunan şeyler olduğu belli olmuştur. Zihinlerde bulunan şeyler ise, somut, sınırlı ve diğer zihni somut nesnelerden ayrılmış şeylerdir. Hak ise, zâtı açısından zihnî, aklî ve haricî bütün somutlaşmalardan ve tasavvurlardan münezzehtir. Hai böyle iken, bu durumda nasıl olur da, cüz'î terkib ile bir araya gelmiş basit lafızlar, vad'î bir hükmün veya vad'î veya ıstılahı bir kayıt ile sınırlanmış bir mefhûmun ortaklığı olmadan, tam mutabakatla Hakkın mutlak Zâtına delâlet edebilsin?

Bunun imkânsız olduğu, son derece açıktır.

Açıklamak istediğimiz şeyi "zevkî" ve "aklî" lisan ile ortaya koyduktan sonra, bu isimle ilgili dil hükmünün gerektirdiği şeyleri zikredip, bu konuyu tamamlayacağız. Böylece, zevki hüküm ile Arapça'daki dil-ıstilâh bilgisi arasında kitabın başında şart koştuğum uzlaştırma ve uyum gerçekle sebilsin.

Başarıya erdiren Allah'tır.

Bazı Arapça alimleri, "Allah" isminin yedi özelliğe sahip olduğunu, bu özelliklerin başka isimlerde bulunmadığını ileri sürmüşlerdir:

Bunların birincisi şudur: Hakkın bütün isimleri bu isme nis-bet edilirken, o, bu isimlerden hiçbirisine nispet edilmez. Bilginler, bu konuda şu âyetten delil getirmişlerdir: "En güzel isimler Allah içindir, o isimlerle O'na dua ediniz." (Araf, 180) Böylece bütün isimler, "Allah" ismine nisbet edilmiş, bu ismin önemine dikkat çekmek için başka bir isme nispet edilmemişlerdir.

Bu özelliklerden birisi de, diğer isimlerden farklı olarak, yaratıklarından hiçbir kimsenin bu isim ile isimlendirilmemesidir. Bu konuda da "O'nıın bir benzerini bilir misiniz" (Meryem, 65) , âyetinden delil getirmişlerdir. Bu âyetin anlamı, Allah'tan başka "Allah" ismiyle isimlenmiş herhangi bir şey bilir misiniz, demektir.

Bir diğer özellik ise, şudur: Dilciler, bu ismin başındaki nida edatını "Ya/Ey"yı hazfedip, şeddeli mim olarak ismin sonuna ilave etmişler ve "Ailahumme/Ey Allah'ım" demişlerdir; bu ismin dışındaki hiçbir isimde böyle bir şey yapılmamıştır.

Bir diğer özellik ise, şudur: Onlar, hemzenin yerine Elif ve Lam'ı koymuşlardır; bu, başka isimlerde yapılmamıştır.

Bir diğer özellik de şudur: Dilciler, "Ya-Allah" deyip, hemzeyi okumazlar. Bu, başka bir isimde yapılmamıştır. Böylece, nida edatı olan "Ya" ile Elif ve Lam'ı birleştirmişlerdir. Bunu, aşağıdaki mısrada olduğu gibi şiirin zorunluluğu olmadıkça, başka bir şeyde yapmamışlardır:

Senden dolayı ey sevgilim/Ya'ileti, kalbim heyecanlanır Ve sen bana karşı sevgide cimrisin

Ferrâ ise, şöyle bir şiir okumuştur:

O ve İsimlendirdiği kimse mübarektir: Senin İsmin üzere: Allahümme Ya-liahl Bir başka şair ise, şöyle demiştir:

Ey firar etmiş iki veletjYa-l-ğuleman, Ki siz bana kötülük giydirdiniz

Bu ismin özelliklerinden birisi de, ona yeminde özel bir harf eklemeleridir. Bu ek, "Tallahi yapmayacağım" ve "Yemin olsun ki, kesinlikle yapmayacağım" derken, "Ta" harfini bu ismin başına getirmeleridir.

Bu yedi özellik ile, "Allah" kelimesinin harflerinden bahs ederken değindiğimiz, yedili hükmü hatırlayınız! Bundan, ilk ferdiyete ve ona tabi dörtlemeye, sonra önceliği olan ikiliğe, kendisinden sonra gelen ve ona bitişen beşli hükme terakki edersin. Hakikatler arasındaki ahenge ve ortaya çıkan/zuhûr cüzîlerin, bâtın haldeki küllî asıllarına tabi oluşlarını düşün! Bu durumda değerli, çeşitli bilgi kapıları sana açılır. [7]

Lafza-i Celâl'in İştikakı/Kökeni

Bu yüce ismin köklerinden birisi, birisi "Elihe" filidir: "elihe er-raculü ile'r-racüîi-ye'lehu, ilahen", yani adam, adama sığındı. "Fe-alehehu" Yani, o da, onu güven altına aldı ve emin kıldı.

İkinci kök ise, "Velihe-yulehu"'dan alınmıştır. Bu kelimenin aslı, "Vellahu"dur. Burada "Vav" harfi, "hemze" ile değişmiştir;

nitekim aynı durum, "vesad-isad", "veşah-işah" kelimelerinde de söz konusudur. "Veleh", şiddetli muhabbet demektir. Aslında, "me'lûh" denilmesi gerekirdi, fakat Araplar, alem isim olması için yapışma muhalefet edip, "ilah" demişlerdir. Nitekim hesap edilen ve yazılan şeye de, "hesap" ve "kitap" demişlerdir.

Bu ismin başka bir kökü ise, bir şey perdelendiği vakit söylenen "Lahe-yeluhu"'; veya bir şey ortadan kalktığında söylenen, "Lahe-yelihû" kelimeleridir.

Bu ismin başka bir kökü ise, bir yere ikamet edildiğinde kullanılan "elihtü bi'1-mekan/mekana yerleştim"den gelir.

Bir diğeri ise, "ilâhîyef'ten türemiş olmasıdır; ilâhîyet, yaratmaya kadir olmak demektir.

Bu ismin iştikakı hakkındaki diğer görüşle ilgili olarak Dilciler, şunu ileri sürmüşlerdir: "Allah" deyişimizdeki asıl, gaipten kinaye olan "He" harfidir. Şöyle ki: Onlar, akıllarında bir mevcut ispat etmişler ve ona kinaye harfi olan "He" ile işaret etmişlerdir. Bunun ardından da, o varlığın eşyanın yaratıcısı ve mâliki olduğunu öğrendikten sonra, bu harfe mülkiyet "Lam"'ım eklemişlerdir. Böylece "Lehu"ya dönüşmüştür. Bunun ardından ise, tazim niyetiyle bu kelimeye "Elif" ve "Lam"'ı ilave etmişler, böylelikle bu anlamı pekiştirmişlerdir. Böylece kelime, bütün bu tasarruflardan sonra, "Allah" sözümüzdeki şekline dönüşmüştür.

Bir diğer görüş şudur: İnsanın, bir şeyde şaşıp kaldığı ve ona ulaşamadığmdaki durumu, "Ye'lehu" diye ifâde edilir. "Veleh", aklın gitmesidir.

Bu ismin başka bir kökü ise, deve yavrusunun annesine düşkünlüğünü ifâde etmek için kullanılan "velihe el-fasîlu"dur. Bunun anlamı, kulların bütün hallerde Allah'a yalvarırken istekli ve tutkulu olmaları demektir.

Bir diğer görüş ise, bu lafzın abede-ya'bedu-ibadeeten kelimesinde olduğu gibi, elihe-ye'lehu-ilâhun'dan türetilmesidir. İbn-i Abbas (r.a) "Seni ve ilâhını terk eder" âyetindeki "ilâh" kelimesini "ibâdet" diye yorumlamıştır.

Şu da ileri sürülmüştür: Bu ismin aslı, "ilâh"tır, sonra "Elif"' ve "Lam" ilave edilmiş, "el-ilâh" haline gelmiştir. Bunun ardından ise, harekesi kendisinden önce sakin olan "Lam" harfinde bulunması itibarıyla "Hemze" tahfif edilip, hazf edilmiş, böylece kelime, "Ellah" haline gelmiştir. Sonra arızî hareke, lâzım harekenin yerini almış, böylece birinci lam harekesi sakin olduktan sonra ikincisinde idğam edilmiştir. Bunun ardından kelime "Allah" diye ifâde edilmiştir.

Böylelikle, bu cami' isme dair izahatımızı, zevk, nazarî araştırma ve dildeki kullanım açısından açıklamış olduk. [8]

İsmin Mânâlarının Zahir Ve Bâtın Uyumu

Bu ismin iştikak vecihlerini ve bunların mânâlarını düşünüp, bir kısmının diğerlerine dahil olması yönünden bu köklerdeki tekrarları ortadan kaldırırsan, bu ismin mânâları arasındaki mutabakatın, hem zahirî ve hem de kendisine mensup bâtın sırları açısından olduğunu öğrenirsin. Bu isme, mensup bâtını sırları daha önce ifâde etmiştik. Eğer sözü uzatmaya neden olmasıydı, bunları sana belirtirdim, fakat zikredilen şeyler, akıl ve basîret sahibi için yeterlidir.

Daha önce açıkladığımız üzere, alemin Hakka zâtı açısından istinadı sahih değildir. Alem, ilâh oluşu nisbetinin makûliyeti açısından Hakka istinat edebilir. Hakkın ilâh olarak taakkulu ise, zâtı üzerine zait bir itibardır ve alemin Hakka, Hakkın aleme taalluku, sadece bu isimle sahîh olabilir. Hal böyle iken, bütün isimlerin, mertebelerin ve nisbetlerin mercii, zikredilen her şeyi içeren bu tek nisbet olmuştur. Çünkü bu nispet, Hakka istinat eden ve izafe edilen bütün hükümlerin, isimlerin, vasıfların, na'tlann ve nisbetlerin aslıdır.

Bunu anla, Allah mürşiddir. [9]

Rab

Hamdın sırrını, mertebelerini, kısımlarını ve bu sûrede hamdın kendisine izafe edildiği "Allah" isminin sırrını açıkladıktan sonra, şimdi de bu ismin ardından gelen "Rab" isminin sırrını açıklayacağız:

Bu isim, ancak izâfeli olarak vârid olur ve düşünülür. Bu ismin, lügat-ıstılâhî açıdan beş hükmü vardır, bunlar da beş sıfatı gerekli kılarlar.

Bu isinin hükümleri şunlardır: Sebat, siyâdet/efendilik, salah/iyilik, mülk ve terbiye. Çünkü Rab, ıslah edici/Muslih, Efendi, Mâlik, Sabit olan ve terbiye edendir/Mürebbi. [10]

Allah Teala'nın Islah Etmesi

Rabbın ıslah edici/muslih olmasının sırrı şudur: Mümkünlerin mâhiyetleri icabı ve kendiliklerinde varlığa mensup olmaları, varlığı kabul edip, onun ile zuhur etmeleri, varlığı kabul etmeyip, zuhur etmeme yönünden "imkân" mertebelerinde kalmalarından öncelikli değildir. Binaenaleyh Hakkın, onların yaratılış yönünü "imkân" perdelerinde kalmalarına tercih etmesi; hayır varlıkta, şer ise yoklukta bulunmakla birlikte, Hakkın sırf yaratma açısından kuluna nimetini arttırmasının sayısız bir nimet olması; hiç kimsenin, tam sağlık gibi bu nimetin en küçük bir bölümünün şükrünü eda edememesi, Hakkın kulu hakkında en yararlı, en uygun ve en iyi olanı gözettiğinin delilidir. [11]

Efendilik Hükmü

"Siyâdet/efendilik" hükmü, başkasının varlık kazanmada ona muhtaç olması ve kendisinin ise varlık kazanmada başkasından müstağni kalışı açısından Hak için sabit bir özelliktir. Çünkü varlığın kaynağı ve hakikati, kendisidir. Gma/müstağni-lik, gerçekte izafî-selbî bir hakikattir ve müstağni kimsenin, müstağni olduğu hususta başkasına muhtaç olmayışına delâlet eder. Bazen bu, bir, bazen ise birden fazla durum olabilir; bununla birlikte müstağniliğin mutlak olarak hükmünün zuhuru imkânsızdır. Nitekim hamd ve diğer hakikatlerin sırrını açıklarken buna işaret etmiştik.

Gma'nm/müstağnilik dört mertebesi vardır: Zahir mertebe: Bu mertebenin birinci hükmünün mahalli, dünya alemidir, maddesi de dünya metaldir.

Bâtın mertebe: Bu mertebe iki kısma ayrılır: Birincisi, faydası dünya alemini aşmayan mertebedir. Bu mertebe, "baba/etken" ve temkin sahibi nefislerden olgunlar için gerçekleşen "nefsî" müstağniliktir. Bu kimseler, isimlerin, harflerin, bâtını teveccühlerin sırlan ile ve kimya/simya, teshir ilimleri sayesinde varlıklarda tasarruf ederler.

İkinci kısım ise, faydası herhangi bir mertebe veya sadece bir hal ile sınırlı olmayan kısımdır. Buna örnek olarak, Allah'a güvenip, O'na tevekkül edenlerin ve tasarrufu terk etseler bile varlıklarda tasarrufa kadir olanların hallerini verebiliriz. Bu insanlar, Allah'ın katmdakini tercih edip, O'na karşı olan edeplerinin gereği kadir oldukları halde tasarrufu terk ederler.

Bir kısım ise, bütün bu zikredilen kısımları birleştiren müs-tağnilik mertebesidir.

"Fakr/ihtiyaç"in mertebeleri, zikredilen bu mertebelerin mukabilidir. Binaenaleyh, herhangi bir müstağnilik mertebesinde taakkul edilen herhangi bir ademî/yokluk "nisbet", fak-nn mertebelerinden birisidir. Mutlaklık ise, daha önce belirtildiği üzere, imkânsızdır. Kuşatıcı/cami müstağniliğin mukabili olan kuşatıcı "fakr" ise, sadece "insân-ı kâmil" için mümkündür. [12]

Sebat Hükmü

Sebat hükmü, Rab ismine mahsûs beş hükümden üçüncüsü-dür. Buna göre sebat, zâtı ve kendisi için sabit olan durumlar/emirler ile kendi dışındaki şeylerden farklılaşması açısından, her vecih ve hal üzere, her mertebede ortaksız olarak Hak-km sebatıdır. Bunları, daha önce temyiz mertebelerinde özetle zikretmiştim, tekrara ihtiyaç yoktur; onlara vakıf olan kimse, işaret ettiğim şeyin sırrını bilir. [13]

Mâliklik Hükmü

Mâlikîik hükmünün Rab ismine mahsûs olması ise, Hakkın varlığı/alemi ilim, varlık- ve kudret olarak ihatası etmesi ve alemin irâdesinin de, ilâhî irâdeye tabi olması açısından alemde tezahür etmektedir. Nitekim Hak, bunu bildirmiş, izhâr etmiş ve öğretmiştir.

Binaenaleyh Hak, dilediği şeyi, dilediği şekilde, dilediği zaman, dilediği şey ile ve dilediği şeyde ebedî olarak yapmaktadır. [14]

Terbiye Hükmü

Terbiye hükmü ise, varlığının devam etmesi ve baki kalması için Haktan bütün mümkün varlıklar için hasıl olan imdada mahsûstur. Çünkü mümkün için varlık zatî değil de, müste-fad/kazanılmış olduğu için, bekası bağımlı olduğu şeyin yardımına muhtaç olmuştur. Aksi halde, imkân özelliğine ait "adem/yokluk" hükmü, var oluşunun ardından gelen ikinci anda kendisini talep eder ve o da bunu kabul eder (yok olur.) Şu halde kendisini sürekli kılmakla gerçekleşen varlığını yokluğuna tercih hükmünün sürekliliği ve şartları, varlığında kendisinden müstağni kalamayacağı şeylerdendir. [15]

Bu Hükümlerin Levazımı

Bu hükümlerin levazımı olan beş özellik ise şunlardır: Sebâ-tın mukabili "telvin/gevşeklik"; siyâdetin/efendilik mukabili "ubudiyet"; ıslahın, yaratmanın ve baki kılmanın mukabili "yok etme/i'dam ve helak"; mâlikîik nisbetinin mukabili "memlük-lük/kölelik"; terbiyenin mukabili ise, "terbiyeyi ve onun hükmüyle zuhuru kabul etmemek."

Bunların bir kısmı, bir kısmma dahildir. Bu bağlamda telvin, sebatta mündemiçtir; çünkü telvin, başkalaşmadan ibarettir. Başkalaşma hükmü, başkalaşma ve başkalaşan şeyin kendisi için sabittir. Mahv/silinmek, ispatta sabittir; aynı şekilde mah-volan da, bu özelliğiyle ve bu hüküm dolayısıyla kendisinden farklı şeylerden ayrılması yönüyle mahveden için sabittir. Şu halde sebat hükmü, her şeyi kuşatır: Çünkü herhangi bir şeyin li-zatihi iktizâ ettiği bir hüküm, o şey için sabit olduğu gibi, bu hükmün sadece kendisine ait olması veya başkasının bu özellikte ona ortak olması da sabittir.

Ubudiyetin siyâdette mündemiç olması, şudur: Ubudiyet, "fakr/ihtiyaç" ve "infial/edilgenlik" nispetleri arasındaki birleştirici bir "nispef'ten ibarettir. Birbirine bağımlı iki şeyden birisinin bilinmesi ve zuhuru diğerine bağlı olduğu için, bunlardan birisinin diğerinden müstağni olamayacağı bilinmiş olunur.

İşte bu, '"ihtiyaç" yönünden bu işin sırrıdır.

Ubudiyetin efendiliğe/siyâdet dahil olmasının infial/edilgenlik yönünden sırrı ise, şudur: Sahîh zevk ve kâmil keşif, herhangi bir şey müteessir olmadan müessir olamayacağını bildirmiştir. Buna göre, infial hükmü, öncelikle failde zuhur etmiştir; sonra bu hüküm, failden failin eserinin ve fiilinin zuhur mahalli olan şeye sirayet eder.

Mâlikîik ve memlüklük ise, fiil ve infial mertebelerinde mündemiçtir. Çünkü mülkiyetin ruhu, herhangi bir kayıt, zorlama ve hal olmaksızın, herhangi bir hale bağlı olmadan ve herhangi bir işte bağlı kalmadan kudret ve tasarruf sahibi olmaktır; bunun sırrını ise, daha önce belirtmiştik. [16]

Terbiye Sırrı

Terbiye, külli bir hakikattir. Bu hakikat, vücûdî tedbirin/varlığın idaresi ve rabbanî-kevnî hükme dair sırların büyük kısmım içerir. Terbiye, bazı açılardan, daha önce zikredilen şeylerde mündemiç olsa bile, çeşitli açılardan da farklılık gösterir.

Bunlardan birisi şudur: İbka/bâki kılmak, bazen bekası istenilen şeye bekaya mâni şeylerin hâkim olmasını veya varlığını ortadan kaldıracak veya hükmünü gizleyecek veya zayıflatacak şekilde ona egemen olmasını engellemekle gerçekleşirken, bazen de yok olmayı/fena gerekli kılan özelliğin zıddıyla yardım etmek suretiyle gerçekleşir. Her halükarda ben, terbiyenin sırrını açıklayacağım ve bu konuyla ilgili rabbanî ve kevnî sırları mücmel olarak bu açıklamama dahil edeceğim; bu sırlar, son derece faydalı ve önemli sırlardır.

Allah, hâdidir.

Şöyle derim: Terbiye, hayât ve bekânm kendisine bağlı olduğu gıdalara mahsûstur. Gıda, varlık suretinin ve onunla kaim olan hayâtın ayakta kalmasının bağlı olduğu bir şeydir. Gıda, zahir ve bâtın kısımlara ayrılır:

Mutlak vücûdî surete has olan gıda, varlıklar/a'yân ve onların hükümleridir; zahirî açıdan somutlaşan suretin gıdası ise, zahir suretinin kendisinden meydana geldiği/terkip şeye benzer.

Bâtın açısından varlığın gıdası ise, bu hakikatin sadece kendisiyle bilinip, zâtının veya hükmünün de ancak kendisiyle zuhur edebildiği şeydir. Bu iki aslın dışında kalan gıdalar ise, bunlara tabi ve bunların ferleridir.

Mutlak vücûdî surete nispetle herhangi bir kevnî suret, uzuvlar gibidir. Bunlardan her birisinin, ruhlar mertebesinden herhangi bir rûhânî mertebeyle irtibatı vardır. Her ruh da, isimlerden herhangi bir ilâhî hakikate istinat eder. Hakikatlerin, farklı nispetleri vardır: bunlar/ruhlarda farklı kuvvetler meydana getirirler. Bunun sırrı ve eseri, ulvî ve diğer ruhların mazhâr-larmda hareketler, teşekküller, manevî-rûhânî ve felekî-kevkebî ve diğer şekiJlerdeki karışımlar vasıtasıyla zuhur ederler. Bütün bunların arasında ise, bir açıdan bir "tenasüp", bir açıdan ise "it-me/tenafür" bulunmaktadır.

"Rab" isminin bütün bunlardaki her vakitte saltanatının ve hükmünün mahalli, o şeylerde zuhur, münâsebet ve kuvvet açısından en baskın olan özelliktir. Beşerî surette de durum böyledir; şu anlamda ki: insanın her bir uzvunun bir kuvveti vardır, her bir kuvvetin de, rûhânî, esmai, suri ve maddi olan kevnî bir hakikat ile irtibatı vardır. Bütün bunlardan alan kuvvet, diğer uzuvların hepsine verir, her bir ferd, diğer bir ferde münasiptir. Nispetler, rekaik/sırlar, izafetler, bunların arasında meydana gelir ve hükümleri ortaya çıkar.

İşte, mutlak vücûdî suretin, gaybî hakikatler karşısındaki durumu da böyledir. Gaybî hakikatler, bu genel-zâhirî kevnî suretin kendilerine mutabık olduğu hakikatlerden ibarettir.

İnsan, bütün varlık suretlerinden çeşitli açılardan ayrılır. Bunların birisi, insanın dışındaki bütün varlıkların, belirli bir mertebe açısından ve özel bir tarz üzere özel bir gıdasının olmasıdır. O varlık, bu gıdayı aşamaz ve bundan başka bir gıdayla beslenemez. İnsan ise, cemiyeti/her şeyi içermesi ve mutlakh-ğıyla, bütün gıda türlerini aşabilir; bu Özellik, sureti açısından insana mahsûstur. Bâtını ve mânâsı açısından insanın gıdası ise, bütün hakikatlerin hükümlerini ve isim ve nispetlerin eserlerini kabul edip, bunlarla zahir olması, bütün bunları izhâr etmesi ve hepsiyle vasiflanmasıdır.

Bilinmelidir ki: Gıda, farklı tür ve çeşitleriyle, beka sıfatının mazhândır. Beka, "el-Kayyum" isminin koruyucularından birisidir. Herhangi bir şey, kendisine zıt bir şeyle zıtlık yönünden beslenemez. Gıdalanmadan kasıt, ez-Zâhir isminin ve hükümlerinin sürekliliğini ve Vücûddan ibaret olan "en-Nur" isminin te-cellîsiyle ayn-ı cem makamında tafsil sırrını talep etmekten ibarettir; gıdadan uzaklaşmak ise, tecellîlerin Zât'a ait gayb mertebesinden ibaret olan kendi asıllarına dönmesine işarettir. Tecellîlerin asıllarına dönmesi, tecellî ettikleri kimsenin hükümlerinin kisvelerinden soyutlanıp, ondaki hükümlerinin nihayete ermesinden sonradır. Bu asla, "Ben bilinmez bir hazine idim", "Allan var idi ve onunla birlikte başka bir şey yoktu" hâdisleriyle ve Allah, alemlerden müstağnidir" âyetiyle işaret edilmiştir.

Daha önce bu konuda, yeterli ölçüde ikâzlarımız olmuştu.

Şu halde ez-Zâhir ismi, kendisine has itidal makamından el-Bâtın isminin hükmüyle boyanmasını gerekli kılacak şekilde meyletmeye yöneldiğinde, el-Bâtın ismi kuvvetini ve zatî müs-tağniliğini izhâr eder. El-Bâtm isminin ez-Zâhir isminin hükmüyle boyanmasmm/insibağ nedeni, ez-Zâhir isminin vaktin ve gayenin sahibi olmasıdır.

El-Bâtm ismi, müstağnilik nispetiyle ve münezzehliğiyle, herhangi bir mertebeyi tercih derecesine ulaştığında ise, ez-Zâhir, el-Bâtm'm bilinmesinin kendisine bağlı oluş sırrını ve ez-Zâ-hir'in el-Bâtın için matlup olmasını ve ez-Zâhir'in ise müstağni oluş sırrını izhâr eder; şu halde bu iki mertebe arasında birbirini çekme ve itişme/mücâzebe ve mukaraa, daima süregelir.

Haddin koruyucusu, yani insân-ı kâmil, bu iki mertebe arasında bir berzah, bunları cem edendir. İnsân-ı kâmil, Eryen kubbesinde/ kubbe-i Eryen[17] olduğu halde elinde mizan, daima mizanın hakikatine bakmaktadır; mizânm hakikati, itidal makamı ve dairenin orta noktasıdır.

Böylece insân-ı kâmil, bir bekçi, koruyucu, ahadiyet-i cem özelliğiyle farklılık suretinin hafızı, izhâr edici, düzenleyici ve ayırt edici olarak görülür. İnsân-ı kâmil, asıl'm suretiyle teselli bularak ve mücerret bâtmî-gaybî hakikatler ile zâhirî-mürekkep suri maddeler arasında mütenasip bir uyum sağlama ümidiyle, Rabbinden, kendisini bir gün doyurup, bir gün aç bırakmasını talep eder. Çünkü ismet/koruma, manevî, ruhanî, basit ve mürekkep suretlere nispetle de tabiîi olmak üzere farklı itidal mertebelerine göre itidalin gereklerinden ve hükümlerinden birisidir. İtidalin zıddı ise, kendisini yokluğa, bozulmaya, sapmaya, dağılmaya ve şeytanî hükümlerin ortaya çıkmasına neden olur. Artık, zikredilen şeyleri düşün! Bunları, her mertebede, belirli her surete, zahir ve bâtın her uzuvda, rûhânî veya tabiî her durumda küllî ve umumi olarak zikrettim. Bunları düşünürsen, çok önemli, değerli ve yüce sırlara muttali olursun. [18]

Ruhun Ve Bedenin Gıdası

Sonra bilinmelidir ki: Her surî mizaç, kendisine mahsûs ve münasip bir itidale tahsis kılınmıştır. Bu itidalin korumasıyla bu mizacın sahîhliği korunmuş olur ve sahibinin bekası devam eder, bedenî kuvvetlerin hükümleri bu mizaçta zuhur eder. Bedenlerin hükümleri, bu mizaçta, uygun tarz ve ifrat ve tefrit yönleri arasındaki karışımla gerçekleşen uygun mizan ile zuhur eder. Böylelikle bedenin bütün kuvvetleri, kendi fiil türlerinde tasarruf imkânı elde ederler; bunun yanı sıra idrâk araçları da, kendi mertebelerine göre idrâk ettikleri şeylere taalluk imkânı elde ederler.

Aynı şekilde, insan ruhunun da kuvvetleri, sıfatları ve ihtilafları vardır; bunların arasında rûhânî ve manevî bir karışım, bu karışımdan da "manevî" bir yaratılış/neş'et meydana gelir. Bu mizacın, kendine has bir itidali vardır. Bu itidalin korumasıyla, bu yaratılış/neş'et korunmuş olur ve kuvvetleri, tasarrufta bulunmaları mümkün olan şeylerde, suri tasarrufta zikrettiğimiz şekilde, tasarruf imkânı elde ederler.

Şu halde bu yaratılışı ve bunun Özelliklerini, tarzlarını, gıdalarını, hükümlerini idrâk etmek için basiret gözü açıldığı vakit, görülür ki, bâtını yaratılışın hükmü ve kuvvetleri zahirî yaratılışa sirayet etmiştir. Bu sirayet, tam benzerlik/muhazat ve idrâke mâni engellerin ortadan kalkmasıyla, el-Bâtın ve ez-Zâhir isimlerinin suretlerinin o yaratılışa sirayet etmesidir; çünkü bu yaratılış, iki suretin birleşimi, iki iyiliğin sahibidir. O, suret üzerine yaratılmış olandır, insana ait zahirî suret, bunun bir parçasıdır. Çünkü insanın zahir sûreti/beden, ez-Zâhir isminin nüshâsıdır; beşeri haller ise, kendi ayrt-i sabitesine tabi olman ve hepsinin sabit olması yönünden, el-Bâtın isminin suretinin bir nüshâsıdır.

Ez-Zâhir ve el-Bâtın isimleri arasında zahirî yaratılışa/neş'et mahsûs karışımın/imtizaç ardından gelen söz konusu karışım ile ilâhî sıfatlardan, ilimlerden ve ahlaklardan meydana gelmiş ve oluşmuş bu suret, "cem ve vücûd mertebesi" yönünden Hakkın suretidir; nitekim daha önce bundan bahsetmiştik.

"Cem ve vücûd mertebesi" yerine, "Allah" ism-i camii açısından da diyebilirsin. Kast edilen şeyi bilmen ve ibare perdelerini aşman koşuluyla nasıl istersen öyle söyleyebilirsin.

İşte bu, muhakkiklerin işaret ettikleri "ikinci doğum"dur. Bu ikinci doğum, sermedi bekanın ve ulvî makamın sahibidir. Bu doğumda zevk mensupları, çeşitli mertebeler ve özellikler üzerinde bulunurlar; daha sonra bunlara -Allah'ın izniyle- işaret edeceğiz.

Bu makamdan, "Rab" isminin ve onun "Amâ"da bulunmasının sırrı öğrenilir. Nitekim Hz. Peygamber, kendisine "Yaratıklarını yaratmadan önce Rabbimiz nerede bulunuyordu" diye sorulduğunda, şöyle cevap vermiştir: "Altında ve üstünde hava bulunmayan Amâ'da idi." Ayrıca bu ifâdeden, gök ve ona mahsûs sırlar da Öğrenilir.

İşte yarışanlar bunda yarışsınlar; bunu Öğrenmek için çalışanlar çalışsın.[19]

Ariflerin Hikmeti

Sonra şöyle deriz: Basîret gözü/kalb gözü, ifâde ettiğimiz gibi açılıp, basîret gözünün nuru, basar/baş gözü nuruyla birlesince, zikredilen yaratılışın bütün kuvvetleri de bu şekilde zahir neşetin araçlarıyla birleşip, bazısının hükmü, diğerlerine sirayet edince, bu halin sahibi, bu durumda sıhhatin güçlendirilmesini ve nefsin korunmasını öğrenir. Ayrıca bu kişi, her kuvveti yaratıldığı şeyde kullanmayı öğrenir ve o kuvvet ile o sının aşmaz-sıfatları birbirine karıştırmaz, mertebeler ve hükümleri birbirine karıştırmaz; kendi nefsinde, özellikle de idâresinin altında bulunan kimseler arasında adaleti gerçekleştirir; el-Hakem ve el-Adl vb. isimleriyle tahakkuk eder. Bu kişi, Hz. Peygamber ve kendisinden önceki peygamberler ve sonraki kâmil vârisleri gibi, sahih keşif ve ruhanî mizaç sahibi haline gelir.

Bu durumda, kâmil keşfi misâller mertebesinde idrak edilmek olan şeyi bu insan, "misâl" olarak keşf eder; keşfinin kemâli, histe idrâk edilmek olan şeyi ise, histe idrâk eder; keşfinin kemâli, mücerret mânâlar ve rûhânî mertebelerde idrak edilmek olan şeyi ise, üzerinde bulunduğu hale göre kendi mertebesinde idrâk eder.

Şeyhim ve imamım, en büyük İmam/İbnü'1-Arabîbana şunu bildirmiştir: O, bu halle tahakkuk ettiğinde, kuvvetlerinin her birisini sadece yaratılmış olduğu işlerde kullanmıştır; kendi kuvvetleri de, kendilerinde adaleti ikame ettiği ve onları yaratılmış oldukları işlerde kullandığı için, Hak katında ona teşekkür etmişlerdir.

İşte bu, kemâlin mâhiyetini bilen kimselere göre kemâlin en üst mertebelerinden birisidir.

Artık sen de, Kardeşim, Allah'ın izniyle kemâlin mâhiyetini bilenlerden ol! [20]

Hak'tan Perdelenenlerin Başarısızlığı

Sonra deriz ki: Bu zevk sahibinin karşısında, keşf aleminden perdeli olan kimseler bulunmaktadır. Onlar, nefsanî kuvvetlerin karartması, bazı tabiî sıfatların hükümlerinin diğer sıfatları ortadan kaldırıp, onların bu galip sıfatın rengiyle kendi özelliklerini giderecek ve ortadan kaldıracak şekilde boyanmasıyla egemen hale gelmesiyle rûhânî mizaçları zikredilen itidalden uzak kalmış kimselerdir; nitekim, tecellîye mazhâr olan tam teveccüh ve istidat sahibine nispetle Zât'a ait tecellîden bahsederken bu meseleye işaret etmiştik.

Binaenaleyh kara cahile, düpedüz ahmak, zekadan oldukça nasipsiz kimseye mahsus ruhanî mizaç, zikredilen kemâlin sahibine ait ruhanî mizacın mukabilinde bulunmaktadır; bu kemâlin sahibi, Hak ile işitir, Hak ile görür; aynı zamanda Hak da onunla görür, onunla işitir. Nitekim sahîh bir hadis bunu bildirmiştir.[21]

Mizaçlardaki tabiî itidale nispetle zikrettiğimiz bu mizacın bir benzeri, tam itidale en yakın mizaç olan insan mizacına nispetle madenin mizacıdır.

Kâmil insan ve onun hali ile zikredilen perdeli-cahil ve hali arasında, çeşitli mertebeler ve dereceler bulunmaktadır.

Buna göre, kimin mertebesi kemâl mertebesine daha yakın ise, onun keşf, ilâhî suret, Hakkı bilmek gibi kemâl sıfatlarından olan payı da, bu yakınlık ve ilişki ölçüsüne göre fazlalaşır.

Bu kemâlin mukabili olan mertebeye yakın olanın ise, perdeleri daha fazladır; bu kişinin, Hakkın suretinden, keşiften ve zikrettiğimiz diğer şeylerden olan payı da azdır.

Bütün zamanlardaki ilâhî mizan, o zamanın kâmili, o kâmilin hali ve keşfinden ibarettir; mutlak varlık suretinde, taayyün etmiş beşerî suretlerde ve manevî itidal veya ruhanî itidal gibi diğer itidal mertebelerindeki itidal ve bozulma/inhiraf kâmilin mizanından bilinir.

Beslenilen bütün gıda suretlerinin, sureti ve cisimlerdeki eseri açısından görülen ve idrâk edilen kuvvet ve özelliklerinin dışında başka bir takım özellik ve kuvvetleri vardır. Bu özelliklerin, insan ve diğer varlıklarda zikrettiğimize üzere, değişen hükümleri vardır. Gıdalar ile kendileriyle beslenen kimseler arasında, suri mizaç, ruhanî mizaç ve manevî mizaç arasında bir açıdan bir takım münâsebetler, başka bir açıdan ise çeşitli itme-ler/münaferat bulunmaktadır. Her durumda hüküm, Rab ismine aittir. Rab ismine ait hüküm, bunlardan hâkim olan özellik ile zahir olur.

Bunların en gizli olanı, bilinmesi en zor alanıdır; bu gibi şeylerin bilinmesi, ancak ilâhî bildirmeyle/tarif-i ilâhî mümkündür.

Binaenaleyh, münâsebet ve zikredilen ruhanî mizacın sahîh-liği ölçüsünde keşif güçlenir, sahîh olur ve artar. Bu durumda, keşfin mertebesi de, yükselir, ilimlerden, zevklerden ve tecellîlerden olan neticeleri değerlenir. Fakat bunun şartı, el-Evvel isminin hükmünün kendisine bitişmesi ve imkân vermesidir.

Nitekim, daha önce buna defalarca işaret etmiştik.

Aradaki zıtlık ve münâsebetin azlığı veya ruhanîlerin karışmasının zayıflığı oranında perdeler artar; keşif, ilim, zevken idrâk ve bütün bunların neticeleri azalır.

Bu makamın, şimdi konuştuğumuz bağlamda, başka ekleri vardır; fakat, bunları "Ancak sana ibâdet ederiz" âyetini açıklarken zikretmek daha uygundur, bu nedenle bu ekleri tehir ettim.

Allah, kolaylaştırandır.

Sonra bilinmelidir ki: Tabiatın, mâhiyeti/min-haysü hiye açısından, bir takım hükümleri vardır; ayrıca, tabiatın hükmünün mizaçta taayyün etmesi yönünden de bir mizacı ve hükümleri vardır. Ruhların da, sıfat ve hükümleri vardır. Tabiat ve ruhları birleştiren emrin, bir takım hükümleri vardır; bu ikisinin birleştiği mertebenin de, mâhiyeti açısından bir takım hükümleri vardır. Bu birleşmeye bağlı levazımın ve birleştirici emrin de bir takım hükümleri vardır.

Şu halde, tedric/aşama aşama, riyâzet/nefis terbiyesi, teh-zib/ahlakı güzelleştirme ve siyaset: bil-kuvve olan şeyin, bilfiil haline çıkmasında bunlardan yararlanır. Ayrıca, bazı arızî iyi huyların zâtı huylar veya ona benzer hale gelmesi için derinleştirilmesinde ve bazı sıfatların ortadan kaldırılmasında ve bunla-nn kötü huylarının silinmesinde bu hükümlerden yararlanılır.

Bunlar ortadan kaldırılma zsa, bu kötü huylar derinleşip, sonuçta insanın bu sıfatlardan kurtulması imkânsız hale gelir ve bunların bulunduğu mahalde zararlı sabit bir takım zararlar geride kalır.

Bütün bunlar, insanın tedricen gelişip, kendisine münasip manevî, ruhanî, suri-misâli ve misâli olmayan itidal derecesine ulaşması içindir; bu yükselmenin bilenen-yakm gelecekteki hükmü, bilinen ve takdir edilmiş sonraki bir vakte kadar sürer.

Şu halde, ifâde ettiğimiz hususları bilen kimse, suret ve onunla zuhur sırrını; keşf ve perde sırrını; bu konuda gıdalara ait hükümleri öğrenmiş olur. Ayrıca, yiyeceklerden helal ve haram olanların sırrı, mücahede ve riyazetin sırrı gibi büyük ve başkalarının mahrum kaldığı sırlan öğrenmiş olur. [22]

Mizaç, Gıda Kuvvetine Baskın Gelir

Bilinmelidir ki: Gıda, herhangi bir keyfiyetin baskın olduğu bir mahalle geldiğinde, o, bu keyfiyete dönüşür. Mizâc kuvvetli olduğunda, gıda kuvvetini ve hükmünü ona baskın gelmekle geçersiz kılar; bu durumda, gıdada bulunan özelliklerin eseri, ortaya çıkmaz; bu özellikler, kendilerine baskın gelen bu yere uğramamış olsalardı, ortaya çıkacaklardı.

İşte, bütün gıdalardaki ruhanî kuvvet ve özelliklerin, rûhânî mizaç ve daha önce belirttiğimiz gibi rûhânî kuvvetlerin, ilmî-amelî nefsanî özelliklerin birleşiminden Özel olarak beslenen kimseye ait mizaç karşısındaki durumu da böyledir. Çünkü bu mizaç, rûhânî sıfatların varlıklarını /a' yân yetkin iyi özelliklere çevirebileceği bir kuvvet derecesine ulaşır. Bu sıfatın hükmü, kendisine işaret ettiğimiz bu halin ve rûhânî mizacın sahibine hâkim olur; bu sıfatın kuvvet ve özellikleri, bu şahsın kuvvetinin altında ve ruhunda ortadan kalkar.

Kemâl ehlinin mukabilinde bulunan kimseye nispetle kötü yönde ve eksiklikler makamında da durum böyledir. Çünkü ilâhî feyiz ve ulvî kuvvetlerin eserleri ve meleki teveccühler, birbirlerinden farklılaşmış/temeyyüz bir halde son derece temiz ve mukaddes bir halde kendilerine ulaşır. Buna göre bu tecellîler ve eserler, bu kimselere ulaştıklarında, onların hallerine göre boyanırlar, kendilerine hâkim olmuş kötü sıfat ile vasıflanırlar, bunun neticesinde de isimlere ait eserler ve rûhânî teveccühler, o insanların tabiatları ve eksik ve bozuk/münharif mizaçlarının altında ezilirler. Bu kimselerin kötü özellikleri, bu eser ve teveccühlere hâkim olur, böylelikle, onları perdelerler ve hükümlerini gizlerler.

Nitekim, daha önce tecellîlerin sırrı bölümünde buna işaret etmiştik.

Bu sır ve makamın tafsilinden, daha önce dikkat çektiğimiz üzere, helallik ve haramlığm sırrı da öğrenilir. Böylelikle bilinir ki, bazı şeyler vardır ki bunlar, bazı kimselere nispetle yararlı, bazı kimselere nispetle ise yararlı değillerdir. Zahirî tabiat mertebesinde bunun örneği, bal gibi çeşitli şeylerdir. Bal, mizacı ateşli ve tutuşmuş kimseye nispetle yararlı, mizacına balgam hâkim olan soğuk ve rutubetli kimseye ise bal, yararlı değildir.

Bu konudaki prensibin şu olmalıdır: Tabiî şeylerde bu hükümlerden herhangi birisini müşahede ettiğinde, bunun benzerini rûhânî mertebelerde ve nefsânî ve manevî sıfatlarda da düşünmelisin. Beş nikah ve bunların sırlan hakkında daha önce belirttiğim gibi, tabiî hükümler rûhânî hükümlerden, rûhânî hükümler ise, gaybî hakikatlerden meydana gelmiş olduklarını aklında tutmalısın. Şayet keşif ve müşahede ehlinden isen, bu İfâdeyi hatırla ve gerisini bırak! Aksi halde teslim ol ve talep et! Çünkü Rezzak, kuvvet ve metanet sahibidir, gayb hakkında cimri değildir.[23]

Tabiî şeylerin rûhânî şeylere tabi olduğunu dikkate aldıktan sonra, cüzî ruhların tabiî mizaçlardan meydana geldiğini; bu ruhlar ve bedenler ölçüsünde ve mizaca göre belirlendikleri için bunlara ait hüküm ve eserlerde mizaçlara ait şeyleri de düşünmelisin! Bunun ardından da bu bilgiyle, başlangıçta dikkatini çektiğimiz tarzda, isimler ve bir olan Vücûd-ı mutlak karşısında varlıkların hükmüne terakki et; bütün bunların toplamından gözüken şeylere bakarsan, acaib sırları görürsün.

Bütün mertebelerdeki gıdaların hükmünü düşün! Binaenaleyh isimlerin gıdası, hükmün mahalli olan mazhârlar şartıyla, onların hükümleridir; bu, mânâlar ve gaybî hakikatler alemidir. A'yânm gıdası, Vücûddur. Vücûdun gıdası, a'yânın hükümleridir. Cevherlerin gıdası, arazlardır. Ruhların gıdası, onların ilim- I leri ve sıfatlarıdır. Ulvî suretlerin gıdası, hareketleri ve hareketleri sürekli kılan şartlardır; bunlar, esmaî hakikatlerden istimdat eden ruhlarından yardım taleplerinde şart olan şeylerdir. Unsurların gıdası, suretlerini baki kılan ve onları zıt ve muhalif şeylere dönüşmekten koruyan şeylerdir.

Tabiî suretlerin gıdası, bu suretlerin ve mizacın kendilerinden oluştuğu keyfiyetlerdir; binaenaleyh hararet, ancak hararet ile baki kalır. Burudet ve bu ikisinin dışındaki ruhanî keyfiyetler de böyledir. Hayâtın mazljân olan aslî rutubet[24], ancak gıdalardan beslenen/istimdat rutubet ile bakidir. Fakat, hakikat ve hüküm olarak manevî bir şeyin başka bir mânâ ile kaim olması, onların lâzımı olan madde ve arazlar ile gerçekleşebilir. Bu araz ve maddeler, işin kendisine bağlı olduğu şartlardır. Bu şartlar, li-zatihi maksat değillerdir, aksi halde aslî birincil kasıt ile irâde edilmiş olmaları gerekirdi. Binaenaleyh bunların vazifesi, maksadı yerine ulaştırıp, ayrılmaktan ibarettir; bunun ardından benzeri onun yerini alır.

Farklı mertebelerine göre bütün gıdalarda ve daha önce mertebelerinden bahsettiğimiz gıdalananlarda, durum böyledir.

Vücûd bir olup, hiç bir benzeri olmadığı için, Vücûdun birbirinden farklı a'yân ile zahir ve hasıl olan taayyünleri de, Vücûdun birliğiyle/ahadiyet gerçekleşmiştir.

Burada bazı sırlar vardır ki, bunların açıklanması mümkün değildir; fakat ima ettiğim şeyi düşünüp, bunun makam ve aslına muttali olan kimse, bütün alemin suretlerinin zuhur sırrını; ruhlarının sırrını; dünyevi, uhrevî ve berzahı yaratılışların sırrını öğrenir; ayrıca hareketli ve hal sahibi bütün kimselerden sâdır olan hareket, fiil ve hallerden; alemde gerçekleşen bütün kevn ve fesatlardan/oluş ve bozuluş meydana gelen şeyleri; bütün bunlardan ve bunlarda öncelikli niyet/kast-ı evvel ile irâde edilen şeylerin ne olduğunu; birinci kasta bağlı olarak ve ikinci derecede bunlardan irâde edilen şeyin ne olduğunu da öğrenir; sadece bir açıdan şart olan, bir tek itibarla irâde edilen şeyin ne olduğunu; herhangi bir mertebede şart veya tabi olan şeyin, başka bir mertebede bizzat irâde edilen ve metbu olan şey olduğunu; mevtin veya vakit veya başka bir şey ile sınırlanma yönünden bütün bu zikredilen şeylerde vaktin, halin, mevtinin, mertebenin hükmünün ne olduğu; bu durumların, nasıl olur da bazen met-buluk ve bazen de meşruiyet mertebesinde bulunduğunu; başka bir zamanda ise şartlik ve tabilik mertebesinde bulunduğunu; vaktin ve halin, kendisiyle ve kendilerine göre taayyün eden kimseye nispetle ve de bunların kendisiyle taayyün ettikleri kimseye nispetle hükmünün ne olduğunu öğrenmiş olur.

Hiç bir mertebede o devirdeki ve asırdaki insân-ı kâmiî'in dışındaki hiç bir şey, birincil amaç ile irâde edilmiş değildir.

Bazı şeyler vardır ki, onlar, bir tek zaman içinde iki itibarla birinci ve ikincil kasıt ile irâde edilmişlerdir. Ayrıca bu kimse, insân-ı kâmiî'in zuhurundan önce bu tafsillerin içermiş oldukları mertebelerin mâhiyetini; bunun sahih olup olmadığını öğrenir. Devamın, bekanın, ibkanın, sırrını; zevalin, ölümün, fenanın, yok etmeninin ve bunların dışında tafsillerini ve başlıklarının tafsillerini bile zikretmenin imkânsız olduğu şeylerin sırrını öğrenmiş olur. Üstelik, bu ilimlerin bir kısmını isimlendirmek bile, içerdiği sakıncalardan dolayı, imkânsızdır.

Bu ifâdelerimiz, basiret sahiplerini müstağni kıldığı gibi, bunlarda bu zevke ortak olanlara bir hatırlatma, düşünenler için ise, ibret vardır.

Allah, hakkı söyler ve dilediklerini sırât-ı müstakime ulaştırır. [25]

Zahir Lisanı

"Alemîn/Alemler"

Tefsir:

"Alemm", alem kelimesinin çoğuludur. Alem, "alâmet" kelimesinden türetilmiştir. Alem, Allah'ın dışındaki her şeyden ibarettir. Bu sûre, hazret-i cem'den-cem mertebesi varit olup, bu mertebenin sırrını içerdiği için, bu sûrede Rab ismi, Allah'ın dışındaki her şeye izafe edilerek zikredilmiştir. Böylece, daha önce bazı özelliklerinden söz ettiğimiz meseleye dikkat çekilmiştir. Çünkü bu ismin izafetleri, pek çoktur; bu izafet ise, bunların en umumisidir. Bütün bunların içindeki en hususî izafet ise, bu ismin kâmil ve birleştirici inşân olan Hz. Peygamberimize izafe edilmesidir. Buna Örnek olarak "Hayır rabbına yemin olsun ki, onların hepsini hasredeceğiz" (Meryem, 68); "Gani ve rahmet sahibi Rabbine yemin olsun ki"; "Şüphesiz ki varış, senin rab-bınadır." gibi âyetleri verilebilir.

Çünkü Hz. Peygamber, bütün kâmiller gibi, Allah Teâla'nm kendisini isimlendirdiği üzere kemâli ve câmiliğinden dolayı "Abdullah/Allah'ın kulu" olduğu için, bunun ardından Rab ismine izafe edilmesiyle, rubûbiyet hükümlerinin en umumisini, en kâmilini ve en camisini de taşımış olmaktadır. Bu iki izafenin dışında kalanlar ise, bunların arasında taayyün eden tafsîlî ve cüzî mertebelerdir. [26]

Bâtın Lisanı

Bunu öğrendiğinde alem kelimesinin açıklanması bağlamında "bâtın" lisanıyla şöyle deriz:

Bilinmelidir ki: Hak, alemin fertlerinden her birisini, kendisi gibi özel bir şeyin delili ve alâmeti yapmıştır. Binaenaleyh her bir fert, taayyün etmiş varlığı açısından "isim" diye isimlendirilen ulûhiyet nispetlerinden herhangi birisinin alâmetidir. Delil olan bu şey, o ismin mazhârıdır. Ayn-ı sabitesi açısından ise, o fert, kendisi gibi bir ayn-ı sabitenin delilidir; taayyün etmiş bir varlık ile muttasıf olmuş ayn-ı sabite olması açısından ise, kendisi gibi varlık ile nitelenmiş a'yândan herhangi birisinin alâmetidir.

Buna göre cüzler, cüzîlikleri yönünden, kendileri gibi cüzîlerin alâmetleri; toplamları ve her birisinin içermiş oldukları küllî mânâ yönünden ise, kendilerini birleştiren küllî bir durumun alâmetidirler. Bu küllî emir, cüzîlerin varlıklarının kendisinden taayyün ettiği Vücûd-ı Mutlak'tır.

Hak, büyük alemin bütününü de, zahirî açısından kendi ruhu ve mânâsına delil ve alâmet yapmıştır. Bütün alemin suretlerini ve ruhlarını, kendi isimleri, nispetleri ve alemin hepsini kuşatan ulûhiyetinin alâmeti yapmıştır.

Allah, insân-ı kâmil'i ruhu, sureti ve mertebesi itibarıyla bir bütün olarak, kendisine tam ve kâmil anlamda delâlet eden eksiksiz bir delil yapmıştır.

Hak ve insân-ı kâmil'in dışındaki şeylerin delâlet ettikleri varlıklara delâletleri, kendileri olmadan delâlet edilen şeyin bilinmesinin imkânsız olması anlamında, zorunlu bir şart ve hükmü sürekli değildir; aksine bunların delil olması, alemdekilerin çoğunluğuna ve galip hükme nispetle böyledir. Hak ve insân-ı kâmil ise, böyle değildir; çünkü onların her birisiyle her şey bilinebileceği gibi, her birisi de, sadece ya kendisiyle veya diğeriyle bilinebilir.

İfade ettiğimiz bu meselenin sebebi şudur: İnsan, her şeyin bir nüshâsıdır. Binaenaleyh insanın kuvvet ve mertebesinde, kendisinde o şeyden bulunan özellik ile her şeye delâlet etme imkânı vardır; buna göre bazen insan, her şeye delâlet etmede her şeyden müstağni kalabilir.

ilâhî katta da durum böyledir, çünkü Hak, her şeyi ihata etmektedir. Şu halde kim Hakkı tam olarak bilirse, bu durumda ta-zammun/içerme ve iltizam yoluyla her şeyin hakikatini bilebilir.

Hak ve insân-i kâmil'in dışındaki şeylerde ise durum, açıkladığımız tarzdadır. Çünkü Allah'ın kullarından bazıları, Hakkın fethinin kaynağı olabilir; böylelikle o kimse, Hakkı Hak ile bilir. Bu durumda Hakkın bilgisi ve müşâhedesiyle tahakkuk edip, bu bilginin ve müşahedenin hükmü, o kimsenin varlığının mertebelerine sirayet eder. Böylelikle o kişi, kendisine en yakın şey olan nefsine varıncaya kadar, her şeyi Hak ile bilir; nitekim daha önce bu konuya işaret etmiştik.

İlim, şuna hükmetmiş tir/sebka t; Bazı şeyler, şart hükmündedir ve şart olan bu şey, hiç kuşkusuz ki herhangi bir şeyin bilinmesinin sebebidir. Bu nedenle Hak, söylediğimiz durumdaki kimse ve benzerleri için, o şeyde ve onun hakikatinde tecellî eder. Böylelikle onlar, bu mertebede bu açıdan Hakkı bilirler, bunun ardından da Hak ile bilinmesi o şarta bağlı olan şeyi bilirler. Fakat bu bilme, işaret4edilen bu ilâhî nispet, kevnî nispetlerin ortadan kalkıp, "özel vecih/vech-i has"in sirayet etmesi açısından gerçekleşir. Böylelikle bu kimseler, yolların sırrından bahsederken belirttiğimiz üzere, onu sadece Hak ile bilirler.

Bazı tecellîler ise, kendilerinden daha alt mertebedeki başka tecellîlerin alâmetleridir. Şöyle ki, muarrif/tanımlayan, tanımlanandan daha açık ve ondan önce olmalıdır.

Muhakkikler arasında, tecellîlerin kendilerini kabul eden-ler/tecellîgâh yönünden ve tecellînin kaynağı olan ve kendisinde zuhur ettiği isim ve mertebelerin farklılığına göre farklılaştıklarında hiç bir görüş ayrılığı yoktur. Bazı tecellî mazhârlan, mazhârlıkları itibarıyla, başka bir takım mazhârların alâmetleri oldukları gibi, bazı tecellî ve mazhârlar da, başka bir takım tecellî ve mazhârlar üzerinde perde olurlar; bununla birlikte, bütün bunlarda tecellî eden/mütecellî, birdir.

Şu halde farklılık, mertebelere, mertebeleri tanıma ise, ilme bağlıdır. İlmin gerçekleşmesi için ise, alâmet/delil, yollar ve benzeri şeyler gibi pek çok sebep vardır; bunların hepsini ifâde etmek, sözü uzatır.

Sonra şöyle derim: Bazı vakitlerde bazı nefislerde, ilâhî ikram nefhalan coştuğunda, bir takım haller hasıl olur. Bu haller, onların Hakkın dışındaki şeylerden yüz çevirip, tam olarak temizlendikten sonra kalblerinin "vecih"leriyle göz açıp kapatmadan daha kısa bir zamanda Gayb-ı Zât'a yönelmelerini gerektirir; böylece bu nefisler, Hakkın dilediği ilâhî ve kevnî sırları idrâk ederler. Bu nefisler, bazen bu mertebeleri ve tafsillerini öğrenirler, bazen ise öğrenemezler. Bununla birlikte, konusu Hak veya alem olan bilgiyle tahakkuk ederler. Bu bilgi, Hakkın dışındaki herhangi bir şeye delil ve alâmet olmaz; aksine Hak, daha Önce de buna işaret ettiğimiz gibi, alâmetin ta kendisi olur.

Alemler, gerçekten de çoktur; bunların başlıcaları, daha Önce mâhiyetlerini belirttiğimiz, vücûdî mertebelerdir/hazret.

Amâ'dan taayyün eden alemlerin ilki, mutlak-misâl alemidir. Bunun ardından, "teheyyüm" alemi, daha sonra Kalem ve Levh alemi, sonra Tabiat alemi gelir. Tabiat aleminin gelmesi, hükmünün cisimlerde Heyula ve Küllî cisim hakîkatleriyle zuhuru açısındandır. Bunun ardından, Arş gelir. Tertip bu şekilde devam eder, ta ki iş, dünya aleminde insana ulaşır. Bunun ardından, berzah alemi, daha sonra "haşr alemi", sonra cehennem alemi, sonra cennetler alemi, sonra "Kesib" alemi, sonra "ahadiyet-i cem ve'l-vücûd" alemi gelir; bu alem, bütün alemlerin kaynağıdır.

Allah, hâdidir. [27]

"Allah, Rahim Ve Rahmandır. " (Fatiha, 2)

Daha önce "Hamd alemlerin rabbı Allah'a aittir" âyetinin kelimelerinden bahsedip, bunlardan her birisine ait küllî sırlan ve bunların lâzımı olan mücmel hükümleri açıklamıştık. Bu nedenle, bu âyetten bir defa daha mücmel ve veciz bir şekilde bahsetmeye gerek duydum; böylelikle âyetin tek tek kelimeleri bilindiği gibi, bütün olarak cümle ve metni de anlaşılmış olur. Allah nasip ederse süredeki bütün âyetleri tefsir ederken bu şekilde hareket edeceğim. Bunun ardından, bu konunun gerektirdiği ölçüde, daha önce zikredilen kısa açıklamaya, "Rahman ve Rahim" isimleri hakkındaki açıklamamı ekleyeceğim. Gerçi daha önceki ifâdelerde bu konuda yeterli açıklama vardı, fakat, Besmele'de önceden zikredilmiş olsalar bile, bu iki ismin hükümlerine dikkat çekmemiz gerekmiştir.

Bilinmelidir ki: Hamd sahiplerinin/hamid, hamd ettikleri kimselere/mahmûd olan hamdi, genellikle bir nimetten sonra ve ihsanın karşılığında olmaktadır. Ihlas sahibi ariflerin, herhangi bir nedene bağlı olmadan yaptıkları hamdleri, bu hamdin dışında tutuyorum; çünkü onların, Hakkın li-zatihi/kendisinden ve sahip olduğu kemâlden dolayı hamde müstahak olduğuna dair Haktan elde ettikleri bilginin kendisi, en büyük ve ulvî nimetlerden birisidir.

Hamd genellikle ihsanın karşılığmda ise ve herkes, şu iki hal, yani rahat ve sıkıntıdan birisinde bulunduğuna göre, muhakkiklere göre Hak, kullarının maslahatlarını en iyi bilen ve bu rt\a lahatları kullan adına onlardan daha iyi gözetendir.

Kuşkusuz ki, arif ve muhakkiklerin efendisi, bir hâdisir, hamdin bütün hükümlerini toplamıştır. Hz. Peygamber, taki hamdi "Nimet veren ve ihsanda bulunan Allah'a hamd olsun/el-hamdü lillahi'l-mün'imi'I-mütefaddıl" derken; "sk1ntı"daki hamdi ise "Her halde Allah'a hamd olsun/elhamdü iahi ala küllî hal" ifâdesinde bir araya getirmiştir. Böylelikle Peygamber, bizim tabiat ve amaçlarımıza uygun olmayan halin, idrâk edemediğimiz fakat faydası bize dönen bir veya çja_ ha fazla maslahata sahip olduğuna dikkat çekmiştir.

Binaenaleyh bu hallerde, biz onları kerih görsek bile, Allaly., ait gizli bir rahmet ve ulvî bir hikmet bulunmaktadır; bu hikrrw bizim onlardan dolayı hamd etmemizi gerektirmektedir. Bigjm onda idrâk ettiğimiz bu ölçüdeki kerahet, pek çok durumda Hak onları süse bile, bir takım hallerimizin kendi üzerimizdeki kümleridir. Nitekim Allah, şöyle buyurmaktadır: "Size isabet eden her bir musibet, kendi ellerinizle kazandığınız şeyler racidir; Allah ise pek çoğunu siler." (Şura, 30).

Hz. Peygamber de, Ebu Zer'in rivayet ettiği kutsi bir hâdiste Allah'ın şöyle buyurduğunu belirtmektedir: "Şu halde kim la_ yır bulursa, Allah'a hamd etsin; bunun dışında bir şey buları ise sadece kendi nefsini kınasın."

Buna göre, kerih gördüğü haller de dahil olmak üzere n içinde bulunduğu bütün haller, içerdikleri maslahatlardan dolayi Hakka hamd etmeyi icap ettirirler. Bu maslahatları, herkes hisseder. Buna örnek olarak, Hz. Ömer'in meselesi ve onun râk ettiği şeyin farkına varan kimseleri verebiliriz.[28] İşte bu, metin genelliği ve rahmetin umumiliğidir.

Hamd, ihsan sahibinin ihsanı ile ihsanının mazhârı olan kimse arasında meydana gelir. İşte Hakka izafe edilen bütün kemâl vasıfları da, bu iki ilâhî ve kevnî mertebe arasında ortaya çıkar.

Hamdın en önemli nedeni ve gerekçesi ihsandır ve "Allah'a hamd olsun/El-hamdülilllah" diyen kimsenin bu ifâdesi, Hak-km hamdın mâliki, hak sahibi/müstahak, daha önce açıklandığı üzere farklı mertebelerine ve külli hükümlerinin detaylarına rağmen hamdın sadece kendisine mahsûs olduğunu belirtmekten ibarettir. Hamd ise, mutlak ve külli bir hakikat olup, aynı zamanda bu mutlak hamdın izafe edildiği "Allah" isminin de mutlak bir isim olması ve de Mutlak'm, salt mutlaklığı açısından herhangi bir hükmünün ortaya çıkmayışı nedeniyle, bunun ardından tarif, Rab ismiyle gelmiştir. Rab isminin, sadece izafe olarak kullanıldığını belirtmiştik. Bu nedenle Hak, bu ismi "alemler" kelimesine izafe etmiş, böylelikle de "Allah" müsemmâsmı, bu mertebede ve bu açıdan tarif etmiştir.

Hak, rubûbiyetinin saltanatının umumiliğini, uîûhiyetinin hükmünün kapsayıcıhğmı açıklamak; mülk, terbiye, tasarruf vb. daha önce açıklanmış olan yönlerden emrinin ve kudretinin alemde nüfuzunu ispat etmek için, Rabbı alemlere izafe etmiştir.

Şu halde nimetlendırme/in'am belirtilip, nimetten dolayı hamde mazhâr olan nimet sahibinin mertebesi ortaya çıkınca, bunun ardından hamde neden olan ihsanın ulaşmasının bilinmesi, hamd edilenin hamd sahiplerinden üstünlüğü, onun rablı-ğı/rubûbiyet, hükmünün amel sahiplerine şâmil olmasını açıklamaya gerek duyulmuştur. Onlar, bu hükümlerin mahalleri ve bu nispet ve sıfatların mazhârlarıdır. Bu ihsan, hangi yolla ulaşır, bu yolların sayısı ne kadardır? Kısımları nelerdir? Çünkü bunları bilmekle nimete nail olan kimse, nimete ve nimeti verene dair tam bir bilgi elde eder ve hamildeki huzuru kemâle erer, ulvîleşir ve genişler.

Şu halde, Hakkın bunun ardından sadece er-Rahmân ve er-Rahim isimlerini zikretmiş olması, hamd ve şükre neden olan nimettendirme ve ihsanın, bu iki ismin feri olduklarına işarettir.

Çünkü rahmet ve onun gazabı geçmesi olmasaydı, alem var olamaz, el-Munim, el-Muhsin ve benzeri isimlerin de herhangi bir "ayn"ı zuhur edemezdi.

Bunun için er-Rahmân ismi, ihata, hüküm, taalluk ve kapsa-yıcılıkta Allah ismini takip etmiştir.

Allah, bu iki isim vasıtasıyla burada nimetine mazhâr olmanın iki yolu, nimetinin de iki kısım olduğunu belirtmektedir: Bunların ilki, tertip silsilesi ve sebepler, şartlar ve vasıtalar mertebesidir; diğeri ise, vasıtaların ve zikredilen şeylerin ortadan kalkması yoludur. Sebeplerin ve varlıkların kendisinde herhangi bir hükmünün veya ortaklığının bulunmadığı özel yolla gerçekleşen nimetlendirmeye, daha Önce defalarca dikkat çekmiştik.

İki kısım ise, umum/genellik ve husustan/özellik ibarettir. Umumilik, Rahmân'a ait varlığa/vücûd mahsûstur. Çünkü rahmet, daha önce de belirttiğimiz üzere, varlığın ta kendisidir. Gazap, mümkün çokluğun lâzımı olan "ademî/yokluk" hüküm ile ortaya çıkar. Bu noktada rahmetin gazaba önceliği, yaratma tercihidir.

Er-Rahmân, Vücûdun aynısı olması cihetinden, Hakkın bir ismidir; çünkü Hakkın isimleri, eser ve kabiliyetlerle taayyün eden itibarlara göre kendisine izafe edilirler. Bunun için isimler, müsemmâ tek olsa bile, çoğalmışlardır.

Tahsis, "umumun hükümlerinden birisi ve onun feri olduğu için, er-Rahim ismi er-Rahmân'da mündemiç olmuştur. Ulûhi-yet, mâhiyeti açısından herhangi bir varlığı olmayan makûl bir mertebedir ve kendisiyle nitelenmiş ve isimlenmiş Hak'tan farklı değildir; çünkü daha önce de belirttiğimiz üzere isim, bir açıdan nuisemmâsmm aynıdır. Bu nedenle "Allah" ismi, bütün mertebeleri ve varlıkları kuşatan bir isim, Rahman ismi de sadece varlığa delâlet ettiği için "Allah" isminden daha hususî olmuştur. Rahim ismi de, Vücûdun hükmünün tafsiline ve varlıklarda onun taayyünlerini izhâra tahsis edilmiştir.

Şu halde açıklanan şeyi anlayıp, daha önce bu iki ismin açıklanması ve de istivanın sırrı, Arş ve Kürsî'nin sırrı hakkındaki açıklamaları hatırlarsan, bu isimlerin bilgisiyle tahakkuk etmiş olur, bunların pek çok sırrına muttali olursun.

Sonra şöyle deriz: Her şeyin, çoğul veya fert olarak, mertebe veya varlığı açısından Hakka istinat etmesi gerekir. İşte bu nedenle bu iki ismi diğer isimlere mertebe ve üstünlük açısından takdim edip, şöyle buyurmuştur: "De ki: İster Allah deyiniz, ister Rahman deyiniz. Hangi isimle dua ederseniz edin, en güzel isimler ona aittir," (İsra, 110)

Sonra bilinmelidir ki: Rahmet, külli tek hakikattir. Rahmete mensup olan ve Hz. Peygamberin "Allah'ın yüz adet rahmeti vardır" hâdisiyle işaret edilen çokluk ise, rahmetin mertebelerine racidir. Rahmetin yüz sayısına tahsisi, zikredilmesi hadiste teşvik edilen küllî isimlere/99 isim işarettir; Cennet mertebele-rindeki durum da böyledir.

Binaenaleyh, sayılan isimlerin her birisinde rahmetin bir hükmü vardır. Çünkü isimler, daha önce açıkladığımız üzere, bir açıdan müsemmâmn aynıdırlar. Müsemmâ ise, Vücûd-ı Mut-lak'm sahibi olan er-Rahmân'dır. Daha Önce, isimlerin hükümlerinin sadece mazhârlarıyla zuhur ettiklerini belirtmiştim; maz-hârlar ise, varlıkları açısından dikkate alınmadıklarında, ademi nispetlerdir. Nispetlerin itibarı, ancak Vücûd ile mümkündür. Şu halde isimlerin ve mazhârlarından ibaret olan "a'yân"ın hükmü, Vücûda tabidir.

İşte bu, daha önce dikkat çektiğimiz er-Rahmân isminin hükmünün umumi olmasının sırrıdır.

Şu halde dünyaya gönderilmiş bir tek rahmet, rahmetin nispetlerini birleştiren/cami bir nispettir. Bu nispet, Hakkın tecellîsinin ve isimlerinin hükümlerinin, her halde, vakitte ve mertebede kabiliyetlere ve bunların hükümlerine göre taayyün ettiğini belirttiğimiz üzere, kuşatıcı bir mertebede zuhur etmiştir. Doksan dokuz rahmet ise, rahmetin mertebeleri ve sayılan isimlerdeki hükümlerinden ibarettir.

Bu durumda birleştirici nispet, küllî açıdan rahmetin hükmünü izhâr eder; zikredilen isimler ile de, rahmetin tafsîlî hükümleri zuhur eder; hepsinin birliğiyle ise, işin sonunda rahmetin gazabı geçmesinin sırrı zuhur eder.

Daha önce defalarca belirttik ki, işin sonu, başlangıcın benzeri, hatta ta kendisidir. O, başlangıç ve son arasında ortaya çıkan nispetlerin hükümlerinin tedahülünden dolayı iki taraf arasında gizlenmiştir. Sonra, öncelik hükmü, işin sonunda kemâle erer ve böylelikle sonuçta baskınlığı zuhur eder. Çünkü her işte hüküm, "cem" sırrıyla olmak şartıyla önce olanlara aittir; nitekim daha önce defalarca bu meseleye işaret etmiştik.

Kıyamet günü gelip, bu birleştirici nispet isimlere bölü-nen/teferru' doksan dokuza eklenip, el-Muntakim, el-Kahhar ve benzeri isimlerin hükmü sona erdiğinde, yaratılışın başlangıcında rahmetin gazaptan önce gelmiş olmasının sırrı zuhur eder.

Varlıklar/mevcudat, isimlerin ve hakikatlerin mazhârlan, insan da bu varlıkların en kapsamlısı ve kâmili olunca, ilâhî emir, kulları arasında bu küllî ve tafsîlî hükmün mazhârı olan ve rahmete tahsis edilmiş kimselerin bulunmasını iktizâ etmiştir. Böylelikle bu kul, hadiste kıssası anlatılmış olan "sicillat" sahibi olur. Bu insanın ahadiyet-i cem sırrını taşıyan bineği de, içinde "La ilahe illellah/Allah'tan başka ilâh yoktur"un bulunduğu şeyden ibarettir; bu binek, öncelik, câmilik ve ahadi-yetin sahibidir. Böylelikle bu binek, bütün isimlere baskın olur.

En kâmil tahkike göre: Rahmetin hükmü, isim mertebelerinde tafsil nispetiyle ve kesret de çokluk ve ahadiyetiyle sirayet ettiği için, gâliplik ve mağlupluk rahmete raci iki hüküm olmuştur. Binaenaleyh rahmet, a ha diyeti/birlik ve tafsîlî nispetleri birleştirmesi açısından, galiptir; bizzat kendisi, ferleri, her ismin mertebesinde o isme göre taayyün eden cüzî nispetleri açısından ise, mağluptur. Böylece rahmet, galip olan mağlup, mahkum olan hâkimdir. Aynı durum, işaret edilen mazhârda da böyledir. Çünkü "sicil/yazılmış" olarak doksan dokuz, bu kulun işlemiş olduğu kötü fiillerinin halinin nüshâsıdır; "La ilahe illellah/Allah'tan başka ilâh yoktur"ı içeren binek ise, işlemiş olduğu iyi davranışlarının nüshâsıdır. Böylelikle kendisine izafe edilmiş iyi fiil, bu kötü fiillere baskın olmuştur. Şu halde bu kul, iyi fiili açısından galip, kötü fiili açısından ise, mağluptur.

Bu makamın üstüne çıkan kimse, fiilin fail ile birlikte kendi nefsine galip geldiğini görür; çünkü bu makam sahibinin zevkinin üzerine terakki ederse, aleme nispet edilen bütün fiil ve sıfatların, Haktan sâdır olduğunu ve mümkünlerle birlikte olmak şartıyla tekrar ona döneceklerini görür. Mümkünler, kendileriyle beslenmenin gerçekleştiği mânâları taşıyan gıda maddeleri gibi, sadece şartlardır; böylelikle bu maddelerle amaçlanan şey, talep sahibine ulaşır ve onunla birleşir, bununla birlikte arada farklılık bulunmaz, bunun ardından "ara" da ortadan kalkar.

Artık, "er-Rahmân ve er-Rahim" isimlerine ait bir ilave kalmıştır, bunu zikredip, bununla -Allah'ın izniyle- bu isimlere dair açıklamalarımıza son vereceğiz. [29]

Rahmetin Hazretleri/Mertebeleri

Bilinmelidir ki: Rahmete mahsûs mertebeler, üçtür: Zuhur mertebesi, bâtmlık mertebesi ve ikisini birleştiren/cem mertebe; daha Önce, temyiz mertebelerinde ve başka bir takım yerlerde bunlardan bahsetmiştik.

Her varlık, bu mertebelere sahiptir ve bunların hükmünden hali değildir. Bu üç mertebeye göre rahmetin hükümleri, sait-lerde, şakilerde, mücerret ruhlar gibi bedenleri olmaksızın sadece nefisleriyle nimetlenen kimselerde, ya da sadece bedenleriyle nimetlenenlerde ve bu ikisini birleştirenlerde, ayrıca cennette sûretleriyle değil de amelleriyle nimetlenen saitlerde çeşitli kısımlara ayrılır; Cennette saitlerin ilimleriyle nimetlenme-lerinin nedeni, onların "ameller" cennetinde surî olarak nimet-lenmelerini gerekli kılacak şeyler hazırlamayışlarıdır. Bununla birlikte başkalarına nispetle nimetleri çoktur. Bunların zıddı ise, Allah'a dair ilimleri olmayan zahit ve âbidlerdir; çünkü bu kimselerin ruhları, kendileriyle ilâhî ve ilmi mertebeler arasındaki münâsebetin yoksunluğundan dolayı, rûhânî nimetten çok az nasiplenirler.

Bu nedenle, yani aradaki münâsebetin yoksunluğundan dolayı, bu kimselerin himmetleri, amel esnasında amelin ve neticesinin ardına taalluk etmemiştir; aksine onlar, ameli gaye zannedip, onun katında/lede'1-amel durmuşlar, kendilerine vaat edilen şeyleri arzulayıp veya sakmdınldıklan şeylerden korkarak amelle sınırlı kalmışlardır.

İki nimeti tam olarak birleştirenler ise, ilim ve amelde kâmil payı elde edenlerdir; bunların örneği, Hz. Peygamber ve veli ve kâmillerden ona varislik kemâline eren kimselerdir.

Rahmet varlığın kendisi; Vücûd, nûr ve daha Önce de dikkat çektiğimiz gibi ademî/yokluk hüküm, zulmetin/karanlık sahibi ise, nurun kendisinde daha yetkin ve şâmil zuhur ettiği kimse, Hakka nispetle kulların en yakını ve en kâmili olmaktadır. Bu nedenle Hz. Peygamber, Rabbinden zahirini nûrlandırmasmı talep ederek, saç, deri, et ve benzeri zahirî organlarını zikretmiştir. Bunun ardından ise, kalb, görme ve işitme gibi bâtını uzuvlarını saymıştır. Hz. Peygamber, tek tek bunların sayımını bitirdikten sonra, bunların hepsinin birliğinin/ahadiyet-i cem'ihî lisanıyla konuşup, şöyîe buyurmuştur: "Allah'ım beni nûr kıl, beni nûr kıl/"

İşte bu, zahir ve bâtm, mücmel ve mufassal olarak bütün açılardan rahmetin hükmüdür.

Bu makamın sahibinde, ademe/yokluğa dönük yönü olan imkân verililerinin hükmünden, sadece bir açıdan bir tek nispet kalır. Bu nispetle, bu kimsenin ubudiyeti sabit olur ve bununla kendi sureti üzerinde bulunduğu kimseden/Hak ayrılır.

Hakkın, peygamberini alemlere rahmet olarak gönderilen ve de müminlere karşı rauf ve rahim diye tarif etmesini hatırlayı-nız! Allah'tan niyaz et ki, seni de bu en büyük efendiye bu üstün Ve şerefli makamda vâris kılsın! Bu makamın sahibi, insân-ı kâmil'dir. Zikredilen hal ise, kemâlin haddinin cüzlerinin en büyüklerinden ve bu makama mahsûs vasıfların en kâmillerinden birisidir.

Bu, böyle bilinmelidir.

Şimdi, tekrar konumuza dönüp, şöyle diyoruz:

Cehennemde de durum bu şekildedir; Çünkü, cehennem ateşi müminin bâtınına tesir edemez. Münafık ise, zahirle ilgili olan en üst katta azap görmez, o, bâtınla ilgili en alt katta azap görür. Müşrik ise, saadeti tam olan saidin mukabilinde, hem üst ve hem de en alt katta azap görür.

Burada zikredilmesi mümkün olmayan bir takım konular vardır ki, akıllı kişi, daha önce yapılan işaretlerden bunları anlar.

Bu kısımların, bir takım tafsil ve hükümleri vardır, bunları zikretmek, sözü uzatmaya neden olacaktır. Bu nedenle, bunları zikretmekten vazgeçip, bu kadarıyla sınırlı kaldnn. Bu sûredeki "Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna, gazap ettiklerinin-kine değil" âyetinden bahsederken, bu meselenin sırlarından kalanları, âyetin gerektirdiği ve Hakkın takdir ettiği ölçüde -Allah'ın izniyle- zikredeceğim.

Sonra bilinmelidir ki: er-Rahim isminin hükmünden ibaret olan tahsis, daha önce belirttiğimiz gibi, "iki kabza/iki tutuş"ya tabi olan iki türden ibarettir. Bunların birisi, şüpheli şeyleri ortadan kaldırmak suretiyle nimet sebeplerini, saadet ehline tahsis etmektir. Nitekim Allah teala şöyle buyurmaktadır: "De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı zinetini ve temiz rızıklan kim haram kılar? De ki: onlar, dünya hayâtında imân edenlere aittir, kıyamette ise sadece onlara aittir." (Araf, 32).

Çünkü dünya, çokluk ve karışım diyarıdır. Binaenaleyh bu nimetler, dünya hayâtında sıkıntı ve mekan hükümleriyle karışmış olarak müminlere aittirler; âhirette ise, bu nimetler saf olarak müminlere ait olacaktır.

Şu halde er-Rahim ismi, nimet sebeplerini ve ihsan kaynaklarını sıkıntı ve kir pisliklerinden arındıran şeydir.

Tahsisin diğer türü ise, saitlerin mutlak anlamda şakilerden, temyiz edilmesi ve dünya hayâtında meydana gelen benzerlik-ten/teşabüh ayıklanmasından/taMis ibarettir. Dünya hayâtında bu benzerlik, er-Rahmân isminin umumiliğinden kaynaklanmaktadır. Dünya hayâtında şakilere ait olan rahmet, rahat vb. şeyler, ayrıca bunun zıddı olarak sait müminlere ait olan sıkıntı ve elemler, rahmetin hükümlerindendir.

Aynı zamanda, zahir alimlerinin büyüklerinden bir guruba göre "er-Rahmân", mânâsı açısından umumi, lafzı açısından hususî iken, "er-Rahim", lafız yönünden umumi, anlamı yönünden ise, hususîdir. Bu görüş, bir açıdan "tahkik" diliyle işaret ettiğimiz gerçeğe uygundur; gerçi bizim işaret ettiğimiz gerçek, zahir ehlinin bilgi kaynağından elde edilmemiştir.

Hz. Peygamberin işlere dair bilgisinin kemâline ve Hz. İbrahim'in babasına söylemiş olduğu söze bak! Allah, bu ifâdeyi Kur'an'da bize hikaye etmektedir: "Ey babacığım! Sana Rah-mân'dan bir azap ulaşmasından korkuyorum." (Meryem, 45).

Buna göre Hz. İbrahim, o gün babasının üzerinde hükmü olan isme riâyet etmiştir ki, o isim, er-Rahmân ismidir; çünkü babası, rahat ve selâmet içinde bulunmaktaydı. Böylece Hz. İbrahim, er-Rahmân isminin kuşatıcı bir isim olduğuna ve ihatası altında rahmetin dışında hükmü bulunan isimlerin de bulunduğuna babasının dikkatini çekmiştir. Bu hüküm, er-Rahim ismine ait arınma ile âhiret hayâtında zuhur eder, böylece halis rahmet kısmı, kendisine zıt bütün hükümlerden ayrılır ve her ismin Özelliği, kendisine göre zuhur eder.

Buna göre Hz. İbrahim babasına adeta şöyle demiştir: "İçinde bulunduğun rahat ve emniyete aldanma! Çünkü el-Munta-kim isminden, zikredilen arınma ve ayrışma yoluyla er-Rahmân isminin hükmü ayrıldığında, şimdi içinde bulunduğun halden farklı şiddetli ve zor şeylerle yüz yüze gelirsin. İşin ve vaktin uygun olduğu sürece bunu anlamaya çalış!" Bunun üzerine Allah, Hz. İbrahim'in dikkatini çektiği konudan babasının idrâkini per-delemiştir; bunun nedeni ise, Allah'ın takdir ettiği herhangi bir Şeyin gerçekleşecek olmasıdır.

Burada önemli bir sır vardır ki, buna dikkat çekip, bu âyete dair açıklamalarımıza sona erdireceğiz. Bu sır şudur: er-Rahim ismine izafe edilen tahsis, irâde hükmüdür; çünkü irâde, daha önce açıkladığımız gibi, aslî-ilk isimlerden birisidir. Er-Rahim ise, ihatası altındaki isimlere nispetle külli isimlerden sayılsa bile, zikredilen ilk-ana isimlerden sonra gelmektedir.

Ardından, irâdeye nispet edilen tahsis, kâmil tahkikte ilmin hükümlerinden birisidir; çünkü bütün tahsisler irâdeye dayan-saydı, irâde olması özelliğiyle irâdenin kendi tahsisi, ya kendisine dayanmış olurdu; bu durumda bir şeyin, kendisine bağımlı ve kendisi için bir sebep olması gerekirdi ki, bu doğru değildir; ya da, bu irâdeden önceki başka bir irâdeye dayanmış olması gerekirdi ki, buna dair sözümüz, önceki irâde hakkındaki sözün aynısıdır. Böylece iş, devir veya teselsüle ulaşır ki, her ikisi de, bu tarzda imkânsızdır/muhal. Ayrıca, ilkinden başka bir irâde bulunsaydı, ilim ve hayâtın da irâdeye dayanmış olması gerekirdi, halbuki irâde, bunlara dayanmaktadır ve irâdenin mertebesi, hayât ve ilmin mertebesinden daha sonra gelmektedir. Şu halde, ilim ve hayâtın irâdeye dayanması, geçerli değildir.

O halde irâde, gerçekte, Zât'a ait özel bir taalluktur, bu taalluk, ilim ile taayyün eder ve ilimde sabit olan tahsisleri ortaya çıkartır; yoksa irâde, ilimde tahsisi bulunmayan bir şeyi tahsis etmez. İlim, ilim olması yönünden Zât'm özel bir taallukudur, bu taallukun hükmü de, bilinen/malum ve irâde edilen şeyde ve onlara göre belirlenir/taayyün. Şu halde mümkünün yaratılışla ilgili "tercih" nispetini ve bunun levazımını kabul etmesi, ilmi hükmü belirler/ta'yin; ilmî hüküm ise, irâde ve ihtiyar nispetlerini ve bunların hükümlerini belirler/ta'yîn.[30]

Bu makamın, "ümena/eminlerin"nm kendileriyle bezendiği bir takım sırlan vardır. Ümena/Hakkm Emin Kullan, sıdk/doğ-ruluk ve inayet ayaklarıyla bu makâmm zirvesine yükselirler. Şayet sen de, ulvî himmet ve kâmil istidat ehli isen, bu sırların hazinesine ve bu nurların kaynağına seni muttali kılması için Hakka yönel! Bu talebine cevap verilirse, yüksel, bak, uzaklaş ve artık konuşma!

Allah, kullarına karşı latiftir, dilediklerini rızıklandırır. Allah, güçlü ve azizdir. [31]

Din Gününün Sahibidir. (Fatiha, 3)

Bu âyet, çeşitli meseleleri içermektedir.

Bunlardan bazıları şunlardır: Mülkün sırrı; günün sırrı ve ibâdete, cezaya, boyun eğmeye ve daha sonra Allan'ın-izniyle- dikkat çekeceğimiz başka şeylere delâleti yönünden dinin sırrı. Öncelikle -Allah'ın yardımıyla- bunlardan tek tek bahsetmekle başlayacağız, daha sonra ise, bütünü açısından bunlardan bahsedeceğiz; nitekim daha önce de böyle hareket etmiştik. Şöyle deriz: [32]

Mülkün Sırrı

Milk, şiddet ve kuvvet demektir; aynı zamanda milk, kudret ve tasarruf anlamında da kullanılır. "Melikü't-tarik", dilde, yolun ortası demektir. "Melikü'd-dabe", hayvanın sürücüsü ve rehberi demektir. Meleküt, zahir ve bâtını kapsaması açısından, bu kelimenin mübalağa siygasıdır.

Bu kelimenin içermiş olduğu bütün bu anlamlar, Hak için sahîh olan anlamlardır. Çünkü Hak, kuvvet ve metanet sahibidir; rehber ve kayyumdur; her şeye kudreti yetendir; dilediği her şeyi yapandır; her şeyin melekütü onun elindedir.

Meleküt'te ince bir sır bulunmaktadır. Şöyle ki, meleküt, mülkteki mübalağadır. Mülk, sadece zahirle ilgilidir, çünkü yaratıklarda mülk ve mâlik, onları Haktan farklı olarak kalplere ve bâtınlara mâlik yapamaz; Hak ise, bunların hepsinin mâlikidir. Hakkın bâtını olarak mâiik olması, Kalbin, Hakkın iki parmağı arasında bulunup, dilediği gibi onu çekip çevirmesi itibarıyladır. Fiil ve tasarrufa dair her zahir, bâtına tabidir. Şu halde bâtında melik olmak, zahirde de melik olmayı gerektirdiği halde, zahirde melik olmak bâtında melik olmayı gerektirmez.

Bundan dolayı bazı kimseleri görürüz ki, herhangi birisini sevdiklerinde bâtın ve zahiriyle o kimseden etkilenirler; sevdiği kimse, onun meliki, sultanı ve efendisi olmasa bile, yerleşik ıstılaha göre onun mâlikidir.

Gerçi keşfe ait tahkik şu bilgiyi vermiştir: Bütün aşıklar, gerçekte kendi nefislerini severler, fakat, sevgilinin sureti, kendileri için bir ayna mesabesindedir. Bu aynada seven kimse, tam münâsebet ve rûhânî paralellik/muhazat açısından, kendisini müşahede eder. Şu halde "maşuk/sevilen" diye isimlendirilen şey, sevenin kendisini sevmesinin ve kendisinde tesir etmesinin şartı olur.

Bunun sırlarından birisi şudur: İnsan, ilâhî ve kevnî mertebeleri kapsayan özet bir nüshadır. Her şey, insanda bulunur, bununla birlikte herkes, aşın yakınlık ve vahdet/birlik hükmünün kesrete/çokluk baskm gelmesinden kaynaklanan mündemiçlik nedeniyle, bunu idrâk edemez. Şu halde herhangi bir şey, kendisinden veya kendisine münasip başka bir şeyle, adeta bir ayna gibi manevî ve rûhânî bir paralellik/muhazat makâmmda bulunursa, bu ölçüdeki farklılık ve -benzerliğin yanı sıra- orta uzaklık, o şeyin kendisiyle o şeyden veya benzerinden farklılaşan şeyde suretinin zuhur etmesinin nedeni olur. Böylelikle o kimse, kendisinden ayrılan şeyde kendisini idrâk eder ve yakınlık ve ahadiyet/birlik perdesi ortadan kalktığı için nefsini müşahede edebilmesi mümkün olur;s bunun neticesinde ise, tecellîgâhı haline gelmiş olan bu şeyde kendisini sever.

Bu makamın, başka önemli bir takım sırlan vardır ki, burada onları zikretmek uygun değildir; bu, sadece bir değinme ve işaretten ibarettir.

Sonra şöyle deriz: Bilindiği gibi bu âyet "Melik-i yevmi'd-din, Mâlik-i yevmi'd-din" şeklinde de okunmuştur. Her iki okumanın da dil açısından kendisine özgü ve başkalarının ortak olmadığı anlamları vardır.

Zahir ehli, bunların arasında çeşitli farklar zikretmiştir. Bazı alimler, "Melik" okuyuşunu, bazıları ise, "Mâlik" okuyuşunu üstün saymışlardır. Her bir gurup, tercih ettiği görüşün doğruluğuna dilin gerektirdiği çeşitli açılardan delil getirmişlerdir. Ben, burada onların görüşlerinin detaylarını zikredecek değilim. Şu var ki, bu görüşlerden sadece iki kelime arasındaki farkın anlaşılmasını temin edecek görüşleri zikredeceğim, böylece dilin hükmü açığa çıkmış olur. Sonra da, Hakkm bu konuda bahş ettiği ve zevkimin gerektirdiği şeyleri dile getireceğim. Şayet, zev-kî bilgileri, dilin ıstılahı anlamından anlaşılan şeylere tatbik etmek amacım olmasıydı, nakil ehlinin herhangi bir görüşünü ak-tarmazdım. Fakat, kitabın başında zikredilmiş olan taahhüdümde dikkat çektiğim bu hikmetten dolayı, bu kadar nakilde bulunmayı istisna etmiştim.

Şöyle derim: Melik ve mâlik arasında zikredilen farklar arasında şu vardır: Mâlik, kölenin sahibidir; Melik ise, halkm hükümdarıdır/melik. Köle, halktan daha zelil bir haldedir, bu nedenle mâliklikteki baskmın/kâhr, melikliktekinden daha fazla olması gerekir. Şu halde mâlik, hal olarak melikten üstündür. Melik, siyaset ve gücüyle birlikte bazı açılardan meliktir; mâlik ise, her halükarda mâliktir ve ölümden sonra da, velayet ona aittir.

Ayrıca şunu ileri sürmüşlerdir: Hak, "mâlikü'1-mülk/mülkün mâliki" olmakla övülür, "melikü'1-mülk" olmakla övülmez. Bunun delili şu âyettir: "De ki: Allah'ım, mâlikü'l-mülksün." Böylece mâlik'in, melik'ten üstün olduğu sabit olmuştur.

Ayrıca şunu ileri sürmüşlerdir: Melik, bazen mâlik olur, bazen ise olmaz; aynı şekilde mâlik de bazen melik olduğu gibi, bazen olmaz. Şu halde meliklik ve mâliklik, zaman zaman birbirlerinden ayrılabilir. Şu var ki, mâliklik, serbest tasarrufun sebebi iken, meliklik böyle değildir; buna göre mâlik, bu anlamca melikten daha üstün olmaktadır.

Bilinmelidir ki: Bu kelimenin -ister "Melik" ve isterse de "Mâlik" olsun- içermiş olduğu kemâl özelliklerinin hepsi Hak için sabit olduğu için, âyet iki rivayetle de varit olmuştur; çünkü birleştirmek/cem, daha üstün ve daha kâmildir. Hakkın emri bir ve bütün isim ve sıfat mertebelerindeki tercih de, bir tek nispetten olan tek şeye ait olunca, bu tercih edici emirden dolayı vahdaniyet özelliğindeki ilâhî emir, tercih edilmiş diğer şeylere bu makam ve mertebede ulaşır; bu tek emir, Hakkm mazhârı, rubûbiyet ve bu durumda ihatası altında bulunan şeylere karşı tahakküm sırrının taşıyıcısıdır; nitekim daha önce bunu belirtmiştik.

Şimdi -Allah'ın izniyle- her birisiyle okumak caiz olmakla birlikte, iki kıraatten birisini tercih etmeyle ilgili zevkî emrin gereğini zikredeceğim.

Bu tercihin konusu, tahkik kaidelerinin gerektirdiği bir takım sırlardan dolayı "Mâlik" olmaksızın "Melik-i yevmi'd-din" okuyuşudur.

Bu sırların birisi, şudur: Mâlik, "Rab" isminde mündemiçtir; çünkü Rab isminin dildeki anlamlarından birisi, "mâlik" demektir. Kur'an, i'caz/aciz bırakma ve vecizlik özelliğiyle nazil olmuştur. Şayet "Mâlik" okunuşunu tercih etmiş olsaydı, icazla çelişen bir çeşit tekrarlama olacaktı. Kâmil keşif ise, varlıkta asla tekrar olmadığını ifâde etmiştir. Şu halde, bundan dolayı "Mâlik" değil, "Melik" okunuşunu tercih, zorunludur.

Bu meseledeki diğer sır ise, iki öncüle dikkat çektikten sonra ortaya çıkacaktır: Bunların ilki, son başlangıcın benzeri, hatta aynısıdır şeklinde ifâde ettiğim kuralı hatırlamaktır; çünkü sonlar, öndekilerin aynısıdır. Diğer öncül ise, varlıkta meydana gelmiş bütün işlerin, tesadüfen gerçekleşmeyeceğidir; aksine varlıktaki her şey, vasıtalar ve mazhârlar bunu bilinmez yapsa bile, Hak tarafından amaçlanmış ilâhî bir tertip ile gerçekleşir.

Her vakitte Varlık/Vücûd ile vasıflanan mümkünler, bundan daha kâmil ve şerefli olan şeyi kabul etme gücünde değillerdir. Şayet akılar, bu tertibin sırrına ve bundaki ilâhî hükmün sırrına ulaşamazsa bu, kevnî acizlikten ve mümkün varlık olmaktan kaynaklanan bir eksiklikten doğar.

Bu meseleye, kısmen ve hatırlatma kabilinden Besmele'nin harflerinden bahsederken değinmiştik.

Bu durum sabit olunca, deriz ki: Gerçekleşen/vaki ve hükmü sürekli ilâhî tertibe göre Kur'an'm son süresi, "De ki: Ben insanların rabbına sığmıyorum" âyetiyle başlayan Felak süresidir; bu durum, sûrelerin tertibi esnasında ister bilinsin, isterse de bilinmesin böyledir. Bu isim, bu sûrede "Mâlik" değil, "Melik" olarak yer almış ve Rab isminin ardından zikredilmiştir; üstelik bu sûrede bu ismin "Mâlik" şeklinde okunması caiz değildir. Şu halde bu durum, "Melik" şeklinde okumanın daha üstün olduğuna delildir.

Ayrıca, Hak işin sonunda, büyük kıyamette ve de seyir ve soyutlanma/insilah halinin sona ermesinin ardından gerçekleşen vuslat haliyle tahakkuk esnasında kopan küçük kıyametlerde[33] birlik çokluğa baskın iken şöyle buyurmaktadır: "Bugün mülk kime aittir: Vahid ve kahhar olan Allah'a aittir." Mülk üzerinde hüküm sahibi olan, Meliktir. Şu halde bu âyet de, Melik kıraatinin daha uygun olduğuna delildir.

Müstakil isimlerin, izafe edilen isimlere önceliği vardır. Melik ismi, Mâlik isminin aksine müstakil olarak yer almıştır. Bunu teyit eden bir delil de, "Fâliku'l-isbah", "Cailu'l-leyli sükna", "zi'1-mearic" gibi izafe isimlerin rivayetle sabit olan sayılı isimler arasında zikredilmemiş olmasıdır.

Hz. Peygamberin hadisleri de, Kur'an'm sırlarını açıklar ve bu sırlara dikkat çeker. Hz. Peygamberin bir duasında şöyle buyurduğu hadislerde yer almıştır: "Hamd, sadece sana aittir. Senden başka hiç bir ilâh yoktur. Her şeyin rabbı ve melikisin."

Hz. Peygamber, bu hadisinde "mâlik" dememiştir. Bu bağlam, fatihanm başlangıcında zikredilmiş isimler için daha uygundur.

Ayrıca, dil alimleri, Mâlik'in Melik'ten üstün olduğuna dair bir delil zikretmişlerdi. Buna göre Mâlik, kölenin sahibidir ve kölesi hakkında sınırsız tasarruf sahibidir, melik ise, böyle değildir. Çünkü Melik, iktidar ve siyaset gücüyle ve de sadece bazı açılardan meliktir. Kuşkusuz böyle bir yaklaşım, geçersiz bir kıyastır, bu kıyas, Hakta değil, sadece yaratıklarda geçerli olabilir. Çünkü açıktır ki, Hak mutlak tasarruf sahibidir ve bütün açılardan mülkün sahibidir. Şu halde başkasının meliMiği Hak ile kıyas edilemez. Vasıflar ve isimler, özellikle şeriat ve burhan ile açıklanmış olanlar olmak üzere, en kâmil anlamları cihetinden Hakka izafe edilebilirler, bu böyle bilinmelidir!

Şu halde bu durum, "Meliki-yevm" diye okumanın daha üstün olduğuna delildir. Mâlik'in bâtın açısından sırrı ise, Rab ismi hakkındaki açıklamalarımızda mündemiçtir; artık bunu tekrarlamaya gerek duymuyorum.

Allah, mürşittir. [34]

"Yevm/Gün"in Sırrı

Bu kelimenin sırlarından söze başlamadan önce, bir mukaddime takdim etmek gerekmektedir. Bu mukaddime, zamanın hakikatine, ona ait hususlara ve ilahiyattaki dayanağına dikkat çekecek ve daha önce ifâde edilmiş asılları hatırlatacaktır. Şöyle derim:

Defalarca belirttik ki: Mutlak ilâhî gayb hakkında, sonluluk, tayin, takyit ve benzeri şeylerle hüküm verilemez. Mümkünler ise, gayr-ı mütenahidir. Fakat mümkünlerden varlığa dahil olan ve her vakitte, mertebede, halde, mevtinde ve her bir isme nispetle Zâtı gayb'den zahir olan şey, belirli bir emir olabilir; binaenaleyh bu emrin, bir başlangıcı ve takdir edilmiş bir sonu vardır.

Küllî hakikatler ve varlıklarda hüküm sahibi olan ilâhî isimler, hükümleri itibarıyla sonludur; fakat, bir kısmının hükmü, bir defada sona erirken, bazısının hükmü, cüzî ve tafsîlî açıdan değil, küllî açıdan sona erer. Daha önce de açıkladığım gibi, insan, çeşitli durum ve özelliklerle taayyün etmiş farklılaşmış ve sınırlanmıştır. İnsanın, bütün bu özelliklerden ayrılması mümkün değildir, fakat bir kısmından ayrılabilir. Şu halde Hakkın gaybmdan kendisine ulaşan herhangi bir tecellî veya hitap veya hüküm, insanın durumuna göre gelir ve halinin ve mertebesinin hükmüyle boyanır.

İlâhî hükmün kaynağı ve menşei, taayyün-i evveldir/ilk taayyün. Taayyün-i evvelin, daha önce açıkladığı tarzda, nüfuzu ve sürekliliği vardır.

Bu açığa çıkınca deriz ki: Zamanın aslı, ed-Dehr ismidir; bu

da, diğer esmai nispetler ve küllî hakikatler gibi makûl bir nispettir. Ed-Dehr, ana isimlerden birisidir ve hükümleri, bütün alemlerde farz edilen takdirlere göre taayyün eder. Bu takdirler/ölçüler, mümkünlerin varlıklarının ve hükümlerinin hallerine, isimlerin eserlerine, bunların semavî ve kevkebi/yıldızlara ait mazhârlarma göre belirlenirler.

Her bir isim, belirli bir mertebe ile sınırlanması açısından kendisine özgü -gerçi, başka isimlerle başka şeylerde ortaktır-hükümleriyle farklılaştığmda, ilâhî emir, her bir ismin hükümlerinin mahallinin ve bu hükümleri tayin ettiren şeylerin mahsûs mümkün "a'yân"m olmasını gerektirmiştir; bunlar, isimlerin hükümlerinin mazhârları ve rubûbiyetinin mahallidirler[35]. Şu halde kendisine mahsûs hükümleri, bu hükümleri kendileri için nihayeti gerektiren tarzda kabul eden varlıklarda sona ererse, hükümranlık/saltanat, başka varlıklarda "el-Âhir" ismine ait olur; bu ismin hükümleri de, geride kalır, bunlar, ya saltanatı olan herhangi bir isme tabilik yoluyla katılır veya hükümleri ortadan kalkıp, o isim gaybe katılır veya başka bir ismin altına girer. Bu yeni isim, ihata yönünden ilk isimden daha kapsamlı, hüküm açısından daha devamlı ve saltanatı açısından ise daha güçlüdür.

İşte, bütün alemlerde, diyarlarda ve mertebelerde /mevtin durum bu şekildedir. Bundan dolayı şeriatlar, vahiyler/ilhamlar, ilâhî tecellîler farkMaşırlar; bunların bir kısmı, diğerlerine egemen olur ve onu hükümsüz kılar/nesh. Bununla birlikte hepsi de, sahihtir ve hepsinin aslı ve Hakkın emri yönünden hükmü birdir.

Her vakitte bütün mertebelere, mevtinlere, cinslere, türlere, alemlere nispetle saltanat ve baskınlık, sadece bir tek isme aittir; diğer isimlerin hükmü ise, bu galip isme tabidir, nitekim daha önce bu meseleye defalarca işaret etmiştim. Çünkü sultan, sadece Allah'a aittir, hüküm sahibi ve bütün isimleri birleştiren ulû-hiyet de, tektir, ulûhiyetin emri de, tektir. Şu halde bu emrin mazhârı, bütün vakit ve hallerde ancak tek olabilir. Çünkü ilâhî vahdet/birlik ile nizâm meydana gelir ve bu nizâmın hükmü, bütün varlıklarda devam eder. Allah Teâla'nın "Şayet orada Allah'tan başka iki ilâh bulunsaydı, fesat çıkartırlardı" (Enbiya, 22) âyeti buna işaret etmektedir.

Bu durum, muhakkiklere göre kesin olan gerçeklerden birisidir.

"Mevalit" hükümlerinde "tavali"i benimseyen kimselerin gö-rüşleri, bu esasa dayanmaktadır. Buna göre bu insanlar, hükmü doğum esnasında ufuktan zahir olan ilk şeye nispet ederler; bu, işin başlangıç ve nihayette işin varış noktasıdır. Bu durumda yetkinin sahibi olan ilkin dışındaki şeyler ise, kendisine tabi ve onun hükmüyle boyanmıştır.

Daha önce Hakkın el-Evvel ve ez-Zâhir olduğunu belirtmiştik; bu kitabın pek çok yerinde, evvelliğin sırlarına dikkat çekmiştik, bu bağlamda, onları hatırlarsan, Allah'ın izniyle doğru yolu bulursun!

Sonra şöyle deriz: Şu halde vakitlerin, günlerin, ayların, yılların ve büyük devirlerin belirlenmesi/tayin, isimlerin hükümlerine ve zikredilen hakikatlere tabidir. Arş, Kürsî, Felekler, yıldızlar/kevkeb, işaret edilen hüküm sahibi hakikat ve isimlerin mazhârları ve onların hükümlerini belirleyen şeylerdir.

Buna göre devirler ile, isimlerin kapsayıcı ve kuşatıcı olan küllî hükümleri zuhur ederler. "Anlar" ile ise, müsemmâya delâletleri ve ondan farklı olmayışları açısından zatî hükümleri zuhur eder; nitekim daha önce bunu açıklamıştık. Bu iki mertebe arasında bulunan, günler, saatler, aylar, seneler ise, bu iki asıl arasında gerçekleşen girişik hükümler/mütedahil itibarıyla ve bunların arasında ortaya çıkan nispet ve asırlara göre zuhur ederler. Bunlara örnek olarak, mutlak varlığın özelliği olan vahdette veya imkânın lâzımı olan çoklukta/kesret ve bunların arasında meydana gelen ve bunlardan doğan varlıklardaki emir/durum verilebilir.

Bütün feleki suretlerin ve başka suretlerin, Arş'a nasıl dere edildiğine bak! Bununla birlikte Arş, hareket açısından bunların en hızlısıdır. Gör ki, Arş'in hareketiyle günler nasıl ölçülmektedir? Bundan, Zât'a delâleti ve belirttiğimiz gibi ondan farklı olmayışı açısından ed-Dehr ismine terakki et. Ferd ve bölünmeyen zamandan ibaret olan "an"ı düşün! Çünkü o, gerçek varlık-tır/vücûd-ı hakîkî. Onun dışındaki şeyler ise, ister mazi isterse de gelecek zaman olarak farz edilsin, madum şeylerdir. Şu halde an Vücûda; kesret ve imkân hükmü ise, "devir"e aittir; Vücûd-ı Hak ile varlıklar/a'yân arasında gerçekleşen ilişki ise, hareketin makuliyetine aittir.

Buna göre "an" ile devirler, vücûd/varlık ile imkân arasında, varlıklar ve renkler zuhur eder. Devirlerin mazhârı, olgularda/ek-van idrâk edilir; imkân ise, keşif ile idrâk edilir, zihinlerde ise makûldür/akledilir. Böylece ed-Dehr'in ve zamanın hükümleri, taf-silleşir. Binaenaleyh devirlerin dayanağı "Kıyamete kadar yaratıklarıma dair ilmimi yaz"; "An"m dayanağı ve kökeni ise, "Allah var idi ve onunla birlikte başka bir şey yoktu", ayrıca "Her nerede olursanız olun, Allah sizinle birliktedir" ifâdeleridir.

Şu halde "an" ile, dakikalar ölçülür; dakikalar ile, dereceler ölçülür; dereceler ile saatler ölçülür; saatler ile gün ölçülür. İş, bu dörtlü sır ve bunları birleştiren sır ile tamamlanır.

Genişletirsen, haftalar, aylar, mevsimler, seneler olarak isimlendirmiş olursun. Aksi halde, artırmak bağlamında yıla yapılan bir ilave tekrar olduğu gibi, güne ilave edilen şey de, tekrardan ibarettir.

Zatî müşahede ile tahakkuk edip, cem ve ahadiyet makamına ulaşma nimetine mazhâr olan kimse, "tekrar" hükmü vermez ve "an"m hükmünden devirlerin hükmüne intikal etmez; çünkü onun rabbi, kendisinin her gün bir "şe'n"de bulunduğunu bildirmiştir. Buna göre Allah, günü "O/Hüve" zamirine izafe edince, müşahede ve rivayetle, onun "bölünmeyen an" olduğu bilinir. Çünkü her mertebenin ve ismin günü, kendisine göredir. "Hüve/O", isim ve sıfatları birleştiren mertebenin istinat ettiği bir olan Zât'a işaret eder. Bu makamdan, bu ve benzeri kullar, şu âyetin sırrına muttali olurlar: "Bizim emrimiz, göz açıp kapatmak ya da, daha da yakındır," (Kamer, 50)

Böylelikle, âyette zikredilen "daha yakın" olanı da bilir ve onu müşahede eder; bununla birlikte bildiği ve gördüğü şey, ona yeterli gelmez.

Allah, öğreten ve doğruya ulaştırandır. [36]

Din'in Sırrı

Bu kelimenin, pek çok sırrı vardır. Bu sırların, zihinlerde somutlaşması, pek çok idrâkte ve anlayışta belirmesi, ancak zevki bilgilerle ilgili bir kaç irfanî mukaddimenin hatırlanmasına bağlıdır; bu mukaddimeler, bu sırlardan bahsetmeden önce genişçe anlatılmalıdır. Böylelikle, -Allah'ın izniyle- bunların içermiş oldukları mânâları zikredebileceğiz. Bu mukaddimelerin faydası, din kelimesinin içermiş olduğu dikkat çekilen sırları anlamayla sınırlı değildir. Aksine bunlar, genel olarak faydalıdırlar ve daha önce ifâde ettiğimiz düşüncelerin anlaşılmasında olduğu gibi, bundan sonra gelecek diğer konularda da kendilerinden yararlanılır.

Bunu belirtince, şöyle deriz: Sıfatlar, na'tlar ve benzerleri, bunlarla vasıflanan ve nitelen kimseye tabidirler. Şu anlamda ki, herhangi bir sıfatın mevsufuna izafe edilmesi, mevsufa ve onun zâtının bu sıfatın kendisine izafe edilmesini kabul etmesine göredir. Hak, hakikatinin künhü idrâk edilmese bile, kendisinin bildirip, haber verdiği ve anlattığı kadarıyla şöylece bilinmiştir: Hakka nispeti sahih olan na't ve sıfatların O'na izafesi, bu sıfatların başkalarına nispet edilmeleri gibi değildir. Çünkü O'nun dışındaki şeyler, mümkündür ve her mümküne, imkân hükmü, ihtiyaç, kayıt, eksiklik vb. gibi imkânın levazımı sirayet etmiştir. Hak ise, hakikati açısından, bütün mümkünlerden farklıdır. O'na benzer olan, hiç bir şey yoktur. Şu halde na't ve sıfatların Hakka izafe edilmesi, mutlak, küllî, kuşatıcı ve kâmil anlamda olabilir.

Kuşkusuz ki, ilim, en önemli nispet ve sıfatlardan birisidir. Şu halde ilmin, Hakka nispet ve izafe edilmesi, en eksiksiz, kâmil ve üstün tarzda olmalıdır. Binaenaleyh, fıtratlar imân nuruyla, selîm akıllar burhan nuruyla, kalbler ve ruhlar ise müşahede ve "iyân" nûrlanyla şahittirler ki: Hiç bir bilgi, Allah'ın ilminin dışında kalamaz, hiç kimsenin tevili ve anlayışı onun ilminin dışında değildir. Çünkü Hakkın ilmi, kendisisinin de haber verdiği ve bildirdiği gibi, her şeyi kuşatmaktadır.

Hakkın kelâmı da, aynı zamanda, O'nun bir sıfatı veya ilminin bir nispetidir. Bu durum, zevk ehli olan muhakkiklerde değil, fikir ehli arasında genellikle bilinen durumun aksinedir.

Kur'an, bu sıfatın sureti veya ilmi nispetidir, şu halde Kur'an da, ihata edicidir. Nitekim Allah, şu âyetle buna dikkat çekmiştir: "Kitapta hiç bir şeyi ihmal etmedik." Bu konudaki başka bir âyet de şudur: "Kuru ve yaş hiç bir şey yoktur ki, apaçık bir kitapta bulunmasın." (Enam, 59)

Şu halde, Kur'an'da bulunan herhangi bir kelimenin dilde çeşitli mânâları var ise, bütün bu anlamlar Hak tarafından kast edilmiştir. Herhangi bir kimse, Hakkın kelâmına dair Kur'an'm nazil olduğu dilin gerektirdiği bir şey söyleyip, kesin serî kurallar da bununla çelişmezse, bu yorum haktır ve Allah'ın irâde ettiği şeydir.[37]

Söz konusu bu yorumun doğruluğu ise, ya onu dile getiren kimseye nispetle veya kendisine ve bu makamda, zevkte ve anlayışta kendisine ortak olan kimseye nispetle geçerlidir.

Sonra, kelimelerin bazı anlamları, bazı âyet ve sûrelerdeki bağlamlarında daha uygun ve karinelerden açığa çıkan çeşitli nedenlerden dolayı daha münasip olabilir; bu karineler arasında, nüzul sebepleri, âyetin, kıssanın ve hükmün siyak ve sibakı/bağlamı, veya muhatapların ve onların Öncülerinin daha yaygın ve meşhur olan anlamı dikkate almasını vb. zikredebiliriz. Binaenaleyh bu durum, Kur'an'm sırrına dikkat çekerken ifâde ettiğimiz şeyle çelişmez; belirttiğimiz gibi, Kur'an'm bir "zahr"i vardır, bir "batn"ı vardır, "had"di vardır, "matla"ı vardır; "batn"mm yediden yetmişe kadar giden "batn"ı vardır.

Bu sabit olunca, bilinmelidir ki: Din lafzının, dilde çeşitli anlamları vardır. Bunlardan bazıları, ceza, adet, itaat ve durumdur. "Danehu" demek, onu zelil kıldı, köleleştirdi, yönetti ve sahibi oldu demektir. "Deyyan", mâlik demektir. Din, 'İslam/teslim olmak"tır. Binaenaleyh bütün bu anlamları din lafzı içerinektedir ve bunlar, Hak tarafından kast edilmiş anlamlardır. Çünkü Hakkın kelâmı, kâmildir, mutlaktır ve ihata eder; o, herhangi bir belirli anlam veya mefhûm ile sınırlanmaktan münezzehtir. Nitekim, daha önce de bunu ifâde etmiştik.

Şimdi de -Allah'ın izniyle- bu kelimelerin mânâlarından Allah Teâla'nm nasip ettiklerine veciz işaretlerle değineceğim ki, aynı şeyi daha Önce de yapmıştım. Sonra da, bu âyetin hükümlerinin anlaşılmazhklarını ve fatihanın birinci kısmının bu âyetin bitişiyle sona ermesinin sırrını, tertip açısından açıklayacağım; sonra da, -Allah'ın izniyle- ikinci kısmı içeren diğer âyete geçeceğim.

O halde, Öncelikle bu konuda bu kelimeye yakın ilk anlam olan birinci kısmın açıklanmasıyla başlayacağız; bununla birlikte bu açıklamalara, âhiret hallerinin bazı sırlarına ve başka meselelere dikkat çeken önemli nükteler ilave edeceğim. Şu halde, ifâdelerimize ilâhî fıtrat nuruyla dikkat eden kimse, önemli ve çok kıymetli bilgilere muttali olur.

Biliniz ki: Hak, içinde değerlisi-değersizi, büyüğü-küçüğü olmak üzere, alemleri ve varlıkları birbirlerine bağlamış, bir kısmının zuhurunu, diğer bir kısmına dayandırmıştır. Bazı varlıkları, diğer bir kısmını izhâr eden aynalar yapmıştır. Şu halde süflî alem, içindekilerle birlikte, ulvî alemin aynası ve onun eserlerinin izhâr edicisidir; ulvî alem de, aynı şekilde, bir aynadır. Bu aynada, bazen süflî alemin fiil ve ruhları, bazen ise suretleri, bazen de hepsi birden yansır ve belirlenir /taayyün. Küliî-misâl alemi, bazı mertebelerde sınırlanması yönünden ve de hüküm ve mutla kliğinin umumiliği cihetinden bütün fiiller, mevcutlar ve mertebeler için bir aynadır.

Her şeyi, o şeye dair ilmine göre izhâr etmek, başkasına değil sadece Hakka ait bir iştir. Hak, bu izhârı hazerat-ı hamse DağU olan beş nikahın hükümlerine tabi kılmıştır, daha önce bütün bunlara dikkat çekmiştik. Şu halde, türlerinin ve şahıslarının farklılıklarına göre varlıkların zuhuru, zikredilen mertebelerinin ve daha önce işaret edilen hükümlerinin farklılığına göre, "nika-hî-cem"[38] sırrına bağımlıdır.

Bunu öğrendiysen, şöyle derim: Sırrı açıklanmak istenen ceza[39], fiil, fail ve mefulun nedeni-vasıtası-zarn/mefulun îieclih-bi şeyin ve fi-şeyin arasında ortaya çıkan neticeden ibarettir. Fiilin işlenmesinin nedeni, fiile kalkışan kimsenin ilmine tabi olan iradî ve gaybî bir harekettir. Bu hareketin, irâde sahibinin ilmine göre, kendisinden sâdır olan fiile sirayet eden bir hükmü vardır; bu hüküm, ilmin ve irâdenin konusu olan fiilin sonuna kadar devam eder.

Şu halde, herhangi bir failden sâdır olan bir fiilin kaynağı, kuşkusuz ki işaret ettiğim şeydir; aynı zamanda bu fiilin, gayenin kendisiyle belirlendiği ve fiilin suretinin zuhur ettiği bir "emr"inin olması gerekir. Önceki paragraftaki "mefulun lieclih-bi şeyin ve fi-şeyin" sözümle buna işaret ettim. Aynı zamanda fiilin, bir neticesinin ve konusu bu fiilin gaye ve kemâlinden ibaret olan bir eserinin de olması gerekir.

Bu durumlar/emirler, faillerin, onların kuvvetlerinin, maksatlarının, huzurlarının, mertebelerinin ve -şayet failler sınırlı neş'etlerin mensubu iseler- neş'etlerinîn değişmesine göre fark-lılaşır. Gerçekte her şeyin ve her şeydeki mutlak fail, Haktır. Herhangi bir failden bir fiilin sâdır olması, fail bu zikredilen nispî kayıtların hükümlerinden hali olduğu halde tasavvur edilemez. Sınırlı/mukayyet neş'etler ise, bunun dışındadır; çünkü isimleri ve Özel vecih yönünden Hakkın fiilleri, küllî hakîkatlerin eserleri ve ruhlar, smırh neş'etlere bağımlı/tevakkuf değillerdir; fakat bunlar, zorunlu olarak mazhâra bağımlıdırlar. Şu var ki, sınırlı neş'etler, mazhânn şartı değillerdir.

Bu fiilin izafe edildiği kimseye en yakın olan, ifâde ettiğimiz şeyi bilen veya onunla birlikte hazır olan kimsedir. Çünkü bazı fiiller vardır ki, nispet edildikleri kimseye en yakın olan şeye nispetle dikkate alındığında, "lağv" ve "abes" diye isimlendirilir; şu anlamda ki, bu fiilin faili, zahir olarak, bu fiille herhangi bir maslahat kast etmiş değildir ve bu fiilde belirli bir amacı yoktur. Gerçekte ise durum, böyle değildir. Çünkü fiilin faili, gerçekte, kendisinden başkasının fili olmayan Haktır. Hak, kendisine abesin izafe edilmesinden münezzehtir; çünkü Hak, kendisinin de bildirdiği ve haber verdiği gibi, "Sizi abes olarak yaratmadık" (Müminun, 115); "Gökleri ve yerleri batıl olarak yaratmadık" (Sâd, 27) buyurmaktadır. Aksine, her sakinleştirme/teskin ve hareketlendirmede/tahrik Hakka ait acaîb hikmetler ve garip sırlar vardır. Anlayışların çoğunluğu, bu sırlara ve hikmetlere ulaşamaz; Hakkın bildirmesi olmaksızın akıllar, bunların mâhiyetlerini idrâk edemezler, nefisler bunlara muttali olamazlar.

Şu halde, bir ürün, başlangıç ve gaye olmalıdır; ayrıca, fiile, ilk niyet/kast-ı evvel hükmünün ve "huzûr"un eşlik etmesi gerekmektedir. Bunlar, daha önce belirttiğimiz üzere, gayeyle ilgili olan ilme tabidirler. Fakat fiilin ve fiilin nispet edildiği kimse- , nin, bir takım mertebeleri vardır. Binaenaleyh bazen fiil, bazı mertebelerde bir takım vasıflarla nitelenir; bu vasıflar, belirli bir mertebede veya belirli bir haldeki nispet ve izafetten dolayı veya bazı mertebeler ve hallere göre kendisine arız olmuşlardır. Böylece bunun sırrını bilmeyen kimseler zannederler ki, fiil iki faile birden istinat etmektedir veya bu özellik, fiil için zâtı bir özellik ve kendisinden zuhur ettiği her mertebede fail hakkında zorunlu hüküm sahibidir; halbuki durum böyle değildir, aksine durum, bizim ifâde ettiğimiz gibidir.

Sonra, bilinmelidir ki: Fiiller, kısım kısımdır: zâtı fiiller, iradî tabiî fiiller, emrî fiiller. Emrî fiiller, iki kısımdır. Birisi, meleklerin ve nûrani ruhların fiilleri gibi, iradî fiillerle birleşip, onlardan farklılaşmayan kısımdır. İkinci kısım ise, bazı açılardan iradî fiillerden farklı olan kısımdır. Buna örnek olarak, Güneş'e, Ay'a ve bazı meleklere nispet edilen "teshir/boyun eğdirme"i verebiliriz. Tabiî fiiller, taksimde "emri" fiiller gibidirler; bunlar, emri fiillerin iradî fiillerle birleşmesi gibi, bazı suretlerde bazı varlıklara nispetle iradî fiillerle birleşirler. Bunun ardından, bu üç altı kısmı birleştiren bir kısım daha gelmektedir.

Bu fiil kısımlarının varlıklardan sâdır olması da, çeşitli tarzlarda gerçekleşir. Çünkü bazı varlıklar vardır ki, bu zikredilen kısımlardan sadece birisine mahsûstur; bazıları ise, tekil veya mürekkep olarak iki veya üç fiil kısmıyla ilgilidir: Tekil veya mürekkep derken, o varlığın fiillerinin, bu kısımlardan mürekkep olarak sâdır olduğunu veya o varlığın, her kısma göre bir fiil veya çeşitli filler meydana getirebilecek güçte olmasını kast etmekteyim. Bazı varlıklar ise, zikredilen yorumla, diğer fiil türlerini birleştirir.

Bu fiil kısımlarının mazhârları ise, nûrî ve narî/işik ve ateş kaynaklı ruhlar, ulvî suretler, unsurlar, başta insan olmak üzere bunlardan meydana gelen şeyler (müvelledat) ve insandan her neş'et-te, halde, mertebede ve makamda meydana gelen şeylerdir.

Bu asılla ilgili bir tek şey kalmıştır ki, o da, fiil kısımlarından her bir kısmı, ait olduğu varlığa tam olarak isnat etmektir. Bu konudan bahsetmek, geniş açıklama ve ifşası caiz olmayan bir takım sırların açıklanmasını gerektirir. İma ettiğim şeyi anlayan basiretli kişi, susulan ve zikretmekten sarf-ı nazar edilen bazı şeylerin farkına varır.

Şimdi de, bu mevzunun insanla ilgili yönünü tamamlayalım! Çünkü insan, ayn-ı maksude/amaçlanan varlık, misâl-i etemm/en kâmil örnek ve nüshâ-i camiadır/kuşatıcı nüsha. Şöyle deriz:

İnsan, fiilin bütün kısımlarını ve hükümlerini içermektedir. İnsan, dünya hayâtında, suretinin ve ruhunun birleşimi açısmdan pek çok fiilin sahibidir. İnsanın, rûhânî miraç ile insilâh/so-yutlanma halinde rûhânîyeti açısından çeşitli fiil ve eserleri vardır; bu soyutlanmayla birlikte, insanın bedenle ilişkisi ve bazı açılırdan bu alemin ve bu unsûrî yaratılışın hükmüyle sınırlanması devam eder. Ayrıca insan, unsûrî yaratılışı bütünüyle terk ettiğinde berzah alemi, haşır, cennetler vb. alemlerdeki yaratılışında da çeşitli hallere ve fiillere sahiptir; fakat bütün bunlar, unsûrî yaratılışa tabi ve ondan meydana gelmişlerdir. Unsûrî varatılışm tavassutuyla insanın filleri dünya hayâtından berzah alemine, daha sonra âhiret alemine geçer, ulvî mertebelerde so-mutlaşırlar/reşahhus. Bunların hükümleri insan için nasıl idilerse, bütün mertebelerde, mevtmlerde ve alemlerde o şekilde devam eder ve sâbitleşirler. Çünkü insan, unsûrî mizacın hükümlerinden, bunun levazımından ve kendisiyle ve kendisinde nefsinin zuhur ettiği neticelerinden soyutlanamaz, bunun nedeni insanın, her çeşit mazhârdan müstağni kalmasının imkânsız olmasıdır; binaenaleyh insanın mazhârları da, hiç bir zaman tabiatın hükmünden soyutlanamaz. [40]

Tamamlayıcı Açıklama

Mükelleflerin Fiilleri

Bilinmelidir ki: Bütün bu kısımlardan zikredilmesi ve açıklanması gereken en önemli kısım, mükelleflerin fiilleridir. Onlar, bu fiillerden dolayı ceza veya mükafat göreceklerdir. Mükellefler, insanlar ve cinlerdir; hayvanların da, sadece kısas yönünden olmak üzere, bu noktada onlarla bir ortaklığı vardır. Hayvanlar hakkında, naslarda varit olduğu kadarıyla, hükmü sürekli başka bir ceza yoktur. Ciniere gelince: biz onların fiillerinin karşılıklarını göreceklerinden hiç bir kuşku duymasak bile, onların cennete girip girmeyecekleri kesin değildir. Cinlerden mümin olanlar, işledikleri hayır amellerinden dolayı âhirette bir karşılık görürler, fakat bu konuda herhangi bir nas yoktur. Zevk yönünden de, bu konuda kesinlik verebilecek herhangi bir bilgi yoktur. Binaenaleyh belki de cinler, hayır amellerinin nitecilerini, cennetten başka Allah'ın dilediği her hangi bir mekanda göreceklerdir. İnsan ise, işin mihveridir; insan, hükmün tafsilinin mahallidir.

Şöyle deriz: İnsanın fiili, bazen belirli bir maslahat taşımaz, bu çeşit fiil, "abes" diye isimlendirilir, bundan ve abesin gerçekte Hak tarafından irâde edilmemiş olduğundan daha önce bahsetmiştik; veya bu fiil, kasıtlı olarak işlenmiştir ve gayesi olan bir şeyle ilgilidir; bu şey ise, ya Haktır veya ondan olan bir şeydir. Binaenaleyh konusu Hak olan fiile Hakkın vereceği karşılık/cezâ, bu durumdaki kuluna olan inayetine ve kulun işlediği fiiliyle sadece kendisini talep ettiği Rabbma dair bilgisine, O'na olan inancına, ilim ve itikat açısından fiil esnasında Rabbıyla olan huzuruna bağlıdır.

Bu makamın bir takım sırlan vardır ki, bunların açıklanması haramdır.

Bu şeyin konusu, Hak değil de, ondan olan bir şey olabilir. Bu ikinci kısmın tafsüî, dört makamla ilgilidir: Havf/korku, takva, reca/ümit ve hüsnü zan makamı.

Bu makamlar, muhabbet makamına tabidirler; çünkü fiilin nedeni, muhabbete ait hükümdür.

Haktan olan şey itibarıyla fiilin konusu, ya talep sahibine uygun bir şeyi talep etmektir, veya kendisine uygun olmayan bir şeyi def etmek veya uygun olmayan bir şeyin gerçekleşmesinden sakınmaktır veya fiile veya kendisine uygun olan bir şeyi hüsnü zanla elde etme ümididir. Bu hüsnü zan, ihsanından istenilen şeyin gerçekleşmesi ümit edilen kimseye karşıdır, çünkü o, cömert ve ihsan sahibidir. Ya da bu fiilin gayesi, Hak tarafından gerçeklemesinden sakınılan bir şeyden korunmaktır, çünkü Hak, kahır sahibi ve şiddetle cezalandırıcıdır. Böylelikle kul, kendisine Haktan herhangi bir sıkıntı veya zarar ulaşmasından çekinir.

Sonra, bütün bunlar, ya belirli bir vakit veya özel bir hal veya dünya, âhiret ve bunların arasında yer alan herhangi bir alem ile sınırlıdır; veya zikredilenlerden herhangi birisiyle sınırlı değillerdir. Aksine failin amacı iki şeydir: ya, menfaati celb et-mek/celb-i menafi veya her halde bütün vakit ve mertebelerde kendisine gelecek yollardan zararı uzaklaştırmaktır; veya hayır fiili işlemeye kendisini sevk eden şey, kişinin o fiilin iyi olduğunu bilmesi ve kötülükten sakınmasına neden olan şey ise, kişinin o şeyi kötü ve zararlı olarak bilmesi olabilir.

Fiilin her bir kısmının neticesi, ilk emrin hükmüne tabidir; bu hüküm, bu fiile yönelmeye neden olur ve ona sevk eder. Ayrıca, ed-Dehr" isminin hükmü, ilâhî şe'nin hükmü; fiilin bulunduğu Mertebe ve neşetin hükmü, eksiklik ve itmam /tamamlama da bu hükümle beraber bulunur. Bunun dışında kalanlara ise, daha önce işaret etmiştik.

Bütün fiillerin, sureti yönünden cezalandırma/mücazat ve neticelendirme /intaç mertebesindeki zuhuru, fiile yöneldiği esnada faile galip olan sıfatın hükmüne ve fiilin nihayetine tabidir. Fiilin nihayeti ise, failin kendisine galip bu sıfatla irtibatlı olduğu yönden bulunduğu mertebe ve failin himmetine bağlıdır. Fakat evvellikleri açısından cüzî sıfatlara ait gâliplik, bu cüzîleri kapsayan ilk küllî gâlipliğe tabidir. Buradaki durum, Kalem'in belirlemiş olduğu cüzî iyiliklere ve bunların zahirdeki çirkin mahallerine nispetle, başlangıç ve son arasındaki saadet ve şakilikteki durum gibidir.

Nitekim, daha önce buna defalarca işaret etmiş, eşyadaki hükmün, ahadiyet-i cem olduğuna ve bunun ilklerle/evveliyat ile ortaya çıktığını açıklamıştım.

Sonra bilinmelidir ki: İnsandan sâdır olan her fiilin, her semada bir sureti vardır; bu suret, bu fiil bu alemde taayyün ettiğinde somutlaşır. Bu suretin ruhu ise, failin ilmi ve fiil esnasındaki niyetine bağlı olan huzurudur. Bu suretin baki kalması, fiil esnasında fail üzerinde rab olan/rabb-ı has ismi açısından Hakkın yardnnma bağlıdır. Hiç bir fiil, failinden çıktığmda kendisinde zahir olan galip sıfatın mertebesini aşamaz.

İyi fiillerin ve hükümlerinin dünyadan âhirete geçmeleri-nin/teaddî iki şartı vardır: Bu iki şart, cezalandırma ve neticeleri açısından fiillerin suretlerinin devamı noktasındaki iki asıldır:

Bunların birisi, tevhit, diğeri ise, ceza gününü ve birlenen Rabbm, cezalandıran olduğunu ikrar etmektir. Şayet fiile sevk eden neden, küllî ve ilâhî bir emir veya bu iki asla tabi belirli bir durum değilse ve bunlardan meydana gelmemişse, ulvî alemde somutlaşan ve insanın fiilinden meydana gelmiş suret, Sidre'yi geçemez. Bu suretin, sadece Sidre'nin altında ve Cennet'in dışında nihayette failinin yerleştiği makamda sureti zuhur edebilir; bunun gerçekleşmesi ise, fiilin iyi fiil olması şartına bağlıdır.

Şayet fiil kötü ise, unsurlar alemini aşıp çıkamayacağı için, geri döner. Böylelikle bu fiilin neticesi, fail hakkında hemen zuhur edip, ortadan kalkar veya silinir gider; ya da bu netice, Sid-re'de baki kalır. Kötü filin neticesinin burada baki kalmasının nedeni ise, insanın yaratılışında gizli halde bulunan "cem sırrı'nm fiile verdiği özellik ve bütün mertebelerin hükümlerini kuşatan dünya hayâtının gereğidir.

Haşır günü geldiğinde ise, Allah çirkini temizden ayırt eder; nitekim şöyle buyurmaktadır: "Çirkinin/habis bir kısmını bir kısmı üzerine ekler." Bu, farklı mertebelerine rağmen hiç bir iyi amelleri yükselmeyen şakilerin fiillerinin Özelliğidir.

Bu konunun iki sırrı vardır, bunlardan birisi şudur: Daha önce de açıkladığımız üzere çokluğun/kesret hükmü, imkândır. Kesretin baki kalması ve var olması, "ahadiyet" özelliğindeki varlık tecellîsi/vücûdî tecellî ve "cem/çokluk" özelliğindeki hüküm ile mümkündür. Şu halde ilâhî mertebenin birliğine istinadı taakkul edilemeyen herhangi bir varlığın çokluğunun hükümleri ve eserleri silinir, geride bir şey kalmaz. Bunun nedeni ise, bu varlığın Hakkın korumak istediği şeyleri muhafaza ettiği mertebeye istinat etmemesidir. "Elest"[41] misâkınm hükmü ve ilk sırra bağlı olan nüfuzu olmasaydı, o varlık bütünüyle yok olurdu.

Söz konusu meseledeki diğer sır ise, gizlenmeleri gereken son derece kapalı sırlan içermektedir; bu nedenle, bu sırları bilinmezlik hazinelerinde bıraktık, Hak, dilediği kimseler için dilediği şekilde onları izhâr eder.

Muvahhitlere gelince: Bunlardan, fiili küllî-ilâhî ve belirlen-miş-cüzî emre tabi olan kimsenin fiilinin sureti, daha önce ifâde ettiğimiz gibi, kendi ilminin sıfatıyla boyanır. Bu kişinin niyetinin ruhu da, fiillerine sirayet eder ve Hak rubûbiyet hükmü dolayısıyla rahmeti ve sayma sı /ihsa yönünden, o kimse adına bunları himaye eder.

Şayet, fiile unsurlar aleminin hükmü ve unsun yaratılış suretleri hâkim olursa, bu tarz fiiller, Sidre-i müntehada korunurlar; Sidre-i münteha, fiile neden olan ilâhî emirlerin kaynağıdır. Çünkü bu mertebe, unsûrî alemin sona erdiği mertebe ve unsûrî suretlerle zuhuru yönünden Tabiat'm kaynağıdır; böylece Allah, Sidre-i müntehayı unsurlar alemine ait eserlerin yükseldiği son nokta yapmıştır. Çünkü mükelleflerin fiilleri, genellikle, unsurlardan meydana gelmiş ve oluşmuş suretlerin ve mizaçların neticesidir, işte bu nedenle bir şeyin, kendi aslını aşması mümkün olmamıştır. Binaenaleyh unsurlar aleminden meydana gelen hiç bir şey, unsurlar alemini aşamaz; şayet aşarsa, fiile baskınlığı ve hükmü bulunan başka bir hakikate tabî olmasından dolayı aşabilir.

Failin himmeti ve rûhânîyeti, mertebesi ve hali gerektirdiği için, zikredilen baskınlıkla unsurlar alemini aşarsa fiil, Kürsî'ye, oradan Arş'a, oradan Levh'e, oradan Amâ'ya geçer. Bu mertebelere ulaşması, kendisiyle bu alemler arasındaki kuvvet ve münâsebete bağlıdır, ayrıca bütün bunları bir neticesi olması bunu mümkün kılmıştır; böylelikle Ümmü'l-kitab'da hesap gününe kadar korunmuş olur.

"Fasıl günü/iyi amellerin kötülerinden ayrıldığı gün" geldiğinde ise, kulların fiilleri iki kısma ayrılır: Buna göre bu fillerin bir kısmı, "hebaen-menşura" haline gelirler; bunun anlamı, daha önce işaret ettiğimiz gibi, fiillerin silinip gitmesidir. Bazıları ise, inayet iksirinin ve tevhide veya Hakka veya tövbeye dair ilmin kendilerini dönüştürdüğü fiillerdir. Böylece bu fiillerin kötüleri, iyiye, iyi olanlar ise daha iyiye dönüşürler. Bunun sonucunda ise, bunların neticesi, adeta aynı olur; günah işleyen kimse, aynı ölçüde sevap işleyen kimseninkiyle eşit olarak ödüllendirilir. Binaenaleyh öldürme, diriltme ile, gasp etmek sadaka ve ihsan ile vb. ödüllendirilir. Bazı amelleri ise, Hak affedip, eserini ve hükmünü siler; bazı amellere ise, faili onu işlediğinde, tam ölçüsüyle karşılığını verir. Fiil hayır ise, karşılığı hayır, kötü ise karşılığı kötülük olur.

Fiilin iyiliğinin gelişmesi ve bazen üstünlük bazen kötü ameli silici özelliğiyle açık baskınlığı, ilâhî inayete, huzura, rahmete ve tevhit ve imâna dair şefaat ile birlikte kâmil müşahede ilmine racidir; söz konusu şefaat, meleklerde, resullerde, nebilerde, velilerde ve müminlerde ferlerine ayrılır. Aynca filin bu özelliği, nihayette erhamü'r-rahimin/merhamet edenlerin en merhametlisi olması hasebiyle Hakka izafe edilen kadim inayete racidir.

Hükümleri ahirette gözüken bazı fiiller, günahların neticelerinden ve suç fiillerden meydana gelen azabın hafifletilmesi gibidir. Bazı fiiller ise, kâmillerin hallerine aittir; bunların hükümleri, bütün bu kısımların dışındadır ve bunları hakkıyla sadece erbabı bilebilir. Bunların karşılığında Haktan bu fiillerin sahiplerine ulaşan şeyler, "ceza" ve "bedel" diye isimlendirilmez.

Tahkik sahibi kimsenin/muhakkik, bu gibi şeyleri "ceza" ve "ecir" diye isimlendirmesi, meşru amelin belirli bir ecri istilzam etmesi açısındandır; şöyle ki: ecir, meşru amelden meydana gelmiş ve onunla ortaya çıkmıştır. Bunun bir benzeri, insanın amelin suretinin varlıkta zuhur etmesinde şart olmasıdır. Bu durum, bu ve benzeri konularda ilâhî bir sünnettir; yoksa bu tarz bir ceza, amelin kendisinden ve vasıtasıyla zuhur ettiği kimse tarafından talep edilmez.

Şu var ki: Amel lizâtihî ecri kabul etmeyi ve ondan faydalanmayı gerektirmediği için - çünkü amel, var olan bir şey değil, sadece bir nispettir- Hak kendi fazlıyla ameli, bu fiilin zahirde kendisine izafe edildiği kimseye iade etmiştir; bunun nedeni, fiilin onunla zuhur etmesi, fiilin varlığının faile dayanması/tevakkuf ve bu açıdan fiilin Hakka aidiyetinin imkânsızlığıdır. Çünkü Hak, mutlak müstağnidir; Zâtının, mâhiyeti açısmdan/min hay-sü hiye gerektirmediği halde yaratıklarından herhangi bir vasfın Kendisine dönmesi halinden münezzeh ve mütealdir.

Bunun sırrı şudur: Varlık mertebelerinden herhangi birisinden veya birisinde veya birisiyle matlup olan şey, bu mertebeye ve onun mazhârlarına mahsûs kemâlden başka bir şey değildir; nitekim daha önce buna işaret etmiştik.

Fiillerin ve amellerin, bir mertebesi vardır, ayrıca bidayetleri ve kemâlleri vardır. Buna göre fiil ve amellerin kaynağı, "hub~ bî/bilinmek istemek" harekete ve kemâlin zuhuruna taalluk eden küllî-irâdî teveccühtür; buna yaratılış sırrı ve başlangıcından bahsederken işaret etmiştik. Fiillerin ve amellerin kemâli ise, bütün fiil ve amellerin gayelerinden ibaret olan neticelerinin zuhurudur.

Şu halde amellerin ve neticelerinin kemâli, bunların Zât'a ait gaybî mertebeden sudur edip, şehâdet mertebesinde gözükme-leriyle gerçekleşir. Şehâdet mertebesi, el-Bâtm ismi için bir ayna, onun tecellîgâhı ve hükmünün nüfuz makamı olan ez-Zâhir isminin saltanatının mahallidir. Bu durumda ameller ve neticeleri, şehâdet mertebesinde kemâle erince bütün emir/iş, tafsili olarak Hakka döner; amellerin "neticelerinin şehâdet aleminde kemâle ermesi, bu neticelerin amellerden farklılaşıp, hükümde de onlara tabi olarak zuhur etmeleriyledir. Bu dönüş, ezelde Hakkın ilminin mertebesinde "emr"in farklılaşmasına göredir; bununla birlikte Haktan başka hiç bir fail yoktur, fakat kendileri de fiil olsalar bile fiillerin zuhuru, kullara bağlı olmuştur. Şu halde fiiller, bunların faili olmaları anlamında değil, onlarla zuhur etmeleri açısından gerçekte kuliara nispet edilmişlerdir.

Hükümlerinin ve mertebelerinin farklılığına rağmen Hak ile yaratıkları arasında ortaklık vehmi veren sıfatlarda da durum böyledir.

Bunu anla ve gıdanın sırrı, suretleri, onun ulaştırmada ve tafsilin zuhurunda şart oluşuna dair daha önce ifâde ettiğimiz şeyleri hatırla! Aynı şekilde, dikkat çektiğim ve bu sırrı açıklayan nükteleri de hatırla! Bu durumda çok Önemli ve yüce sırları Öğrenmiş olursun.

Allah, mürşiddir. [42]

Tamamlayıcı Açıklama

Mükellefin Fiilleri

Bilinmelidir ki: İnsandan sâdır olup, kendisiyle Hakkın dışında herhangi bir şeyi amaçladığı iyi ve ya kötü herhangi bir fiilde fail kul değildir, kul bu fiilde sadece işçi kabul edilir.

Bu kişiden "bir/iyilik" veya "salih amel" diye isimlendirilen bir fiil sâdır olup, bununla bizzat bir şeyi amaçlamayıp, bu fiili daha önce işaret ettiğimiz gibi sırf "hayır" olduğu veya yapmak zorunda olduğu için yaptıysa; emri yerine getirme arzusu, onun mutlak anlamda emir olması açısından değil de, emir ile birlikte fiilde "huzur" ise, bu kimse "racül/adam"dur.

Şayet bu mertebeden yükselip, ameliyle Hakkın dışında herhangi bir şeyi amaçlamayacak hale gelirse, o kişi adamlıkta/ra-cüliyet kemâle erer.

Bu makamı aşıp, "Benimle işitir, benimle görür, benimle tutar ve benimle yürür" hadisinde belirtildiği gibi yaptığı her şeyi Hak ile yapmak makamına ulaştığında ise, marifet ve adamlıkta kemâle erer.

Bu zikrettiklerimize kişinin Hak ile huzuru eklenirse, bu kişi rnuhlis/ihlas sahibi ve muhlas/Hakkm ihlaslı kıldığı kimsedir. Kişinin Hak ile huzûru/huzûr mea'1-Hak, Hakkın fiillerinin kuldan ve kul ile sâdır oluşunu görmekle gerçekleşir. Kul, bunu idrâk eder/tahakkuk; müşahedenin, fiilin ve izafetin kendisine cteğil, Hakka izafesi yönünden kendisiyle değil Hakkın gözüyle bunu görür.

Şu halde bu kimsede, içinde bulunduğu "benimle işitir ve benimle görür" ve bunun dışındaki makamların hükümleri zuhur edip, kul bu makamlarla ve bunların toplamıyla sınırlanmazsa; bununla birlikte, bizzat bir şey üzerine sebat etmeyip, aksine kendi genişliğinde/seat sabit olsa da, "ahadi-yet/ahadî" özelliğindeki müşahedesinin hükmü, işaret edilen tarzda bütün mertebe ve nispetlere sirayet etse; herhangi bir mertebeyle smırlanmamakla birlikte, bütün vasıf ve hükümleri kendisiyle vasıflandığı ve -perde ve gaflet olmaksızın- her vakit ve halde kendisinden soyutlandığı/insilâh sahîh bir ilim ile kabul ederse; işte o kimse, kullukta, hilafette, ihatada ve mut-laklıkta kemâl sahibidir.

Allah, minnet ve fazlıyla bizi ve kardeşlerimizi bu mutlak ve gerçek makama ulaştırsın! [43]

Tamamlayıcı Açıklama

Mükellefin Fiilleri

Bilinmelidir ki: Aslî-meşru hükümler, yani vücûb, nedb/mendubluk, tahrim/haramhk, kerahet ve mubahhk/iba-ha, mükelleflerin bütün fiillerine sirayet etmiştir. Şu halde kuldan sâdır olan bütün fiillerde veya kulun içinde bulunduğu bütün hallerde, şeriatın bu beş mertebesinden birisinin hükmü vardır.

Fiilin, şeriat tarafından belirlenmiş emir ve yasaklarda belirtilen bir sureti olabileceği gibi, fiil, genel hükümlü külli bir asıl içinde zikredilmiş de olabilir. Birinciye örnek olarak "Namaz kılınız", "Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymayınız" gibi âyetlerle belirtilen ve hal, vakit gibi şartlarla sınırlı olan fiilleri verebiliriz. İkinciye Örnek olarak ise, "Her kim ki, bir hayır amel işlerse, onu görür" veya "Kim bir kötülük işlerse, onun karşılığında ceza görür" âyetleri veya "Her alın terinde bir ecir vardır" hadisinde olduğu gibi Kitapta ve Hz. Peygamberin hadîslerinde mücmel zikredilmiş fiiller verilebilir.

İnsanın bütün fiillerinin kaynağı, unsûrî-tabiî çıkışı açısından, kalbin bâtınıdır. Fakat failin, herhangi bir şeyi yapmaya girişmesi, kalbinde somutlaşmış bir amaca/daiye bağlıdır, bu arnaç, faili bir takım fiillere sevk eder ve o fiili başka fiillere veya fiili yapmamaya tercihe yöneltir.

Bu gayenin kalbde somutlaşması ve fiillerin faillerinden sâdır olmasına neden olan baıslerin belirmesi, kalpten çıkar ve bunların hükümleri organlara dağılır ve onlarda etkin hale gelir. Bunun ardından, daha sonra bahsedeceğimiz kalbin vecihlerine göre ve başlangıç anında kalbin kendisiyle vasıflanmış olduğu veya Ralv mân'm iki parmağıyla kendisi üzerine hâkim ve zahir olan gayb zâtından taayyün eden özelliklere göre diğerlerine geçer.

Baislerin ve farklı mertebelerine göre -özel vecih müstesna-kalbin vecihlerine ait bütün hükümlerin gayesi, iki şeyden birisidir: celb-i menafi/menfaati elde etmek veya dünya veya âhiretteki bir zararı def etmek. Bu zarar, suret veya mânâ açısından olabileceği gibi, çoğul ve tekil de olabilir; çabayla olabileceği gibi, onsuz da olabilir. Nitekim daha Önce buna işaret etmiştik. Fakat bu zikrettiğimiz kısımların altında, sadece büyüklerin bilebildiği hassas kısımlar bulunmaktadır.

Bunların arasında, bazı amellerin zikredilen iki asıl üzerinde perde olabilmesi vardır. Bu durum, amel sahibinin kastıyla olabileceği gibi, kastı olmadan da olabilir. Şu anlamda ki: herhangi bir insandan herhangi bir amel sâdır olur, bu amel bir takım kötülüklerin veya bir takım hayırların kendisine ulaşmasına engel teşkil eder; şayet bu perde olmasaydı, bu hayır veya kötülük, amel sahibi için gerçekleşmiş olacaktı. Amel sahibi, bazen bu durumu bilebilir, bazen bilmeyebilir, bazen ise daha sonra öğrenir.

Cezanın/karşılık da, iki-küllî mertebesi vardır. Bunların birisi, dünya hayâtında süratli bir şekilde cezalandırmayı ve cezanın hayır veya kötü fiilden ayrılmayışını gerektirir. İkinci mertebe ise, bazen cezanın fiilden ayrılıp, Allah katında bilinen belirli bir zamana kadar âhiret hayâtına tehir edilmesini gerektirebilir; nitekim daha önce buna ve buna ait bazı sır ve hükümlere dikkat çekmiştim.

Şu halde nebevi haberlerde dikkat çekilen hayra karşılık cezalardan birisi, sözün doğru çıkması, rızkın bolluğu ve dünya hayâtında gidişin istikâmet üzere olmasıdır. Bu özelliğe sahip olan bir kavim, fasık kimseler olsa bile, durum böyledir. Başka bir rivayette, "sıla-i rahim", başka bir rivayette ise "taharete devam etmek", başka bir rivayette ise bunların hepsi zikredilmiştir. Bu bağlamda Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Kuşkusuz ki Allah, dünya hayâtında nzik olarak sevabını alacağı bir iyilikten dolayı mümine zulmetmez. Bununla âhirette de karşılığını görür."

Kafir ise, dünyada iyiliklerinin karşılığında beslenir, âhiret hayâtı geldiğinde ise, kendisiyle ödüllendirileceği hiç bir hayrı kalmaz. Hz. Peygamber (as.), aynı zamanda, kötülüklerin kapısını ve bunlara dair cezanın gecikmeyeceğini belirtmiştir; bu günahlar "sila-i rahmi kesmek /akraba ziyaretini terk, taşkınlık ve gücü yettiği halde kötülükten sakmdırmayı terk etmektir."

Hayra karşılık hemen verilen ve hükmü genel ceza, kalbi kuvvetlerde, rûhânî ve tabiî özelliklerde gerçekleşen hazırlanma ve istikâmettir. Bunları, bazı perdelerin açılıp, insan ile kendisi için hayrın bulunduğu şeyleri idrâk etmesi arasındaki engelleyici maniaların ortadan kalkması takip eder; insanın bu şeyleri idrâkinde, kendisi için hemen veya daha sonra gerçekleşecek bir hayır ve rahat bulunmaktadır, bu hayır, manevî olabileceği gibi, mahsûs/hissedilebilir de olabilir. Böylelikle insan, hazırlığı, kabulü ve kendisi için yazıldığı ölçüde, hiç bir gecikme ve yavaşlık olmadan bunlardan payını alır.

Mekruh fiile verilen hızlı ve genel ceza ise, mahrumiyettir; bu mahrumiyeti, ya bir perde/hicab veya mahaldeki bir perdenin kalkmayışı gerektirmiştir. Bu perde, o kimse üzerinde hüküm sahibidir ve o kötü fiil olmasaydı bunun hükmü sona erecek, insan da ondan kurtulacaktı. Ya da, insanın kötü fiiliyle celbettiği veya kötü ameliyle ona arız olan herhangi bir zararı engelleyecek bir koruyucunun bulunmayışı, bu mahrumiyeti gerektirmiştir.

Şu halde cezanın bu kısımları, fiilden sonra gerçekleşmez, aksine bunlar, fiilin sâdır olmasının ardından faile ulaşırlar.

Bu makam, son derece önemli ilâhî ve kevnî sırları içermektedir; bunları, huzur, müşahede ve kâmil marifet sahibi büyüklerden başkası müşahede edemez. Bu kimseler, huzurlarının takip ettiği marifetleri ölçüsünde, bu sırların tafsillerini bilirler.

Bu makamı tam olarak keşf eden kimse, bu makamdan aha-diyet ve cem özelliğindeki ilâhî, bunun ardından Rahmanı emri müşahede eder; söz konusu Rahmanı emirden, kalbin sapması ve sabitliği meselesinde iki parmağın hükmü[44] çıkar. Ayrıca bu kişi, mâhiyetleri itibarıyla iki parmağın hükmünü; sonra iki saç lülesinin hükmünü; mubah olan tabiî-nefsânî fiillerin hükmünü öğrenir. Bu fiiller, kâmiller, fertler/efrad ve Allah'ın dilediği muhakkiklerin dışındaki mükelleflerden sâdır olduklarında karşılıklarında her hangi bir ceza ve sorumluluk yoktur. Bu muhakkikler, fiili işlerlerken fiili emreden ile/Hak beraberdirler; şu anlamda ki, Allah bu fiili mubah kılmamış olsaydı, onu işlemezlerdi. Bununla birlikte şu âyetlerde bu gibi fiiller mubah sayılmışlardır: "Sizi rizıklandirdığımiz şeylerin temizlerinden yiyiniz." (Maide, 88) "Allah'ın sizin için helal kıldığı şeyleri haram kılmayınız." vb. Hz. Peygamber de, şöyle buyurmuştur: "Allah, kuşkusuz, ruhsatlarından yararlanılmasını sever."

Çünkü, emrin sahibi veya mâhiyeti açısından emir ile "hazır" olduğu halde mubah fiili işleyen kimse, her mubahtan dolayı ecir alır ve bu fiili işlediği için, efendisinin emirlerine bağlanan ve itaat eden kimseler arasına yazılır. Nitekim, Hz. Peygamberin bazı sahabesinin dikkatini bu sırra çektiği ve mubah işleyen kimseler için ecir olduğunu belirttiği hadisi, bu ifâdemizi teyit etmektedir.

Hz. Peygamber, mubah hakkında bu bilgiyi verince, sahabe hayrete düşmüş ve şu anlamda bir söz söylemiştir:

-"Şimdi, benim şehvetimin gereğini yapmamda bir ecir mi vardır?"

Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

-"Evet vardır. Düşünsene, şayet şehvetini haram yolla gidermiş olsaydın, bundan dolayı günaha girmiş olmaz miydin?"

Sahabe:

- "Evet olurdum" deyince Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

-"İşte, aynı şekilde şehvetini helal yolla karşılayınca ecir el-tfe edersin"; ya da, bu anlamda bir söz söylemiştir.

Kâmiller ve fertler, zikrettiğimiz bu konuda kendilerinin dışındaki kimselerden hal, huzur ve daha önce dikkat çektiğimiz üzere, bu konuda kendilerine özgü fazladan bilgileriyle ayrılırlar.

-Allah'ın izniyle- muhtemelen, bu meseleye daha sonra kısmen değineceğiz. [45]

Uhrevî Azap ve Nimeti Gerektiren Diğer Emir ve Yasaklar

Bilinmelidir ki: Haktan, bütün asırlarda o asrın peygamberi vasıtasıyla yaratıklarına ulaşan diğer serî emir ve yasaklar, hallerin, sözlerin, zahiri ve duyulardan gizli/bâtın

kalan beşerî sıfat ve fiillerin, bunlardan meydana gelen ve suret- j| leri gökler, berzah, haşır, cennet, cehennem ve Allah'ın dilediği bütün tabakalarda taayyün eden ürünlerin içermiş olduğu hususları tariften ibarettir. Bu tarif, ilâhî rahmet ve gazap hükmüyle, bunları "ispat" ya da "mahv" ya da "zarar" veya "menfaat" veya "gâliplik" veya "mağlupluk" Özeliğiyle belirtir; bu da, his, hayal, ruh ve misâl olarak sonludur/muvakkat.

Bunu anlamalısın, çünkü bu, hakkında konuşulan ve açıklanan makamla ilgili en önemli ilâhî sırlardan birisidir.

Ben bu sırrı öğrendiğimde, gazap ve rahmeti belirleyen sebepleri, bunların hükümlerinin bu sebepler için nasıl zuhur ettiğini ve suretlerin aynada yansıması gibi onlarda nasıl yansıdığını öğrendim. "Onlar bizden ümitsizliğe düştüklerinde, kendilerinden intikam aldık," (Zuhruf, 55) "Allah, kuşkusuz tövbe edenleri sever," (Tevbe, 4) "temizlenenleri sever/' (Enfal, 108) "ihsan sahiplerini sever", (Bakara, 195) "takva sahiplerini sever" (Ali İmran, 76) vb. âyetlerin sırrını öğrendim. Ayrıca, dünya hayâtında gerçekleşen uzun süreli veya hemen sona eren nimet ve azabın sırrını; iyiliklerin kötülükleri dönüştürmesinin sırrını; "Sizin amelleriniz, kendinize iade edilecektir" âyetinin sırrını; "Hüccet-i baliğa Allah'a aittir", âyetinin ve "Biz elçi göndermeden kimseye azap etmeyiz" (İsra, 15) âyetlerinin sırrını öğrendim.

Gördüm ki: Fiillerin suretleri, insanın bâtınında veya zahirinde ortaya çıktıklarında, Hakkın gazap veya rahmeti için bir ayna haline gelmektedirler, nitekim daha önce bunu belirtmiştik; fakat, mukaddeslik mertebesinde herhangi bir değişiklik veya hal yenilenmesi olmaz.[46] Bununla birlikte taayyün ve eserin zuhuru, mülaim/uygun ve olmayan şeylerle gerçekleşir.

Bunun yanı sıra, bütün asırlarda ve ümmetlerde ve de belirli bir vakitte veya Özel bir halde veya iki farklı hal ve vakitte her bir şahsa nispetle helal ve haramlığm sırrını gördüm.

Şeriatların, ümmetlerin ve asırların hallerine göre nasıl ortaya çıktıklarını ve hükümlerinin nasıl taayyün ettiklerini gördüm.

Hükmü, bu dünya hayâtı ve bu yaratılışla sınırlı ve bunların külli ve cüzî maslahat ve levâzımıyla ilgili olan emirleri ve yasakları gördüm.

Hükmü âhirete uzanan şeylerin, dört kısma ayrıldığını gördüm: Birisi, berzahtaki bekleme süresinde veya berzahın sona ermesiyle hükmü sona eren kısımdır; ikincisi, haşır zamanının veya gününün bitmesiyle sona eren kısımdır; üçüncüsü, cehennemin saltanatının hükmünün cehenneme giren kimseler üzerinde egemen olduğu esnada veya ebedî olarak cehennemde kalmayan kimselerde cehennemin hükmünün sona ermesiyle biten kısımdır; dördüncüsü ise, cennet ehline ve kendileri hakkında "Onlar oradan çıkacak değillerdir" diye buyurulan kimselere ait olan kısımdır.

Burada, derin denizler ve muhteşem sırlar bulunmaktadır; şayet bunların örtüsü açılsaydı, akılların hayrete düştüğü şeyler zuhur eder, son derece acaib şeyler ortaya çıkardı.

Bu makamdan, ayrıca, hükmü iyi ve kötü şeylere uzanan ebedî ceza ve sınırlı bir zamana kadar sabit olan ceza; hayır ve şerre verilen cezanın sırrı; şerre verilen misliyle karşılık, hayırda ise ondan yedi yüz ve Allah'ın dilediği kadarı fazlası; bazı amellere karşı bazı kimseler hakkında dünya ve âhiret hayâtında karşılık vermek bazılarında ise sadece dünyada veya sadece âhirette ceza vermenin sırrı öğrenilir. Ayrıca, "hebaen-mensure"ye çevrilen amellerin sırrı da bundan öğrenilir; öyle ki, amelin varlığının hayırla mükafatlandırmaya neden olacak bir sureti kalmaz.

Ayrıca, bu işaret edilen makamla kâmil anlamda tahakkuk eden kimse, belirlenmiş ceza ve hesap mertebelerinden hükmü kaldırılan şeyin sırrını Öğrenir. Bunlara, daha önce dikkat çekilmişti ve bunun açıklaması, "Attığında sen atmadın, fakat Allah attı" ( Enfal, 17) ve benzeri âyetler ve naslardir. Çünkü bu tür ameller adına, amelin kendisinden meydana geldiği kimseden başka birisi için belirli bir karşılık ortaya çıkmaz, çünkü bu kısım, ilâhîdir, aslı üzere bakidir ve o, Hakkın dışındaki kimselere hiç bir şekilde ilişmez. Bunun, tefsir değil, işaret babından ifâdesi "Kimin yükünde bulunursa, o onun cezasıdır" (Yusuf, 75) âyetiyle ifâde edilmiştir.

Bu konunun bir kısmına^ hamd ve cezanın hamd sahiplerine tenezzül edişi bölümünde değinmiştik: Ceza, hamd edenlere mahmûda/hamd edilen dair ilimleri, itikatları, mertebeleri ve mahmûdun katındaki nazlarına göre tenezzül eder; çünkü o hazlar, hamd sahiplerinin himmetlerinin taalluk noktalan, Hakka dair maksatlarının kıbleleridir. Ayrıca şunu da belirtmiştik ki: Niyetinin, himmetinin ve kendisine nispet edilen fiillerin ve de onunla ortaya çıkan hamd ve benzeri şeylerin, Haktan başka hiç bir gayesi ve hedefi olmayan kimseler vardır. Binaenaleyh, bu hal sahibinin cezası, bilinen kısım ve mertebelerin dışındadır.

Bu konuyu, birazdan, daha fazla açıklayacağız.

Bu makamdan, şunlar da öğrenilir: Müslümanların amelleri oldukları halde amellerdeki ve bunların yükseliş ve ref edilişlerinin sonunda yerleştikleri makamların farklılığının sebebi nedir? Amellerin yükseldikleri ilk makam hangisidir? Bunların hangisi, zahir amellere ve aynı zamanda bâtın amellere nispetle hüküm açısından daha baskındır? Bunların en üstünü ve en sonu hangisidir? Ahadiyet özelliğindeki küllî ceza hangi makamdan tenezzül eder? Bu küllî ceza, birbirinden farklı amellerin mertebelerine göre kısımlara ve türlere ayrılır; bu ameller, birbirinden farklı maksatları, ilimleri, akideleri, teveccühleri, halleri, mevtmleri/mertebe, makamları, zamanlan ve neşetleri olan amel sahipleriyle farklı vakitlerde zuhur ederler.

Bazı özellik ve hükümlerinden bahsedilen bu makam, yaklaşık olarak üç bin ya da daha fazla alt makam içermektedir. Bu makâmm, bilinmesi mümkün olmayan çok önemli ve ulvî sırları vardır ki, bunları bileni bulmak, enderdir. Bu sırların başhca-lannm izahına girişmek, daha fazla açıklamaya gerek duyup, açıklanması haram olan rubûbiyet sırlarını izaha neden olmasaydı, akıl ve basiretleri dehşete düşüren, sâdır ve sırları parçalayan şeyler ortaya çıkardı. Fakat Hakkın gizlemeyi dilediği örtülü sırlarını izhâr edecek veya zuhur etmesini ve bariz olmasını istediği sırları da gizleyecek hiç bir kimse yoktur. [47]

Kalbin Vecihleri

Tekrar, daha önce açıklamaya başladığımız konuya dönüyoruz:

Şöyle deriz: Daha önce işaret edilen kalbin vecihleri, zikredilen aslî mertebelerin/hazerat-ı hams sayısınca beş tanedir. Herhangi bir kimseden sâdır olan her bir fiil, bu vecihlerden birisinin veya hepsinin hükmüyle boyanmış olarak sudur edebilir. Binaenaleyh bu beş vechin birisi, Hakkın gaybmın ve hüviyetinin mukabili olan vecihtir. Bu vecih, muhakkiklere göre "vech-i has/özel vecih" diye isimlendirilir ve onda, isim, sıfat ve bunlardan çıkan vasıtaların hiç bir hükmü ve dahli yoktur. Bu vechi, sadece kâmiller, fertler ve bazı muhakkikler bilebilir ve onunla tahakkuk edebilirler.

Bunun, mukabili olan insan kalbi ve diğer şeyler cihetinden zahir varlıkta, mertebeleri, mazhârları ve alâmetleri vardır. Bunların arasında, ilk hareket gibi ilkler, nazra/bakış, düşünce/ha-nr ve işitme sayılabilir. Ayrıca, huzur ehline gizli kalmayan ilk 2âhir olan şeyler, şeriat ve tahkik açısından bütün alemde bu şekilde terettüp etmeyen her şey, bu kabildendir. Hiç bir hüküm, ona ait değildir, o da hiç bir kayıt altına girmez; çünkü o, ilâhîdir ve aslî mukaddesliği üzerinde bakidir. Hiç bir kuşku, hata ve yalan ona bulaşamaz.

Bu vecihle tahakkuk eden kimse, her nefeste "yenilenme" ve "halk-ı cedit" sırrını arif olduktan sonra, kalbim fetretin giremeyeceği şekilde sürekli murakabe ettiğinde, aklına gelen her bir hatır ile hüküm verir ve kuşkusuz bir şekilde hükümlerinde isabet eder. Çünkü, Hakkın katında asla tekrar olmadığı gibi, onun katında da asla tekrar yoktur. Bu müşahede ve makamın sahibinin bütün idrâkleri, hatıraları "ilkler" mertebesinde Hak ile gerçekleşir. Binaenaleyh bütün şuur ve idrâk vasıtaları açısından kendisinden sâdır olan fiiller, bu ilâhî esasa dayanır ve bağlı olur. Böylelikle o kimseden, sadece güzel şeyler ve kurbiyette kurbiyeti artıran ve dereceyi yükselten şeyler sâdır olur; fakat bu da, karşılık değil, ilâhî minnet ve ihsan babmdandır.

Çünkü bu makam sahibinden bu tarz üzere sâdır olan ameller, daha önce belirttiğimiz "gibi, bazen ceza mertebelerini aşabilir. Nitekim, buna "Allah'ın halis kullarının dışında olanlar, sadece işledikleri şeylerle cezalandırılacaklardır" ve "Ancak inkâr edenleri cezalandırırız" {Yusuf, 75) âyetleriyle işaret edilmiştir. Bunun yanında Allah, facirlerin ve kafirlerin kitaplarını belirten âyette de buna işaret etmektedir. Bu kitaplar, onların amel defterleridir. Bunların birisi, "Siccin"de, diğeri ise, "illiy-yin"dedir. Halbuki Allah, mukarrebin/yakm kulları için herhangi bir kitap zikretmemiş, onlara müşahede ve Ebrar'ın içtiği "Ayn"a tahsisten başka bir şey nispet etmemiştir.

Hz. Peygambere bu makamdan "Allah senin için bağışlayacaktır" diye hitap edilmiştir. Bu makam sahibinin zikredilen bu hali, Hakkın işitmesi ve görmesi olduğu kimsenin hallerinden birisidir/kurb-ı nevafil; ayrıca bu, başka bir itibarla, ender kimselerin dışındakiler için müşahedesi ve tasavvuru güç olan kurb-ı feraiz sahibinin alâmetlerinden birisidir.

Kalbin vecihlerinden ikincisi, ruhlar alemine paraleldir/yu-hazi, sahibi de, bu vechi ruhlardan alır; kalbde, kendisiyle ruhlar arasındaki münâsebete ve bu vechin temizlik ve parlaklığına göre ruhlar nakş olunur, vechin parlaklığı ve temizliğiyle, nispetlerin sahîhliği ortaya çıkar, irtibat sırrı hayât bulur. Bu irtibat, adeta bir boru ve oluk gibidir. Feyiz, buna temas eder, onda akar ve onun vasıtasıyla kabildeki mekanına ulaşır. Ruhların kalbe nakşolması, ayrıca, kalbin tezkiyesine, iyi huylarla bezenmek ve kötü huylardan kaçınmakla kalbin tasfiyesine, tabiî kuvvetlerin rûhânî kuvvetlere baskın olup, kendi karanlıklarıyla onları sö'n-düremeyişine ve rûhânî kuvvetlerin nurlarını karartmayısın a bağlıdır. Tabiî kuvvetler, rûhânî kuvvetlerin nurlarının parıltılarını söndürürse, onların hüküm ve eserleri kendilerine zıt tabiî hükümlerin baskmlığıyla ortadan kalkar.

Bu şart, yani bütün vecih ve hallerin sıhhatini ve kendilerine özgü sıfatları onlara zıt mahzurlu şeylerin baskınlığından, ayrıca orta-itidâlden ifrat ve tefrit taraflarına sapmaktan korumak, kalbin vecihlerinin her birisinde geçerlidir.

Şu halde, Hakkın gaybma mukabil olan ilk vechin temizliği, sahîh benzerliği, kevnî bütün kayıt ve hükümlerden soyutlanması, kayıtlardan mutlaklığı ve münezzeh ligi, nakışlardan kurtulmasına bağlıdır. Bu sırrın can daman, mutlak ihtiyacın ve Zât'a ait teveccühün devamlılığına bağlıdır; bu teveccüh, çaba ve tekellüften münezzehtir.

Üçüncü vecih -ki sahibi, bununla ulvî aleme mukabele eder- ve bu vechin Hakkın mâhiyeti açısından kendisine ilka ettiği şeyleri kabul etmesi, bu insanın bütün semâlarda kendisine mahsus suretlerine göredir. Nitekim, ravilerin efendisi İbn Abbas buna işaret etmiş, Allah'ın ehli ve seçkinlerinden olan muhakkikler de kesin olarak bu konuda îbn Abbas'a muvafakat etmişlerdir.

Bu vechin tezkiyesi ve sırrının ihyası, ruhların vechinde zikredilen şeylerle gerçekleşir. Ayrıca, zahirî özelliklerde istikâmeti korumakla, ifrata ve tefrite mâni olan orta yola riâyet etmekle gerçekleşir. Hiç kimse, bütün alemlerle olan ilişkisini bilmeden ve bu noktada münâsebet ve itidal hükmüne riâyet etmeden bu bakamla tahakkuk edemez. Ayrıca bu kişinin, ilâhî-gerçek şeriatın Özetle zikrettiği ve Hz. Peygamberin kâmil siretinin fiil ve hal ile tam olarak tekeffül ettiği şeyleri zevken tafsil leş tirmesi gerekir; Hz. Peygamberin fiil ve hal olarak ortaya koyduğu şey- leri, daha Önce dil ile de açıklamıştır. Bu durumda bu kimse, bir hüküm verirse, isabet eder ve kesinlik ve doğruluk yolunun nasıl araştırılacağım bilir.

Allah, mürşiddir.

Diğer vecihle, unsurlar alemine mukabele edilir; bu vechin tezkiyesi ve sırrının ihyası da, meşru ve makûl iki rabbani mizanla bilinir.

Bunun umdesi, iki şeydir: Bunların birincisi, kuvvet ve hisleri, güç ve imkân ölçüsünde ve ehem-mühim sırasını göz önünde bulundurmakla, maslahat bulunan şeyde kullanmak ve bu konuda çaba göstermektir.

Diğeri ise, kuvvet ve hisleri, gereksiz veya uygunsuz işlerde veya sakınılması gereken yerlerde kullanmak bir tarafa, mühim olmayan her hangi bir işte kullanmaktan engellemektir.

Kalbin diğer vechi, misâl alemine mukabildir. Bunun da iki nispeti vardır. Birisi, mukayyet nispettir, ki bu, insanın hayal kuvvetine mahsûstur. Bu vechin temizlenmesi, his ve şehâdet alemine ait Önceki vechin temizlenmesine tabidir. Buna, hiss-i müşterekte tasavvur edilişleri ve oluşmaları esnasında maksatların tashihi, hatıraları kontrol etmek, bunlardan iyi olmayanları gidermek de eklenmelidir; çünkü bunlar, hükümleri insandan sâdır olan amellere ve nefeslere vb. sirayet eden şeylerdir.

Zahirî histe de durum böyledir; nitekim Hz. Peygamberin "Sizin rüyası en düzgün olanınız, sözü en doğru olanınızdır"

hâdisiyle buna dikkat çekmiştik. Çünkü hayale, sadece his aleminden intikal eden şeyler işlenir/nakş. Şayet hayaldeki şeyler histekinden farkh ise, bunun nedeni, histeki şeyin terkip ve yenilenmesinin farklılaşmasıdır. Tekil olanlar ise, kuşkusuz ki, histen elde edilmişlerdir. Şu halde his vechi ve hissî kuvvetleri sahih olan kimsenin, hayal vechi de sahih olur.

Diğer nispet ise, mutlak-misâl alemine mahsûstur. Bu nispetin insanın onla ilişkisinin sahîhliği cihetinden tam anlamıyla istikamet üzere olması, gayba ait vecih ve bunun şahinliğinden sonra, zikredilen üç vechin istikâmetinden meydana gelir.[48]

Bölüm

Bu bölümde şunlar vardır: Din lafzının açıklanmamış bazı mânâları; teklif ve bunun hikmeti, teklifin asıl kaynağı; Teklif ile ilgili küllî emirler ve teklifin mühim neticeleri. Bu konulardan, "matla"' ve "ahadiyet-i cem" diliyle bahsedeceğiz. [49]

Mukaddime

Bu meseleleri ele almadan önce bir mukaddime takdim etmemiz gerekmektedir; bu mukaddime, işaret edilmesi gereken önemli ve faydalı nüktelere dikkat çekecektir:

Bilinmelidir ki: Her hangi bir şeyin sırrı, o şeyde/şe'n gizli kalan veya onda bâtın olan şeydir. Bu bâtın şey, bazı veya bütün hislerle idrâk edilmesi mümkün olan vücûdî bir durum olabileceği gibi, manevî bir durum da olabilir. Birinciye örnek olarak, bedenin derisinin dışına nispetle insan kalbinin ve ondaki buharın teneffüsü veya suretlerine nispetle ceviz ve benzeri şeylerin yağı verilebilir; ikinciye örnek olarak ise, mazhârlara ve cüzî suretlere nispetle Hakkın ruhlara tevdi ettiği kuvvet ve özellikler verilebilir. Bu özellikler, bu mazhâr ve cüzî suretlerle ortaya çıkarlar ve Hak -saksonyadaki ishal etme gücü veya mıknatıstaki demiri çekme gücü gibi- bunlarla bu kuvvetlerin fiillerini kemâle erdirir.

Bazen, sırrın izafe edildiği şey, mücerret bir mânâ olabilir; bu mücerret mânânın, haricî varhklarda/a'yân hiç bir şekilde zuhuru yoktur, aksine bu, sadece zihinlerde taakkul edilir. Buna Örnek olarak, nübüvvet, risâlet, din, takva, imân ve benzeri şeyler verilebilir.

Çünkü sırrın, bu gibi şeylere nispet edilmesi, varlıklarda tahakkuk eden şeylere nispeti gibi değildir. Binaenaleyh "nübüvvetin sırrı nedir?" "Şeriatın sırrı nedir", "dinin sırrı nedir?" diye soru sorulduğunda, muhakkiklere göre burada "sır" ile kast edilen şey, hakkında soru sorulan şeyin aslı veya onun hakkında bilinmeyen şeydir. Bu şey bilindiğinde, hakkında sorulan şeyin illeti, özelliği, kaynağının aslı, hükmünün ve zuhurunun sebebi, gizli ve açık levazımı da öğrenilmiş olur.

Dinin bir sırrı vardır ki, cezânm ve hükümlerinin hakikatini bilen kimse bu sırrı bilebilir. Cezanın bir sırrı vardır ki, bunun bilinmesi, cezânm terettüp ettiği fiillerin bilinmesine bağlıdır. Fiillerin de, nispet ediîdikleri ve onunla zahir oldukları kimse hakkında cezaya neden olmaları "yönünden bir sırrı vardır ki, bu sırrın bilinmesi, teklifin bilinmesine bağlıdır. Çünkü ortada bir teklif olmadığı sürece, terke ve fiile neden olan herhangi bir emrin veya yasağın bulunması söz konusu değildir. Emir ve yasaklardan kaynaklanan meşru fiiller bulunmadığı sürece ise, fiillerin karşılığında yaratılmış ceza taakkul edilemez; bu fiiller, emir ve yasaklarla ilgilidirler.

Şu halde teklif, bütün bu zikredilen hususların aslıdır.

Cezânm da, bir sırrı ve hikmeti vardır. Allah nasip ederse buna daha sonra işaret edeceğiz. Nitekim bundan önce, fiillerin, cezalandırmanın ve bunlara mahsus şeylerin sırrından Allah'ın takdir ettiği kadarıyla bahsetmiş, bu konuyla ilgili ilâhî fiil ve sırların büyük bölümüne dikkat çekmiştik. Akıl sahibi bunları düşünüp, aklında tutuğunda, dinin küllî sırlarından ve hükümlerinden ve de aslî levazımından hiç bir şey ona meçhul kalmaz.

Allah, dinin diğer temel sırlarını zikretmekle bu âyetin bu lafzı üzerindeki açıklamalarımızı bitirmemizi dilemiştir. Ayrıca teklifin asimi, mertebesini, semeresini ve ehemmiyetini belirten hikmetine, dikkat çekeceğiz. Bunu yaparken de, kitabın başında taahhüt ettiğim üzere, Fatiha sûresinin içermiş olduğu asıllara da işaret edeceğim. [50]

Teklifin Aslı ve Hikmeti

İki şey arasında taakkul edilen her nispetin gerçekleşmesi ve sübûtu, kuşkusuz, bu iki şeye bağlıdır. Teklif, kadir-kâhir ve alim olan teklif sahibi/mükellif-Hak ile mükellef arasında taakkul edilen bir nispettir. Mükellef, teklif sahibinin iktidarının mahalli olma ve onun teklifinin hükmünü kabul salâhîyetindedir.

Allah ile, başka bir ifâdeyle Allah Teâla'nm akıllarımızı ve basiretlerimizi nûrlandırdığı bilgi ile, mutlak ve eksiksiz kemâlin Hakka ait olduğunu, hatta Hakkın bütün kemâllerin kaynağı olduğunu öğrendik. Sonra da Allah, peygamberi vasıtasıyla bize aziz kitabında "De ki: Herkes, kendi yaratılışına göre amel eder" (İsra, 84) buyurduğunda bize bunu öğretmiştir. Böylelikle, öncelikle kendi nûrlandırdığı şey vasıtasıyla, ikinci olarak da haber verdiği bilgiyle şunu öğrendik: Haktan sâdır olan fiil ve hükümler, kemâl özelliğiyle boyanmış olarak sâdır olurlar. Şu halde bu fiil ve hükümlerden her birisi, kâmildir, çeşitli faydaları, hükümleri ve sırlan içerir. Bunları, Hak-km dışında hiç kimsenin ilmi ihata edemez. Yaratıkların bilebilecekleri ve idrâk edebilecekleri en son şey, bunların mümkün olanlarını bilmekten ibarettir; bunları da, kesbi bir bilgiyle veya bütün bunları ihata etmek yoluyla değil, Hakkın öğret-mesiyle/vehb bilebilirler.

Fakat, bununla birlikte Hakkın fiillerinin -her ne kadar Haktan sâdır oluşları ve kendisine nispet edilişleri açısından, ifâde ettiğimiz üzere, mutlak hayır ve mutlak kemâl özelliğinde olsalar bile-, kendiliklerinde farklı olduklarında hiç bir kuşkumuz yoktur; fiillerdeki bu farklılık, isimlerin, sıfatların, mevtınlerin ve hazretlerin mertebelerine göredir.

Binaenaleyh bu fiillerin bir kısmı, daha önce de belirttiğimiz gibi, diğerlerinden daha önemli, daha kıymetli, ihata açısından daha kapsamlı, hüküm yönünden daha şâmil olurlar; bunlar, diğerlerine nispetle daha çok hüküm ve sırları içerirler.

Teklifi hükümler, hüküm ve fiillerin en önemlilerinden, hüküm yönünden en kapsamlı olanlarından birisidir; çünkü teklif, "Semâlarda ve yerde olan herkes, Rahmân'a kul olarak gelirler" (Meryem, 93); "Allah, her şeyin yaratıcısıdır", ve "Her şey, onun hamdiyle teşbih eder" (İsra, 44) kırbacıyla her şeye hükmünü yayan ubudiyetin unvanıdır.

Kuşkusuz ki, Allah'ı teşbih eden herkes, ona kulluğunu ikrar etmektedir; hatta kişinin Hakkı teşbih etmesi, Allah'a kulluğunu ikrar etmesinin ta kendisidir.

Bu ikrar, "Herkes, namaz ve teşbihini bilmiştir" (Nur, 41) âyetinde Allah teâlanm da bildirdiği gibi, ilme dayanan bir ikrardır.

Şu halde, kendisine "şey" ismi verilen her varlık, bu hükmün ve ilâhî ihbarın ihatası altına girer.

Kuşkusuz, daha önce şunu belirtmiştik: Mümkünlerin özelliklerinden olan "özellik" yoluyla veya bir açıdan Hakka ve bir açıdan da yaratıklara izafe.ve nispeti geçerli olması anlamında "müştereklik" yoluyla varlığa izafe edilen her hakikat ve sıfatın, ilâhî katta bir aslı bulunmaktadır; bu hakikat veya sıfat, bu asla racidir ve bu asıl yönünden Hakka istinat eder.

Teklif de, hakikatler arasındadır ve o da, iki asıl arasında zuhur etmiştir. Bu iki asıl, teklif için iki mukaddime veya ebeveyn gibidirler. İşte, tafsil mertebelerinde zuhur eden her şey için de durum böyledir. Çünkü teklif, daha önce zikredilen beş nikah mertebelerinden birisinde olmak üzere, bu iki asıl arasmda zuhur eder.

Şu halde ilk iki asıl, vücûb ve imkân hazretleridir/mertebe; başka bir ifâdeyle bu, isimler ve a'yân hazretidir. Nikahlardan ise, daha önce bahsetmiştik.

Sen de, yaratılışın başlangıcı ve vahdet sırrı hakkındaki ifâdelerimize baş vurursan, oradaki şu açıklamamızı hatırlarsın: Aha-diyet, herhangi bir şeyi izhârı ya da onu icadı gerektirmez. Hak, zâtı ve ahadiyeti açısından, alemlerden müstağnidir: Hiç bir şeye münasip değildir, hiç bir şey ile irtibatlı değildir, hiç bir şey ona münasip değildir, hiç bir şey ona taalluk etmez. Çünkü taalluk ve münâsebet, ilâh-melûh, hâhk-mahluk gibi birbirini ta-mamlayan/müteyazif iki şey ya da bu özelliğe sahip iki mertebe arasında gerçekleşen "tezayüf/birbirini tamamlama" hükmüyle mertebeler açısından sabittir.

Daha önce ifâde etmiştik ki: Eser, irtibat olmadan gerçekleşmez ve ancak münâsebet var olduğunda sahih olabilir. Bu konudaki ifâdelerimizin detaylarını hatırlayınız, bu açıklamalar, tekrarı gereksiz kılar.

Allah mürşiddir.

Sonra konumuza dönüp, şöyle deriz: Binaenaleyh teklifin istinat ettiği tek asıl, bu mertebeye mahsûs olan "ilâhî icab"tır; bu, başkası için herhangi bir varlık/ayn veya başkasının mertebesi için herhangi bir hüküm ortaya çıkmadan önce Hakkın zâtından kaynaklanan bir icabtır.

Bu asim makamı, Kur'an-ı kerimde şu âyetlerde ifâdesini bulur: "Rabiniz, kendi üzerine rahmeti yazmıştır." (Enam, 54); "Rabbinin kelimesi gerçekleşmiştir." (Yunus, 33); "Fakat, benden olan söz gerçekleşti." (Secde, 13); "Bu, rabbin üzerinde kesin bir hüküm olmuştur." {Meryem, 71); "Benim katımda söz değişmez:" Hadislerde ise, şöyle ifâde edilmiştir: "Benim sevgim, benim uğruma birbirini sevenlere vâcib olmuştur."; "Allah üzerinde bir haktır ki, bu dünyadan kaldırdığı her şeyi vad eder." Bu ve benzeri örnekler, çoktur.

Teklifin kaynağı ve bazı açılardan muvafık olmayan cezalandırmanın sırrını izhâr eden diğer asıl ise, alemin yaratılmasını gerektiren vücûdî tecellîdir. Başka bir ifâdeyle bu, Hakkın Zâtından mümkünlerin üzerine taşan/faiz vücûddur. Bu asıl, diğer hükmi kayıtlardan, imkâna mahsus çoğalan aynî özelliklerden gerçek anlamda münezzehtir. Bu vücûdun, zatî mertebeleri ve istidatlara göre zuhuru açısından ise, daha önce de açıklandığı gibi, ona, yani zikredilen bu yayılan/münbâsit vücûda farklı ve Çeşitli vasıflar izafe edilir, kendilerinden ayrılmayacak şekilde hükümlerle, isimlerle ve özelliklerle sınırlanır. Öyle ki, bütün bunlardan soyut olarak bu varlığın düşünülmesi, imkânsız hale gelir; hatta olabilecek nihai şey, bu hüküm ve sıfatların çoğundan soyutlanmaktır. Hepsinden soyutlanmak ise, -farazi olarak mümkündür- imkânsızdır. İşin son noktası, izafî tek bir kayıtta sona erer; bu kayıt, mutlaklık mertebelerinin en üstününde bulunmaktadır.

Şu halde, adil hikmet ve kâmil-birleştirici/cami' mertebenin hükmü, cezalandırmanın sırrının zuhurunu ve bunun münâsebet ve kesinleşmiş denklik sırrıyla nitelenmesini gerektirmiştir. Böylelikle ilâhî teklif, bütün kullar hakkında zuhur etmiştir; Hakkın dışındaki herkes, kuldur. Böylece, Vücûda arız olan ay-nî-smırlanmalar ve imkâna mahsus kevnî mertebelerin hükümlerinin mukabilinde, şerî-emrî kayıtlar ve hükümler ortaya çıkmıştır. Belirli bir tarza kavuşan ibâdetler ise, her mertebeye, aleme, zamana, yaratılışa ve hale mahsus olan hükme ve bu hükmün gereğine göre ortaya çıkar; hükme göre olması şu demek-Lir: Vücûdun o şeyde taayyünü ve Hakkın zuhur ve tasarrufu, ancak o hükme göre olabilir.

Böylelikle ibâdetler, söylediğimiz gibi, bütün alemlerin, devirlerin, özel vakitlerin, mevtmlenn, neşetlerin, hallerin, mizaçların ve mertebelerin ehlinde hal ve vaktin ve zikredilen hususların gerektirdiği tarzda ve de bunların lâzımı olan sıfatlara göre ortaya çıkmıştır. Bütün bunlar ise, daha önce zikredilen hükmün sabit olması gibi, bütün varlıklarda sabit olurlar.

Kuşkusuz ki, bütün mümkünlerin bir örneği ve hepsinin özellik ve hakikatlerini kendinde birleştiren insan, emrinde, halinde ve terakkisinde ilim, müşahede, hal, makam, tecrit ve tevhit açısından en ileri mutlaklık makamlarına ulaşmış olsa bile, tam hürriyet özelliğiyle vasıflanamaz; tam hürriyet, bütün itibarları, nispetleri, izafetleri ve kayıtların hükümlerini kesinlikle ortadan kaldırır. Hatta insan, emri-tekliflerden kurtulup, hallerin, neşetlerin, mevtinlerin ve makamların sınırlamasından çıkıp, böylelikle hiç bir alemin, mertebenin ve zikredilen diğer şeylerin onu sınırlaması bir tarafa, imkâna ait siniri ayıcı/takyidi hükümlerin ve esmai-sıfat hükümlerinin kendisinden düşmesine neden olacak derecede umulabilecek en yüksek dereceye çıksa bile, bir tek kaydın onunla kalması şarttır; bu imkâniî kayıt, mutlaklık mertebelerinin en nihâyetinde Vücûd-ı Mutlak için sabit olan itibarî bir kaydın mukabilinde bulunur.

İnsan için kalan bu tek kayıt, onun Zât gaybmdan taayyün etmiş payıdır. Zât gaybı hakkında defalarca, şunu belirttik ki: O, mâhiyeti açısından kendisi için/linefsihi, sadece bir "emir" ile taayyün edebilir ve kendisiliğinden hiç bir şey onda taayyün etmez. Şu halde, onun, yani zikredilen gaybin taayyün etmesi, kendisiyle müteayyin/taayyün etmiş olarak zuhur ettiği şeye bağlıdır; bu ise, daha sonra "mümkün" diye isimlendirilen halidir.

Bu taayyün ile, Hakkm insan ile insanın da Hak ile irtibat sırrı zuhur eder; bu irtibat cihetini insan bilebilir veya bilmeyebilir. Vücûd-ı Mutlak'm taakkulunun, herhangi bir nispet veya maz-hâra bağlı olduğunu zikretmiştik. Bu, aynî değil de, gaybî bir farklılık olsa bile, adeta taakkulde şart olan "ayn/varlık"m zuhurunun varlığa bağlı olması gibi, bir çeşit farklıhk/temyîz ifâde eder.

Hal müşahedesi sahibi bir gurubun bu ayrırm/temyîz fark edemeyişleri, bunun kendiliğinde sabit olmayışını gerektirmez; çünkü, "sekr" vartasından ve mukayyet müşahedelerden kurtulmuş sahiv ehli muhakkik ve kâmiller, bizim ifâde ettiğimiz hükmü vermişlerdir. Bunların sekir ve sınırlı müşahede vartasından kurtulmaları, bir açıdan, ihata edici, birleştirici ve ahadiyet özelliğindeki orta kemâl makamının merkezine yerleştiklerinde gerçekleşir. Böylelikle onlar, bu noktadan uzaklaşmış kimselerin göremediği çevrenin kenarlarını ve ehlini müşahede ederler.

Sonra şöyle deriz: Bu iki kaydın, yani Vücûd ve insan kaydının, geçerli bir hükmü vardır. Bu hüküm, büyüklerin bildiği pek Çok neticeler doğurur; büyükler, bunları hem kendilerinden, hem de başkalarından ve kendi hallerinde müşahede etmişlerdir. Böylelikle bu kâmiller, insanlar ve hatta bütün eşya hakkında, onların sadece başkaları hakkında değil, aynı zamanda biz-2at kendileri hakkında da bilmedikleri şeylere muttali olurlar.

Teklif hükümleri ve bunların lâzımı olan kayıtlar ise, azlık, çokluk, devam ve devamsızlıkla yaratıklar arasında farklı farklıdır. Bu farklılaşma, yaratıklardan her bir ferdin cihetinden Vücûda izafe edilen kayıtlara göredir. Şu halde, kimin ayn-ı sabite aynası, Örneğin itidale, devriliğe, hey'et ve şekil düzgünlüğüne daha yakın ise; kendisine yansıyan ve onunla zahir olan şeyde o şeyin kendinde/lizâtihî gerektirdiği özelliğine muhalif bir hüküm zahir olmayacak şekilde halleri, sıfat- . lan, kuvvetleri ve hükümleri uyumlu ise/mütenasip; o şey, en U az teklife muhatap olan tecellîgâh, bunların arasında ınutlaklığa en yakın olanı ve imkân hükümlerinden ve sınırlayıcı özelliklerden en hızla soyutlanandır. Bu tecellîgâh, sadece dikkat çekilen tek kayıttan soyutlanamaz; bunun örneği, öncelikle Hz. Peygamberimiz, daha sonra ise, Allah'ın kâmil kullarından nebi ve velilerdir.

Bu ve başka sebeplerden dolayı Hz. Peygamber'e "Allah, senin gelmiş ve gelecek günahlarını affedecektir" (Fetih, 2) diye hitap edilmiştir; böylece ona ve Allah'ın dilediklerine, başkalarına yasaklanan şeyler mubah kılınmıştır.

Söz konusu "kâmil ayna"nın sahibi, Kadîm'in kıdeminin ve ezelî-zatî faziletin sahibi gerçek kuldur/abd-ı muhakkak; bu kul, tecellîgâhtaki, bozukluk, eksiklik ve değişiklikten kaynaklanan "eksik kabul"den müessir olmaz; ya da o, tecellîgâha yansıyan şeye, o şey için ezelde sabit olmayan yeni bir özellik yükle-mez; bunun yegane istisnası ise, tecellînin bir tek kayda bağlı olan taayyünüdür, bu tek kayıttan kurtulmak ise, diğerlerinden farklı olarak, mümkün değildir.

O kimse, yani bu kul, mutlak temizliğiyle her şeye para-lel/yuhazî ve mukabildir; böylelikle dileyen herkes içinde bulunduğu durumu izhâr edebilir. Bu özelliğe sahip olan herkes, Hakkın zâtında resmedilmiş/irtisam ve ezelde taayyün etmiş halde bulunduğu tarzda her şeyin zatî ve aslî suretine muttali olur; bu durum, o kişi söz konusu şeye paralel/yuhazî olduğu sürece devam eder. Binaenaleyh bu kimse, "sapma/inhiraf" hakikatinin hükmü gerektirdiği için "mutlak benzerlik/müsamet" noktasından saparsa, bu durumda sadece kendisini kınamalıdır.

"Kim ki hayır bulur, Allah'a hamd etsin; kötülük bulan ise, sadece kendisini kınasın."

Hz. Peygamberin Rabbinden haber verdiği bilgiye bak! Hz. Peygamber, sana hitap etmiş ve Rabbinden bildirmiştir. Ben de, bir açıdan, insanın Hakkın varlığının aynası olduğunu belirttim; Hak ise, onun hallerinin aynasıdır. Bunu tekrarladım, hatta bazen sözü uzattığımı düşündüm, o ifâdelerimi hatırla!

Allah'a yemin olsun ki: Ben, veciz ve Özet olarak ifâde ettim. Sana zikrettiğim şeyleri anlarsan, kalbin kanatlanır, akim dehşete düşer. Fakat, Allah'a yemin olsun ki, benim kast ettiğimi anladığını sanmıyorum, bu konuda da mazursun. Ben de, bu bahse dair bu kadar işaretle yetinmek mecburiyetindeyim ve bununla memurum.

Bu derece ve makamdan daha aşağıda bulunan herhangi bir insan ise, bu makama/(mutlak benzerlik makamı) yakınlığı ölçüsüne göre, sapmadan kurtulur ve değişikliğe uğramaz; çünkü bu, Allah'ın sünnetidir ve "Allah'ın sünnetinde, hiç bir değişiklik bulunmaz."

Bunu öğrendiğinde, şunu da bilmelimin ki: Sınırlayıcı hükümler, herhangi bir mevcudun merteoesinden -söz gelişi dört veya beş yönden- varlığa/vücûd izafe edilip, bunlardan her birisi belirli bir hükmü ve kendisi olmadan varlığa izafe edilmeyen özel bir hal veya özelliğin belirlenmesini gerektirse, teklif hükmü onda zuhur eder ve bu beş yönden ve onlara göre gerçekleşir. Teklif hükümleri, mümküne ait verililere ve bunların meydana getirdiği varlığa izafe edilmiş eserlere göre artar veya eksilirler. Yönlerin/vecih artmasının nedeni, imkân hükümlerinin artmasıdır; fakat her mümküne nispetle vasıtalar mümkün ile yaracısı arasında artar. Bunun nedeni ise, insanın kuşatıcılığı ve kapasitesiyle ilgili değil, onun eksik kabulü ve zâtının istidadının kusurudur; çünkü insan, sureti itibarıyla tertip silsilesi yönünden Yaratıcısıyla arasında vasıtaları en fazla bulunduğu varlık, zuhur açısından ise en son zahir olandır. Fakat insanın son zuhur eden varlık oluşu, onun bütün vasıtaların sırrını içermesi ve varlık dairesinin içermiş olduğu her şeyin hükmünü ihata etmesi içindir; Varlık dairesi, insan ile sona erer, çünkü insan, yardım dileyen/istimdat son varlıktır, bununla birlikte Kalcm-i a'lâ, insanın varlık mertebesinden yardım alır. Kalem-i a'la, Haktan sonra imdat eden ilk varlıktır.[51]

Burada bir takım sırlar vardır ki, bunların zikredilmesi meseleyi uzatır.

Mevcutların mertebeleri, küllî olarak, beş mertebede sınırlı olup, bunlardan her bir mertebe daha önce de ifâde ettiğimiz gibi, çeşitli hükümleri iktizâ ettiği için tekliflerin asılları, beş tane olmuştur: Binaenaleyh mükellefe mahsûs bu beş, ezelde Hakkın ilminde farklılaşması/temeyyüz açısından mükellefin ayn-ı sabitesinin hükmü; ayn-ı sabitenin rûhânîyeti yönünden hükmü; sureti ve tabiî yaratılışı ve buna mahsûs özellikler açısından hükmü; zikredilen mertebelere sirayet etmesi yönünden Ama cihetinden olan hükmüdür; beşincisi ise, zikredilen şeylerin birleşiminden meydana gelen manevî heyeti itibarıyla bu dört durumu kapsayan işin/emr makûliyeti yönünden meydana gelen hükümdür, söz konusu hüküm, "ahadiyet-i cem" makamının hükmüdür.

İfade ettiğimiz bu beş hükmü, ed-Dehr isminin, şe'nin, mevtinin, makamın ve bütün bunların hükümlerini birleştiren sırrın hükmü istilzam eder.

Bunlar, ayrıca, başka beş şeyi daha istilzam ederler. Bunlar, zikredilen beş şeye tabi olan ve onlardan meydana gelen şartlardır. Bunlar, mükellefin aklının yerinde olması, teklif yaşı, sıhhat ve benzeri konularda ehliyet, davetin ulaşmasına bağlı olan ilim, vakte girmek; buna örnek olarak, namaz vakitleri, Ramazan orucu, senesi dolduğunda zekatı vermek, Hac aymda Hacca gitmek vb. şeyleri verebiliriz.

Böylelikle, ifâde ettiğimiz nedenlerden dolayı İslam'ın rükünleri beş olmuştur; aynı şekilde imânın rükünleri ve hükümler de beştir. KarşıhkJarı görülecek küllî ibâdetler de böyledir; bu ibâdetlerin ağaçlarının çekirdeği ve nehirlerinin kaynağı, "fatihler" bölümünde zikrettiğimiz şu husustur: Kevnî varhk-lar/a'yân-ı kevnîyye, isimlerin ve sıfatların ortaya çıkmasında ve bunların ekmellik/(nihai kemâl) nispetlerinin harici varlıkta zuhur etmesinde şarttır; söz konusu nispet, bu isim ve sıfatların hükümlerinin kabiliyetlere/mümkünler nüfuz etmesi ve bu hükümlerin görülen-tafsilî zuhurlarının ardından tekrar Hakka dönmeleriyle gerçekleşir; bu hükümler, Hakkın mertebesinde/hazret malum ve makul oluşlarına göre Hakka dönerler. İşte bütün bu nedenlerden dolayı kuşatıcı ilâhî adalet ve cömertlik, bu hükümlere "varlık teceliîsi/vücûdî tecellî" ile yardımı gerektirmiştir; böylelikle, söz konusu tecellîyle bu hükümlerin varlıkları/a'yân kendileri için zuhur eder ve bir kısmının hükmü diğerlerine Hak vasıtasıyla ulaşır; bu, tam bir karşılık/ceza, umumi-şamil bir adalet ve ikramdır.

Bu önemli esası anla! Çünkü bütün özel ve genel ceza türleri, bundan ve teklifin sebebi olduğunu belirttiğim daha önceki asıldan ortaya çıkmaktadırlar. Daha önce açıkladığımız gibi, teklif, vücûdun daha önce belirtildiği tarzda a'yân ile sınırlanmasının gerektirdiği bir karşılıktır. Bunu hatırlarsan, doğruyu bulursun. [52]

Özet ve Netice

Fatiha süresi, ilâhî taksimle üçe ayrılmıştır, birinci kısımla ilgili Allah Teâla'nm nasip ettiği açıklamalar sona ermiştir. Daha önce belirtildiği gibi, her âyete dair açıklamanın, "cem makâmı'Ve "matla"' diliyle yapılacağını vaat etmiştik; böylelikle, artık ibare gemini, bu bölümü genişçe incelemeye dalmadan Önce tutmanın tam vaktidir.

Şimdi de, daha önce vaat ettiğimiz konuya başlayıp, "cem" makamının diliyle, "Besmele" ile başlıyoruz:

Herhangi bir isimlendiricinin/müsemrnî, bir şeyi isimlendirmesi, o şeye dair bilgisi olmayan kimseyi "ikâz" veya o şeyi bildiği halde unutmuş ise, ona "hatırlatmak" veya belirli bir özellik veya hal veya mertebe veya zaman veya mevtin veya bütün bunların toplamı açısından isimlendirdiği şeyi o kimseye "izhâr etmek"ten ibarettir.

Bir şeyin, kendisini bildiği halde kendisini isimlendirmesinin gayesi ise, başkasının "dikkatini çekmek" veya korkmak ve çekinmek gereken bir mesabede olduğu için başkasını "sakındırmak" veya dikkati çekilen kimseyi isim sahibinin /müsemmâ katında bu tembih veya bunun yerini alacak herhangi bir ikâz olmadan elde edilmesi imkânsız bir şeye "teşvik"tir.

Şu halde şahıs, ikâz edildiğinde, farkına varır; böylece hemen arzu duyar, yararlanmak için o şeyi talep eder ve uğruna çalışır; veya güvende kalmak için çekinir ve sakınır. Bu durum, belirli

bir vakit veya hal veya başka bir şartla sınırlı olabileceği gibi, bazen herhangi bir şart ile sınırlı olmayabilir.

Allah ismine gelince: bu konuda Hakkın nasip ettiği ölçüde açıklamamız olmuşsa da, bu isim, derleyici/cem lisanı bir mukaddimenin sunulmasını gerektirmektedir:

Bu ismin iştikakı, ismin hakikatine değil, tasavvur sahiplerinin zihinlerinde bundan somutlaşan mânâya racidir; çünkü iştikakın şartlarından birisi, kendisinden iştikak yapılan anlamın, türetilenden önce olmasıdır. Böyle bir şey ise, hiç bir hakikat için, özellikle de "Allah" ismi için mümkün değildir; çünkü hakikatlerin özellikle de bu ismin, diğer mânâlara ve tasavvur edilen kavramlara Öncelikleri vardır. Bu isim, tasavvur ve mutlak ve mukayyet anlamda ulûhiyet anlamını tasavvur edenlerin varlığından Önce müsemmâsı hakkında sabit idi; şu halde bu isim için belirli bir iştikak nasıl geçerli olabilir ki?

"Allah" isminin, başka bir takım harflere değil de bu harflere tahsis edilmesinin nedeni ise, sadece harflerin sırlarım ve rûhâ-nîlik mertebelerini bilen kimselerin bildiği bir sırdır; böylelikle bu kimse, bu ismin harflerinin dairesinin genişliğini ve basitliklerinin hükmünü, feleklerinin büyüklüğünü, kendisi için vad' edildikleri şeyle ilişkilerini, bu lafzın vad' edildiği mânâyı en iyi ifâde edebilecek lafız olduğunu bilir. Ayrıca bilir ki: Bu ismin medlulünü bilip, onu nihaî idrâk ve en üst tasavvur mertebesinde tasavvur eden kimseye göre, başka harflerden oluşmuş isimlere nispetle bu lafız, vad' edildiği anlamı en iyi ifâde edebilen ve buna en uygun isimdir.

Bilinmelidir ki: Nida edilen, çağrılan, zikredilen ve isimlendirilen herhangi bir şeyi en iyi bilen ve müşahede eden kimse, o şeyi en sağlıklı şekilde tasavvur eden varlıktır; tasavvuru en sağlıklı olan kimse, düşüncesi en sağlıklı olan kimsedir; düşünmesi sağlıklı olan ise, en sağlıklı tasavvurun sahibi, davet edilen ve çağrılan şeyin, ismi zikredildiğinde veya ona yönelindiğinde veya ondan bir şey talep edildiğinde veya istenildiğinde, bu talepleri kabulünden en fazla yararlanan kimsedir.

Bu ismin bazı harflerinin telaffuz ve yazıda gözükmeyişi ise, Müssemma'dan bâtın kalan ve şehâdet aleminde ve onun mukabili gayb'te ortaya çıkmayan şeylere işaret etmektedir.

"er-Rahmânü'r-rahim" ise, söz ettiğimiz bu makamın zevkine göre, mürekkep bir isimdir; dolayısıyla, bunlardan her birisi, diğerinin içermiş olduğu anlamdan yoksun değildir. Binaenaleyh "er-Rahmân"m hükmünün umumiliğiyle -ki o, Vücûddur-"ilmî tahsis" ortaya çıkmış, bunun ardından da, er-Rahîm ismine mensup "iradî" tahsis ortaya çıkmıştır. Böylelikle "er-Rah-mân" ile, gaybî özellikler/hısas-ı gaybîyye varlık suretleri olarak taayyün ederken, aynı şekilde "er-Rahim" ile de bir olan Vü-cûd, haricî/aynî varlıklar ile çoğalmış olarak zuhur eder. [53]

"Hamd Alemlerin Rabbı Allah'a Mahsûstur."

Bu ifâde, "senâ/övgü" mertebelerinin en mücerredini, en genişini; mutlak "Allah" isminin Rab ismine göre ilk taayyününü ve "Rab" isminin feleklerinin en genişini tariften ibarettir. Rab ismi, alemleri ihata eder; terbiye, efendilik, mülkiyet, sebat, ıslah, ayrıca alemin mâhiyeti yönünden Rabbı ile irtibatı sırrını izhâr etmekle alemlerin üzerinde deveran eder.

Hamdın sırrı ise -ki bu, hamdın henüz zikretmediğimiz en garip hükümlerinden birisidir- Hakkın "senâ"yı müşahede edişinin aynısıyla Hakkın ve varlıkların /mevcudat hamdidir. Çünkü Hakkın, senanın sena olduğunu bilmesi, şehâdeti gerektirir, çünkü gerçekte şehâdet, ilimden sonra olabilir. Hakkın dışındaki herhangi birisi adına bir durumun/emr sabit olması veya herhangi bir hükmün geçerli olması, Hakkın o kişi adına görülen ve ona izafe edilen hükme müstahak olduğunu görmesinin ardından gerçekleşebilir. Hak, hamdi kemâl özelliğiyle kendisine izafe ettiğine göre, hamd O'nun adına sabit olmuş ve mertebesi belirlenmiştir.

Hakkın varlıkları hamd etmesi ise, onların zâtlarıyladır; yani, her şeyin zâtı için iktizâ ettiği iyi iyi/mahmûd işlerle Hak onların varlıklarını hamd eder. Böylelikle Hak, onların varlıklarım izhâr eder, birbirlerini tanırlar, bunun neticesinde ise tarif ve görme umumileşir. Böylece, "senâ"dan ibaret olan hamd, Hak-km her şeyi "hamd" etmesiyle her şeyi kapsamaktadır. Binaenaleyh alemin bütünü/mecmu', içermiş olduğu sıfatlar ve haller ile birlikte övülmüştür; bu haller, çeşitli dillerle hoşnut/marziy-ye sayılmış, irâde, cemâl, fiili ve halı tevhit, bâtın hikmet diliyle ise, razı olunmayan haller diye görülmüşlerdir.

Alemin bütünün övülmüş/mahmûd olmasının izahı şudur: Hiç bir şey yoktur ki, kudretin ve diğer sıfatların kemâlinin zuhurunda şart olmasın; kevnî tafsilin (varlıkların alemde ortaya çıkması) zuhuruna bağlı/tevakkuf olan ilim ve vücûd mertebesinin kemâli, varlıklardan her bir ferdin zuhuruna bağlıdır. Şu halde bir şeyin gerçekleşmesinin kendisine bağlı olduğu her şey, matluptur ve zuhuru açısından da övgüye değerdir.

Bunu anla ve bununla yetin! Çünkü buradaki tarzımız, geniş açıklamayı kaldırmaz.

Hak da, yaratıklarına hamd eder. Bu ise, Hakkın hamdin hakikatini, dilediği alemlerde izhâr etmesi ve bu alem ehlinden dilediklerinin bir sıfatı yapmakla gerçekleşir. Böylelikle hamdin hükmü, hamdi yapan kimsede/(hamd ile kaim olan) Hak ile zuhur eder ve onun bir sıfatı haline gelir. Çünkü mânâlar, kaim oldukları kimselerde hükümlerini gerekli kılarlar. Hakkın hamdi-nin veya kendisinin varhğı/kevn övmesi ise, hükmünün övü-Iende ortaya çıkması ve onunla kaim olmasıdır, nitekim daha önce bundan bahs etmiştik. [54]

"Er-Rahmân Er-Rahim:"

Ayetteki bu ifâde, Besmeledeki "er-Rahmân er-Rahim"i tekrarlamak için değildir; bilakis birinci isim, genelleştirme/tamîm hükmünü tahsis, diğeri ise, tahsis hükmünü umumileştirmekten tarettir. Bunlardan birisinin konusu, mutlak ve bâtın olarak, emrin mânâsının hükmü gerektirdiği için "daimi hüküm"; diğe-rıninkı ise, zahir ve bâtında şart olan "mukadder hüküm"dür.

Bunun sırrı ve açıklaması şöyledir: Rahmet, iki tanedir: Birisi, Zât'a ait mutlak "imtinanî" rahmet; bu, her şeyi kapsayan rahmettir. Bu rahmetin zâtlara sirayet eden hükmünden, bir şeyin kendisine rahmeti doğar, ayrıca bir şeyin intikam veya kahır suretiyle kendi nefsine kötülük ve ihsan ile rahmeti, bunda gerçekleşir. Çünkü, ihsan sahibinin ihsanı veya intikamcının intikamı, sahiplerine rahmettir.

Bu rahmet yönünden Hak, kendisini sevgi/hubb ve sevdiklerine karşı duyduğu şiddetli kavuşma arzusuyla /şevk nitelemiştir. Bu rahmet ile meydana gelen bu sevginin hiçbir sebebi ve şartı yoktur; bu sevgi, herhangi bir fiilin veya sıfatın veya başka bir şeyin mukabilinde gerçekleşmez.

Rabia (ra.), şu mısralarıyla bu karşılıksız sevgiye işaret etmiştir:

Seni iki sevgiyle severim: Reva sevgisi

Bir de, senin buna ehil olman nedeniyle olan sevgim

Heva sevgisinden ibaret olana gelince;

Bu, seni görünceye kadar "sır"da seni zikretmektir

Senin ehli olduğun sevgi ise,

Senin dışındaki her şeyden senin zikrinle yüz çevirmemdir

Ne birisinden, ne de ötekinden dolayı bana bir övgü yoktur

Fakat, bunda da diğerinde de hamd sana aittir

Binaenaleyh, zâtı bir münâsebetten kaynaklanan "heva" sevgisinin, zâtın dışında hiçbir sebebi yoktur. Bir şeye ehil olunduğu için sevilmek ise, ehliyeti bilmek sebebiyle meydana gelir. Talep ve ihtiyaç ya da ikrama mazhâr olan kimsedeki bir vasıf veya bu kimsenin genel anlamda sahip olduğu iyi bir halden doğan hak veya istihkaka bağlı olmaksızın gerçekleşen bütün ihsan ve ikram çeşitleri, bu rahmete mensuptur.

Ayrıca, bu rahmetin neticelerinden birisi de, Cumhur'a göre, "inayet" diye isimlendirilen bir sır ile bir gurubun cennette nail olacakları hayır ve derecelerdir; bu kimseler, bu derece ve hayırlara, işledikleri bir amel veya hazırlamış oldukları bir hayrın karşılığında ulaşmazlar.

Bunun için, keşf ile cennetin üç tane olduğu sabit olmuştur: Ameller cenneti, miras cenneti ve ihtisas cenneti. Kitap ve Sünnette, bu cennetlerin hepsine işaret edilmiştir. Şu anlama gelen bir hadis vârid olmuştur: "Cennette bir takım boş yerler kalır. Allah, hükmünün gereğini yerine getirmek için, o yerleri hiçbir hayır işlememiş kimseleri yaratarak doldurur. Allah Teala şöyle buyurmuştur: "Her biriniz, oraya doldurulacaktır."

Diğer rahmet ise, zâtı rahmetten taşan/faiz ve bir takım kayıtlarla ondan ayrılan rahmettir. Bu kayıtlardan birisi, "Rabbi-nız nefsi üzerine rahmeti yazmıştır" âyeti ile işaret edilen yaz-ınadır/kitâbet; binaenaleyh yazmak, bir takım amel ve haller ile zorunlu olarak sınırlanmıştır.

İblis, herhangi bir şarta ya da "hükmî" veya "zamanı" bir kayda bağlı olmayan "imtinanî" rahmete tamah etmiştir, "hükmî" kayıt, kaza ve kader kaydıdır. Bunların varlıklardan ilk mazhârları, Kalem-i a'la ve Levh-i mahfûz'dur. "Zamanı" kayıt ise, din gününe ve kıyamet gününe kadardır; yer ve gökler, devam ettiği sürece, orada kalıcıdırlar.

Şu halde Besmele'deki İki rahmet de, umumilik ifâde eder. Buna karşın, Fatiha'da zikredilen iki rahmet de, belirttiğimiz nedenlerden dolayı imtinanî-zâtî rahmet ve şarta bağlı sınırlı rahmete aittir.

Bu makamdan "Din gününün sahibi" âyeti ortaya çıkmaktadır; çünkü cezalandırma/mücazat, ya zatîdir veya zatî değildir. Binaenaleyh vakit, zâtı olmayan cezalandırmaya mahsustur; mutlaklığı sebebiyle zatî cezalandırmanın, herhangi bir vakti yoktur. Hakkın iki emri olduğu ve alemde de iki hükmü kabul etmeyi gerektiren bir özellik bulunduğu için Hak, geceyi ve gündüzü kapsayan "gün/yevm"ü zikretmiştir. Gece ve gündüz, ayeti silinen[55] Mutlak Gayb'm ve alâmetleri görülen şehâdet aleminin mazhârlârıdrr. Varlık ile "a'yân" arasında meydana gelen zatî cezalandırma, ilk kabul ve ikrâm/ata ile gerçekleşir ki, daha önce bunları belirtmiştik.

Sıfat ve fiillere mahsus cezalandırma ise, "Bana ibâdet edin, "arta şükrediniz" âyetlerinde olduğu gibi, Hakkın kullarına ikram ettiği zahirî ve bâtını nimetlerinin mukabilinde verilen cezadır/'Ben kulumun bana olan zannı üzereyim." "Allah, bu tavsiflerinin karşılığını onlara verecektir." (Enam, 139)

Dua, icabet ve benzeri şeyler, fiiller mertebesine aittir.

Kul, "Din gününün meliki" âyetini okuduğunda, Hakkın nübüvvet diliyle "Kulum beni övdü" demesi, genel ubudiyet makamının gerektirdiği şeyle ilgilidir. Bunun Örneği, raiyenin Melik karşısındaki durumudur. Bu durum, "Din gününün mâliki" okuyuşunun karşısında Hakkın söylediği "Kulum bana tevekkül etti" sözünden farklıdır; çünkü bu ifâde, kulluk makamının "mülk" açısından özel anlamda gerektirdiği kâmil tevekkül, teslimiyet, boyun eğme, itaat ve kulak verme gibi fiillerle ilgilidir.

Din lafzının mânâlarından olan ve cezanın ardından gelen hal, itaat, adet ve benzeri hususlar ise, bir işçi gibi çalışmayan kâmil kul için gerçekleşen ubudiyetin ve temizlenmenin halleridir; bunlarm bir kısmı, o kul için hasıl olur. Bu halin gerçekleşme alâmetlerinden birisi, sıfat ve fiillere ait cezalandırmanın ortadan kalkıp, onun yerini zâtı cezalandırma hükmüne ait emrin gerektirdiği şeyin almasıdır; bu emir ile kul, daha önce zikredilen farklar yönünden Haktan ayrılır. Fakat bu noktada kâmil ve kâini] olmayanlar arasında pek çok fark vardır ki, temyiz mertebelerinden söz ederken bu farklara işaret etmiştik.

Hal, itaat ve zikredilen diğer mânâların, Rab. ve kul mertebelerinin arasında gerçekleşen bir takım karışımları ve birleşmeleri vardır; bu birleşmelerin özü, önceki bölümde amellerin mertebeleri ve neticelerinden bahsederken işaret edilen şeylerdir.

Artık, bu ve bunu takip eden konuyu, ayrıca kitabın sonunda Şükrün sırrıyîa ilgili zikredilen ifâdeleri düşün ve tefekkür et ki, garip şeyleri göresin! [56]

Zahir, Bâtın, Had ve Matla'

Bilinmelidir ki: Bu kitabın pek çok yerinde, alemin hakikati yönünden "hazerat-ı hams"ın hükümleri için bir "ayna" olduğunu açıklamıştık; alemin suretleri de, bu hükümlere göre zuhur ederler. Bütün "aynî" varlıklara ve gaybî emirlere/iş, defalarca işaret ettiğimiz ve açıkladığımız üzere, bu beş hazretin hükmü sirayet etmiştir. Aleme izafe edilen bütün vasıflar, özellikler ve levazım, ahadiyet özelliğindeki "cem" makamının hükmüyle zuhur eder; bu makama, isimler, sıfatlar, alemler ve mertebeler istinat etmektedir. Çünkü bunların hepsi, bu makamın tesirinde/münfail ve ondan meydana gelmişler ve bu makama tabidirler. Bununla birlikte, Zât'a ait bu en mukaddes ve münezzeh makam, çoğalmaz/taaddüt, bilakis belirlenme ve tafsil, alemlerin mertebelerine, hallerine, tavırlarına ve idrâklerine göre bu makamdan ve bu makam içinde zuhur eder.

Bu sabit olunca şöyle deriz: İlâhî kelâm - ki o, izah ve ifâde mertebelerini kapsayan sıfatların ve nispetlerin en önemlilerinden birisidir-, Hakkın mertebesinden/hazret sâdır olmuş ve bize, zikredilen beş aslî mertebenin ve bu mertebelerin içerdikleri şeylerin hükümleriyle boyanmış/insibağ halde ulaşır.

Bu kelâmın, Hz. Peygamber'in de belirttiği gibi, bir "zahr"i vardır; ilâhî kelâmın "zahr"ı, hissedilir/mahsûs suretler gibi, beyan ve zuhur mertebelerinin nihayetine ulaşan nas ve açıklığıdır.

ilâhî kelâmın, bir de gizli "batn"ı vardır; bu da, pek çok idrâkten gizli olan, kutsi ruhlara benzer.

İlâhî kelâmın, zahri ve bâtninı ayırt eden "had"di vardır; bunun ile, zahirden bâtına terakki edilir. Had, zâtiyla, ilâhî kelâmın zahirîni ve bâtınını birleştiren bir berzah, aynı zamanda bâtm ile "matla'"ı ayırt eden bir ayraçtır/fasıl. Bunun bir benzeri, mutlak gayb ve şehâdet mertebelerini birleştiren "alem-i misâl"dir.

İlâhî kelâmın, bir de "matla"'! vardır; ilâhî kelâmın matla'ı, zahirin, bâtının, bunları birleştiren ve ayırt eden şeyin kendisine dayandığı hakikati bildiren şeydir. Böylelikle, bütün bunların ötesindeki şeyi insana gösterir. Matla, Hakka ait Zâtî-gayb mertebelerinin ilki, gayba ait mücerret hakikatlerin ve isimlerin mertebesinin kapısıdır. Keşif sahibi, bu kapıdan ahadiyet/birlik özelliğindeki gaybî kelâmın sırrına muttali olur. Böylece keşif sahibi, zuhurun, bâtmlığm, haddin ve matlain, kelâma ve başka Şeylere ait bu tecellînin menzilleri ve de müsemmâsından farklı oIıışu cihetinden "el-Mütekellim" isminin hükümlerinin taayyün ettiği mertebeler olduklarını öğrenir. Kelâm, kelâm sahibi üzerinde zait bir şey olmayışı yönünden beşinci mertebedir; bu mertebe, Nefes-i Rahmanı sırrından öğrenilir.

Bu konudan, özellikle bu açıdan olmak üzere, daha önce bahsetmiştik, hatırla!

Fatiha'nın birinci bölümüyle ilgili açıklamalarımız, hem bütün anlam ve hem de tek tek kelimelerle ilgili olarak, sona ermiştir. Allah, taahhüt ettiğim şeyi yerine getirmeyi nasip etti. Önceki açıklamalarımda, bu kısa anlatımın değerini bilmeyen kimseye nisbetle, sözü uzatmış olabilirim. Bunun nedeni, kaideler ve temel meselelerle ilgili görüşleri ortaya koymanın, kendisinden sonra gelecek ve bu temel meselelere dayanan feri konuları ve asıllarına bağlı tafsili meseleleri açıklayıcı olmasıdır; özellikle de, iş bu sûrenin, bütün kelâmların aslının aslı, hikmet sahibi sırları içeren her şeyin anahtarı olması itibarıyla böyle geniş açıklamalar gerekliydi.

Binaenaleyh böyle bir süreyi tefsir etmek isteyen kimsenin, bu sûrenin nehirlerinin çıktığı kaynaklara, nûr güneşlerinin doğduğu yerlere, sırlarının toplandığı noktalara, hazinelerinin anahtarlarına ve bütün içerdiği sırlara dikkat çekmesi gerekmektedir.

Allah, hakkı söyler ve dilediklerim sırât-ı müstakime ulaştırır. [57]

[1] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 203-208.

[2] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 209-210.

[3] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 211.

[4] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 211-213.

[5] Abdullah İlahi, Şeyh Bedreddin'in Varidat'ı üzerine yazdığı şerhinde hamdi şöyle tanımlamaktadır: "Hamd "mahmûd"un kemâlim cemâl ve celâl sıfatlan ile ta'zîm niyetiyle izhâr eylemektir. Bu da cem mertebesinden cem'e, farktan fark'a, cemden fark'a, farktan cem'e doğru gerçekleşir: Cem mertebesinden cem'e olan hamd, taayyün İ evvel ile, vücûdunun kemâlinin zâtı için zâtı ile ahadiyyet makamında izhârı, sonra da ilâhî ve kevnî hakikatlerin menbâ'ı olması yönüyle İzhârıdır. Fark'tan fark'a olan "hamd" ise, vücûdunun kemâlinin hâlkî mazhâr-larda ve kevnî mecalde hâlî, fi'lî ve kavlî lisânlar ile izhârıdır. Cem'den fark'a olan hamd ise vücûdunun nurunu, feyz i akdes ile kâinatın hakâ-ikine (a'yân 1 mevcudata) kâbiliyyet ve isti'dât ifâzasıdır. Fark'tan cem'e ise, ruhanî, misâli ya da hissî olsun bütün merâtıb kavlî fi'lî hâlî lisânların hamd etmesi gibi zât, sıfat ve ef'âlin kemâlinin izhârına hamd ederler."

[6] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 213-219.

[7] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 220-229.

[8] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 229-231.

[9] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 231.

[10] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 232.

[11] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 232.

[12] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 233.

[13] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 234.

[14] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 234.

[15] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 234.

[16] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 234-235.

[17] Abdülkadir Ata, bu ifâde hakkında şöyle demektedir: "Bu, İbnü'1-Ara-bî'nin eserlerinde de yer alan bir remizdir. Bunun herhangi bir anlamını öğrenemedim. Belki de bu, îbnü'l-Arabi'nin Mevakiu'n-nucûm ve Anka-i Muğrib isimli eserlerinde sıkça kullandığı remizlerden birrisidir."

İbnü'l-Arabî'nin terimleri üzerinde en geniş çalışmayı yapmış olan Suad el-Hakim ise, bu terimi şöyle açıklamaktadır: "Kubbe-i Eryen: îb-nü'1-Arabî'nin metinlerinde Kubbe-i Eryen veya Erin terimi hakkında görüş ayrılıkları olmuştur. Îbnü'l-Arabî, bu terim ile iki şeye işaret etmektedir: Bunlardan birincisi, yeryüzündeki bir noktadır. Burada, iki kutup ortadan kalkar ve gece gündüzden, gündüz geceden ayırt edilmez. İkincisi ise, gene! anlamda eşyadaki bir özelliktir. Eşyadaki bu özellik, itidal veya itidal mahallidir. İbnü'l-Arabî, şöyle demiştir: "Sadî demiştir ki: Alimlerden dört kişi, istiva hattının altında Eryen kubbesinde buluşmuştur...." El-FütûhâiİÂ'l-mekkiyye, Birinci Sefer, 184.

Îbnü'l-Arabî, Istılaha t1 mda ise, Eryen hakkında şu bilgiyi vermiştir: "Eşyadaki itidal mahalli." (istıîahat, 296). (bkz, Suad el-Hakim, el-Mu'-cemu's-sufye, 517.)

Aslında her iki tanım da birbirleriyle uyumludur. Üstelik bu tanımlar, Konevfnin ifadesiyle de uyumlu görünmektedirler.

[18] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 235-239.

[19] "Yarışanlar bunda yarışsınlar" âyetine telmih yapılmaktadır.

Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 239-240.

[20] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 240-241.

[21] "Ben kulumun bana olan zannı üzereyim. Kulum bana nafilelerle yaklaşır, ta ki onu severim" hadisine işaret edilmektedir.

[22] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 241-244.

[23] Burada iki ayrı âyetin birleştirildiğini görmekteyiz. Bunlardan birisi, "Allah metin ve kuvvet sahibidir" âyetidir. Diğeri ise, "O gayb hakkında cimri değildir" (Tekvir, 24) âyetidir.

[24] "Biz her şeyi sudan yarattık" âyetine telmih.

[25] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 244-247.

[26] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 248.

[27] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 248-251.

[28] Konevinin "Ömer'in meselesi" derken neyi kast ettiği belli değildir. Ancak söylemek istediği şey, insanların şu veya bu gerekçeyle kerih gör dükleri bir takım meselelerde zaman içinde maslahat ve hayır bulundu ğunun görülmesidir. "Ey müminler! Sizin için hoş olmasa bile, savaç size farz kılındı. Olabilir ki, bir şeyi kerih görürsünüz, o şey sizin adınıza hayırdır, bir şeyi de çok istersiniz, o da sizin için kötüdür." (Bakara, 216)

[29] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 252-258.

[30] Konevî'nin burada sözünü ettiği mesele, daha önce de çeşitli vesilelerle temas ettiğimiz, yaratılış meselesiyie ilgili bir konudur. Bu meselenin bu yönü, ilim-malum ilişkisi diye bilinir ve tasavvuf tarihinde çeşitli görüşlerin ortaya atıİmasma neden olmuş kadim bir meseledir. Ibnü'l-Arabî başta olmak üzere vahdet-i vücûdu benimseyen sûfüer, ilmin maluma tabi olduğunu kabuî etmişlerdir. Bunun anlamı, ilâhî ilimde sabit olan hakikatlerin yaratılılarmm kendilerinin Tanrı'ya verdikleri bilgiye göre gerçekleşmiş olmasıdır (Geniş bilgi için bkz. A. Avni Konuk, age., s. 20)

[31] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 258-263.

[32] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 264.

[33] Burada iki ölümden söz edilmektedir. Buniardan birisi, büyük kıyamet, yani alemin varlığına neden olan ilâhî tecellînin kendi aslına dönmesiyle zahir alemin batma dönüşmesi diye ifâde edebileceğimiz alemin kıyametidir (Konevî, bu anlamda alemin sona ereceğini kabul eder.) İkincisi ise, "sûfî ölüm" diye isimlendirilebiîecek sûfînin beşerî ve maddi özelliklerinden soyutlanıp fena mertebesine ulaştığı mertebedir. Burada, insanın maddiliği ve beşerîliğinİ ifâde eden "kesret" ruhanilik ve ilâhî alemin özelliği olan ahadiyet tarafından ortadan kaldırılır ve kişi kendi benliği de dahil oîmak üzere her şeyin bilincinden yoksun kalır.

[34] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 264-269.

[35] Başka bir ifâdeyle her bir varlık, belirli bir ismin mazhârıdir ve o ilâhî ısım o varlığın "rabb-ı has"ıdır. Bu isim, varlığın bekâsını temin ettiği gibi, Yaratıcısı ile ilişkisi de bu isim cihetinden gerçekleşir.

[36] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 269-273.

[37] Bu mesele, Konevî'nin tefsir ve tevil anlayışını belirleyen önemli ifâdelerinden birisidir. Konevî'nin bu meseledeki fikrî, başka bir takım ifadeleriyle de teyit edilmiştir. Bunlardan birisi, her şeyin bir zahrı ve bir de batnı vardır diye bilmen meşhur bir hadisten hareket ederek, Kur'an'da farkh insanlar ve kabiliyetler için farkh anlamlar derecelerinin bulunduğunu tespit etmesidir. Ancak, burada dile getirdiği tefsir kuralı, son derece açık ve net bir ifâdeye sahiptir. Bu ifâdenin bir benzerini ibnü'l Arabî'de de görmekteyiz. Hatta her iki sûfı arasında bu noktada tam bir uyumdan söz etmek mümkündür. İbnü'l-Arabî de, nasların tevili meselesini izah ederken sadece dil hükümleriyle sınırlı kalmaktan söz etmektedir. Şöyle demektedir: "Kelâm iki kısımdır. Birincisi, harfler diye isimlendirilen maddelerdeki kelâmdır. Bu da, iki kısımdır. Yazılı olan, yani harfler; bu, "kitabet/yazi" diye isimlendirilir; veya bunların telaffuz edilmesi ki, bu "kelâm" veya "kavil/söz" olarak isimlendirilir. Kelâmın ikinci türü ise, maddelerde değildir. Bilinen harflerde bulunmayan ve anlaşıldığı da söylen ilemeyen bu kelâma kulakla işi emeksizin, işitenin ilmi taalluk eder. Gerçekten de, bunu vasıta olmaksızın işitir. Maddî olmayan kelâmda olduğu gibi ki, bu da ancak kendisine münasip olan şeyle işitilir. Maddî olan, anlaşılır. Bu, özel bir ilmî taalluktur. İşiten, söyleyenden lafzı öğrendiği veya yazıyı gördüğünde, kelime, söyleyenin kastının dışında ıstıîahî olarak pek çok anlam içerdiği halde, bu yazıdaki muradını bilse, bu anlayıştır. Konuşanın bu kelime ile neyi kast ettiğini detaylı olarak bilmeyebilir. Bu kişinin maksadı, kelimenin farklı vecihlerinin delâlet ettiği farkh ihtimaller olabilir. Kelâm sahibinin bu kelime ile, bu vecihlerden hangisini, ya da, hepsini veya birisini mi kast etmiş olduğu bilinemez. Kelimenin delâlet ettiği şeyin bilinmesiyle beraber, bu kelimenin anlamı verdiği söylenemez. Istılah bilindiğinde, sadece kelimenin delâlet ettiği şeyler bilinmiştir. Çünkü bunları söyleyen, işitene göre iki durumda olabilir. Birincisi, bu kelimenin dilde işaret ettiği şeyleri bilmeyebilir. İkincisi ise, kelimenin delâlet ettiği şeyleri bilse de, muradının anlaşılmasını temin eden karinenin gerektirdiği anlam için, bunlardan bir tanesini kullanmış olabilir. Kelâm sahibi, lafzına böyle bir anlam yüklemiş ve lafzı anlayan kimse bunu anlamamış olabilir. Adeta kelâm sahibi bu anlayışta, ona hiçbir şey nasip etmemiştir. Aîlah'm kelâmı ise, bir kavmin lisanıyla nazil olduğu zaman, delâletlerinin farklı olmasından dolayı, o dilin mensupları Allah'ın bu kelime veya kelimelerle neyi kast ettiği hususunda ihtilaf etmiş olsalar da, her birisi, Allah'ın kast ettiği şeyi kendisinden anlamış olurlar. Çünkü Allah, bütün ihtimalleri bilir. Dilden çıkmadığı sürece bütün ihtimaller, bu muayyen şahsa nispetle Allah'ın kastıdır. Eğer dil dışma çıkarsa, o zaman ne ilim vardır ne de Allah'ın muradım anlamak! işaretleri benimseyenlerin durumu da böyledir. Çünkü onlann Allah'ın kelâmının işaretlerini anlamaları, yine Allah'ın kelâmı hakkında bir anlayıştır. Bu da, bu kelâmla işaret edilen şey hakkında Aİlah'm kastıdır. Mahlukun kelâmının bu imkânı yoktur. Bütün vedhlerden Allah'ın maksadını anlama lütfü nasip edilen kimseye, "hikmet ve sözü ayırt etme" (Sad, 20) nasip edilmiştir. Bu, bu kelimedeki ihtimallerin ve amaçların ayırt edilmesidir. Kime de, "hikmet verilirse, ona çokça hayır verilmiştir." (Bakara, 269) Yani, kelimedeki pek çok ihtimali anlamak nasip edilmiştir." İbnü'î-Arabî, el-Fütûhâtü'l-mekkiyye, e IV, 25.

[38] Bu terim, farklı şekillerde daha önce de geçmişti. Nikah derken Konevî, çeşitli varlık mertebeleri veya isimler ve mümkün varlıklar arasındaki ontolojik ilişki ve irtibata dikkat çekmektedir. Bunun nikah diye İsimlendirilmesi, bazı mertebelerin fail ve müessir iken, bazı mertebelerin münfail ve müteessir olarak, dünya hayatındaki üreme ve çoğalmayı meydana getiren ilişkiye benzememiş olmasıdır. Cem ise, herhangi bir ürün meydana getirmede gerekli olan çokluğa işarettir. Bu çokluk, öncelikle, Zâî-irâde ve şeyin hakikati diye ifâde edile, fakat aynı zamanda birlik özelliğindeki "ferdiyet-İ selase"dir. (Ibnü'I-Arabî ve vahdet-i vücûdu benimseyen sûfîîere göre teslisin anlamı hakkında bkz. Ebu'1-Ala Afifi, age., Muhammed Fassı.)

[39] Dinin anlamlarından birisi cezadır. Bu anlam, İbnü'l-Arabî'nin özellikle Yakub fassmda üzerinde durduğu bir anlamdır. Burada İbnü'î-Arabî

[40] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 273-281.

[41] "Elest", Araf sûresinde geçen bir âyete telmih yapmaktadır. Burada Allah, yaratılıştan önce Adem'in zürriyetinden gelecek nesillere kendisini Rab olarak kabul edip etmediklerini sormuş, onlar da kendisini 'Rab' olarak kabul etmişlerdir: "Rabbm Adem oğullarından onların sırtlarından zürriyetlerini almış, ve onları kendilerine şahit tutarak, 'ben sizin Rabbıniz değil miyim?" demişti. Onlar da: 'Evet buna şahidiz" demişlerdi. Bu, kıyamet günü 'bizim bundan haberimiz yoktu' dememenizin içindi." {Araf, 172). Cüneyd-i Bağdadî, bu âyeti yorumlayıp, marifet ve tevhit anlayışım bu âyete dayandırmıştır. (Bu konuda bkz. Ebu'I-Ala Afifi, İslam'da Manevî Hayat, s. 185 vd.)

[42] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 282-288.

[43] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 289-290.

[44] "Kalb, Allah'ın iki parmağı arasındadır, onu dilediği gibi şekillendirir" hadisine telmih yapılmaktadır.

[45] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 291-295.

[46] Hakikatler ilâhî üimde sabit oldukları halleri üzere bakidirler, bunlar asla değişme ve farklılaşmaya uğramazlar; varlıkta gözüken ve farkIılaşan şeyler, bunların eser ve hükümleridir.

[47] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 296-299.

[48] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 299-302.

[49] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 303.

[50] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 303-305.

[51] Burada Konevi'nin varlık ve zuhur ile ilgili temel bir düşüncesini görmekteyiz. Buna göre, varlıkların surî zuhûrlarıyia, onların ilk taayyün mertebeleri arasında her zaman bir mutabakat yoktur. Bu bağlamda, insan ontolojik varlığı açısından ilk taayyün eden varlıktır, bununla birlikte o, sureti ve şehâdet aleminde zuhuru açısından en son meydana gelen varlık türüdür.

Konevî'ye göre, insanın ilk taayyün eden varlık, son zuhur eden suret olması, daha sonra bilgi görüşünde Özellikle tezahürlerini gördüğümüz bir netice doğurmaktadır. Bu netice, insanın bu başlangıç ve son arasındaki ortaya çıkan bütün varlıkların özelliklerini belirli kendinde taşıması ve bu özellikler sayesinde bütün varlıklarla bir münâsebet kurabilmesidir. Konevî'ye göre, insan ile varlık dairesi sona ermiştir, çünkü o yaratılıştaki gai illettir.

[52] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 305-313.

[53] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 314-316.

[54] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 316-317.

[55] 'Gecenin âyetini mahv ederiz" âyetine telmih vardır.

[56] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 317-320.

[57] Sadreddin Konevi, Fâtiha Suresi Tefsiri, İz Yayıncılık: 320-322.