Mâide sûresi, Medine'de inen uzun sûrelerden biridir. Medine'de inen Bakara, Nisa ve Enfâl sûrelerinde olduğu gibi, bu sûre de, inançla ilgili konular ile Ehl-i kitap kıssaları yanında, çokça hukukî meseleleri kapsar. Ebu Meysere şöyle der: Mâide sûresi, Kur'an'ın son inen sûrelerindendir. Bunda, hükmü kaldırdilmış bir âyet yoktur. İçinde 18 farz vardır.[1]

Bu sûre, Rasuiulullah (s.a.v.) Hudeybiye'den dönerken inmiştir. Genellikle, dinî hukukî hükümleri kapsar. Çünkü İslâm devleti yeni kurulmaktadır. Onu yıkılmaktan koruyacak ve onu kuruluş ve istikrar yolunu çizecek İlâhî prensiplere ihtiyaç vardır.

Bu sûrenin kapsadığı hükümleri şöyle özetleyebiliriz: Akidler, kesilecek hayvanlar, avlanmak, ihram giymek, Ehl-i kitap kadınlarla evlenmek, dinden dönmek, temizlik hükümleri, hırsızlığın, yol kesiciliğin ve yeryüzünde fesat çıkarmanın cezası, içki, kumar ve yemin keffareti ile ilgili hükümler, ihramlı iken av hayvanını öldürmek, ölürken vasiyet etmek, bahîre ve sâibe denilen hayvanlarla ilgili hükümler, Allah'ın şeriatı ile amel etmeyenler hakkındaki hüküm ve diğer şer'î hükümler.

Şer'î hükümlerin yanında Yüce Allah bu sûrede, öğüt ve ibret almak için bize bazı kıssalar da anlattı. Mesela, Israiloğullarımn Hz. Musa (a.s.) ile olan kıssasını açıkladı, ki bu kıssa, az sayıda azgın bir Yahudi topluluğunu misal vermek suretiyle, onların inat ve taşkınlığına işaret eder. Bu grup peygamberleri Hz. Musa' ya "Sen ve Rabbin gidin savaşın, biz burada oturacağız[2] dediler. Sûre bunların Tih çölünde kırk sene kalmaları neticesinde meydana gelen dağınıklık ve kayıplarını anlatır.

Daha sonra sûrede, Adem (a.s.)'in iki oğlunun kıssası anlatılır.

Bu, Hâbil ile, Kabil kıssasında misallendirilerek anlatılan ve hayır ve şer kuvvetler arasındaki şiddetli mücâdeleye işaret eden bir kıssadır. Kıssada anlatladığına göre Kabil, kardeşi Hâbil'i öldürmüş ve böylece yeryüzünde ilk defa çirkin bir suç işlenmiştir ve temiz ve suçsuz kan akıtılmıştır. Kıssa, insan tiplerinden iki tipi arzetmektedir: Bunlardan biri günahkâr kötü nefis tipi, diğeri faziletli iyi nefis tipidir. Nitekim âyet-i kerimede, "Nihayet nefsi onu. kardeşini öldürmeye itti de, onu öldürdü. Bu yüzden de kaybedenlerden oldu.[3] buyrulmuştur.

Sûre aynı zamanda, Hz. isa'nın bir mucizesi olup Havarilerin önünde meydana gelen "Mâide (sofra)" kıssasını da anlatır. Yine bu mübarek sûre, Yahudi ve Hıristiyanların batıl inançları hakkındaki münakaşalarını anlatır. Onlar zürriyet ve oğul gibi Allah'a yakışmayacak şeyleri O'na nisbet ettiler. Ahidlerini bozdular ve sözlerinden döndüler. Tevrat ve İncil'i tahrif etliler. Hz. Rasulullah (s.a.v.)'in peygamberliğini inkâr ettiler. Sûrede onların daha nice sapıklık ve bâtıl inançları anlatılır. Bu mübarek sûre, büyük haşir günündeki korkunç durumu anlatarak son bulur. O gün Hz. îsâ (a.s.) insanların huzuruna çağrılır ve Allah'ı bırakıp da ona ibadet eden Hıristiyanlar! susturmak için, Rabbi ona sorar: İnsanlara, "Beni ve anamı, Allah'tan başka iki ilâh edinin" diye sen mi dedin? der. Hz. Tsâ da: "Hâşâ seni tenzih ederim, hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz der[4] Bu durum, Allah'ın düşmanlarını rezil eden ne korkunç bir durumdur! Bunun şiddetinden saçlar ağarır, ruhlar ürperir![5]

Sûrenin Fazileti

Abdullah b. Amr b. Âs'ın şöyle dediği rivayet olunur: Rasulullah (s.a.v.) bineği üzerinde iken ona Mâide sûresi indi. Binek taşıyamadı. Bunun üzerine Rasulullah (s.a.v.) bineğinden indi.[6]

İsmi

Sûrede sofra mucizesi anlatıldığı için buna "Mâide sûresi" ismi verildi. Havariler Hz. isa'dan, hak peygamber olduğunu göstermesi ve olayın kendileri için bir bayram olması maksadıyla bir sofra istediler. Bunun üzerine sofra geldi. Sofra kıssası, bu sûrede anlatılanların en dikkat çekenidir. Çünkü birçok mucizeyi ve Yüce Allah' m büyük bir lutfunu kapsamaktadır. [7]

Rahman ve Rahîm Olan Allah'ın Adıyla.

1. Ey iman edenler! Akidleri yerine getiriniz. İlıramlı iken avlanmayı helâl saymamak üzere aşağıda size okunacaklar dışında kalan hayvanlar, sizin için helâl kılındı. Allah dilediği hükmü verir.

2. Ey iman edenler! Allah'ın işaretlerine, haram aya, kurbana, gerdanlıklara, Rablerinin lütuf ve rızâsını arayarak Beyt-i Haram'a yönelmiş kimselere saygısızlık etmeyin. İhramdan çıkınca avlanabilirsiniz. Mes-cid-i Harâm'a girmenizi önledikleri için bir topluma karşı beslediğiniz kin sizi tecavüze sevketmesin! İyilik ve takva üzerinde yardımlasın, günah ve zulüm üzerine yardimlaşmayın. Allah'tan korkun; çünkü Allah'ın cezası çetindir.

3. Leş, kan, domuz eti, Allah'tan başkası adına boğazlanan, boğulmuş, vurulup öldürülmüş, yukardan yuvarlanıp ölmüş, boynuzlanıp Ölmüş hayvanlar ile ölmeden yetişip kestikleriniz müstesna-canavarlann yediği hayvanlar, dikili taşlar (putlar) üzerinde boğazlanmış hayvanlar ve fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılındı. Bunlar yoldan çıkmaktır. Bugün kâfirler, sizin dininizden ümit kesmişlerdir. Artık onlardan korkmayın, benden korkun. Bugün size dininizi ikmâl ettim, size nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm'ı beğendim. Kim, gönülden günaha yönelmiş olmamak üzere açlık halinde dara düşerse haramlardan yiyebilir. Çünkü Allah çok bağışlayıcı ve merhamet edicidir.

4. Kendileri için nelerin helâl kılındığını sana soruyorlar; deki: "Bütün iyi ve temiz şeyler size helâl kılınmıştır." Allah'ın size öğrettiğinden öğretip avcı hale getirdiğiniz hayvanların sizin için yakaladıklarından da yeyin ve üzerine Allah'ın adını anın. Allah'tan korkun. Allah'ın hesabı pek çabuktur.

5. Bugün size temiz ve iyi şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyeceği size helâldir, sizin yiyeceğiniz de onlara helâldir. Mü'min kadınlardan iffetli olanlar ile daha önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da, mehirlerini vermeniz şartıyila namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Kim inanmayı kabul etmezse onun ameli boşa gitmiştir. O, âhirette de ziyana uğrayanlardandır.

6. Ey iman edenler! Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi yıkayın, başlarınızı meshedip, topuklara kadar ayaklarınızı yıkayın. Eğer cünüp olursanız, boy abdesti alın. Hasta, yahut yolculuk halinde bulunursanız, yahut biriniz tuvaletten gelirse, yahut da kadınlara dokunmuşsanız ve bu hallerde su bulamamışsanız temiz toprakla teyemmüm edin de yüzünüzü ve ellerinizi onunla meshedin. Allah size herhagi bir güçlük çıkarmak istemez; fakat sizi tertemiz kılmak ve size nimetini tamamlamak ister; umulur ki şükredersiniz.

7. Allah'ın sîze olan nimetini ve: "Duyduk ve kabul ettik" dediğiniz zaman sizi bununla bağladığı sözü hatırlayın ve Allah'tan korkun. Şüphesiz Allah, kalplerin içindekini bilmektedir.

8. Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şâhidlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi âdil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu, Allah korkusuna daha çok yakışan bir davranıştır. Allah'tan korkun. Allah yaptıklarınızı hakkıyle bilmektedir.

9. Allah, îman eden ve iyi şeyler yapanlara söz vermiştir; onlara bağışlama ve büyük mükâfat vardır.

10. İnkâr eden ve âyetlerimizi yalanlayanlara gelince onlar cehennemliklerdir.

Kelimelerin İzahı

Ukûd, akidler demektir. Akid lügatte, bağlamak manasınadır. Bir kimse bir ipi başka bir iple düğümlediğinde der. Daha sonra, çeşitli anlamlar için müstear olarak kullanıldı. Zemahşerî şöyle der: Akid, verilen sağlam söz, ahit demektir. Bu ahit, ipin düğümlenmesine benzetilmiştir. Şair "Hutay'e" şöyle der:

Bu öyle bir topluluktur ki, komşuları ile anlaşma yaptıklarında ipleri bağlar ve sıkı sıkıya düğümlerler, yani anlaşmayı sağlam yaparlardı.[8]

Behîmetu'l-en'âm. Behîme, konuşma kabiliyeti olmayan hayvandır. Çünkü onun sesinde belirsizlik vardır. En'âm, kelimesinin çoğuludur. En'am ise; deve, sığır ve davar manalarına gelir.

Kalâid, kılâde'nin çoğuludur. Kılâde; kurbanlık olduğu bilinsin diye. ağaç kabuğundan yapılarak hayvanın boynuna asılan bir şeydir.

Sizi suça itmesin. Bir kimse günah işlediği zaman denilir. Suç işledi demektir.

Şeneân; buğz, kin demektir.

Mevkûzc, vurularak öldürülmüş hayvandır. Vakz, bir şeyin, hareketsiz ve Ölecek duruma gelinceye kadar dövülmesi demektir.

Nusub. pul ve taş demektir. Cahil i yy e devrinde put dikilir ve yanında hayvan kesilirdi. Çoğulu gelir. Lisanu'l-Arap'ta böyle yazılıdır.

Ezlâm, ok mânâsına gelen kelimesinin çoğuludur. Araplardan birisi, sefere çıkmak veya savaşa gitmek veya ticaret yapmak istediğinde oklarla fala bakardı.[9]

Mahmasa, açlık demektir. Çünkü bu durumda karın çöker. Karnın çökmesine denir.

Cevârih, köpek, çakal, doğan ve şahin gibi yırtıcı hayvan ve kuşlardan, av için yetiştirilmiş hayvanlardır. [10]

Nuzûl Sebebi

İbn Abas'tan şöyle rivayet edilmiştin Müşrikler Beytullah'ı hacceder,

Mekke'ye kurban götürürler, haccın alâmetlerine saygı gösterir ve kurban keserlerdi. Müslümanlar onlara saldırmak isteyince "Ey iman edenler, Allah'ın koyduğu alâmetlere... saygısızlık göstermeyin" ayeti indi.[11]

Âyetlerin Tefsiri

1. Ey mü'minler, akitleri yerine getirin. "Ey iman edenler" diye hitap edilmesi, mü'minleri şereflendirmek ve yüceltmek içindir. Ukûd, gerek insanla Rabbi, gerekse insanla insan arasında yapılan her türlü akid ve sözleşmeyi kapsayan bir lafızdır. İbn Abbas şöyle der: Uküd, ahidler demektir. Ahitler ise, Allah'ın Kur'an'ın tümünde helâl, haram ve farz kıldığı tekli iler ve hükümlerdir.[12] Bu sûrede size haram kılman lâşe, kan, domuz eti ve diğerleri hariç; deve, sığır ve davar gibi en'âm cinsinden olan hayvanları kestikten sonra yemek size helâl kılındı. Bunlar size ancak, ihramh iken avlanmayı helâl saymamanız üzere helâl kılındı, Şüphesiz Allah, yarattıkları hakkında dilediği şekilde hükmeder. Çünkü o verdiği emir ve koyduğu yasaklarda hikmet sahibidir. [13]

2. Ey iman edenler, Allah'ın haram kıldıklarını helâl saymayın, koyduğu sınırları geçmeyin. Hasan-ı Basrî şöyle der: Yani Allah'ın, kulları için koyduğu hükümlerin dışına çıkmayın. İbn Abbas da şöyle der: İhramlı iken, yapılması size haram kılınanları yapmayın[14] Haram ayda savaşmayı, Beytullah'a gönderilen kurbana veya kurban olduğu bilinsin diye boyuna gerdanlık asılan hayvana ya da sahibine saldırmayı helâl saymayın.

Rablerinin lütuf ve rızasını isteyerek Beytullah'i hac veya umre etmek niyetinde olanlarla savaşı helâl saymayın. Yüce Allah, Câhiliyye ehlinin yaptığı gibi onlara saldırmayı veya Beytuîlah'a gitmelerine engel olmayı yasakladı. İhramdan çıktığınız zaman, sizin için avlanmak helâldir. Bir topululuğun sizi Mescid-i harâm'dan engellemiş olmasına duyduğunuz kin, sakın sizi onlara zulmetmeye sevketmesin. Hayır ve Allah'a yaklaştıran her şeyi yapma ve kötü şeyleri bırakma hususunda yardımlasınız. Günahta ve zulümde yardimlaşmayın. Allah'ın azabından korkun. Çünkü kendisine isyan edenlere karşı O'nun azabı şiddetlidir. [15]

3. Ey mü'minler, size lâşe, akmış kan ve dpmuz eti haram kılındı. Lâşe, kesilmeksizin kendiliğinden ölen hayvandır. Zemahşerî şöye der: Câhiliyye dönemi insanları, aşağıda haram olduğu belirtilen şeyleri yerlerdi. Bunlar: kendiliğinden ölen hayvan, Fasîd denilen klan. Fasîd, bağırsaklara doldurup kızarttıkları bir kandır. Bu hususta Araplar şöyle bir darb-ı mesel de söylerler: "Kendisine fasîd kan ikram edilen yemeksiz kalmıştır.[16] Daha sonra bu darb-ı mesel herhangi bir ihtiyacının bjir miktarını elde eden kimse için kullanıla gelmiştir.[17] Domuz etinin bizzat haram olduğunu açıklamak için, Yüce Allah onu özellikle zikretmiştir.

Şer'î usulle kesilse bile yenilmesi haramdır. Allah'tan başkası adına veya Allah'tan başkası adıyla"adı anılarak kesilen, meselâ, Lât ve Uzzâ'nın adıyla" denilerek kesilen; İp ve benzeri şeylerle boğulan; taş veya sopa ile vurularak öldürülen; dağ veya benzeri yüksek yerlerden yuvarlanan, bir başka hayvan tarafından boynuzlanan, vücudunun bir kısmı yırtıcı hayvanlar tarafından yenilen ve bu hailede ölen hayvanların eti haram kılındı. Ancak bu hayvanlarda canlılık alameti görüp de, ölmeden Önce şer'î usulle kestikleriniz hariç, bunlar helâldir. Taberî şöyle der: Yani, Allah'ın temizleyici kıldığı şer'î usuller keserek temizlediğiniz helâldir.[18]

Dikili taşlar üzerine kesilen hayvanların etleri de size haram kılındı. Katâde şöyle der: Nusub, bir takım taşlardır. Câhiliyye halkı onlara tapar ve onlar için kurban keserlerdi. Yüce Allah bunu yasakladı, Zemahşerî de şöyle der: Müşriklerin, Beytullah'ın etrafına dikilmiş taşları vardı. Bunların üzerinde kurban keser ve etlerini uzunlamasına parçalarlardı. Bu şekilde onlara hürmet gösterir ve onlara yaklaşmaya çalışırlardı. Allah bu kötü işi yapmayı mü'minlere yasakladı. Fal oklarıyla kısmet aramanız yani ok döndürmek suretiyle, kısmetinize çıkacak şeyin hayır mı şer mi olduğunu bilmek istemeniz de haramdır.

Keşşaf yazarı şöyle der: Araplardan biri bir yolculuğa veya bir savaşa, yahut bir ticarete çıkmak, veya evlenmek ya da önemli bir iş yapmak istediğinde okları döndürerek kısmet arardı. Okların bazılarının üzerine: "Rabbim bana emretti", bazılarının üzerine: "Rabbim bana yasakladı" yazılıydı. Bazılarında da hiçbir şey yazılı değildi. Çektiği okta emir çıkarsa, niyetlendiği işi yapardı. Yasak çıkarsa yapmazdı. Yazısız ok çıkarsa, tekrar çekerdi.[19]

Bu şekilde kısmet aramanız fâşıklık ve Allah'a itaatten çıkmaktır. Zira bu gayıpları pek iyi bilen Yüce Allah'ın kendisine tahsis ettiği gayb bilgisine müdahaledir.[20] Bugün kâfirlerin sizden ümidi kesildi ve sizin dininizden dönmenize, ümitsizliğe düştüler. İbn Abbas şöyle der: "Artık, onların dinine dönmenizden ebediyyen ümit kestiler" O halde, müşrikleri heybetli görüp de onlardan korkmayın. Benden korkun ki, onlara karşı size yardım edeyim ve dünyada da âhirette de sizi onlardan üstün kılayım.

Bugün, helâli ve haramı açıklamak sûretiyle sizin için şeriatı kemâle erdirdim. En doğru yola iletmek suretiyle, size nimetimi tamamladım. Dinler arasından size İslâm dinini seçtim. İslâm dîni, Allah'ın razı olduğu ve ondan başkasını kabul etmediği bir dindir. Nitekim âyel-i kerimede: "Kim, İslam'dan başka bir din ararsa, bilsin ki, kendisinden asla kabul edilmeyecek[21] buyurulmuştur. Kim, aç kalır da-günaha meyletmeksizin ve kasten yapmaksızın, zaruret onu-haram olduğu bildirilen bu şeylerden yeme ye zorlarsa yediğinden dolayı Allah onu sorumlu tutmaz. Çünkü zaruretler yasaklan serbest kılar. [22]

4. Ey Muhammed! Sana, yemeklerden kendileri için nelerin helâl kılındığını soruyorlar. Onlara de ki: Lezzetli olan ve pis olmayan şeyler size helâl kılındı. Osurgan böceği, fare ve benzeri her türlü pis şeyler haram kılındı.

Avcılıkta kullanılan köpek ve benzeri, av için yetiştirdiğiniz hayvanların avladıkları şeyler de sizin için helâl kılındı. Ze-mahşerî şöyle der: Mükellib, avcı hayvan yetiştiren demektir. Av için çoğunlukla köpekler yetiştirildiği için, bu kelime, köpeğin kudurması manasına gelen "kelep"ten türetilmiştir. avcı hayvanlara, Allah'ın size Öğrettiği avlama usullerini ve avın nasıl yakalanacağını Öğretirsiniz. Bu köpek eğitimi, Allah'ın insana öğrettiklerinden bir tanesidir.

Bu eğitilmiş hayvanlar, sizin için tuttuğu avdan yememişse avlanan hayvanı yeyin. Eğer tuttuğu hayvandan yerse onu yemek helâl değildir. Çünkü Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Eğitilmiş köpeğini av Üzerine gönderdiğinde avı Öldürürse onu ye, av hayvanından yerse onu yeme. Zira onu kendisi için tutmuştur.[23] Ava gönderildiğinde gitmesi, gönderilmediğinde gitmemesi ve yakaladığı avı yememesi köpeğin eğitilmiş olduğunu gösterir. Böyle bir köpek av üzerine salındığj zaman Allah'ın adının anılması gerekir. İşte eğitilmiş köpeğin avladığı hayvanın etinin yenilmesi için yukarıdaki dört şartın bulunması gerekir. köpeği gönderirken Allah'ın adını anın: İşlerinizde Allah'tan korkun şüphesiz onun hesabı süratlidir, kulların amellerinin karşılığım çabucak verir. [24]

5. Kesilen hayvanlar ve diğer temiz şeyler bugün size helâl kılındı. Ehl-i kitap olan Yahudi ve Hıristiyanların kestikleri hayvanlar da size helâldir. sizin kestiğiniz hayvanlar da onlara helâldir. Kestiğiniz hayvanın etinden onlara yedirmeniz ve onlara satmanızda bir sakınca yoktur.

Ey müminler! Müslüman olan iffetli hür kadınlarla ve Ehl-i kitap olan Yahudi veya Hıristiyanların hür kadınlarıyla evlenmeniz size helâl kılındı. Bu cumhurun görüşüdür. Atâ şöyle der: "Allah artık müslüman kadınları çoğaltmıştır. Müslümanların Ehl-i kitap kadınlarla evlenmelerine sadece ilk dönemlerde izin verilmiştir. Onların mehirlerini verdiğiniz takdirde, evlenmek suretiyle iffetinizi korumanız, açıktan zina etmemeniz, sevgili ve dostlar edinip onlarla gizli zina etmemeniz halinde o kadınlarla evlenmeniz helaldir. Taberî âyetin mânâsı şöyledir der: Bir müslüman bir fahişe ile dostluk kurup onu kendisine arkadaş edinerek zina etmesi de helal değildir.[25] Kim, dinden döner ve İslamın hükümlerini inkâr ederse ameli boşa gider. O, âhirette de helak olanlardandır.

Bundan sonra yüce Allah, namaz kılmak istendiğinde güzel bir şekilde abdest almayı emrederek şöyle buyurur: [26]

6. Ey iman edenler! Namaz kılmak istediğinizde abdestiniz yoksa yüzlerinizi ve dirseklerinizle birlikte ellerinizi yıkayın. Başlarınızı mesh edin, ayaklarınızı da topuklarla birlikte yıkayın. Ze-mahşeri şöyle der: topuklara kadar" kaydıyla ayaklarda yapılan işlemin nereye kadar olduğunu bildirmek, ayakların mesh edileceğini sananların zarınım ortadan kaldırmak içindir. Çünkü şeriatte, meshin nereye kadar yapılacağı yani son sınır belirtilmemiştir. Hadiste şöyle buyurulmuştur:"Şu ökçelerin ateşten vay haline Bu hadis,[27] "Ayaklan yıkamak değil mesh etmek farzdır" diyen jmamiyye mezhebi mensuplarının görüşlerini reddeder. Âyet açıktır ve terkibinde "ayaklar" kelimesi mansub (fethalı) olarak gelmiştir. Burada "Ayaklarınız" kelimesi yıkanan yüzler ve eller üzerine matuftur. Abdestte tertip ifade etmek için başı mesh etme emri, diğer azaları yıkama emirleri arasında getirilmiştir, Eğer cünüp iseniz bütün bedeninizi yıkayarak temizleniniz.

Eğer hasta olursanız, su kullanmakta size zarar verirse veyr yolcu olur da su bulamazsanız veya biriniz tuvaletten gelirse yahut kadınlarla cinsî münasebette bulunup ta aradığınız halde su bul anladıysanız temiz toprakla teyemmüm ediniz, Sünneti seniy yenin açıkladığı gibi ellerinizi iki defa toprağa vurarak yüzünüzü ve kol larmızı mesnediniz, Allah, abdesti, gusulü ve teyemmümü farz kılmakla size güçlük çıkarmak istemiyor. Fakat Allah abdest ve teyemmümü farz kılmakla sizi günahlardan ve hata kirlerinden temizlemek, İslam'ın hükümlerim açıklamakla size nimetini tamamlamak İstemekte ve sayısız ni-njetlerinden dolayı kendisine şükretmenizi dilemektedir. [28]

7. Ey mü'minler! Allah'ın size lütfettiği İslam nimetini ve Resulünün sizden al-diğı sözü hatırlayın. O zaman zorlukta da kolaylıkta da, sevinçte de kederde de kendisini dinleyip itaat edeceğinize dair peygambere biat etmiştiniz. Bu hitap mü'minleredir. Buradaki nimetten maksat da İslam ve buna bağlı olarak birlik ve izzettir. Allah'tan korkun. Çünkü o kalplerinizde gizlediklerinizi bilir ve ona göre size karşılığını verir. [29]

8. Ey mü'minler, Allah için adaletle şahitlik ederek dosdoğru olun. Kavvâm sıygası mübalağa ifade eder. Düşmanlara karşı aşırı derecede kininiz sizi onlara karşı adaletsizliğe ve zulme sürüklemesinAdaletli olun. Onlara karşı kininize rağmen adaletle muamele etmeniz takvaya daha yakındır. Allah'tan korkun. Çünkü Allah, yaptıklarınızdan haberdardır ve yaptıklarınızın karşılığını verecektir. Zemahşerî şöyle der: Bu âyet, böyle kuvvetli bir vasıf olan adalet sıfatının, Allah'ın düşmanı olan kâfirlere karşı uygulanmasının vacip olduğuna önemle dikkat çekmektedir. Hal böyle olunca, Allah'ın dostları ve sevgilileri olan müminler hakkında niçin vacip olmasın?![30]

9. Allah, itaatli mü'minlerc, âhirette günahlarının bağışlanacağına ve büyük bir sevap olarak kendilerine cennetin verileceğine dair söz verdi. [31]

10. İnkâr eden ve âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar cehennemliklerdir. Yüce Allah bir önceki âyette mü'minlerin sonunu ve varacakları yeri anlattıktan sonra, bu âyette de suçlu kafirlerin varacakları yeri ve onların cehennemin alt tabakalarında sürekli azap içersinde kalacaklarını belirtti. Ebu Hayyan şöyle der: Mü'minlere cenneti vadeden ayet, fiil cümlesi olarak ve bu va'din mutlaka gerçekleşeceğini gösteren mazi sıygasıyla geldi. Kafirler hakkındaki ayet ise, onlar hakkındaki hükmün sabit olduğunu, onların cehenem ehli olduklarını ve sürekli olarak cehennem azabında kalacaklarını ifade eden isim cümlesi şeklinde geldi.[32]

Edebî Sanatlar

1. Allah'ın haram kıldıklarını helal saymayın, koyduğu sınırları geçmeyin". Bu cümlede istiare vardır. "Alâmetler" manasına gelen "şeâir" kelimesi kendilerini uygulamakla kulların Allah'a ibadet ettiği helal ve haram yerinde kullanılmıştır.

2. Gerdanlık takılmış hayvanlara saldırmayı helal saymayın." Bu, hususi olan bir şeyin umumi olan bir şey üzerine atfı kabilin-dendir. Çünkü gerdanlıkiı kurban, kurbanların en şereflisi dir. Bu atıf Kim Allah'a, meleklere, peygamberlerine, Cebrail'e ve Mikâil'e düşman olursa...[33] ayetinde Cebrail ve Mikâil'in melekler üzerine atfına benzer.

3. İyilik ve sakınma üzerinde yardımlasın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmayın." buradaki edebî sanatlardan mukabele sanatı vardır.

4. Ehl-i kitabın yemekleri" burada umum zikredilmiş, husus kast edilmiştir. Ehl-i kitabın yemeklerinden maksat kestikleri hayvanlardır.

5. Burada kelimeleri arasında tıbak sanatı vardır. Çünkü manası: iffetlilernin mânâsı ise zina edenler demektir.

6. Namaza kalkmak istediğiniz zaman". Yüce Allah burada namaz kılmak istemeyi fiiliyle ifade etti ve aralarındaki ilgiden dolayı müsebbeb olan "namaza kalkma" yi, sebep olan "namaz kılmayı istemek" yerine koydu.[34] Bu âyetle aynı zamanda hazif yoluyla îçâz vardır. Takdiri: Abdestiniz yok iken namaz kılmak istediğinizde" şeklindedir. [35]

Faydalı Bilgiler

1. Anlatıldığına göre Filozof Kindî'nin arkadaşları ona "Ey filozof! Bize bu Kur'an'ın bir benzerini yap" dediler. O da, "olur bir kısmının benzerini yapayım" dedi ve günlerce bir köşeye çekildi. Sonra çıkarak şöyle dedi: "Vallahi ben bunu yapamam, hiç kimsenin buna gücü yetmez. Mushafı açtım, Mâide sûresi çıktı. Bir de baktım ki Kur'an ahde vefadan bahsediyor ve ahdi bozmayı yasaklıyor. Eşyayı genel olarak helal kılıyor, sonra ondan bir şeyi istisna ediyor. Sonra da iki satırda Allah'ın kudret ve hikmetini açıklıyor. Hiçbir kimse ciltler dolusu eser yazmadan bunu ifade edemez.[36]

2. Câhiliyye adetleri, kör bir kavmiyetçilik ilkesine göre uygulanırdı. Câhiliyye şairi şöyle ifade eder:

Ben ancak Guzeyye kabilesindenim. Eğer o sapıtırsa ben de sapıtırım. Guzeyye doğru yolu bulursa ben de bulurum. İslam ise şu değerli insanî ilkeyi gelirdi: İyilik ve takva üzerinde yardımlasın. Günah ve zulüm üzerinde yardımlaşmayım" Bu iki ilke arasında büyük fark var!

3. Rivayete göre Yahudilerden bir adam Hz. Ömer (r.a)'e gelerek şöyle dedi: Ey mü'minlerin emîri! Kitabınızda okuduğunuz bir âyet var ki, eğer o âyet biz Yahudilere inseydi, indiği günü bayram edinirdik. Hz.Ömer (r.a): Hangi âyeti kastediyorsun? diye sordu. Yahudi: "Bugün sizin için dininizi tamamladım..." âyetidir dedi. Hz.Ömer (r.a): "Vallahi ben bu ayetin Rasulullah (s.a.v.)'a indiği günü ve saati bilirim. Bu âyet Ra-sulullah (s.a.v.)'a cumaya raslayan bir arefe günü öğleden sonra indi.[37] dedi. [38]

11. Ey iman edenler! Allah'ın size olan nimetini unutmayın; hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmişti de Allah, onların ellerini sizden çekmişti. Allah'tan korkun! Mü'minler yalnızca Allah'a güvensinler.

12. Andolsun ki Allah, îsrailoğullarından söz almıştı. İçlerinden on iki de başkan göndermiştik. Allah onlara şöyle demişti: "Ben sizinle beraberim. Eğer namazı dosdoğru kılar, zekatı verir, peygamberlerime inanır, onları desteklerseniz ve Allah'a güzel borç verirseniz andolsun ki sizin günahlarınızı örterim ve sizi, zemininden ırmaklar akan cennetlere sokarım. Bundan sonra sizden kim inkâr yolunu tutarsa doğru yoldan sapmış olur.

13. Sözlerini bozmaları sebebiyle onları lanetledik ve kalblerini katılaştırdık. Onlar kelimelerin yerlerini değiştiriyorlar. Kendilerine öğretilen ahkamın önemli bir bölümünü de unuttular. İçlerinden pek azı hariç, onlardan daima bir hainlik görürsün. Yine de sen onları affet ve aldırış etme. Şüphesiz Allah iyilik edenleri sever.

14. "Biz Hırîstiyanlarız" diyenlerden de kesin sözlerini almıştık ama onlar da kendilerine zikredilenin Önemli bir bölümünü unuttular. Bu sebeple kıyamete kadar aralarına düşmanlık ve kin saldık. Yakında Allah onlara yaptıklarını haber verecektir.

15. Ey Ehl-i kitap! Rasulümüz size Kitaptan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklamak üzere geldi; birçok kusurunuzu da affediyor. Gerçekten size Allah'tan bir nur, apaçık bir kitab geldi.

16. Rızasını arayanı Allah onunla kurtuluş yollarına götürür ve onları iradesiyle karanlıklardan aydınlığa çıkarır ve dosdoğru bir yola iletir.

17. "Şüphesiz Allah, Meryem oğlu Mesih'dir" diyenler andolsun ki kâfir olmuşlardır. De ki: "Öyleyse Allah, Meryem oğlu Mesih'i, anasını ve yeryüzündekilerin hepsini imha etmek isterse Allah'a kim bir şey yapabilecektir. Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin mülkiyeti Allah'a aittir. O dilediğini yaratır ve Allah her şeye kadirdir.

18. Yahudiler ve Hıristiyanlar: "Biz Allah'ın o-ğulları ve dostlarıyız" dediler. De ki: Öyleyse günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor? Doğrusu siz de O'nun yarattığı insanlardansınız. O, dilediğini bağışlar ve dilediğine azap eder. Göklerde, yerde ve ikisinin arasında ne varsa mülkiyeti Allah'a aittir. Sonunda dönüş de ancak O'nadır.

19. Ey Ehl-i kitap! Peygamberlerin arası kesildiği bir sırada size elçimiz geldi. Gerçekleri size açıklıyor ki: "Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi" demeyesiniz. İşte size müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye hakkıyla kadirdir.

20. Bir zamanlar Mûsâ, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Allah'ın size nimetini hatırlayın; zira O. içinizden peygamberler çıkardı ve sizi hükümdarlar kıldı. Alemlerde hiçbir kimseye vermediğini size verdi.

21. Ey kavmim! Allah'ın size yazdığı mukaddes toprağa girin ve arkanıza dönmeyin, yoksa kaybedersiniz,

22. Onlar şu cevabı verdiler: Ya Mûsâ! Orada zorba bir toplum var; onlar oradan çıkmadıkça bir oraya asla giremeyeceğiz. Eğer oradan çıkarlarsa biz de hemen gireriz.

23. Korkanların içinden Allah'ın kendilerine lütufda bulunduğu iki kişi şöyle dedi: Onların üzerine kapıdan girin; oraya bir girdiniz mi, artık galip sizsiniz. Eğer mü'minler iseniz ancak Allah'a güvenin.

24. "Ey Mûsâ! Onlar orada bulundukları müddetçe biz oraya asla girmeyiz; sen ve Rabbin gidin savaşın; biz burada oturacağız" dediler.

25. Mûsâ: "Rabbim! Ben kendimden ve kardeşimden başkasına hakim olamıyorum; bizimle, bu yoldan çıkmış toplumun arasını ayır" dedi.

26. Allah: "Öyleyse orası onlara kırk yıl yasaklanmıştır: Yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaşacaklar. Artı i sen, yoldan çıkmış toplum için üzülme" dedi.

Ayetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah bu mübarek sûrenin ilk âyetlerinde mü'min kullan için koyduğu lükümleri, özellikle bunların en önemlisi olan helal ve haramı a-çıkladıktan sonra burada da İslam dinine girmeyi onlara nasip etmek ve kötülük günahları onlardan defetmek suretiyle vermiş olduğu nimetini hatırlattı. Bunun ardından da, Ehl-i kitap olan Yahudi ve Hıri s uyanlara verdiği nimetini, onlardan ahid ve söz aldığını, fakat onların bu ahdi bozduklarını, dolayısıyla kıyamet gününe kadar Allah'ın hışmına ve düşmanlığına uğradıklarını açıkladı. Daha sonra bu iki grubu Kur'an'ın nuruyle hidâyete ermeye son peygamberin şeriatına uymaya ve içinde bulundukları sapıklıkları ve evhamı terketmeye çağırdı. [39]

Kelimelerin İzahı

Nakîb, toplumun durumlarını ve menfaatlerini gözetip koruyan büyüğü demektir. Bu, topluluğun kefili gibidir.

Onları desteklersiniz demektir. jty£\ hürmet ve saygı manasınadır.

Sevâe's-sebîl, yolun ortası demektir.

Kâsiye; katı, hayrı kabul etmeyen manasınadır. Kâsiye ile âtiye aynı mânâyadır.

Haine, hainlik demektir. Hain bir kimsenin sıfatı olarak da kul-labılabilir. Nitekim, taşkın bir erkeğe hadis ravisine de denilir ki, her iki terkipte de, sonunda (S) bulunan kelimeler, müzekkere sıfat olmuştur.

Sürekli olacak şekilde yerleştirdik. Bu kelime mastarından alınmıştır. Bir şey diğerine yapıştığı zaman denilir.

Fetret, kesinti demektir,

Şaşkın şaşkın dolaşacaklar demektir. (tîh), şaşırmak ve kaybolmak manasınadır. [40]

Nüzul Sebebi

Nadîroğullan Rasulullah (s.a.v.)'ın başına değirmen taşı atmak ve Rasulullah (s.a.v.) ve Ashabı ile yaptıkları ahdi bozmak istediler. Bunun üzerine Yüce Allah Ey iman edenler! Allah'ın size olan nimetini hatırlayın. Hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmişti de Allah onların ellerini sizden çek-misti." âyetini indirdi[41]

Âyetlerin Tefsiri

11. Ey mü'minler! Allah'ın düşmanlarınızdan korumak suretiyle size lütfettiği nimetini hatırlayın. Hani bir topluluk size el uzatmak yani sizi yakalayıp öldürmek ve yok etmek istemişti de Allah, onların ellerini sizden çekmiş, yani sizi onların şerrinden korumuş ve size eziyet etmelerine engel olmuştu. Emirlerine sarılmak ve yasaklarından kaçınmak suretiyle Allah'tan korkunuz. Mü'minler, sadece Allah'a güvensinler. Şüphesiz Allah onların yardımcısı dır ve onlara kafidir. Bundan sonra Yüce Allah Yahudilerin durumlarını ve fıtratlarında taşıdıkları hainlik ve ahdi bozma gibi hususiyetlerini anlatarak şöyle buyurdu: [42]

12. Andolsun ki Allah, İsrailoğullarından, sağlam bir söz almıştı. İçlerinden on iki de başkan göndermiştik. Yani Musa'ya 12 tane başkan seçmesini emretmiştik. Her Kabilenin bir başkam olup, bu başkan Kabilesinin verdiği sözde duracağına dair kefil olacaktır. Nakîb, topluluğun büyüğü ve onların işlerini yürüten kimse demektir. Zemahşerî şöyle der: İsrailoğulları, Firavun'un helak olmasından sonra Mısır'da yerleşince, Allah onlara Suriye bölgesindeki "Eriha" ya gitmelerini emretti. Bu bölgede zorba Ken'anlılar yaşıyordu.

Allah İsrailoğullarına:

"Eriha'yı sizin için yerleşecek bir yurt ve karargâh olarak yazdım. Orada bulunanlara karşı cihat edin. Şüphesiz ben sizin yardımcınızın!11 buyurdu ve Mûsâ (a.s)'ya her Kabileden bir başkan seçmesini emretti. Bunun üzerine Hz.Mûsâ (a.s) başkanları seçti ve onlarla birlikte yola çıktı. Ken'an topraklarına yaklaştıklarında Hz. Mûsâ (a.s) onları Ken'anlılar hakkında gizlice haber toplamaya gönderdi. Başkanlar orada iri cüsseli, güçlü kuvvetli insanlardan bir topluluk gördüler ve korkup geri döndüler. Gelir gelmez de kavimlerine anlattılar. Halbuki Mûsâ (a.s) onlara gördüklerini söylemeyi yasaklamıştı. Fakat, nakîpler sözlerinde durmadılar ve gördüklerini kavimlerine anlattılar. Ancak onlardan ikisi sözlerinde durdu ve gördüklerini anlatmadılar.[43] Allah:"Şüphesiz ben sizinle beraberim, sizin yardımcınızım." buyurdu. Buradaki "lâm" kasem ifade eder. Yani," Ey İsrailoğulları! yemin ederim ki eğer size farz kıldığım namazı dosdoğru kılar, zekatı verir, peygamberlerimi tasdik eder, onlara yardımcı olur ve düşmanlardan korursanız bir de, Allah'ın rızasını elde etmek için malınızı hayır yolunda harcıyarak Allah'a güzel bir borç verirseniz günahlarınızı mutlaka silerim". Bu cümle, yeminin cevabıdır. Beyzâvî şöyle der: Bu cümle şartın cevabı yerine de geçmiştir.[44] Sizi mutlaka, köşklerinin ve ağaçlarının altından su, süt, şarap ve bal nehirleri akan cennetlere sokarım. Bu ahitten sonra kim kâfir olursa, artık o doğru yoldan çıkmjş ve kuşku götürmeyecek bir şekilde sapıklığa düşmüştür. [45]

13. Ahitlerini bozdukları için onları lanetleyip rahmetimizden uzaklaştırdık ve kalplerini, imanı kabul için yumuşamayacak şekilde kas katı kıldık.[46] Onlar kitaplarını tahrif ederek kelimelerin yerlerini değiştirirler. İbn Kesir şöyle der: Allah'ın kitabı Tevrat'ı, indirdiği mânâdan başka bir mânâya yorumlar ve Allah'ın maksadındın başka bir mânâya çekerler. Allah'ın söylemediğini O'na iftira ederler.[47] Kuşkusuz, Allah'ın kelamım değiştirmeye cüret etmekten daha büyük bir suç yoktur, Tevrat'ta kendilerine verilen emirlerin büyük bir bölümünü terkettiler. Ey Muhammed! Sen devamlı bir şekilde onların ahitlerini bozarak ve tuzaklar kurarak hainlik ettiklerini görürsün. Ahdi bozmak ve hainlik etmek onların ve atalarının adetidir. Ancak onlardan müslümanlığı kabul eden az bir grup böyle yapmaz, Yine de sen onları cezalandırma, affet ve onlardan kötülük yapanlara aldırma. Şüphesiz Allah, güzel iş yapanları sever. Bu âyetin hükmü, savaş ve cizye âye-tiyle kaldırılmıştır. Nitekim cumhur da bu görüştedir. [48]

14. Kendilerinin, Allah'ın yardımcıları olduklarını iddia eden ve kendilerine Nâsarâ (Hıristiyan) ismini verenlerden de, Allah'ı birliyeceklerine ve O'nun Rasulu Muhammed (s.a.v.)'e iman edeceklerine dair söz aldık, İncil'de onlara, peygamberlere iman etmek emredildiği halde onu terkettiler ve ahdi bozdular. bu sebeple, kıyamete kadar sabit kalmak Üzere Hıristiyan gruplar arasında düşmanlık ve kin yerleştirdik. îbn Kesir şöyle der: Onlar sürekli olarak birbirlerine kin besler, saldırır ve birbirlerini kâfir sayar ve la'netlerler. Her grup, diğerinin kendi mabetlerine girmesini engeller...[49]

Aynı dine mensup oldukları halde batı toplumlarının birbirlerini yok etmek için çeşitli yollar aradığını görüyoruz. Bir kısmı atom bombası icat ediyor, bir kısmı hidrojen bombası icat ediyor. Bunlar Öyle yok edici maddelerdir ki, meydana getirecekleri zâyiât ve katliâmı aklın tasavvur etmesi mümkün değildir. "Allah bunlarla ancak dünya azaplarını çoğaltmayı ve canlarının kâfir olarak güçlükle çıkmasını istiyor[50] Yakında, Allah onlara yapmakta olduklarını haber verecektir. Yani çirkin amellerinin cezasını çekeceklerdir. Bu, Hıristiyanlar için bir tehdittir. [51]

15. Bu ayet Yahudi ve Hıristiyanlara hitap etmektedir. Yani, Ey Ehl-i kitap! Elçimi; Muhammed size hak dini getirdi. O size, kitabınızda bulunan fakat gizle diğiniz birçok şeyi açıklar ki bunlar Muhammed'e iman, recm âyeti, cumai tesinin hürmetini ihlal ettiği için maymuna çevrilenlerin kıssası ve gizle diğiniz diğer şeylerdir. Bir çoğunu da açıklamayıp bırakır. Se dece Hz. Muhammed (s.a.v.)'in peygamberliğine delil ve onun doğruluğu n gösteren şeyleri size açıklar. Eğer herşeyi açıklasrydı sizi rezil ederd Teshil yazarı şöyle der: Bu âyet Hz. Muhammed (s.a.v.)'in peygambe liginin doğruluğunu gösterir. Çünkü o ümmî olduğu ve Hıristiyanların kitaplarını okumadığı halde, kitaplarında gizlediklerini onlara açıkladı.[52] Kuşkusuz Allah'tan size bir nur geldi. O Kur'an'dır. Çünkü Kur'an şirk ve şüphe karanlıklarını yok edicidir. O, apaçık bir kitaptır ve mucize oluşu meydandadır. [53]

16. Allah Kur'an'Ia, kendi rızasına uyanları kurtuluş, selamet ve doğruluk yollarına iletir. Onları, kendi iradesi ve yardımıyla, küfür karanlıklarından iman nuruna çıkarır. Ve onları dosdoğru bir yola iletir. O yol, İslam dinidir. Yüce Allah bundan sonra, Hıristiyanların ilâh olduğuna inanmak suretiyle Hz.Isa hakkındaki aşırılıklarından bahsederek şöyle buyurdu: [54]

17. Andolsun ki, "Allah, Meryem oğlu Mesih'tir" diyenler kâfir olmuştur. Bunlar, Allah'ın Hz. İsa'ya hulul ettiğini iddia eden bir grup hiristiyandır. Bunlar İsa (a.s)'yı ilâh edinmişlerdir. Dolayısıyla bunların kitaplarında Rab Yesû' geldi" ve benzeri âyetler görmekteyiz. Onlara göre Yesû' Hz.İsa'dır.[55] Ey Muhammed, onlara de ki: Siz gerçekten yalan söylüyorsunuz. Eğer Allah İsa'yı, an nesini ve bütün yeryüzündekileri helak etmek istese, kim Allah'ın azabını savabilir? İsa zayıf bir kuldur. Diğer yaratıklar gibi yok olmaya müsaittir. Böyle olan bir kimse ise ilâhiıktan uzaktır. Eğer ilâh olsaydı, kendini fânî olmaktan kurtarırdı, Göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan mahlukatın ve harikulade şeylerin mülkiyeti Allah'a aittir. O, dilediğini yaratmaya kadirdir. İşte bunun içindir ki, İsa'yı babasız olarak yarattı. Allah herşeye kadirdir. Hiçbir şey onu aciz bırakamaz.

Bundan sonra Yüce Allah, Yahudi ve Hıristiyanların iftiralarını anlatarak şöyle buyurur: [56]

18. Yahudiler ve Hıristiyanlar: "Biz, Allah'ın oğullan ve dostlarıyız" dediler. Yani babalara göre oğullar nasılsa, Allah'a göre biz Öyleyiz. Biz onun dostlarıyız. Çünkü biz onun dinine göre yaşamaktayız, dediler. İbn Kesir şöyle der: Biz onun peygamberlerine mensubuz. Peygamberler ise onun oğullarıdır. Allah onları korumuştur. Dolayısıyla bizi de sever.[57] De ki, iddia ettiğiniz gibi, Allah'ın oğulları ve dostları iseniz inkâr ve iftiranıza karşılık size niçin cehennem ateşini hazırladı? Bilakis siz, Allah'ın yarattığı diğer insanlar gibi bir insansınız. Bütün kullan hakkında hüküm verecek olan Yüce Allah'tır. O, kullarından dilediğini bağışlar, dilediğini cezalandırır. O'nun hükmüne itiraz yoktur, hiçkimse onun emrini geri çeviremez. Gökler, yer, bunların arasındakiler, hepsi Allah'ın mülküdür. Onun tasarrufu ve yönetimi altındadır. Dönüş ancak Onadır. Yüce Allah bundan sonra onları son peygambere imâna davet ederek şöyle buyurdu: [58]

19. Ey Yahudi ve Hıristiyanlar! Peygamberlerin arası kesildiği ve dinin yok olduğu bir sırada elçimiz Muhammed size dinin hükümlerini açıklayıcı olarak geldi. Hz.İsa (a.s) ile Hz. Muhammed (s.a.v.) arasındaki kesinti süresi beşyüzaltmış senedir. Bu süre içinde hiç peygamber gönderilmemiştir. Size elçimiz geldi ki, "bize hayrı müjdeleyen ve serden sakındıran herhangi bir peygamber gelmedi" diyerek delil getirmeyesiniz. İşte Muhammed, size müjdeleyici ve uyarıcı olarak geldi. Allah herşeye kadirdir. İbn Cerir şöyle der: Allah, kendine isyan edenleri cezalandırmaya, itaat edenlere sevap vermeye kadirdir. Bundan sonra Yüce Allah Yahudilerin inat ve inkârlarını anlatarak şöyle buyurdu: [59]

20. Ey Muhammed, hatırla ki, bir zamanlar Mûsâ İsrailoğullarına şöyle demişti: Ey kavmim, Allah'ın size verdiği yüce nimetini hatırlayınız ve bu nimete karşılık ona şükrediniz. Zira Allah içinizden, size dini bilgileri öğretecek peygamberler gönderdi. Sizi krallar gibi yaşattı. Daha önce, Firavun'un zelil köleleri iken, onu boğmak suretiyle sizi ondan kurtardı ve kimse sizi yenemez oldu. Beyzâvî şöyle der: İsrailoğullarına gönderilen peygamberler kadar, hiçbir ümmete peygamber gönderilmemiştir.[60] Âlemlerde hiçbir kimseye vermediği çeşitli nimetleri ve ikramları size verdi. Bunlar denizi yarmak, bulutları . gölgelik kılmak, bıldırcın ve kudret helvası indirmek ve benzeri nimetlerdir. [61]

21. Ey kavmim, Allah'ın size vatan olarak yazdığı mukaddes toprağa girin. Beyzâvî şöyle der: Burası Kudüs topraklarıdır. Burası peygamberlerin karargâhı ve mü'minlerin meskeni olduğu için buraya "arz-ı mukaddes" denilmiştir.[62] "Allah'ın size yaz-dığı"ndan maksat, babanız İsrail'in diliyle size vadettiği ve sizin olmasına hükmettiği yer demektir. Zorbalardan korkarak gerisin geriye dönmeyin. Yoksa kaybedersiniz. Teshil yazan şöyle der: Rivayet edildiğine göre Hz.Mûsâ kavmine mukaddes topraklara girmelerini emrettiğinde kavmi orada bulunan zorbacılardan korktu ve Mısır'a dönmek istedi.[63]

22. Dediler ki: Ey Mûsâ! Orada iri cüsseli ve uzun boylu zorba bir kavim var. Bizim onlara karşı kavaşacak gücümüz yok. Onlar Ad kavminden geriye kalan Amalika kavmidir, Onlar bu mukaddes topraklardan çıkıp da, savaşmadan bize teslim etmedikçe biz oraya asla girerniyeceğiz. Amalika orada olduğu sürece bizim girmemiz mümkün değildir. Onlar oradan çıkarlarsa, biz ancak o zaman gireriz. [64]

23. Onlar girmekten çekinince, Allah'ın emrinden ve azabından korkan iyi hal ve kesin iman sahibi iki başkan onları buna teşvik ederek şöyle dedi: Sakın onların iri cüsseli olması sizi korkutmasın. Cüsseleri iri, fakat kalpleri zayıftır. Siz şehrin kapısından üzerlerine yürüdüğünüzde, Allah'ın izniyle onlara galip geleceksiniz. Eğer gerçek mümünler iseniz, sadece Allah'a güvenin. O, şüphesiz sizin yardımcınızdır. [65]

24. Ey Mûsâ! Onlar orada bulundukları müddetçe biz oraya asla girmeyiz; Sen ve Rabbin gidin savaşın. Biz burada oturacağız, dediler. İşte bu, aşın derecede isyandır ve inkârı, Allah ve Rasulünü küçük görmeyi gerektiren bir; ifade kullanarak edepsizlik etmektir. Bunlar nerede, Rasullullah (s.a.v.)'a1 şöyle diyen Ashâb-ı kiram nerede! "Biz sana, İsrailoğullarının peygamberlerine dediklerini demeyiz. Fakat biz sana:" Sen ve Rabbin gidin savaşın. Biz de sizinle beraber savaşacağız" deriz. [66]

25. O zaman Hz.Mûsâ, Allah'tan özür dıliyerek ve beyinsizlerin sözlerinden uzak durarak dedi ki: Ey Rabbim! Kavmime hakim olamıyorum. Ancak kendime ve kardeşim Harun'a hakimim. Adil hükmünle, bizimle senin itaatından çıkanların arasını ayır. [67]

26. Yüce Allah Hz.Musa'nın duasını kabul etti ve İsrailoğullarmı kırk sene Tîh çölünde bırakarak cezalandırdı. Hz.Musa'ya şöyle buyurdu kırk sene müddetle mukaddes topraklara girmek onlar için haram kılındı. Yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaşacaklar ve oradan çıkış yolu bulamıyacaklar. Teshil yazan şöyle der: Rivayet edildiğine göre İsrailoğuiları bütün gece yürüyorlardı. Sabaha çıktıklarında kendilerini akşam yola çıktıkları yerde buluyorlardı.[68] Artık sen onlar için üzülme. Zira onlar itaatten çıkarak azaba müstehak olmuş kimselerdir. [69]

Edebî Sanatlar

1. Hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmişti." Burada "el uzatmak" tabiri, yakalamak ve öldürmekten kinayedir. "Ellerini çekmek" ise, engellemek ve durdurmaktan kinayedir.

2. Onlardan gönderdik". Burada üçüncü şahıs fiilinden birinci şahıs fiiline dönüş vardır. Sözün akışına göre gönderdi" olması gerekirdi. Yüce Allah, kendi şanına itina göstermek için birinci şahıs fiilini kullandı.

3. Onları, karanlıklardan aydınlığa çıkarır". Burada istiare vardır. "Karanlıklar" inkâr yerine, "aydınlık" da iman yerine müstear olarak kullanılmıştır.

4. Sizi melikler kıldı." Burada teşbîh-i beliğ vardır. Yanı, "Sizi bolluk ve huzur içinde yaşama bakımından melikler gibi kıldık". Teşbîh edatı ve vech-i şebeh hazfedüdiği için, teşbîh-i beliğ olmuştur.

5. Bağışlar" ve ceza verir" kelimeleri arasında tıbak sanatı vardır.

6. Allah onlara lütufda bulundu". Bu, cümle-i mûteriza (ara cümlesi) olup Allah'ın, salih kullarına verdiği lutfu açıklar. [70]

Faydalı Bilgiler

1. İçerisinde temiz peygamberler yaşadığı için Kudüs'e, "Mukaddes (temiz) topraklar" ismi verildi. Böylece peygamberler sayesinde temiz ve şerefli oldu. Zarf, mazruf ile güzelleşti.

2. Ariflerden biri fakihlerden birine: "Dostun, dostunu cezalandırmayacağını Kur'an'da nerede bulabilirsin?" diye sordu. Fakih sustu, cevap veremedi. Bunun üzerine arif şu âyeti okudu ki: Allah sizin dostunuzsa, günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor?" Bu âyette, dostun, dostuna azap etmeyeceğine delil vardır.[71]

27. Onlara, Âdem'in iki oğlunun haberini gerçek olarak anlat: Hani birer kurban takdim etmişlerdi de birisinden kabul diğerinden ise kabul edilmemişti. Kurbanı kabul edilmeyen: "Andolsun seni öldüreceğim" dedi. Diğeri de, "Allah ancak takva sahiplerinden kabul eder" dedi.

28. "Andolsun ki sen, öldürmek için bana elini uzatsan bile ben sana, öldürmek için el uzatacak değilim. Ben, alemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarım."

29. "Ben istiyorum ki, sen, hem benim günahımı, hem de kendi günahını yüklenip ateşe atılacaklardan olasın; zalimlerin cezası işte budur" dedi.

30. Nihayet nefsi onu, kardeşini öldürmeye itti de onu öldürdü; bu yüzden de kaybedenlerden oldu.

31. Derken Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini ona göstermek için yeri eşeleyen bir karga gönderdi. Katil kardeş" Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar da olamadım mı ki kardeşimin cesedini gömeyim" dedi ve ettiğine yananlardan oldu.

32. İşte bu yüzdendir ki İsrailoğullarma şöyle yazmıştık: Kim, bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur. Her kim de bir canı kurtarırsa bütün insanları kurtarmış gibi olur. Peygamberlerimiz onlara apaçık deliller getirdiler; ama bundan sonra da onlardan çoğu yine yeryüzünde aşırı gitmektedirler.

33. Allah ve Rasulüne karşı savaşanların ve yeryüzünde düzeni bozmaya çalışanların cezası ancak ya öldürülmeleri, ya asılmaları, yahut el ve ayaklarının çaprazlama kesilmesi, yahut da bulundukları yerden sürülmeleridir. Bu onların dünyadaki rüsvaylığıdır. Onlar için ahirette de büyük azap vardır.

34. Ancak, siz kendilerini yenip ele geçirmeden önce tevbe edenler müstesna; biliniz ki Allah çok bağışlayıcı ve merhamet edicidir.

35. Ey iman edenler! Allah'tan korkun. O'na yaklaşmaya yol arayın ve yolunda cihad edin ki kurtuluşa eresiniz.

36. Şüphe yok ki kâfir olanlar, yer yüzündeki her şey ve bunun yanında da bir o kadarı kendilerinin olsa da kıyamet gününün azabından kurtulmak için onu fidye verseler onlardan asla kabul edilmez; onlar için elem verici bir azap vardır.

37. Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.

38. Hırsızlık eden erkek ve kadının, yaptıklarına karşılık bir ceza ve Allah'tan bîr ibret olmak üzere ellerini kesin. Allah izzet ve hikmet sahibidir.

39. Kim bu haksız davranışından sonra tevbe eder ve durumunu düzeltirse, şüphesiz Allah onun tevbesini kabul eder. Allah çok bağışlayıcı ve merhamet edicidir.

40. Bilmez misin ki, göklerde ve yerde ne varsa hepsinin mülkiyeti Allah'a aittir; dilediğine azap eder ve dilediğini bağışlar. Allah her şeye hakkıyla kadirdir.

Âyetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah Önceki âyetlerde İsrailoğullarının inallarını ve zorbalara karşı savaşma hususunda, Allah'ın emrine isyanlarım anlattıktan sonra, bu âyetlerde de Âdem (a.s)'in iki oğlunun kıssasını, Kabil'in Allah'ın emrine isyanını ve Allah'ın, öldürülmesini haram kıldığı suçsuz bir nefsi öldürmesini anlattı. Yahudiler, isyan hususunda, yeryüzünde Allah'a ilk isyan edenin peşinden gittiler. Yahudilerdeki kötü huy, Âdem'in ilk oğlundan onlara intikal eden huydur. İsrailoğullarmın kıssası ile Âdem'in iki oğlunun kıssası, inat ve isyan bakımından birbirlerine benzemektedir. Bundan sonra Yüce Allah, devlet emniyetine karşı Çikan yol kesicilere, hırsızlara ve yeryüzünde fesat çıkaranlara verilecek cezayı anlattı. [72]

Kelimelerin İzahı

Kurbân, kendisiyle Allah'a yaklaşılan şey demektir.

"Dönersin" demektir. Bir kimse eve döndüğünde denilir.

Aldattı ve işi kolaylaştırdı manasınadır. Bir şey kolaylaşıp boyun eğdiğinde denilir. Birşeyi, onun için kolaylaştırdı" demektir.

"Araştırıyor, gözetliyor" manasınadır.

Sev'e, avret yeri demektir.

Yâ veyletâ, eyvah mânâsına olup üzüntü ve pişmanlık ifade eden bir kelimedir. Sîbeveyh şöyle der: Bu kelime, helak olma esnasında söylenilen bir kelimedir.

Sürülürler. Bir kimse birini kovduğu ve sürgün ettiği zaman ölü denilir. Bu kelime aslında, helak etmek mânâsına gelir. Eşyanın âdisi için kullanılan kelimesi de bu köktendir.

Hızy, rezillik ve zillet manasınadır. "Allah onu rezil ve zelil etsin" mânâsına denilir.

Vesile, kendisiyle Allah'a ulaşılan herşeye vesile denir. Nekâl, ceza manasınadır. [73]

Nüzul Sebebi

Enes'ten rivayet edildiğine göre, Ureyne Kabilesinden bir grup, Medine'ye Rasulullah (s.a.v.)'m yanına geldiler, fakat Medine'nin havasına alışamayıp hasta oldular. Bunun üzerine Rasulullah (s.a.v.) onları, zekat develerinin yayıldığı yöreye gönderdi. Develerin sütlerini içmelerini, hastalıklarını da bu develerin sidikleri üe tedâvî etmelerini emretti. Adamlaı gittiler, bir müddet sonra sağlıklarına kavuşunca Hz.Peygamber (s.a.v.)'in çobanını öldürdüler ve develeri sürüp götürdüler. Rasulullah (s.a.v.) arka lanndan bir müfreze gönderip onlan yakalattı. Medine'ye getirildiler. Rasu lullah (s.a.v.)'m emri üzerine elleri ve ayaklan kesildi, gözleri çıkarıldı ve ölünceye kadar, kızgın güneş altında bırakıldılar. Bunun üzerine Allah ve Rasulüne karşı savaşanların cezası...." âyeti nazil oldu.[74]

Âyetlerin Tefsiri

27. Ya Muhammed! O hasetçi Yahudilere ve benzerlerine, Âdem'in oğulları Hâbil ile Kabil'in haberini hak ve doğru olarak anlat. Bu kıssa ile onlara öğüt ver. Çünkü bu gerçek bir kıssadır. O zaman her ikisi de kurban takdim etmişler, fakat Hâbil'in kurbanı kabul edilmiş, Kabil'in kurbanı kabul edilmemişti. Müfessirler der ki: Bu iki kardeşin kurban takdim etmelerinin sebebi şu idi: Havva, her batında bir erkek ve bir kız doğuruyordu. Bir batında doğan erkek, diğer batında doğan kızla evleniyordu. Âdem (a.s) Kabil'i Hâbil'in kızkadeşi ile, Hâbil'i de Kabil'in kız kardeşi ile evlendirmek isteyince Hâbil buna razı olmuş, Kabil ise razı olmamıştı. Çünkü onun ikiz kardeşi daha güzeldi. Bunun üzerine Âdem (a.s) onlara: "İkiniz de birer kurban takdim edin. Hanginizin kurbanı kabul edilirse, onunla o evlensin" dedi. Kabil ziraatçı idi. Ekinin en kötüsünü kurban olarak takdim etti. Hâbil'in ise koyunları vardı. O da, yanında bulunan en güzel koçu kurban etti. Gökten bir ateş inerek Hâbil'in kurbanını yaktığı için, onun takdim ettiği kurban kabul edilmiş oldu. Bunun üzerine Kabil, daha çok kıskançlık ve öfkeye kapılarak Hâbil'i Ölümle tehdit etti.[75] "Andolsun seni öldüreceğim" dedi. Hâbil: Niçin diye sordu. Kabil: "Çünkü senin kurbanın kabul edildi, benim ki kabul edilmedi" dedi. JlsBunun üzerine Hâbil şöyle dedi: "Bunda benim günahım ne? Allah ancak Rab-binden korkanların ve niyeti samimi olanların kurbanını kabul eder". Beyzâvî şöyle der: Kabil, Hâbil'in kurbanının kabul edilmesini aşırı derecede kıskandığı için onu ölümle tehdit etti. Hâbil ona cevap olarak: "Başına bunun gelmesine, takvayı terketmek suretiyle sen kendin sebep oldun. Yoksa bunlar senin başına benim yüzümden gelmedi" dedi. Bu, taatın, ancak Allah'tan korkan mü'min bir kuldan kabul edileceğini göstermektedir.[76]

28. Sen haksız yere, beni öldürmek için bana elini uzatsan da, ben sana karşılık verecek değilim. İbn Abbas der ki: "Yani, ben kendimi korumak için sana karşı gelecek değilim Ben sana elimi uzatmam. Çünkü ben, alemlerin Rabbı olan Allah'tan korkarım". Zemahşerî der ki: "Bazıları, Hâbil'in Kabil'den daha kuvvetli olduğunu, fakat Allah'tan korktuğu için kardeşini öldürmekten sakındığını" söylemişlerdir.[77]

29. "Ben istiyorum ki sen, hem benim hem de kendi günahını yüklenip ateşe atılanlardan olasın." Yani, eğer beni öldürürsen, bu benim için, seni öldürmemden daha iyidir. Ebu Hayyan şöyle der: Eğer kaderde, benim seni öldürmem veya senin beni öldürmen yazılı ise, ben, Allah'ın yardımına nail olan bir mazlum olmayı tercih ederim, zalim olmayı değil.[78] İbn Abbas şöyle der: Ben, önce davranıp da seni öldürmem. Böyle yapmaktan maksadım, senin beni öldürdüğün takdirde hem beni Öldürmenin hem de daha önce işlediğin suçların günahını yüklenip ateşe atılanlardan olmandır. Haddi aşanların ve Allah'ın emrine karşı gelenlerin cezası işte budur. [79]

30. Nihayet nefsi ona, kardeşini öldürmesinin güzel ve kolay bir iş olacağını söyledi de onu öldürdü, bu yüzden kaybetti ve bedbaht oldu. İbn Abbas şöyle der: Kardeşi onu, "Eğer beni öldürürsen ateşe atılanlardan olursun" diye korkuttu, fakat o bu işten vazgeçmedi. [80]

31. Derken Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini katile göstermek için, yeri ayak ve gagasıyla eşeleyen bir karga gönderdi. Mücâhid şöyle der: Allah iki karga gönderdi. Birisi diğerini öldürünceye kadar boğuştular. Sonra katil karga, öldürdüğü karga için bir çukur eşerek onu gömdü. Âdem (a.s)'in bu oğlu, ilk öldürülen insan idi. Rivayet edildiğine göre Kabil Hâbil'i öldürdüğü zaman onu meydanda bıraktı. Nasıl gömeceğini bilmiyordu. Nihayet, öldürdüğü arkadaşını gömen bir karga gördü. Onu görünce hasret ve nedamet içinde şöyle dedi: Yazik bana! Şu karga kadar olup da, onun yaptığı gibi kardeşimin cesedini toprağa gömmekten aciz mi oldum!? Böyle diyerek, kardeşini öldürdüğüne değil de, onu nasıl gömeceğini bilmediğine pişman oldu. İbn Abbas şöyle der: Onu öldürdüğüne pişman olsaydı, bu pişmanlık onun için bir tevbe olurdu.[81]

32. İşte Kabil ve Hâbil olayından ve Kabil'in Hâbil'i haksız yere öldürmesinden dolayı, İsrailoğullarına şunları farz kıldık: Sizden kim, başka bir kişiyi öldürmemiş olduğu halde, ki öldürürse kısası hak ederdi- bir kişiyi zulmen öldürürse, keza kim ortada dinden dönmek, yol kesmek gibi kanının heder olmasını gerektiren bir fesat olmaksızın, bir diğer kimseyi öldürürse o, bütün insanları öldürmüş gibi olur.

Beyzâvî şöyle der: Zira o böyle yapmakla kanların hürmetini ihlal etmiş, ihsanların birbirlerini öldürme yolunu açmış ve onlara bu işi yapma cesaretim vermiştir. Bundan maksat, nefisleri öldürmekten men ve onları korumaya teşvik için, kalplerde, bir cam öldürmenin ve ona hayat vermenin büyüklüğünü göstermektir.[82] Her kim de bir canın hayatta kalmasına sebeb olur ve onu yok olmaktan kurtarırsa, bütün insanları kurtarmış gibi olur. Bu âyeti tefsir ederken İbn Abbas şöyle der: Kim, Allah'ın haram kıldığı bir tek canı öldürürse, o, bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de Allah'tan korktuğu için, O'nun haram kıldığı bir nefsi öldürmekten çekinir ve hürmetini korursa, bütün insanlara hayat vermiş, onları ölümden kurtarmış gibi olur.[83]

Biz, İsrail oğullarına bu büyük mükellefiyeti farz kıldıktan sonra, peygamberlerimiz onlara açık mucizeler ve engin deliller getirdiler. Bütün bu yasaklayıcı emirlerden sonra yine de onlar adam öldürmede aşırı gittiler ve bunun vebalinin büyüklüğüne aldırış etmediler. İbn Kesir şöyle der: "İsrailoğulları haram olan şeyleri bile bile işledikleri için bu âyet onları kınamakta ve rezilliklerini ifade etmektedir." Râzî de şöyle der: "Yahudiler, adam öldürmenin vebalinin bu kadar büyük olduğunu bilmelerine rağmen yine de nebileri ve resulleri öldürdüler. Bu, onların kalplerinin ne kadar katı olduğunu ve Allah'a itaatten ne derecede uzak olduklarım gösterir. Bu kıssayı anlatmaktan maksat, Yahudilerin Rasulullah (s.a.v.) ve arkadaşlarını öldürmek maksadıyla suikast düzenledikleri için onu teselli etmek olunca, bu büyük vebalin İsrailoğullarma tahsis edilmesi kelama uygun düşmüş ve maksadı pekiştirmiştir.[84]

Bundan sonra Yüce Allah, yol kesicilerin cezalarım anlatarak şöyle buyurur: [85]

33. Allah'ın dinine, şeriatine, veli kullarına ve Rasullerine karşı savaşanların, günah işlemek ve kan dökmek suretiyle yeryüzünde fesat çıkaranların cezası ancak, azgınhkanndan dolayı Öldürülmeleri, başkalarına ibret olsun diye öldürüldükten sonra asılmaları veya el ve ayaklarının çaprazlama kesilmesi, yani sağ elleri ile soy ayaklarının kesilmesi ya da bulundukları ülkeden başka bir ülkeye sürgün edilmeleridir.[86] Anlatılan bu cezalar

dünyada onlar için bir zillet ve reziliktir. Ahirette de onlar için büyük bir azap vardır. O da cehennem azabıdır. Bazı ilim adamları şöyle dediler: Böyle suçluları cezalandırmakta devlet başkanı serbesttir. İsterse öldürür, isterse asar, isterse el ve ayaklarını keser, isterse sürgün eder. Bu İmam Mâlik'in görüşüdür. İbn Abbas şöyle der: Soygunun her derecesi için bir de rece ceza vardır: Adam öldüren öldürülür, hem adam öldüren hem de malı alan öldürülür ve asılır. Sadece malı alanın eli ve ayağı çaprazlama kesilir. Sadece korku salan ise o yerden sürülür. Bu da cumhurun görüşüdür.[87]

34. Ancak bu isyankar savaşçı ve soygunlardan yakalanıp ta cezaları verilmeden önce tevbe edenler müstesnadır. Bu takdirde biliniz ki tevbe edip te Allah'a dönenler için onun bağışlaması ve rahmeti boldur. Onun tevbesini kabul eder, günahını da bağışlar.

Bundan sonra Yüce Allah mü'minlere takva ve iyi amel sahibi olmalarını emrederek şöyle buyurdu: [88]

35. Ey iman edenler, Allah'ın azabından korkun ve sizi ona yaklaştıracak ibadet ve itaati isteyin. Katâde şöyle der: Allah'a itaatte ve onun razı olacağı amel ile ona yaklaşın. Allah'ın dinini yüceltmek için cihad edin ki kurtuluşa erip sonsuz nimetleri elde edesiniz. [89]

36. Eğer her bir kâfirin yeryüzündeki mal ve servetlerin tümü ve bir o kadar daha malı olsa ve kıyamet gününde Allah'ın azabından kurtulmak için o malı kendi yerine fidye vermek istese bu ona fayda sağlamaz. Onun için elem verici bir azap ta vardır. [90]

37. Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için kesintisiz devamlı bir azap vardır. Hadiste şöyle buyurulmuştur: "Kıyamet gününde kâfir getirilerek kendisine: "Ne dersin! Yeryüzü dolusu altının olsa kurtuluşun için onu fidye olarak verir miydin? diye sorulur. Kâfir "evet" der. Ona şöye denilir: "Senden bundan daha kolayı yani bana şirk koşmaman istenmişti de sen ona diretmiştin" Bundan sonra kâfirin ateşe atılması emredilir ve atılır.[91]

Bundan sonra Yüce Allah hırsıza verilecek cezayı anlatarak şöyle buyurdu: [92]

38. Kadın olsun erkek olsun hırsızlık eden herkesin, yaptığı o çirkin fiile karşılık Allah'tan bir ceza olarak elini kesin. Allah koyduğu kanunlarda hikmet sahibidir. Zulmen el kesmeyi emretmez. [93]

39. Kim hırsızlık ettikten sonra tevbe eder, yaşayış ve amelini ıslah ederse Allah, şüphesiz onun tevbesini kabul eder ve ona ahirette de azap etmez. Şüphesiz Allah'ın mağfiret ve rahmeti boldur. Yüce Allah bundan sonra mülkünün genişliğine ve onun hükmünü bozacak kimsenin bulunmadığına dikkat çekerek şöyle buyurdu: [94]

40. Ey muhatap! Allah'ın kahredici güç ve engin mülk sahibi olduğunu, göklerin ve yerlerin mülkünün onun elinde olduğunu bilmiyor musun? Bu soru takrir ifade eder yani biliyorsun demektir. Allah azap etmek istediğine azap eder, günahını bağışlamak istediğini de bağışlar. O, her şeye kadirdir, hiçbir şey onu aciz bırakamaz. [95]

Edebî Sanatlar

1. öldürdü ve diriltti kelimeleri arasında tıbak vardır. Bu, edebi sanatlardandır. Aynı şekilde, azap eder ve bağışlar" kelimeleri arasında da tıbak sanatı vardır.

2. Allah'a karşı savaşanlar" cümlesinde muzaf hazfedilmiştir. Takdiri, Allah'ın dostlarına karşı savaşanlar şeklindedir. Çünkü Allah'a karşı ne savaşılır, ne de Allah mağlup edilir. Kelâm, mecaz yoluyla söylenmiştir.

3. Kim, o nefsi diriltirse" cümlesinde istiare vardır. Çünkü maksat, "kim onu sağ bırakır, öldürmeye teşebbüs etmezse" demektir. Zira ölümünden sonra bir nefsi diriltmeye Allah'tan başka kimsenin gücü yetmez.

4. Şüphe yok ki kâfir olanlar, yeryüzündeki her şey ve bunun yanında da bir o kadarı kendilerinin olsa da, kıyamet gününün azabından kurtulmak için onu fidye verseler, onlardan asla kabul edilmez." Zemahşerî şöyle der: Bu, azabın onlardan ayrılmayacağını ve onlar için hiçbir şekilde azaptan kurtuluş yolu olmayacağını vurgulayan bir temsildir.[96]

5. uzatsan bile" sözü ile Ben el uzatacak değilim" sözü arasında tıbak-ı selb vardır. [97]

Faydalı Bilgiler

1. Herhangibir kimseyi bir yerden nefy etmek, onu, sürgün etmek, kovmak ve uzaklaştırmak şeklinde olabileceği gibi, hapsetmekle de olabilir. Bunun içindir ki Malik (r.a) şöyle der: Nefy, hapsetmek demektir. Zira hapsedilen şahıs, geniş dünyadan dar bir dünyaya sürgün edilir. Nitekim, hapishanede bulunan şair şöyle demiştir:

Dünyadan ve orada yaşayanlardan ilgiyi kestik. Biz ne dirilerdeniz, ne de ölülerden. Herhangi bir ihtiyaç için bize bir gün gardiyan geldiğinde, hayret eder ve :" Bu adam dünyadan geldi" deriz.[98]

2. Bu sûrenin 38. âyetinde, erkek hırsız kadın hırsızdan önce zikredilmiş; Nur sûresinin 2. âyetinde buyurularak, zina eden kadın zina eden erkekten önce zikredilmiştir. Bunun sırrı şudur: Hırsızlığa, erkek kadından daha cür'etlidir, dolayısıyla erkek önce zikredilmiştir. Kadının zina yapması ise daha çirkin ve daha kötüdür. Dolayısıyla, onlardan herbirinin bu şekilde getirilmesi makama uygun düşmüştür.

3. Asmai şöyle der: Bir gün, âyetini okudum. Sonunu sehven Allah izzet ve hikmet sahibidir" yerine Allah çok bağışlayan, pek esirgeyendir" şeklinde okudum. Yanımda bir be-devî vardı. Bana, "Bu kimin sözüdür" diye sordu. Ben: "Allah kelamıdır" dedim. Bedevi: "Hayır, bu, Allah kelamı olamaz, âyeti bir daha oku bakalım" dedi. âyeti dikkatle tekrarlayınca, doğru olarak şeklinde okudum. Bedevi: "Evet, işte bu, Allah kelamıdır" dedi. Ben: "Kur'an okumasını biliyor musun?" diye sordum. Bedevi: "Hayır" dedi. Ben: "Öyleyse hata ettiğimi nereden anladın?" diye sordum. Bedevi: "Bre adam, Allah izzet sahibi oldu, hükmetti ve kesti. Eğer bağışlasa ve merhamet etseydi, elbette kesmezdi" dedi.[99]

4. Yüce şeriatı inkâr edenlerden biri, az bir mal çalan hırsızın elinin kesilmesine itiraz etti ve bu hususta aşağıdaki şiiri söyledi:

Kasten kesildiği takdirde beşyüzlerce altınla diyeti ödenen el, dinarın dörtte biri kadar az bir malı çalınca nasıl kesilir? Bu, bir zulümdür. Bizim, sadece susmak ve ateşten, mevlamıza sağınmaktan başka çaremiz yoktur. İlim adamlarından biri ona şöyle cevap verdi:

El, emin iken değeri yüksekti. Eminlik onun değerini artırmıştı. Hainlik edince değeri düştü, yani, hıyanet zilleti onun değerini düşürdü. Yaratanın hikmetini anla. Ne doğru söz! [100]

Hırsızın Elinin Kesilmesi Hususunda Bir Kaç Söz

Batılı bazı kimseler, hırsızın elini kestiği için İslam şeriatını ayıplar, bu cezanın medenî toplumlara yakışmayacak derecede ağır olduğunu iddia eder ve hırsızı caydırmak için hapis cezası vermenin yeterli olduğunu söylerler." Selim bir mantığa dayanmayan bu felsefe neticesinde suçlar artmış; terör olayları çoğalmıştır. Hapishaneler suçlular ve emniyet ve sükûnu tehdit eden teröristlerle dolmuştur. Hırsız, hiçbir şeyden korkmadan emniyet ve sükûnet içinde hırsızlığını yapar. Sadece hapishane korkusu vardır. Orada da, yeme ve giyme ihtiyaçları temin edilir. Beşerî kanunun takdir ettiği ceza süresini bitirdikten sonra oradan çıkar. Şüphesiz ki böyle bir kimse, suç işlemeye daha eğilimli olur ve daha rahat kötülük yapabilir. Günden güne suç sayısının artmasıyla ilgili okuduklarımız ve işittiklerimiz bu tezimizin doğruluğunu vurgular. Bu da, beşerî akim bu tehlikeli hastalıkları tedavi edecek faydalı ve şifalı ilacı elde etme hususundaki kusurundan kaynaklanmaktadır. İslam'a gelince, o, kötülüğü kökünden söküp atmıştır. Kesilen tek bir el, suçluları caydırmak için yeterlidir. Bu ne hikmetli kanun! [101]

41. Ey Resul! Kalbleri iman etmediği halde ağız-larıyle "inandık" diyen kimselerden ve Yahudilerden küfür içinde koşuşanlar seni üzmesin. Onlar durmadan yalana kulak verirler, ve sana gelmeyen kimselere kulak verirler; kelimeleri, yerlerinden kaydırıp değiştirirler. "Eğer size şu verilirse hemen alın, o verilmezse sakının!" derler. Allah bir kimseyi şaşkınlığa düşürmek isterse, sen Allah'a karşı, onun lehine hiçbir şey yapamazsın. Onlar, Allah'ın kalblerini temizlemek istemediği kimselerdir. Onlar için dünyada rezillik vardır ve ahirette onlara mahsus büyük bir azap vardır.

42. Hep yalana kulak verir, çok haram yerler. Sana gelirlerse, ister aralarında hüküm v«r, ister onlardan yüz çevir. Eğer onlardan yüz çevirirsen sana hiçbir zarar veremezler. Ve eğer hüküm verirsen, aralarında adaletle hükmet. Allah âdil olanları sever.

43. İçinde Allah'ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu halde nasıl seni hakem kılıyorlar da, sonra verdiğin hükümden yüz çevirip gidiyorlar? Onlar inanmış kimseler değildir.

44. Biz, içinde doğruya rehberlik ve nur olduğu halde Tevrat'ı indirdik. Kendilerini Allah'a vermiş peygamberler onunla, Yahudiler arasında hükmederlerdi. Allah'ın Kitab'ını korumaları kendilerinden istendiği için Rablerine teslim olmuş zâhidler ve bilginler de onunla hükmederlerdi. Hepsi ona şahidlerdi. Şu halde, insanlardan korkmayın, benden korkun, âyetlerimi az bir bedel karşılığında satmayın. Kim Allah'ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar kâfirlerin ta kendileridir.

45. Tevrat'ta onlara şöyle yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş. Yaralar da kısastır. Kim bunu bağışlarsa kendisi için o keffâret olur. Kim Allah'ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar zalimlerdir.

46. Kendinden önce gelen Tevrat'ı doğrulayıcı olarak peygamberlerin izleri üzerine, Meryem oğlu îsâ'yı arkalarından gönderdik. Ve ona, içinde doğruya rehberlik ve nur bulunmak, önündeki Tevrat'ı tasdik etmek, sakınanlara bir hidâyet ve öğüt olmak üzere İncil'i verdik.

İncil'e inananlar, Allah'ın onda indirdiği ile hükmetsinler. Kını Allah'ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar fasıklardır.

48. Sana da, daha önceki kitabı doğrulamak ve onu korumak üzere hak olarak Kitab'ı gönderdik. Artık aralarında Allah'ın indirdiği ile hükmet; sana gelen gerçeği bırakıp da onların arzularına uyma. Her birinize bir şeriat ve bir yol verdik. Allah dileseydi sizleri bir tek ümmet yapardı; fakat size verdiği şeyde sizi denemek için böyle yaptı. Öyleyse iyi işlerde birbirînizle yarışın. Hepinizin dönüşü Allah'adır. Artık size, üzerinde ayrılığa düştüğünüz şeyleri O haber verecektir.

49. Aralarında Allah'ın indirdiği ile hükmet ve onların arzularına uyma. Allah'ın sana indirdiği hükümlerin bir kısmından seni saptırmamalarına dikkat et. Eğer yüz çevirirlerse bil ki Allah bazı günahları sebebiyle başlarına mutlak bir musibet getirmek istiyor. İnsanların birçoğu da zaten yoldan çıkmışlardır.

50. Yoksa onlar (İslam öncesi) Cahiliyyet İdaresini mi arıyorlar? İyi anlayan bir topluma göre, hükümranlığı Allah'tan daha güzel kim vardır?

Âyetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah Önceki âyetlerde Âdem (a.s)'in iki oğlunun kıssasını, kıskançlık ve zulüm sebebiyle kardeşin kardeşi öldürme cür'etini ve hırsızlık ve soygunla ilgili hükümleri anlattıktan sonra, burada da münafık ve Yahudilerin Peygambere (s.a.v.) karşı kıskançlıklarını, peygamberin (s.a.v.) ve Ashabının başına felaketlerin gelmesini beklediklerini anlattı, Rasulullah (s.a.v.)'a, insanlık düşmanlarından gelecek eziyetlere üzülmemesini emretti. Çünkü Allah, Rasulünü düşmanların şerrinden koruyacak ve onların tuza-ğından kurtaracaktı. Bundan sonra da Yüce Allah, Tevrat'ta indirdiği nûrânî hükümleri açıkladı. [102]

Kelimelerin İzaht

Seni üzer. Hüzün ve hazen her ikisi de sevincin zıddı olup

üzülmek demektir.

Suht, haram manasınadır, itaati arın sevabım yok edip kökünü kestiği için harama bu isim verilmiştir. Suht aslında helak manasınadır.

Nitekim âyet-i kerimede sonra o bir azap ile sizi yok edip kökünüzü keser,[103] buyurmuştur.

Ahbâr, âlim manasına gelen çoğuludur. Güzelleştirmek manasına selen mastarından alınmıştır. Arkalarından gönderdik.

Muheymin, bir şeyi gözetleyen ve koruyan demektir. "Bir şeyi gözetledi" manasına gelenden alınmıştır. "Bir şeyden yüksek olan" manasına da gelir.[104]

Şir'a. sünnet ve yol demektir. Bir kimse başkaları için çığır açtığında denir.

Minhac, açık yol manasınadır. [105]

Nüzul Sebebi

Berâ b. Âzib'tan rivayet edildiğine göre, tahmim cezasına[106] çarptırılarak kırbaçlanan bir Yahudi, teşhir edilmek üzere hayvan üzerinde dolaş-tırılırken Rasulullah (s.a.v)'m yanından geçirildi. Rasulullah (s.a.v) onları çağırdı ve:"Ritabmızda, zina edenin cezasını bu şekilde mi buluyorsunuz? diye sordu. Yahudiler, "Evet" dediler. Sonra Rasulullah (s.a.v) onların alimlerinden bir adamı çağırdı ve ona : Mûsâ (a.s)'ya Tevrat'ı indiren Allah aşkma doğru söyle; kitabınızda, zina edenin cezasını bu şekilde mi buluyorsunuz? diye sordu. Adam şöyle dedi: Hayır. Böyle yemin verdirmesey-din söylemezdim. Kitapta recim cezası buluyoruz. Fakat bu suç, ileri gelenlerimiz arasında çoğaldı. Biz, ileri gelenlerimizi yakaladığımızda onlara ceza vermez olduk. Zayıflan yakaldığımızda onlara cezayı uyguladık. Bunun doğru olmadığını görünce dedik ki: Gelin, Öyle bir ceza koyalım ki, bunu hem ileri gelenlere, hem de halka uygulayabilelim. Böylece recm yerine, tahmim ve sopa vurma üzerinde ittifak ettik. Bunu işiten Rasulullah (s.a.v) "Ey Allah'ım! Yahudiler senin emrini terkettikten sonra onu ilk defa uygulayan benim, diyerek Yahudinin recmedilmesini emretti ve Yahudi recmedildi. Bunun üzerine Yüce Allah Ey Rasûl! Yahudilerden küfür içinde koşanlar seni üzmesin., size tahmim cezası verilirse onu alınız" âyetini indirdi. Yahudiler şöyle diyorlardı: "Muhammed'e gidin. Eğer size tahmim ve sopa vur ma cezasını emrederse onu uygulayın. Yok, eğer recme fetva verirse ondan sakınınız.[107]

Ayetlerin Tefsiri

41. Âyet, teselli yoluyla Ra-sulullah (s.a.v)'a hitap etmektedir. Yani, Ey Muhammedi yarışırcasına küfre doğru koşan ve hızla küfre düşenlerin yaptıklarından etkilenip de üzülme. İmanları ağızlarından öte geçmeyen münafıklar, dilleriyle "inandık" derler, halbuki kalpleri inkar etmektedir. Yahudiler de, yalan ve batıl sözlere aşın derecede kulak verirler ve alimlerinin Allah'a karşı yaptıkları iftirayı ve kitabında yaptıkları tahrifi hemen kabul ederler. Onlar, kibir, aşırı kin ve düşmanlıklarından dolayı senin meclisine gelmeyen diğer bir kavmin sözlerini kabul de de aşırı giderler. Rasulullah (s.a.v)'m meclisine gelmeyenler Hayber Yahudileri, yalan ve batıl sözleri dinleyenler de Kureyzaoğullan'dır. Kelimeleri, Allah'ın yerleştirdiği yerlerinden kaydırıp uzaklaştırırlar. Yani Allah'ın hükümlerini tarif ederler ve onları başka hükümlerle değiştirirler. İbn Abbas şöyle der: Kelimelerden maksat, Allah'ın Tevrat'taki hükümleridir. Yahudiler recm hükmünü, sopa ve tahmini (yani yüzü karartma) cezası ile değiştirdiler.[108] Yahudiler diyorlar ki: Muhammed size, sopa vurmayı emrederse kabul edin. Eğer recmetmeyi emrederse kabul etmeyin. Yüce Allah onların bu davranışlarını reddederek şöyle buyurdu: Allah kimin kâfir ve sapık olmasını isterse, hiç kimse bunu ondan defedemez. Onlar öyle kimselerdir ki, yaptıklarının çirkinliği ve tercihlerinin kötülüğü yüzünden Allah onların kalplerini inkar ve sapıklık kirinden temizlemek istemiştir. Dünyada Yahudiler için zillet ve rezillik âhirette ise büyük bir azap vardır. O da cehennem ateşinde ebedi kalmaktır. Ebu Hayyan şöyle der: Bu âyet, Rasulullah (s.a.v)'ı teselli etmek, Yahudilerin küfre koşmalarından duyduğu Üzüntüyü hafifletmek ve onların kurtuluşa ereceklerinden ümidini kesmek için inmiştir.[109]

42. Mânâyı pekiştirmek ve olayın büyüklüğünü ifade etmek için âyet tekrar edildi. Yani yalan ve batıla aşırı derecede kulak verirler; rüşvet, faiz ve benzeri haram şeyleri çok yerler. Ey Muhammed! Aralarında meydana gelen anlaşmazlıklarda senin hakemlik etmeni isterlerse, aralarında hüküm vermek veya onlardan yüz çevirmek hususunda serbestsin. İbn Kesîr şöyle der: Eğer senin hakemliğine başvurmak üzere gelirlerse, onların arasında hükmetmemende bir sakınca yoktur. Çünkü onlar, hakka tabi olmak maksadıyle senin hakemliğine baş vurmuyorlar. Bilakis, kendi arzularına uygun olana uymak istiyorlar.[110] Eğer onlardan yüz çevirirsen sana hiç bir zarar vermezler. Çünkü Allah insanlara karşı seni korur ve muhafaza eder. Eğer onların arasında hüküm verirsen, her ne kadar onlar adaletle yolundan çıkmış zâlim kimseler iseler de, aralarında hak ve adaletle hüküm ver. Çünkü Allah adaletli olanları sever. Bundan sonra Yüce Allah, Yahudilerin Tevrat'ın hükümlerine muhalefetlerini kınayarak şöyle buyurdu: [111]

43. Ey Muhammed! içinde Allah'ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu , onu görüp de amel etmedikleri halde o Yahudiler seni nasıl hakem kılıyor ve hükmüne razı oluyorlar?! Fahr-i Râzî şöyle der: Bu âyet Hz. Peygamberi (s.a.v.), Yahudilerin kendisini hakem tayin etmelerinden dolayı, aşırı derecede hayrete düşürmeyi ifade eder. Çünkü Yahudiler Tevrat'ta, zina edene verilecek cezayı bildikleri halde o hükmü bırakıp Rasulullah (s.a.v)'ı hakem tayin ediyorlardı. Böylece, daha hafif ceza almak için, hak olduğuna inandıkları hükmü bırakıyor ve bâtıl olduğuna inandıkları hükme gidiyorlardı. İşte bu şekilde cehaletleri ve inatları ortaya çıkmış oldu.[112] Onlar hakkı apaçık gördükten sonra, senin kendi kitaplarına da uygun olarak verdiğin hükmünden yüz çevirirler. Onlar mü'min değillerdir. Çünki kendi kitapları Tevrat'a inanmıyorlar. Ondan ve senin ona uygun düşen hük münden yüz çeviriyorlar. Teshil yazarı şöyle der: Bu âyet onları susturur Çünkü Allah'ın kitabına muhalefet eden ve onu değiştiren kimsenin mü'min olduğunu söylemesi, boş bir iddiadır.[113] Sonra Yüce Allah, Tevrat'ı! nur ve ziya olduğunu bildirerek onu övdü ve şöyle buyurdu: [114]

44. Biz Musa'ya Tevrat'ı indirdik. Onda apa çık bir beyân ve parlak bir nur vardır. O nur, kapalı olan hükümleri açıklar. İsrailoğullarının Allah'ın emirlerine bo yun peygamberleri, Tevrat'ın hükmünden çıkmayan onu değiştirip tahrif ei meyen Yahudiler arasında o Tevrat'la hüküm verirler, Yahudilerin âlimleri ve fakîhleri, Allah'ın kendilerine, kitabını tahriften ve zayi etmekten korumalarını emretmesi sebebiyle Tevrat'la hüküm verirlerdi. Hepsi de. Kitabın değiştirilip tahr edilmemesi için birer gözetleyici idiler. Ey Yahui âlimleri! Hz. Muhammed'in vasfına dair elinizde bulunan âyetleri ve rec âyetini açıklama hususunda insanlardan korkmayın. Bilakis onları gizi» diğiniz takdirde benden korkun. Âyetlerimizi rüşve makam ve basit menfaat gibi geçici dünya malı ile değiştirmeyin.

Kim olursa olsun, Allah'ın şeriatı ile hükmetmeyen kâfirdir. Zemahşerî şöyle der: Kim Allah'ın indirdiği hükümleri küçümser de onlarla hükmetmezse onlar kâfirler, zâlimler ve fasıklardır. Bu âyet, onların küfürde aşırı gittiklerini gösterir. Çünkü onlar alay ettikleri ve küçümsedikleri için Allah'ın âyetlerjne haksızlık ettiler ve başka şeylerle hükmederek inat gösterdiler.[115] Ebu Hayyan şöyle der: Bu âyetin akışından, her ne kadar hitabın Yahudilere ait olduğu aıııaşıısa da, âyet Yahudiler ve diğer insanlar hakkında umumidir.[116] Kâfirler hakkında gelen her âyet, âsi mü'minleri de içine alır. [117]

45. Tevrat'ta Yahudilere şunları farz kıldık: Can karşılığı can alınır. Haksız yere çıkarılan göze karşıhk göz çıkanhr. Zulmcn kesilen buruna karş.lık burun, kulağa karşılık da kulak kesilir. Dişe karşüık diş sökülür. Yaralar da kısastır. Yani yaraıayanm yaralıda meydana getirdiği yaranın benzeri, onda da meydana getirilerek kısas yapılır. Bu uygulama, misli ile cezalandırmanın mümkün olduğu ve uygulandığı takdirde ölüm tehlikesi olmayan yaralamalarda yapılır. Kim kısas, bağışlarsa, bu, kendisi için bir keffaret olur. j£n Abbas şöyle der: "Kim suçluyu affeder ve onu bağışlarsa, bu? suçıu için bir keffaret; kısas,hakkına sahip olan için de bir sevaptır.[118] Taberî şöyle der: Hak sahiplerinden kim hakkını bağışlar ve affederse, bu kerıdisi bir keffaret olur. Affettiği ve hakkından vazgeçtiği için Allah onUn günahıannı bağişlar.[119] Kim Allah'ın indirdiği ile hükmetmezse, Allah'ın şeriatına muhalefetten dolayı, onlar koyu zâlim olurlar[120]

46. İsa b. Meryem’i de peygamberlerin izlerinden yürüttük. Onu peygamberlerin arkasından daha önce gelmiş olan Tevratı tasd_ik edici olarak gönderdik. Biz îsâ'ya İncil'i indirdik. Onda hakka eötüren bir rehberlik ve şüpheleri gidermek için, ışığından istifade edilen bir nur vardır. Aynı zamanda o, TeVrat'm Allah katından geldiğini itiraf ve tasdik eder. Bu cümlenin tekrar edilmesi, konuyu daha fazla açıklamak içindır. sakınanlar için bir rehber ve öğüt vericidir. [121]

47. İncil'e inananlar, Allah'ın onda indirdiği hükümlerle hükmetsinler. Yani biz, Meryem oğlu îsâ'ya İncil'i gönderdik ve ona ve peşinden gidenlere jncirie hükmetmesini emrettik. Kim Allah'ın indirdiği ile hükmetmezse, işte onlar imandan ve Allah'a itaattan çıkan azgınlardır[122]

48. Ey Muhammed, sana da adaletle ve tam bir doğrulukla Kur'an'ı indirdik. Kur'an kendisinden önce gelmiş olan semavî kitapları tasdik edici, koruyucu ve onlara hâkim olarak inmiştir. Zemahşerî şöyle der: "Kur'an" diğer kitapları gözetleyici olarak inmiştir. Çünkü Kur'an onların varlıkları ve doğrulukları hakkında şahitlik eder.[123] İbn Kesîr şöyle der: Muheymin ismi bu manaları kapsamaktadır. Yani Kur'an emindir, şahittir ve kendisinden Önceki bütün kitaplara hâkimdir. Allah, önceki kitapların güzelliklerini bunda toplamıştır. Ayrıca ona diğer kitaplarda bulunmayan yüce vasıflar vermiştir.[124] Ey Muhammed, insanlar arasında, Allah'ın sana bu yüce kitapta indirdiği hükümlerle hükmet, Sana gelen bu Kur'an'ı bırakıp da, onların kötü maksatlarına uygun hareket etme. İbn Kesîr şöyle der: Yani, Allah'ın sana emrettiği haktan ayrılıp da, bu cahil bedbahtların arzularına uyma.[125] Her Ümmete bir şeriat vt kendilerine mahsus apaçık bir yol verdik. Ebu Hayyan şöyle der: Yahudİle rin bir şeriatı ve bir yolu vardır. Hıristiyanların da öyledir. Farklılık sadect şer'î hükümlerdedir. İnanılacak şeyler ise, bütün insanlar içindir. Bunlar di tek Allah inancı, peygamberlere, bütün kitaplara ve onların kapsadığ kıyamet ve cezaya iman etmektir.[126] Allah istesey di. bütün İnsanları bir din ve bir şeriat üzerinde toplardı. Bu şeriatları hiçbiri diğerinin hükmünü kaldırmazdı. Fakat, Allat kullarını imtihan etmek için muhtelif seri ati er gönderdi ki, kullar Allah'ı hükmüne boyun mu eğecekler, yoksa ondan yüz mü çevirecekler, ortay çıksın. Yani Allah itaat edenle isyan edeni görmek için, şeriatları fark kıldı. Öyleyse'sizin için hayırlı olan, Allah'a itaata ve seri; tını uygulamaya koşunuz. Kıyamet gününde hepinizin dönüşü ve gidişi Allah'adır. Din hususunc ihtilaf ettiğiniz şeyleri size bildirecek ve amellerinizin.karşılığını ver çektir. [127]

49. Ehl-i kitap arasında da t Kur'an'la hükmet. Onların bâtıl arzularına uyma. O düşmanların, seni Allah'ın şeriatından döndürmelerinden s km. Çünkü onlar yalancılar, kâfirler ve hainlerdir,. Allah'ın indirdiği ile hükmetmekten yüz çevirir de, baş. şeyle hükmetmek isterlerse, bil ki ey Muhammed, Allah, ancak bazı suç! rı yüzünden onları cezalandırmak istemektedir. sanlardan birçoğu da zaten yoldan çıkmışlardır. Yani insanlardan çoğulerine itaattan çıkmışlardır. Hakka muhalefet etmek olup devamlı masiyet işlemektedirler. [128]

50. Yoksa onlar Câhiliyyet kânununu mu isLiyorlar? Burada kî istifhan inkâr ve kınama ifade eder. Yani, onlar senin verdiğin hükmü kabul etmeyip Allah'ın hükmünden yüz çevirerek Câhiliyet kânununu mu istiyorlar?!.. Yüce ve hikmet sahibi olan Allah'a inanan bir kavim için, Allah'tan daha âdil hüküm veren, Ondan daha doğra beyânda bulunan ve ondan daha sağlam kânun koyan kim vardır!?.. [129]

Edebî Sanatlar

1. Ey Rasul". Burada "Rasul" lafzı ile hitap etmesi, Hz. Peygamberi şereflendirmek ve yüceltmek içindir.

2. Küfürde yarışıyorlar". Bu cümlede harf-i çeri yerine harfi çerinin tercih edilmesi, onların, ayrılamayacak bir şekilde küfrün içine yerleştiklerine ve yarışmakla sadece küfür çeşitlerinin birinden diğerine geçtiklerine işaret eder.[130]

3. Burada kalıbı mübalağa ifade eder. Yani, onlar yalana aşırı derecede kulak verirler.

4. Dünyada onlar için rezillik vardır" Burada kelimesinin nekre olarak getirilmesi, rezilliğin büyüklüğünü ifade eder. lafzının tekrar edilmesi ise, daha fazla açıklamak ve vurgulamak içindir. kelimeleri arasında da tıbak vardır.

5. Seni nasıl hakem kılıyorlar?!" Yahudilerin Rasulullah'a (s.a.v.) ve onun getirdiği kitaba inanmadıkları halde onu hakem kılmalarının şaşılacak bir şey olduğunu ifade eder.

6. Onlar mü'min değillerdir" Burada, uzak için kullanılan işaret isminin gelmesi, onların kibir ve gururda ne kadar ileri gittiklerini bildirir.

7. İnsanlardan korkmayın" Bu hitap, Yahudilerin ileri gelenlerine ve alimlerinedir. Üçüncü şahıs fiilinden, ikinci şahsa dönüş vardır. Aslı korkmasınlar şeklindedir.

8. Hayır işlerde yarışınız", Burada istiare vardır. Çünkü hayırda yarışanlar, at üzerinde yarışanlara benzetilmiştir. Zira bu yarışanların herbiri, hedefe ulaşmak için arkadaşı ile yarış eder.[131]

Faydalı Bilgiler

Fahr-ı Râzî şöyle der: Yüce Allah Hz. Muhammed (s.a.v)'e bir çok yerde "ey Nebi" lafzı ile hitap etti. "Ey Rasul" lafzı ile ise sadece iki yerde hitap etti. Bunlardan biri, "Ey Rasul! İnkarda yarışanlar seni üzmesin[132] mealindeki âyet, ikincisi ise yine bu sûrede bulunan, "Ey Rasûl, Rabbinden sana indirileni tebliğ et[133] mealindeki âyettir. Bu hitap, şüphesiz şereflendirme ve yüceltme hitabıdır.[134]

Bir Uyarı

Allah kabrini nur etsin, İslam Şehidi Seyyid Kutub, Fî Zılâli'l-Kur'ân adlı tefsirinde şöyle der: Yoksa onlar Câhiliyyet kânununu mu istiyorlar?!" Kur'an'm bu beliğ metni ışığında diyebiliriz ki, Câhiliy-ye kanunu, insanın insana hükmetmesi, insanın insana kulluk etmesi, Allah 'in ilâhlığmı bırakması ve ona kulluk etmeyerek başkasına kulluk etmesidir. Şüphesiz bu bir yol ayrımıdır. Ya Allah'ın kanunu, veya beşer kanunu... Bunun ortası ve alternatifi yoktur. İnsan hayatında ya Allah'ın kanunu uygulanır veya insanların yaptığı kanun, hevâ ve heves kanunu ve Allah'tan başkasına kulluk metodu uygulanır. Câhiliyyet dönemi, belirli bir zaman kesimi değildir. O öyle bir durumdur ki, dün vardı, bugün vardır, yarın da var olacaktır. İnsanlar ya Allah'ın şeriatı ile hükmeder, onu kabul eder ve ona tam manasıyle teslim olurlar, ki bu takdirde onlar müslüman olurlar; veya beşerin koyduğu kanunla hükmederler, ki, bu takdirde de onlar Câhiliye dönemini yaşamış ve Allah'ın şeriatından çıkmış olurlar.[135]

51. Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanlan dost edinmeyin. Zira onlar birbinin dostudurlar. İçinizden onları dost tutanlar, onlardandır. Şüphesiz Allah, zâlimler topluluğuna yol göstermez.

52. Kalblerinde hastalık bulunanların: "Başımıza bir felaketin gelmesinden korkuyoruz" diyerek onların arasına koşuştuklarını görürsün. Umulur ki Allah bir fetih, yahut katından birşey getirecek de onlar, içlerinde gizledikleri şeyden dolayı pişman olacaklardır.

53. İman edenler: "Bunlar mıdır sizinle beraber olduklarına bütün güçleriyle yemin edenler?" diyeceklerdir. Onların bütün yaptıkları boşa gitmiştir de kaybedenlerden olmuşlardır.

54. Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah sevdiği ve kendisini seven, mü'minlere karşı alçak gönüllü, kâirlere karşı onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir. Bunlar Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar. Bu, Allah'ın, dileğine verdiği lütfudur. Allah'ın lütfü ve ilmi geniştir.

55. Sizin dostunuz ancak Allah'tır, Resulüdür, iman edenlerdir; onlar Allah'ın emirlerine boyun eğerek namazı kılan ve zakatı verenlerdir.

56. Kim Allah'ı, Rasul'ünü ve iman edeleri dost edinirse bilsi ki üstün gelecek olanlar şüphesiz Allah'ın tarafını tutanlardır.

57. Ey iman edenler! Sizden önce kendilerine Ki-tab verilenlerden dininizi alaya ve eğlence konusu edinenleri ve kâfirleri dost edinmeyin. Eğer mü'minler iseniz, Allah'tan korkun.

58. Namaza çağırdınız zaman onu alay ve eğlence konusu yaparlar. Bu davranış, onların düşünemeyen bir toplum olmalarındandır.

59. Ey kitab ehli! Yalnızca Allah'a, bize indirilene ve daha önce indirilene inandığımız için mi bizden hoşlanmıyorsunuz? Oysa çoğunuz yoldan çıkmış kimselersiniz.

60. De ki: Allah katında yeri bundan daha kötü o-lanı size haber vereyim mi? Allah'ın lanetlediği ve gaz-ab ettiği, aralarından maymunlar, domuzlar ve tâğuta tapanlar çıkardığı kimseler; işte bunlar, yeri daha kötü olan ve doğru yoldan daha ziyade sapmış bulunanlardır.

61. Yanınıza inkârla girip yine inkarla çıktıkları halde size geldiklerinde "inandık" derler. Allah gizlediklerini daha iyi bilmektedir.

62. Onlardan birçoğunun günah, haksızlık ve haram yemede yarıştıklarını görürsün. Yaptıkları ne kadar kötüdür!

63. Din adamları ve alimleri onları, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten menetselerdi ya! İşledikleri ne kötüdür!

64. Yahudiler: "Allah'ın eli bağlıdır" dediler. Hay dediği yüzünden eli bağlanası ve lanet olası! Bilakis, Allah'ın eli açıktır, dilediği gibi verir. Andolsun ki sana Rabbinden indirilen, onlardan çoğunun azgınlığını ve küfrünü arttırır. Aralarına, kıyamete kadar düşmanlık ve kin soktuk. Ne zaman savaş için bir ateş yak-mışlarsa Allah onu söndürmüştür. Onlar yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar; Allah ise bozguncuları sevmez.

65. Eğer Ehl-i kitap iman edip sakınsalardı, herhalde günahlarını örter ve onları nimeti bol cennetlere sokardık.

66. Eğer onlar Tevrat'ı İncil'i ve Rablerinden onlara indirileni doğru dürüst uygulasalardı şüphesiz hem üslerinden, hemde ayaklarının altından yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir zümre vardır; fakat çoğunun yaptıkları ne kötüdür! .

Âyetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah önceki âyetlerde Ehl-i kitabın Tevrat ve İncil ile amel etmeyi bıraktıklarını anlattı ve onların kâfir, zalim ve fasik olduklarına hükmetti. Bu âyetlerde de Yahudi ve Hıristiyanlarla dostluk kurmaktan sakındırdı. Daha sonra da Yahudilerin işledikleri suçları saydı ve çirkin söz ve fiillerle Yüce Allah'ın itham ettiklerini anlattı. [136]

Kelimelerin İzahı

Daire, zamanın başa getirdiği olaylar ve musibetler manasına gelen kelimesinin tekilidir. Şair şöyle der:

Sen takdir edilen kaderi kendinden çevirmeye ve zamanın musibetlerinin gelmesine mani olmaya çalışıyorsun. "Boşa gitti" demektir. : Tenkit ediyor ve ayıplıyorsunuz. : Suht, haram demektir. Daha önce geçmiştir.

Mağlule, bağlanmış demektir. ele vurulan kelepçedir. Burada cimrilikten kinayedir. Bir kimse başkasının eline kelepçe vurduğunda denir.

Onu söndürdü demektir. İtfa, yerinde bir iz kalmayacak şekilde söndürmek manasınadır.

Mukteside; aşırı olmayan, dengeli manasınadır. Denge manasına gelen kokündendir. [137]

Nüzul Sebebi

a) İbn Abbas şöyle der: Rifâa b. Zeyd ve Süveyd b. Haris müslüman olduklarını açıklamışlar, sonra da münafık olmuşlardı. Müslümanlardan bazıları onlarla dostluk kurmuşlardı. Bunun üzerine Yüce Allah: Ey iman edenler! Dininizi alay ve eğlence konusu edinenleri dost edinmeyin" âyetini indirdi.[138]

b) İbn Abbas şöyle der: Yahudilerden bir grup Rasulullah (s.a.v)'a gelerek peygamberlerden hangisine inandığını sordular. Rasulullah (s.a.v) şöyle cevap verdi: "Biz Allah'a, bize indirilen kitaba, İbrahim ve İsmail (a.s)'e indirilenlere iman ettik" âyetini Biz ona teslim olanlarız,[139] a kadar okudu. Âyette Hz. îsâ'nın adı geçince, onun peygamberliğini inkar ettiler ve şöyle dediler: Allah'a andolsun ki, dünya ve âhirette sizden daha az nasibi olan din mensubu tanımıyoruz. Sizin dininizden daha kötü bir din de bilmiyoruz. Bunun üzerine Yüce Allah De ki, Allah katında yeri bundan daha kötü olanı size haber vereyim mi? âyetini indirdi.[140]

Âyetlerin Tefsiri

51. Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmeyin. Yüce Allah mü'minlere Yahudi ve Hıristiyanlarla dost olmayı yasakladı. Onlara yardım etmeyi, onlardan yardım istemeyi,onlarla aynı safta bulunmayı ve onlarla mü'minler gibi haşir-neşir olmayı yasakladı.[141] Onlar, birbirlerinin dostlarıdır. İnkar ve sapıklıkta birleştikleri için, mü'minlere karşı bir el gibidirler. Küfür, tek bir millettir, Sizden kim onlarla dost olursa, o onlardandır. Onlar hakkındaki hüküm ne ise, onun hakkındaki hüküm de odur. Zemahşerî şöyle der: Bu, mü'minlerin, dine muhalif olan kimselerden uzak durmalarını ve onlardan ayrılmalarını sağlamak için, Allah'ın sert ve şiddetli bir emridir. Nitekim Rasulullah (a.s.v): Onların ateşi birbirini görmesin[142] yani bir araya gelmesinler, buyurmuştur. Şüphesiz Allah, zâlim kavme iman nasip etmez. [143]

52. Abdullah b. Übeyy ve arkadaşları gibi, kalplerinde şüphe ve nifak hastalığı bulunanların, Yahudi ve Hıristiyanlarla dost olma ve yardımlaşma hususunda yarıştıklarını görürsün. Kâfirlerle kurdukları dostluktan dolayı mazeret beyân ederek:"Zamanm getireceği musibet ve kötülüklerden ve Yahudilerin müslümanlara karşı zafer kazanmasından, dolayısıyle Muhammed' in işinin eksik kalmasından korktuğumuz için böyle yapıyoruz." derler. Yüce Allah onların bâtıl iddiaları deddederek şöyle buyurdu: Umulur ki Allah bir fetih, yahut katından bir emir getirir de, münafıklar, içlerinde gizledikleri şeyden, yani Allah düşman Yahudi ve Hıristiyanlarla dostluk kurmaktan piş manlık duyarlar. Âyette geçen fetihten maksat, Mekke'nin fethidir.[144] Bu âyet, Yüce Allah'ın fetih ve zafer vadetmesi sebebiyle Peygamber (s.a.v.) için bir müjdedir."Katmdan bir emir getirir"den maksat,"kalplerine korku salmak gibi" katından bir emirle onları helak eder.Bunun için herhangi bir mahluku vasıta olarak kullanmaz.Nitekim Nadiroğullarma böyle yapmıştır. [145]

53. Allah münafıkların sırlarını ortaya çıkardığı zaman, mü'minler onların haline şaşarak şöyle der: Ey Yahudiler! Size yardım ederek sizinle beraber olacaklarına dair bütün güçleriyle yemin edenler bunlar mı? Nitekim Yüce Allah onların şöyle dediklerini nakleder: Eğer savaşa tutuşursanız, size mutlaka yardım ederiz[146] Nifakları sebebiyle amelleri boşa gitti de hem dünyada hem de âhirette hüsrana uğrayanlar oldular. [147]

54. Ey mü'minler topluluğu! Sizden kim, hak dinden çıkar, onu başka bir din ile değiştirir ve imanı bırakıp inkara dönerse[148] bilsin ki, Allah onlann yerine, sevdiği ve kendisini seven mü'min insanlar getirecek. Onlar mü'minlere karşı merhametli ve alçak gönüllüdürler, kâfirlere karşı ise sert ve izzetlidirler. İbn Kesîr şöyle der: Bunlar kâmil mü1-minlerin sıfatıdır ki, kâmil mü'min, kardeşine karşı alçak gönüllü, düşmanına karşı ise izzetlidir.[149] Nitekim Yüce Allah mü'minleri böyle vasıflandırmıştır: Onlar kâfirlere karşı çetin, kendi aralarında merhametlidirler[150] mü'minin, mü'min kardeşlerine karşı yumuşak huylu ve alçak gönüllü olması; kâfir ve münafıklara karşı ise onurlu olması Allah'ın onu sevdiğinin alametidir. Bu mü'minler Allah'ın dinini yüceltmek için cihat ederler ve kendilerini kınayanların kınamasına aldırış etmezler. Çünkü onlar Allah'ın dini hususunda çetindirler, Allah uğrunda cihat ederken kimseden korkmazlar. İşte bu güzel vasıflarla vasıflanan kimse bilsin ki bunlar ona Allah'ın lütfü ve yardımıdır. Allah'ın lütuf ve ihsanı boldur, buna kimin layık olduğunu bilir. Yüce Allah, mü'minlere kâfirlerle dostluk kurmayı yasakladıktan sonra burada da kimlerin dostluk kurmaya layık olduklarını bildirerek şöyle buyurdu: [151]

55. Sizin dostlarınız Yahudi ve Hıristiyanlar değildir. Dostlarınız ancak Allah, Rasulü ve mü'minlerdir. O mü'minler, huşu ve tevazu içerisinde namazlarını kılar, zekatlarını verirler. İşte bu güzel vasıflan taşıyan mü'minler sizin dostlarmızdır. Teshîl yazarı şöyle der: Asıl Dostun sadece Allah olduğunu vurgulamak maksadıyle, Yüce Allah lafzını müfret olarak zikretti. Bundan sonra, Rasulünü ve mü'minleri kendi ismi üzerine atfedip onların da kendisine tâbi olarak dost olduklarım bildirdi. Eğer çoğul olarak sizin dostlarınız, ancak... deseydi, kelâmda asillik ve tâbilik olmazdı[152]

56. Kim Allah'ı Rasulünü ve mü'minleri dost edinirse o, Allah'ın tarafını tutanlardandır. Bilsin ki, düşmanlarına galip ve üstün gelenler de onlardır. [153]

57. Ey mü'minler! Dininizi alay ve oyun konusu edinen din düşmanlarını dost edinmeyin. O alaycı Yahudi, Hıristiyan ve diğer kâfirleri kendinize dost edinip de, onlar size düşman olduğu halde siz onları sevmeyin. Dininizle alay eden kimseyle dost veya arkadaş olmanız sizin için doğru olmaz. Bilakis ona buğz ve düşmanlık etmeniz gerekir. Eğer hakiki mü'min iseniz, kâfir ve fasıkları dost edinme hususunda Allah'tan korkunuz. Bundan sonra Yüce Allah, onların alay ettikleri konulardan bir kısmını açıklayarak şöyle buyurdu. [154]

58. Ezan okuyup insanları namaza çağırdığınızda onlar sizinle ve namazınızla alay ederler. Ebu Hayyân şöyle der: Yahudiler ezan sesini işitince Rasulullah'ı kıskandılar ve: "Peygamberlerde olmayan bir şeyi icat ettin. Bu, deve gibi bağırmak da sana nerden geldi? Bu ne çirkin bir ses!" dediler. Bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirdi.[155] Böylece, namazla alay eden kimsenin dost edinilmesi, bilakis kovulup uzaklaştırılması gerektiğini vurguladı. Bu âyet, önceki âyetin manasını pekiştirmek üzere gelmiştir. Onların böyle davranmaları, namazın hikmetini düşünemeyen ve onun, ruhları temizleme hususundaki gayesini anlamayan kâfirler olmalarındandır. Onlar her ne kadar dünya menfaatlerini kavrayacak akılları olsa da, din hususunda bu akıldan faydalanmadıkları için onlar "akılsız" diye nitelenmişlerdi. [156]

59. Ya Muhammed! De ki: Ey Yahudi ve Hıristiyan topluluğu! Biz sadece Allah'a bize indirilene ve daha önce peygamberlere indirilenlere inandığımızdan dolayı mı, bizi ayıplıyor ve kınıyorsunuz? İbn Kesir şöyle der: Bizim size karşı ayıbımız veya kusurumuz bu mu? Bu, ne bir kusur, ne de kınanacak bir şeydir. Buna göre bu istisna, istisnai munkatıdır.[157] Şüphesiz, çoğunuz doğru yoldan çıkmış kişilersiniz. [158]

60. Bizi ayıpladığınız bu şeyden, Allah kâtında sevabı daha kötü olanı size haber vereyim mi? Teshîl yazarı şöyle der: Burada, onlarla alay etmek için, ceza yerine sevap kelimesi kullanılmıştır. Bu, onları elem verici bir azap ile müjdele[159] âyetinde ki müjdeye benzer.[160] Allah'ın rahmetinden kovduğu, açık âyetler geldikten sonra yine küfre ve günaha dalması sebebiyle kızdığı, bazılarını maymun ve domuzlara çevirdiği ve bazılarını da, şeytana itaat etmek suretiyle ona kul ettiği kimseler var ya, işte bu çirkin ve rezil sıfatlarla vasıflanan o lanetliler, ahirette yerleri daha kötü olanlar ve doğru yoldan daha çok sapanlardır. İbn Kesîr şöyle der: Ayetin manası şudur: Ey bizim, bir Allah inancına ve başkasına değil, sadece O'na ibadet etme esasına dayanan dinimizi kınayan Ehl-i kitap! Bu anlatılanların hepsi sizde mevcut olduğu halde, nasıl böyle konuşursunuz?[161] Kurtubî şöyle der: Bu âyet inince müslümanlar onlara: "Ey domuzların ve maymunların kardeşleri!" diye hitap ettiler. Onlar bunu duyunca utançlarından başlarım eğdiler. Şâir onlar hakkında şöyle der:

Allah'ın laneti Yahudilerin üzerine olsun. Çünkü Yahudiler, maymunların kardeşleridir.[162]

61. Bu cümlenin faili, Yahudilerin münafıklarıdır. Yani, Yahudilerin münafıkları size geldiklerinde müslüman oldukların açiklarlar. Halbuki onlar senin yanma kâfir olarak girdi ve kâfir olarak çıktılar. Ey Muhammedi Senden dinledikleri ilimden faydalanamadılar. Öğüt ve uyanlar onlara fayda vermedi. Allah onların gizlemekte oldukları kâfirlik ve nifaklarını bilir. Bu âyette onlar için şiddetli bir tehdit vardır. [163]

62. Yahudilerden bir çoğunun günahta zulümde ve haram yemede yarıştıkların görürsün. Onların yaptığı bu çirkin işler, ne âdi huylardır. [164]

63. Din adamları ve alimleri günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten onları sakın-dırsalardı ya! âlimlerin yaptıkları ne kötüdür. Bu, Allah'ın haramlarını işlemekten onları nehyetmemeleridir. İbn Abbas şöyle der: Kur'an'da âlimleri, bu âyetten daha şiddetli kınayan başka bir âyet yoktur. Ebu Hayyan şöyle der: Bu âyet, Allah'ın haram kıldığı şeyleri işleyenleri nehyetmeyip susan âlim ve âbitleri kınamaktadır. İbn Mübarek şöyle bir şiir okudu:

Dini ancak krallar, kötü âlimler ve rahipler bozmuştur.[165]

64. Lanetli Yahudiler, "Allah cimridir, kulların rızkını kısıyor" dediler. İbn Abbas şöyle der: elinde bulunanı cimriliğinden dolayı tutan kimsedir. Onlar böyle demekle, Allah'ın elinin bağlı olduğunu kastetmiyorlar.[166] Elleri bağlansın. Bu onlar için bir bedduadır. Kınanan cimrilik, fakirlik ve sıkıntıya uğramaları için beddua edilmiştir. Bu âdı sözlerinden dolayı Allah onları rahmetinden uzaklaştırdı. Bilakis Allah cömert ve kerimdir, ihsanı boldur, dilediği gibi rızık verir. Ebussuud şöyle der: Allah'ın rızkı daraltması, bereketinin azalmasından değildir. Bilakis Onun vermesi, hikmetlere dayanan dilemesine bağlıdır. Belki de işlemiş oldukları kötülük lerden dolayı, hikmet, onların azıklarının daraltılmasını gerektirmiştir.[167] Ya Muhammedi Sana indirilen bu Kur'an, mutlaka onların inkar üzerine inkarlarını, taşkınlık üzerine taşkınlıklarını artıracaktır. Çünkü her âyet indikçe onlar onu inkar edecek, böylece azgınlık ve inkarları artacaktır. Bu, sağlıkn kişiler için hazırlanmış olan yemeğin, hastaların hastalığını artırmasına benzer. Taberî şöyle der: Yüce Allah Peygamberine (s.a.v.), Yahudilerin rablerine karşı kibirli ve gururlu olduklarını, her ne kadar hakkın doğruluğunu bilseler de anlamak istemeyip inat edeceklerini bildirmiştir. Bununla Yüce Allah, onların Allah'tan uzaklaşmaları ve Peygamberi (s.a.v.) yalanlamalarından dolayı Rasulünü teselli etmektedir. Kıyamet gününe kadar Yahudiler arasına düşmanlık ve kin saldık. Onların görüşleri farklı, kalpleri darmadağınıktır. Kıyamete kadar, sürekli olarak birbirlerine buğz ve düşmanlık ederler. Ne zaman Allah rasulüne karşı bir harp ateşi tutuşturmak istemişlerse Allah onu söndürmüştür. İslama ve müslümanlara tuzak kurmaya çalışıyor ve müslümanlar arasında fitne çıkarmaya uğraşıyorlar. İbn Kesîr şöyle der: Yeryüzünde sürekli olarak fesat çıkarmaları onların tabiatları gereğidir.[168] Allah bu sıfatı taşıyanları, yani fesat çıkaranları sevmez. [169]

65. Eğer Yahudi ve Hıristiyanlar Allah ve Rasulüne hakkıyle iman edip haram kıldığı şeylerden sakınsalardı, işlemiş oldukları günahları si-lerdik. Ve onları, bununla birlikte, naim cennetlerine koyardık. [170]

66. Eğer onlar Allah'ın emrinde doğru dürüst yürüseler, Tevrat ve İncil'de olan emirlerle ve son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v)'e gönderilen bu yüce kitapta kendilerine indirilenlerle amel etselerdi. Elbette hem üstlerinden hem de ayaklarının altlarından yerlerdi. Yani Yüce Allah, göklerin ve yerlerin bereketlerini onlar üzerine yağdırırak, rızıklarmı geşiletir ve mallarını çoğaltırdı. Onlardan dengeli, ne aşırı giden ne de eksik yapan, ve fakat orta yolu tutan bir grup vardır. Bunlar Abdullah b. Selam, Necâşî ve Selmân gibi, Hz. Muhammed (s.a.v)'e iman eden kimselerdir. Onlardan bir çoğu da şerli kimselerdir. Onların söylediği sözler ne çirkin, yaptığı işler ne kötüdür. [171]

Edebî Sanatlar

1. Mü'minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı izzetlidirler" Burada kelimeleri arasında tıbak vardır. Bu, bedii sanatlardandır. Aynı şekilde, üstlerinden ve ayakların altından lafızları arasında da tıbak sanatı vardır.

2. kınayanın kınaması". Burada ve kelimelerinin nekre olarak getirilmesinin aşırılık ifade ettiği açıktır. kelimesi

kökünden, mastar-ı binai merredir,

3. Eğer mii'min iseniz". Burada müslümanlan, Allah'ın uygun bulmadığı kimseleri dost edinmemeye teşvik vardır.

4. Siz sadece, iman ettiğimiz için bizi ayıplıyorsunuz". Bu tür ifadelere edebiyatçılar, "zemme benzeyen bir şeyle medhi pekiştirmek" diye isim verirler. Bunun aksi de olur. İmana sarılmayı kınama ve ayıplama sebebi saymışlardır. Halbuki durum bunun aksidir.

5. Allah katında sevap olarak".. Bu da alay kabil indendir. Zira "ceza" yerinde "Sevap" kullanılmıştır.

6. Yer bakımından daha kötü" Burada kötülük, rnekana nisbet edilmiştir. Gerçekte kötü olan, o. yerdekilerdir. Bu da kınamada mübalağa ifade eder.

7. Allah'ın eli bağlıdır" Elin bağlı olması cimrilikten; açık olması da cömertlikten kinayedir.

8. Harp için ateş yaktılar" Harp için ateş yakılması istiaredir. Çünkü harbin ateşi yoktur. Ateşin odunu yakıp yok ettiği gibi, savaş da, savaşanları yok ettiği için ateşe benzetilmiştir.

9. Elbette üstlerinden ve ayaklarının altlarından yerlerdi". Bu da onlara verilen nimetin bolluğu ve rızkın genişliğinden istiaredir. Nitekim, bir kimsenin rızkı çok bol olduğunda, Rızık, onun baştan ayağa her tarafını kuşatmıştır." denir. [172]

Faydalı Bilgiler

1. Rivayete göre Hz. Ömer, Ebu Mûsâ el- Eş'arî'nin Hıristiyan bir katip istihdam ettiğini haber alır ve Ebu Musa'ya şöyle yazar: "Hıristiyanlara değer verme, çünkü Aİlah onları zelîl kılmıştır.Onlara güvenme, çünkü Allah onların hâin olduğunu bildirmiştir. On lan kendine yaklaştırma. Çünkü Allah onları uzaklaştırmıştır." Ebu Musa ona şöyle cevap verdi. Bas-rayı ayakta tutan bu Hıristiyandır. Bunun üzerine Hz. Ömer tekrar şöyle yazdı. "Kabul et ki o Hıristiyan öldü o zaman ne yapacaksın?[173]

2. Yalancı peygamber Müseylime, Hz. Ebubekir (r.a.) zamanında Hamza'nın (r.a.) katili Vahşî tarafından öldürüldü. Vahşî, Hz. Hamza'yı kasdederek Câhiliye döfteminde insanların en hayırlısını Öldürdüm; yalancı peygamber Müseylimeyi kasdederek de, Müslüman olduktan sonra insanların en kötüsünü öldürdüm, derdi.[174]

3. Tefsirciler şöyle der: fiili Allah için kullanıldığında gereklilik ifade eder. Çünkü cömert kimse iyilik edeceğine dair birini umutlandırdırsa, onu yapar. Nefis o iyilikle ilgilendiği için onun bu sözü vaad yerindedir.[175]

4. Din adamları onlara mani olsalar ya! Beyzâvî der ki: "Bu âyet Yahudi alimlerinin onları günahtan ve haramdan sakındırmasını teşvik eder. Çünkü mâzî fiilin başına geldiğinde, kınama; muzâri' fiilin başına geldiğinde teşvik ifade eder.[176]

67. Ey Rasul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O'nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktır. Doğrusu Allah kâfirler topluluğunu hidâyete iletmez.

68. "Ey kitab ehli! Siz, Tevrat'ı, İncil'i ve Rabbi-nizden size indirileni hakkıyle uygulamadıkça, doğru bir şey üzerinde değilsinizdir"de. Rabbinden sana indirilen, onlardan çoğunun küfür ve azgaınlığını elbette artıracaktır. Kâfirler topluluğuna üzülme.

69. İman edenler ile Yahudiler, Sâbiîler ve Hıris-tiyanlardan Allah'a ve âhiret gününe inanıp iyi amel işleyenler üzerine asla korku yoktur; onlar üzülecek de değillerdir.

70. Andolsun ki İsrailoğullari'nın sağlam sözünü aldık ve onlara peygamberler gönderdik. Ne zaman bir peygamber onlara nefislerinin arzu etmediğini getirdi ise, bir kısmını yalanladılar, bir kısmını da öldürdüler.

71. Bir bela olmayacak zannettiler de kör ve sağır kesildiler. Sonra Allah tevbelerini kabul etti. Sonra onların çoğu yine kör ve sağır oldu. Allah onların yaptıklarını görmektedir.

72. Andolsun ki "Allah, kesinlikle Meryem oğlu Mesih'tir" diyenler kâfir olmuşlardır. Halbuki Mesih: "Ey İsrailoğulları! Rabbim ve Rabbiniz olan Allah'a kulluk ediniz. Biliniz ki kim Allah'a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılar; artık onun yeri ateştir ve zâlimler için yardımcılar yoktur" demişti.

73. Andolsun "Allah, üçün üçüncüsüdür"diyenler de kâfir olmuşlardır. Halbuki bir tek Allah'dan başka hiçbir ilâh yoktur. Eğer söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden kâfir olanlara elem verici bir azap isabet edecektir.

74. Allah'a tevbe edip O'ndan bağışlanmayı dilemezler mi onlar? Allah çok bağışlayan, merhamet edendir.

75. Meryem oğlu Mesih ancak bir rasuldür. Ondan önce de rasuller gelip geçmiştir. Anası da çok doğru bir kadındır. Her ikisi de yemek yerlerdi. Bak, inkâr edenlere delilleri nasıl açıklıyoruz, sonra bak nasıl yüz çeviriyorlar.

76. De ki: "Allah'ı bırakıp da sizin için fayda ve zarara gücü yetmeyen şeylere mi tapıyorsunuz? Hakkıyla işiten ve bilen yalnız Allah'tır.

77. De ki: "Ey Kitab ehli! Dininizde haksız yere haddi aşmayın. Daha önceden sapmış olan ve birçoklarını da saptıran ve yolun doğrusundan uzaklaşan bir topluma uymayın.

78. İsraüoğullan'ndan kâfir olanlar, Davud ve Meryem oğlu İsa diliyle lanetlenmişlerdir. Bunun sebebi, söz dinlememeleri ve sınırı aşmalarıdır.

79. Onlar, işledikleri kötülükten, birbirini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Yaptıkları ne kötüdür!

80. Onlardan çoğunun, inkâr edenlerle dostluk ettiklerini görürsün. Nefislerinin onlar için önceden hazırladığı şey ne kötüdür: Durum şu ki, Allah onlara ga zabetmiştir ve onlar azap içinde devamlı kalıcıdırlar.

81. Eğer onlar Allah'a, Peygamber'e ve ona indirilene iman etmiş olsalardı, onları dost edinmezlerdi; fakat onların çoğu yoldan çıkmışlardır.

Âyetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah önceki âyetlerde, mü'minleri kâfirlerle dost olmaktan sakındırdı. Peygamberlik görevinin içinde kâfirlerin ve münafıkların durumlarını kınamak da vardır. Bu ise onların Hz. Peygambere ve onun tabi-lerine düşmanca davranmalarına sebep oluyordu. Bu âyetlerde Yüce Allah Peygamber (s.a.v.)'e, İslamı tebliğ etmesini emretti ve bu hususta karşılaşabileceği tehlikelere karşı kendisine yardım edeceğini ve onu koruyacağım va'detti. Bundan sonra da Ehl-i kitabın bâtıl inançlarından bir kısmını, Özellikle, Hz. İsa'nın ilâh olduğuna ve üçün üçüncüsü olduğuna inanan Hıristiyanların bâtıl inançlarını anlattı ve açık ve kesin delillerle onları reddetti. [177]

Kelimelerin İzahı

Seni korur, tac ; himaye etmek, korumak demektir.

Tuğyan, zulüm yaparak haddi aşmak ve aşın gitmek demektir. Üzülürsün. kökündendir. üzülmek demektir. Şâir şöyle der:

Aşın üzüntüden, gözlerinden yaş aktı.[178]

Geçip gitti.

Sıddîk, çok doğru insan demektir. kalıbı, aşırılık ifade eden kalıplardandır. Nitekim çok sessiz kimseye çok sarhoş kimseye de denilir.

Haktan döndürülüyorlar demektir. Bir kimse birisini bir şey-den çevirip döndürdüğünde denilir. Bizi döndürmek için mi geldin?[179] âyetinde de bu mânâda kullanılmıştır.

Aşırı gidiyorsunuz demektir. sınırı geçmek, bir konuda aşın gitmek manasınadır. Bir kimse, dini hususunda aşırı gider ve haddi aşarsa denilir. [180]

Nüzul Sebebi

a) İbn Abbas, Rasulullah (s.a.v.)'m şöyle buyurduğunu rivayet eder: Yüce Allah beni peygamberlik görevi ile gönderince çok darlandım ve insanların bir kısmının beni yalanlıyacaklarını anladım. Bunun üzerine Yüce Allah, Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et, âyetim indirdi.[181]

b) İbn Abbas'ın şöyle dediği rivayet olunur: Yahudilerden bir grup Peygamber (s.a.v.)'e gelerek: "Tevrat'ın hak bir kitap olup, Hak katından geldiğini sen itiraf etmiyor musun? dediler. Rasulullah (a.s.v): "Evet" dedi. Yahudiler: "İşte biz ona inanıyoruz ve ondan başkasına da inanmıyoruz" dediler. Bunun üzerine Yüce Allah: Ey Ehl-i kitap! Siz Tevrat'ı ve İncil'i... uygulamadıkça doğru bir şey üzerinde değilsiniz" âyetini indirdi.[182]

Âyetlerin Tefsiri

67. Bu hitap, şereflendirici ve yüceltici bir hitaptır. Yüce Allah ,Rasülüne, en şerefli bir vasıf olan "Rasüllük" vasfı ile hitap etti. Yani "Ey Rasul! Hiçkimseden sakmmaksızın ve sana herhangi bir kötülüğün gelmesinden korkmaksızm Rabbinin risaletini tebliğ et. Bunu yapmazsan, onun elçiliğini yapmamış olursun. İbn Abbas şöyle der: "Yani, Rabbinden sana indirilen her şeyi tebliğ et. Ondan herhangi bir şeyi saklarsan, Rabbinin elçiliğini yapmış olmazsın.[183] Bu âyet Allah'ın şeriatından herhangi bir şeyi gizlemeleri için Rasulullah (s.a.v.)'m ümmetinden ilim sahibi olanları yetiştirmekte ve u-yarmaktadır. İnsanlardan sana gelebilecek bir kötülüğe karşı Allah seni koruyacaktır. Zemahşerî şöyle der: Bu, Allah'ın onu koruyup himaye edeceğine dair bir va'didir. Yani: Allah seni düşmanlarından koruyacağına dair garanti veriyor, öyleyse onlardan korkman için ne mazeretin var? Rivayete göre Rasulullah (s.a.v.) daha önceleri, muhafızlarla korunuyordu. Bu âyet inince, artık muhafızlarla korunmaktan vazgeçti ve şöyle buyurdu: "Ey insanlar! Artık gidiniz, Allah beni koruması altına aldı[184] Rasûlünı! Senin görevin sadece tebliğ etmektir. Allah hidâyeti dilediğine verir. Kimin kâfirliğine hükmedilmişse, o asla hidâyet bulamaz. [185]

68. Ey Muhammedi O Yahudi ve Hıristi yani ara de ki: "Tevrat ve İncil'dekilerle amel etmedikçe ve hükümlerini tam manâsıyla uygulamadıkça, din hususunda doğru bir yol üzerine olamazsınız. Hz. Muhammed'e iman etmek de, onlardaki hükümleri uygulama kabilindendir. Aynı şekilde, Rabbinizden size indirilene inanmadıkça, doğru bir yolda olamazsınız. İbn Abbas, bundan maksadın, Kur'an-ı Kerim olduğunu söyler, Bu cümlenin başındaki "lâm" yemin ifade eder. Yani: "Ey Muhammed! yemin ederim ki, sana indirilen bu Kur'an, onların bir çoğunun seni yalanlamalarını, peygamberliğini inkârlarını[186] ve inkâr ve sapıklıkta ısrarlarını artıracaktır. Kâfirler topluluğuna üzülme. Çünkü peygamberleri yalanlamak onların adetleri ve gelenekleridir. Bu âyet, Rasulullah'ı (s.a.v.) teselli etmektedir. Yoksa ona üzülmeyi yasaklamaz.[187] Bundan sonra Yüce Allah şöyle buyurur: [188]

69. Allah ve Rasulünü tasdik eden müslümanlar, Yahudiler, yıldızlara tapan bir grup Hıristiyan ve Hz. İsa'nın peşinden giden Hıristiyanlar var ya, işte bunlardan kim, şek ve şüphe katmaksızın, samimi bir şekilde Allah'a ve âhiret gününe iman eder ve kendisini Allah'a yaklaştıracak iyi amel işlerse, insanlara gösterilecek kıyamet şiddetinden onların korkuları olmaz, orada Allah'ın bol mükafatını gördükten sonra, dünya nimetlerinden geride bıraktıkları şeylere de üzülmez.[189] İbn Kesir şöyle der: Bundan maksat şudur: Allah'a ve âhiret gününe iman eden ve iyi amel işleyen gruplar var ya, ki bu da ancak, Hz. Muhammed'in ( s.a.v.) bütün insanlara ve cinlere peygamber olarak gönderilmesinden sonra, onun şeriatına uygun olarak amel etmekle olabilir. İşte kim bu vasıfları taşırsa, ilerde karşılaşacakları şeylerde onlar için bir korku yoktur ve onlar arkada bıraktıkları şeylere de üzülmezler.[190]

70. Yahudilerden Allah'a ve peygamberlerine iman edeceklerine dair kuvvetli söz aldık. Ebu Hayyân şöyle der: Bu, Yahudilerin atalarının, Allah'ın kendilerinden aldıkları sözden döndüklerini, peygamberleri yalanlama ve bazılarım öldürme gibi büyük suçlar işlediklerini, haber vermektedir. Bunlar onların halefleridir. Dolayısıyle bunların Rasulullah (s.a.v.)'e yaptıkları eziyet ve isyanlar yeni icat ettikleri bir şey değildir. Çünkü bu tür işler, onların atalarının da âdetleri olup bunlara intikal etmiştir.[191] Onları irşat etmek ve dini onlara açıklamak için kendilerine peygamberler gönderdik. Allah'ın peygamberlerinden bir peygamber onlara, arzu ve isteklerine uymayan bir şey getirdiğinde, hemen, peygamberlerden bir grubu yalanladılar, diğer bir grubu da Öldürmektedirler. Beyzâvî şöyle der: Geçmişte olan bir olayı, şimdi oluyormuş gibi muhatabın zihninde canlandırmak, öldürme olayının büyüklüğünü ifade etmek, geçmişte ve gelecekte Yahudilerin adetlerinin böyle olduğuna dikkat çekmek ve âyet sonlarındaki fasılalara riâyet etmek için, yerine getirildi.[192]

71. İsrailoğulları, Allah'ın kendilerine mühlet vermesine aldanarak, peygamberleri yalanlamaları ve onları öldürmelerinden dolayı kendilerine bir bela ve azabın gelmeyeceğini sandılar.

Kör ve sağır kesildiler. Yani azgınlık ve bozgunculukta devam ettiler, hidâyeti görmediler ve hakkı dinlemediler. Ayette Yahudiler kör ve sağırlara benzetilmiştir. Çünkü onlar, dine bakmaktan yüz çevirdikleri için, dinde doğru yolu bulamazlar. Sonra Allah onların tevbesini kabul etti. Kurtubî şöyle der: "Bu âyetle hazif vardır. Âyetin takdiri şu mealdedir: Onların başlarına musibet geldi de tevbe ettiler. Allah da tevbelerini kabul etti.[193] Sonra onlardan birçoğu, hakkı açıkça, gördükten sonra kör ve sağır kesildiler. Allah, onların yaptıklarını bilir. Bu âyet, Yahudiler için bir tehdit ve uyarı ifade eder. Bundan sonra Yüce Allah Hıristiyanların Hz. İsa hakkındaki sapık inançlarını anlatarak şöyle buyurur: [194]

72. Andolsun ki, "Allah, kesinlikle Meryem oğlu Mesih'tir." diyenler kâfir olmuştur. Ebussuûd şöyle der: Yüce Allah, daha önce Yahudilerin çirkin davranışlarını açıkladıktan sonra, bu âyette de Hıristiyanların çirkin davranışlarını açıklamaya ve bâtıl sözlerini reddetmeye başladı. Bunlar, Hz. Meryem'in bir ilâh doğurduğuna inanan ve Allah'ın, Hz. İsa'nın zatına hulul ederek onunla berliştiğini iddia eden "Ya'kûbî Hıristiyanlar"dır. Allah, bu gibi vasıflardan münezzehtir.[195] Halbuki Mesih: "Ey İsrailoğulları!

Ben de. sizin gibi bir kulum. O halde, beni de sizi de yaratana kulluk ediniz. Her şey ona boyun eğer ve her varlık ona itaat eder." İbn Kesir şöyle der: Hz. İsa'nın, çocukluğunda ilk söylediği söz, "Ben Allah'ın kuluyum" sözüdür. O, ne "Ben Allah'ım" ne de, "Ben Allah'ın oğluyum" demiştir. Bilakis o: "Ben Allah'ın kuluyum. O bana kitabı verdi ve beni peygamber yaptı,[196] demiştir.[197] Kurtubî şöyle der: Allah, Hıristiyanların bu inançlarını kesin delille reddederek şöyle buyurdu: Halbuki Mesih, "Ey İsrailoğulları! Rab-bim ve Rabbiniz olan Allah'a kulluk ediniz,"dedi. Hz.İsa, Allah'a "Yârabbİ" ve "Ya Allah" diye hitap edince, kendisini nasıl çağıracak ve kendisine nasıl soracak? Bu imkansızdır.[198] Kim, Allah'tan başkasının ilâh olduğuna inanır ve Ona ortak koşarsa, Allah ona cenneti haram kılar ve o asla cennete giremez. Çünkü cennet, bir olan Allah'a inananların yurdudur, Onun varacağı yer cehennem ateşidir. Zâlimleri Allah'ın azabından kurtaracak ne bir kurtarıcı ve ne de bir yardımcı vardır. [199]

73. "Allah, üç ilâhın üçüncüsüdür" diyenler de kâfir olmuştur. Bu söz, kendilerine "Nasturiyye" ve "Melkâniyye" denilen Hıristiyan grupların sözüdür. Bunlar teslis akidesine inanarak, "îlahlık; Allah İsa ve Meryem arasında müşterektir. Bunların herbiri ilâhtır" derler. Bundan dolayı, "Baba oğul ve Ruhu'l-kudüs" sözleri yaygındır.[200] Halbuki varlık aleminde bir tek Allah'tan başka hiç bir ilâh yoktur. O tekdir, eşi ve benzeri olmaktan münezzehtir, Eğer teslîs inançlarından vazgeçmezlerse, bilsinler ki, kâfirlere dünyada ve âhirette elem verici bir azap isabet edecektir. [201]

74. Buradaki soru kınama ifade eder. Yani onlar hâlâ bâtıl inanç ve iddialarına son vermeyecek ve Allah'ın Hz. İsa'ya hulul ettiği ve onunla birleştiği şeklindeki iddialarından dolayı Allah'tan mağfiret dilemiyecekler mi? Eğer tevbe ederlerse, Allah onları bağışlar ve onlara merhamet eder. Beyzâvî şöyle der: Tevbe etmeyecekler mi?" cümlesindeki soru. inkârda ısrar etmelerine karşı duyulan şaşkınlığım ifade eder. [202]

75. Meryem oğlu İsa, kendisinden önce gelmiş geçmiş peygamberler gibi, sadece bir peygamberdir. Allah, Özel olarak bazı peygamberlere mucizeler verdiği gibi, ona da doğruluğunu göstermek için açık bazı mucizeler vermiştir. Eğer Allah Hz. İsa vasıtasıyle Ölüleri dirilttiyse, kuşkusuz Mûsâ vasıtasıyle asaya can verdi. Ve asâ sürünen bir yılan oldu. Bu, ötekinden daha hayret vericidir. Eğer İsa babasız yaratıldıysa, şüphesiz Âdem hem anasız, hem babasız yaratılmıştır. Bu daha gariptir. Bunların hepsi, Yüce Allah'ın kalındandır. Mûsâ ve İsa, ancak Allah'ın fiil ve işlerinin tecellî yerleri ve vasıtalarıdır. Onun annesi, çok doğru bir hanımdır. Her ikisi de yemek yerlerdi. Yani İsa da, diğer yaratılanlar gibi yaratılmıştır. Kemik, et, kan ve sinirlerden meydana gelmiştir. Burada, yemek yiyen bir kimsenin, mutlaka onu çıkarma ihtiyacı hissedeceğine latif bir işaret vardır. Bu durumda olan kimseye nasıl ibadet edilir? Veya onun ilâh olduğu nasıl düşünülür? Bak, onların inançlarının bâtıl olduğuna dair, nasıl açık deliller getiriyoruz. Bu âyet, Hz. İsa (a.s.) ve onun annesinin ilâh olduğunu iddia edenlerin durumlarının hayret verici olduğunu ifade eder. Sonra bak ki, gündüzün ortasındaki güneşten daha açık olmasına rağmen, bu açıklamadan sonra, hâlâ hakkı dinlemek ve düşünmekten nasıl yüz çeviriyorlar?! [203]

76. Ey Muhammedi De ki, Allah'ı bırakıp da, size fayda ve zarar veremeyen kimseye mi ibadet ediyorsunuz?[204] Sözlerinizi hakkıyle işiten, durumlarınızı hakkıyle bilen, yalnız Allah'tır. Bu âyet, zararı defetmekten veya menfaat sağlamaktan aciz olan Hz. İsa'ya ibadet ettikleri için Hıristiyanlar! kınamaktadır. [205]

77. Ey Yahudi ve Hıristiyanlar! Dininiz hakkında haddi aşmayın. Atalarınızın yaptığı gibi, İsa'nın bir "ilâh" veya bir "ilâh oğlu" olduğunu söylerek aşırı gitmeyin. Kurtubî şöyle der: Yahudiler, Hz. İsa hakkında, onun meşru çocuk olmayıp veled-i zina olduğunu söyleyerek aşırı gittiler. Hıristiyanlar da, onun ilâh olduğunu söyleyerek aşın gittiler.[206] Hz. Muhammed (s.a.v.) gönderilmeden Önce sapıklık üzerinde bulunan atalarınızın ve önderlerinizin peşinden gitmeyin. Onlar, vesvese vererek birçok halkı da saptırmışlardı. Onlar açık ve doğru yoldan sapmışlardı. Kurtubî şöyle der: Burada saptılar", fiilinin tekrar edilmesi, Yahudi ve Hıristiyanların önceden de, sonradan da hak yoldan sapmış olduklarına işarettir. Burada sapan ve saptıranlardan maksat Yahudi ve Hıristiyanların ileri gelenlerinden sapıklıkta çığır açan ve o yolda yürüyenlerdir.[207]

78. İsrailoğullarından kâfir olanlar, Davud ve Meryem oğlu İsa diliyle lanetlenmişlerdir. Yani Allah onları Zebur'da ve İncil'de laneti emiştir. İbn Abbas şöyle der: "Onlar, her dilde lanetlendi. Musa (a.s.) zamanında Tevrat'ta, Davud (a.s.) zamanında Zebur'da, İsa (a.s.) zamanında İncil'de ve Hz. Muhammed (s.a.v.) zamanında da Kur'an'da lanetlendiler.[208] Müfessirler şöyle der: Yahudiler cumartesi günün hürmetini ihlal edince, Hz. Davud onlara beddua etti ve bunun üzerine Allah onları maymunlara çevirdi. Ashâb-ı Mâide[209] ise, Hz. İsa'yı inkâr edince İsa (a.s.) onlara beddua etti, onlar da domuzlara çevrildiler. Onların bu şekilde lanetlenmeleri, isyanları ve haddi aşmalarından dolayıdır. Bundan sonra Yüce Allah onların çirkin durumlarını anlatarak şöyle buyurdu. [210]

79. İşledikleri kötü fiilden birbirlerini sakındırmıyorlardı. Onların yaptıkları şey ne kötüdür. Zemahşerî şöyle der: Bu âyet, Ehl-i kitabın yaptıkları kötülüğün hayret ve -rici olduğunu yeminle ifade eder. Durum böyleyken, kötülüğe karşı birbirlerini uyarmaktan yüz çeviren mü'minlerin vay haline! Bu konuda Allah'ın kitabında bir çok âyet okumalarına rahmen, kötülüklere karşı uyarmak, sanki İsi amin emri değilmiş gibi davranıyorlar,[211] Ebu Hayyân şöyle der: Ehl-i kitabın lanetlenmesinin sebebi şudur: Onlar kötülüğü açıktan yapıyorlar ve birbirlerini kötülükten nehyetmiyorlardı. Halbuki, bir masiyet işlenmişse onun gizlenmesi gerekir. Zira Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Sizden kim, bu kötülüklerden birini işlemişse onu gizlesin,[212] Eğer günah açıktan yapılır ve insanlar da bunu kınamayı uygun bulurlarsa bu durum o işe bir teşvik ve onun yayılmasına ve çoğalmasına tahrik edici bir sebep olur.[213]

80. Yahudilerden bir çoğunu, Rasulullah (s.a.v.)'a ve mü'minlere kızgınlıklarından dolayı, müşrikleri dost edindiklerini görürsün. Bunlardan maksat Ka'b b. Eşref ve arkadaşlarıdır. Nefislerinin, âhiret hayatları için yaptıkları iş ne kötüdür.

Kınanılacak şey budur. Onların âhiretleri için takdim ettikleri şey yani âhirette görecekleri ceza ne fenadır! Onlar cehennem azabında ebedî olarak kalacaklardır. [214]

81. Eğer o Yahudiler Allah'ı Peygamberlerini ve kendilerine gelen kitabı tasdik etselerdi, müşrikleri dost edinmezlerdi. Fakat onların çoğu, imandan ve Allah'a itaatten çıkmışlardır. [215]

Edebî Sanatlar

1. Hiç bir şey üzerinde değilsiniz." Bu tabir sınırsız bir şekilde küçümseme ve hakir görme ifade eder.[216]

2. Rabbinizden size indirilen şeyler". Yüce Allah, davette onlara lütuf ile muamele etmek için, ismini onların ismine muzaf kıldı.

3. Kâfir toplumuna üzülme." Bu cümlede, onların derin bir inkar içinde bulunduklarını tescil etmek için, şeklindeki zamir yerine zahir isim getirilmiştir.

4. Allah, yaptıklarını görür." Burada, onların yaptıkları hareketin korkunç şeklini muhatabın zihninde canlandırmak ve bir de âyet sonlarındaki fasılalara riâyet etmek için, yerine, geniş zaman için kullanılan muzari fiili getirilmiştir.

5. Allah ona cenneti haram kıldı." Burada zamir yerine lafzı gelmiştir. Bu işin şiddetini ve korkutmanın büyüklüğünü ifade eder.

6. Kör ve sağır oldular." Bu arada körlük ve sağırlık, hidâyet ve imandan yüz çevirme yerine müstear olarak kullanılmıştır.

7. Bak nasıl açıklıyoruz", Sonra bak nasıl yüz çeviriyorlar." Ebussuûd şöyle der: Burada "bak" emrinin tekarar edilmesi, olaya son derece hayret edilmesi gerektiğini ifade eder. Lafzı ise, bu iki enteresan şey arasındaki farklılığı gösterir. Yani bizim âyetleri açıklamamız son derece açık ve dikkat çekici gerçek bir olaydır. Onların bundan yüz çevirmesi ise daha dikkat çekici ve garip bir olaydır.[217]

8. Yapmakta oldukları şey ne kötüdür"Bu onların yaptıkları kötü amellerin çirkinliğini ortaya kor ve olaya hayret edilmesi gerektiğini yeminle pekiştirerek açıklar. [218]

Faydalı Bilgiler

De ki: Allah'ı bırakıp da, sizin için fayda ve zarar gücü yetmeyen şeylere mi tapıyorsunuz?" Bazı ilim adamları, bu âyetle ilgili olarak şöyle der: Peygamber İsa (a.s.) hakkında durum böyle olunca, velilelerden herhangi biri hakkında ne dersin? İnsanlara fayda veya zarar verebilir mi?! [219]

Bir Uyarı

İbn Kesir şöyle der: Annesi çok doğru kadındır" âyeti, İbn Hazm ve diğerlerinin iddia ettiği gibi Hz. Meryem'in peygamber olmadığını gösterir. İbn Hazm ve onun görüşünde olan diğer kişiler, Meleklerin Hz. Sara ve Hz. Meryem ile konuşmalarını delil göstererek, Hz. Meryem' in, Hz. Sâra'nın ve Hz. Musa'nın annesinin peygamber oldukları kanaatinde-dirler. Cumhur ise, Biz senden öncede, elçi olarak, ancak kendilerine vahyettiğimiz erkekleri gönderdik.[220] âyetine dayanarak peygamberlerin sadece erkeklerden gönderildiği görüşündedir. Eş'arî bu hususta icmâ bulunduğunu söyler.[221]

82. İnsanlar içerisinde iman edenlere düşmanlık bakımından en şiddetli olarak Yahudiler ile, şirk koşanları bulacaksın. Onlar içinde îman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da: "Biz Hıristiyanlarız" diyenleri bulacaksın. Çünkü onların içinde keşişler ve rahibler vardır ve onlar büyüklük taslamazlar.

83. Resule indirileni duydukları zaman, hakkı anladıklarından dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi şahid olanlarla beraber yaz."

84. "Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken, niçin Allah'a ve bize gelen gerçeğe i-man etmeyelim?"

85. Söylekdikleri sözden dolayı Allah onlara, içinde devamlı kalmak üzere, zemininden ırmaklar akan cennetleri mükafaat olarak verdi, iyi hareket edenlerin mükafaatı işte budur.

86. İnkar eden ve âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar cehennemliklerdir.

87. Ey iman edenler! Allah'ın size helal kıldığı iyi ve temiz şeyleri haram kılmayın ve sınır aşmayın. Allah sınırı aşanları sevmez.

88. Allah'ın size helal ve temiz olarak verdiği rı-zıklardan yeyin ve kendisine iman etmiş bulunduğunuz Allah'tan korkun.

89. Allah, kasıtsız olarak ettiğiniz yeminlerinizden dolayı sizi sorumlu tutmaz, fakat bilerek yaptığınız yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutar. Bunun da keffâreti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden on fakire yedirmek, yahut onları giydirmek, yahut da bir köle âzâd etmektir. Bunları bulamayan üç gün oruç tutmalıdır. Yemini bozduğunuz tekdirde yeminlerinizin keffâreti işte budur. Yeminlerinizi koruyun, Allah size âyetlerini açıklıyor; umulur ki şükredersiniz!

90. Ey iman edenler! Şarap kumar, dikili taşlar, fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durunki kurtuluşa eresîniz.

91. Şeytan içkide ve kumarda, ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi, Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık vazgeçtiniz değil mi?

92. Allah'a itaat edin, Resule de itaat edin ve kötülüklerden sakının. Eğer yüz çevirirseniz, bilin ki, Resulumuzun vazifesi apaçık duyurmak ve bildirmektir.

93. İman eden ve iyi işler yapanlara, hakkıyle sakınıp iman ettikleri ve iyi işler yaptıkları, sonra yine hakkıyle sakınıp iman ettikleri, sonra da hakktyle sakınıp yaptıklarını, ellerinden geldiğince güzel yaptıkları takdirde haram kılınmadan önce tattıklarından dolayı günah yoktur. . Allah iyi ve güzel yapanları sever.

94. Ey iman edenler; Allah si/i ellerinizin ve mızraklarınızın erişeceği bir av ile dener ki, gizlide kendisinden kimin korktuğu ortaya çıksın. Kim bundan sonra sınırı aşarsa onun için elem verici bir azap vardır.

95. Ey iman edenler! İhramlı iken avı öldürmeyin. İçinizden kim onu kasten öldürürse, onun cezası öldürdüğü hayvanın dengi bir cezadır. Buna Ka'beye varacak bir kurban olmak üzere içinizden adalet sahibi iki kişi hükmeder.. Yahut onun keffâreti fakirleri doyurmaktır, yahut bunun dengi oruç tutmaktır. Tâki işinin cezasını tatmış olsun. Allah geçmişi affetmiştir. Kim bu suçu tekrar işlerse Allah onu cezalandıracaktır. Allah daima galiptir, intikam alandır.

96. Hem size hem de yolculara fayda olmak üzere deniz avı yapmak ve onu yemek size helâl kılındı. İhramlı olduğunuz müddetçe kara avı size haram kılındı. Huzuruna toplanacağınız Allah'tan korkun.

Ayetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah önceki âyetlerde Yahudi ve Hıristiyanların durumlarını ve içinde bulundukları sapıklıkları anlattıktan sonra burada da Yahudilerir inüslümanlara aşırı derecede düşman olduklarını bildirdi. Ve bu sebepli onları aşırı düşmanlıkta müşriklerle bir tuttu. Hıristiyanların Yahudilerdei daha yumuşak huylu ve muslümanlara daha yakın olduklarını anlattı. Ehl-kitapla münazarayı bitirince şer'î hükümleri açıklamaya başladı ve bunlar dan yemin keffâretini, içki ve kumarın haram kılınmasını ve ihramlı ikei av hayvanı öldürmenin cezasını anlattı. [222]

Kelimelerin İzahı

Kıss ve Kıssîs, âlim mânâsına olup Hıristiyanların ileri gelenlerine verilen bir addır.

Ruhban, korku mânâsına gelen "Rehbe" kökünden olup "Rahib"in çoğuludur. Ruhbâniyyet ve terehhüb, Hıristiyan mabetlerinde ibadet etmek demektir.[223]

"Akar" demektir. kabın dolup taşması manasınadır. Su tattığında göz yaşı aktığında denilir. Şâir şöyle der:

Göz yaşlarım göğsümün üzerine o'" kadar aktı ki, göz yaşım kılıç bağımı ıslattı.

Rics, pislik demektir. Zeccâc şöyle der: Rics, pis kabul edilen her işe verilen isimdir. İnsan ve hayvan pisliğine de "Rics" denir. Çünkü onlar da pislik ve necasettir.

Cehîm, şiddetli yanan ate demektir.

Sayd, kuş ve diğer avlanan hayvanlardır. Yani, avlanan her ;ye sayd denilir. Şâir şöyle der:

Kralların avı tavşanlar ve tilkilerdir. Ben bineğime bindiğimde, benim avım kahramanlardır.

a. İbn Abbas şöyle der: Rasulullah (s.a.v.)Ta bir adam gelerek: "Ya Rasulalîah, Ben bu eti yediğimde, kadınlara karşı nefsim uyanıyor ve şehvetime mağlup oluyorum. Onun için ben bu eti kendime haram kıldım, dedi. Bunun üzerine Yüce Allah: Ey iman edenler, Allah'ın size helal kıldığı helal ve temiz şeyleri kendinize haram kılmayın, âyetini indirdi.[224]

b. Enes'in şöyle dediği rivayet olunur: Şarap haram kılındığı gün, ben Ebu Talha'nm evinde bir işret meclisinde sâkîlik yapıyordum. Onların içkileri sadece üzüm ve hurma çeşitlerinden yapılan içkilerdi. Bir de baktık ki birisi: "Şarap haram kılındı, diye sesleniyor.. Bunun üzerine Ebu Talha bana: Git şu şarabı dok dedi. Enes diyor ki: Şaraplar Medine sokaklarına döküldü. Bazıları: Karınlarında içki bulunduğu halde şehid olanlan var. (Bunların hali ne olacak? dediler. Bunun üzerine Yüce Allah: îman edip de ameli salih işleyenlere, daha önce tattıklarından dolayı günah yoktur, âyetini indirdi.[225]

Âyetlerin Tefsiri

82. Bu cümlenin başındaki lâm yemin ifade eder. Yani, Ey Muhammed, yemin ederim ki, insanlar içersinde mü'minlere en şiddetli düşman olarak Yahudi ve müşrikleri bulursun. Onlar içinde, sevgi bakımından, iman edenlere en yakın olarak de "Biz Hıristiyanız" diyenleri bulacaksın. Bu âyet Habeş kralı Necâşî ve arkadaşları hakkında nazil ol- muştur. Zemahşerî şöyle der: Allah Yahudilerin katı huylarım ve hakkı kabul etmedeki inatlarım anlattı. Hıristiyanların da yumuşak huylarını ve İslama kolaylıkla yönelebileceklerini bildirdi. Mü'minlere aşırı düşmanlık hususunda Yahudileri, müşriklerle bir tuttu. Hattâ onları müşriklerden önce zikretmekle, düşmanlıklarının daha fazla olduğuna dikkat çekti.[226] Bu bölüm, Hıristiyanların müsiümanlara karşı sempati duymalarının sebebini gösterir. Yani onları sempati duymalarının sebebi, içlerinde âlim keşişler ve rahiplerin bulunmasıdır. Onlar, ağırbaşlı oldukları için alçak gönüllüdürler ve Yahudiler gibi kibirlenmezler. Beyzâvî şöyle der: Bu âyet gösteriyor ki; alçak gönüllülük, ilim ve amele yönelme ve şehvetlerden yüz çevirme gibi davranışlar, kâfir tarafından da yapılsa, övülen davranışlardır.[227]

83. Mü'minler, Muhammed'e indirilen Kur'an'ı dinlediklerinde, kalplerinin yumuşaklığı ve Allah kelâmından etkilenmeleri sebebiyle, Allah korkusundan gözlerinin yaşla dolup taştığını görürsün.. Çünkü onlar Kur'an'm Allah kelâmı ve hak olduğunu bilirler. Onlar, Ey Rabbimiz! Peygamberini tasdik ettik ve kitabına da inandık. Bizi kıyamet gününde diğer ümmetlere şahitlik edecek Ümmet-i Muhammed'le birlikte yaz derler. İbn Abbas şöyle der: Bu âyetler Necâşî ve arkadaşları hakkında nazil olmuştur. Habeşistan'da Cafer b. Ebît âlib onlara Kur'an âyetlerini okuduğunda, onlar o derece ağlamışlardı ki, göz yaşları ile sakallarını ıslatmışdı.[228]

84. Doğru yolu ve paklak gerçeği gördüğümüz halde, iman etmemize ve hakka tâbi olmamıza engel ne? Bunu, İslamı kabul etmelerinden dolayı onları ayıplayan Yahudilere cevap olarak söylemişlerdir. Ebu Hayyân şöyle der: "Bu âyet, onların iman etmelerini gerektiren hakkı bilmelerine rağmen iman etmemelerini garipsemekte ve kınamaktadır.[229] Halbuki Rabbimizin bizi iyi ve salih kullarıyla birlikte cennete sokmasını umuyoruz. [230]

85. İnanmaları, tasdik etmeleri ve hakkı kabul etmeleri sebebiyle mükâfaat olarak Allah onlara zemininden ırmaklar akan cennetler verdi. Onlar orada ebedî kalacaklar, yok olmayacaklar ve asla oradan çıkmayacaklardır. Bu sevap ve mükâfaat, niyeti hâlis olan ve güzel amel işleyen kimseler içindir. Bnndan sonra Yüce Allah, bedbahtların durumunu anlatarak şöyle buyurdu: [231]

86. Ayetlerimizi ve Muham-med (s.a.v)'in peygamberliğini inkâr edenlere gelince, işte onlar cehennemliktir. Orada azap göreceklerdir. Ebussuûd şöyle der: Allah özendirme ile korkutmayı birlikte yapmak için, âyetlerini tasdik edenlere karşılık, bu âyette, inkâr edenlerin durumlarını zikretti.[232]

87. Ey mü'minler! Allah'ın size helal kıldığı temiz şeyleri bırakarak ve zühd için bunlardan uzaklaşarak, "bunları kendimize haram kıldık" deyip bu leziz nimetlerden kendinizi mahrum etmeyiniz, Taberî, İkrime'nin şöyle dediğini rivayet eder: Peygamber (s.a.v)'in Ashabından bazı kimseler kendilerini iğdiş ettirmek, et yemeği ve kadınlarla münasebeti terketmek istediler. Bunun üzerine bu âyet nazil oldu.[233] Helal olanı harama gitmek suretiyle, Allah'ın sizin için helal kıldığı sınırlan geçmeyin. Çünkü Allah sınırı geçenlere buğzeder. İslam, insanları ifrat ve tefritten uzak ve dengeli olmaya çağırır. Bunun içindir ki Yüce Allah şöyle buyurmuştur: [234]

88. Allah'ın size helal ve temiz olarak verdiği azıklardan yeyin. Teshil yazarı şöyle der: "Helal olan yiyeceklerden, kadınlardan ve diğer nimetlerden yararlanın" demektir. İnsanın en büyük ihtiyacı yemek olduğu için burada özellikle o zikredilmiştir.[235] Kendisine iman etmiş olduğunuz Allah'tan korkun. Bu âyet en güzel bir şekilde, insanları takvaya çağırmaktadır. Sanki şöyle diyor: Yüce Allah'a itaat hususunda kusur göstererek imanınızı zayi etmeyiniz. Sonra büyük pişmanlık duyarsınız. Çünkü Allah'a iman etmek, O'na karşı son derece takvalı davranmayı gerektirir. [236]

89. "Evet vallahi, hayır vallahi" gibi, yemin maksadı olmaksızın ağzınızdan çıkan yeminlerden dolayı Allah sizi sorumlu tutmaz, Fakat maksatlı ve niyetli olarak bir şey hakkında yemin edip de yemininizi bozarsanız sizi sorumlu tutar. Bozulduğu takdirde yeminin keffâreti, ailenize yedirdiğiniz orta halli yemekten on fakire yed irmen izdir. İbn Abbas şöyle der: Ailenize yedirdiğiniz orta derecedeki yemekten yediriniz. İbn Ömer şöyle der: Yemeğin orta hallisi, ekmek ile hurma veya ekmek ile kuru üzümdür. Ailemize yedirdiğimiz en iyi yemek de, ekmek ile ettir.[237] Yahut keffâret, bu on fakire bedenlerini örtecek elbise giydirmektir. Veya Allah rızası için, bir köleyi hürriyetine kavuşturmaktır. Ebu Hayyân şöyle der: Alimler, yeminin bozan kimsenin yedirme, giydirme ve köleyi hürriyetine kavuşturmaktan herhangi birini yapma hususunda serbest olduğunda görüş birliğine varmışlardır.[238] Kim, bu anlatılanlardan hiçbirini yapma imkânı bulamazsa onun keffâreti üç gün oruç tutmaktır.[239] İşte, yemin edip te bozduğunuz zaman, yeminlerinizin şer'î keffâreti budur. Yeminlerinizim koruyunuz ve zaruret olmaksızın rastgele yemin etmeyiniz. İbn Abbas:"Yeminlerinizi koruyun demek, yemin etmeyin demektir." der. İbn Cerir: "Yeminlerinizi bozduğunuz takdirde keffâretini Ödeyin, onu bırakmayın" diye tefsir etmişti. İşte Allah, şer'î hükümleri bu şekilde açıklar ve izah eder ki, size hidâyet verdiği ve o yolda muvaffak kıldığı için ona şükredesiniz. [240]

90. Ey iman edenler! Şarap, kumar, putlar, fal okları, şeytan işi birer pisliktir. İbn Abbas şöyle der: "Hamr, yani şarap sarhoşluk veren her türlü içki demektir. Meysir ise, Arapların Câhiliyye devrinde oynadıkları kumar demektir. Ensâb, ibadet için dikilmiş putlardır. Ezlânı, Beytullah'ın ve putların hizmetçilerinin yanında bulunan oklardır." İbn Abbas ve Mücâhid şöyle der: Ensâb, yanlarında kurbanlarını kestikleri taşlardır. Ezlâm, kısmet çektikleri oklardır.[241] Bütün bunlar, akılların hoşlanmadığı birer pislik ve necasettir. Şeytanın süslediği habis pisliklerdir. Büyük mükâfaatı kazanabilmek için bu pislikleri bırakıp onlardan uzak durun. [242]

91. Şeytan bu pisliklerle, içki içmeleri ve kumar oynamaları yüzünden mü'minler arasına düşmanlık ve kin salmaktan başka bir şey istemez, içki ve kumarla şeytan, dünyanız ve âhiretiniz için faydalı olan Allah'ı anmaktan ve dininizin direği olan namazı kılmaktan sizi alıkoyar. Ebu Hayyân şöyle der: Yüce Allah içki ve kumarın biri dünyevî, diğeri dinî olmak üzere iki kötülüğünün bulunduğunu anlattı. Dünyevî olan şudur: İçki, kötülükleri ve kini tahrik eder ve içenler arasında yakınlık bağlarını koparır. Kumar ise, kişi buna alıştığında bütün servetini harcayıp beş parasız kalıncaya kadar kumar oynamaya devam eder. Nihayet bir şeyi kalmayınca ya, ailesinin ve çoluk çocuğunun üzerine kumar oynar. Dinî olana gelince: İçki, aşın keyif ve neşe verdiği için, kişiyi Allah'ı anmak ve namaz kılmaktan alıkoyar.[243] Artık bunlardan vazgeçtiniz değil mi? Cümle soru şeklinde olmakla birlikte, emir mânâsı ifade eder. "Vazgeçtiniz" demektir. Bundan dolayı Hz. Ömer (r.a.): "Vazgeçtik, Rabbirniz" demiştir. Ebu Hayyân şöyle der: Bu soru en beliğ yasaklama ifâdelerindendir. Sanki şöyle denilmiştir. Mutlaka vazgeçmenizi gerektiren içki ve kumardaki kötülükler size anlatıldı." Artık vaz mı geçeceksiniz? Yoksa eskisi pibi devam mı edeceksiniz?[244]

92. Allah ve Rasûlu'nun emirlerine itaat edin. Onlara muhalefetten sakının. Eğer yüz çevirir de Allah ve Rasûlünün emriyle amel etmezseniz biliniz ki, sizi hidâyete iletmek ona ait değildir. Onun görevi, sadece size risâleti tebliğ etmektir. Size yaptıklarınızın karşılığını vermek bize aittir. Taberî şöyle der: Bu âyet, emir ve nehyinden çevirenler için, Allah tarafından bir tehdittir. Yüce Allah onlara şöyle der : Emrimden ve nehyimden yüz çeviriyorsanız, azabımı bekleyiniz. Gazabımdan da sakınınız.[245] Ebu Hayyân şöyle der: Bu âyette çok açık ve şiddetli bir tehdit vardır. Çünkü âyet, "Sizi azablandırmayi peygamber değil, onu gönderen üstlenmiştir." mânâsını taşımaktadır.[246]

93. İman eden ve iyi işler yapanlara haram kılınmadan önce yaptıklarından dolayı bir günah yoktur. îbn Abbas şöyle der: İçkiyi yasaklayan âyet inince, bazı kimseler: "Daha önce içki içtikleri ve kumar parası yedikleri halde ölenlerimiz ne olacak?" dediler. Bunun üzerin bu âyet indi. Yüce Allah bununla, günahın ve kınamanın ancak, isyan etmekle ilgili olduğunu, içki haram kılınmadan Önce ölenlerin ise âsi sayılmadı klan m bildirdi. Haram kılınanlardan sakındıkları iman ve salih amellerde sebat ettikleri takdirde, yedikleri içtikleri şeylerde onlar için bir günah yoktur

Haram olduğuna inanarak, Allah'ın haram kıldığı şeyden sakındıkları sonra Allah'tan korkmaya ve haramlardan sakınmaya devam ettikleri ve kendilerini Allah'a yakınlaştıracak güzel ameller işledikleri takdirde onlar için bir günah yoktur, Allah, sâlih amel işleyerek kendisine yaklaşanları sever. Teshil yazarı şöyle der: Yüce Allah, mübalağa ifade etmek için takvayı tekrar tekrar söyledi. Denildi ki Takvanın birinci mertebesi şirkten sakınmak; ikincisi, masiyetlerden sakınmak; üçüncüsü ise günahlardan korunmak için, yapılmasında bir beis olmayan şeylerden sakınmaktır.[247]

94. Ey İman edenler! Hacc veya umre için ihrama girdiğiniz zaman, Allah küçüklerine ellerinizle, büyüklerine de mızraklarınızla yetişebildiğiniz av hayvanlarıyla sizi mutlaka imtihan eder. Beyzâvî şöyle der: Bu âyet, Hudey-biye yılında nazil oldu. Yüce Allah onları av hayvanları ile imtihan etti. Onlar bineklerinin üstünde iken o hayvanları elleriyle yakalayarak veya mızraklarıyla yaralayarak avlamaları mümkün oluyordu.[248] Ebu Hayyân şöyle der: Avcılık, Arapların geçim kaynaklarından ve zevk aldıkları işlerden biriydi. Onların avcılıkla ilgili şiir ve güzel tavsifleri vardır.[249] Allah, imanı kuvvetli olduğu için, görmediği halde Allah'tan korkan ile, imanı zayıf olduğu için korkmayan birbirinden ayrılsın diye bu imtihanı yapar. Bu uyarı ve bildiriden sonra kim avlanmaya yeltenirse, bilsin ki. onun için elem verici, şiddetli bir azab vardır. [250]

95. Ey mü'minler! Hacc veya umre sebebiyle ihram giymiş iken, av hayvanını öldürmeyiniz. İçinizden kim, ihramlı iken kasden av hayvanım öldürürse, onun cezası, öldürdüğü hayvana denk gelecek deve, sığır ve .koyun cinsinden bir hayvandır. , Hangi hayvanın denk olacağına müslümanlardan iki âdil hakem hüküm verir. Bu da Ka'be'de kesilmek ve fakirlererine sadaka olarak dağıtılmak üzere oraya gönderilen bir kurbandır. Avlanan hayvan, serçe ve çekirge gibi bir hayvan olup deve, sığır ve koyun cinsinden bir dengi yoksa, bu takdirde değerini sadaka olarak vermesi gerekir. İhramiı kimse, öldürdüğü hayvanın dengini bulamazsa, öldürülen av hayvanın değeri takdir edilerek bir mikdar yiyecek satın alınır ve her fakire ondan bir müddet[251] verilir, Veya, ihramın hürmetini ihlal etmenin cezasını çekmesi için, her müdde karşılık bir gün oruç tutması gerekir. Teshîl yazarı şöyle der: Yüce Allah, ihramlmın av hayvanını öldürmesi halinde gerekli olan cezaları saydı. Önce deve, sığır ve koyun cinsinden olan cezalan, sonra da yiyecek şeyleri, daha sonra da orucu anlattı. İmâm Mâlik ve Cumhura göre, ihramiı iken avlanan kimse, bunlardan birini yerine getirmekte serbestür. veya edatı ile yapılan atıf bunu gerektirir. îbn Abbas'a göre âyetteki tertibe riâyet gerekir.[252] Haram kılınmadan önce öldürdüğünüz hayvanlardan dolayı meydana gelen günahı Allah affetti.

Kim, ihramlı iken tekrar av hayvanını öldürürse, Allah âhirette onun cezasını verir. Allah işinde gâlibtir, kendisine isyan edenleri cezalandırır. [253]

96. Ey insanlar! İster ihramlı, ister ihramsız olun, hem size menfaat ve azık hem de yolculara yolculuklarında yiyeycekleri bir azık olmak üzere, balık ve benzeri yenilebilen deniz hayvanlarım avlamak ve yemek size helal kılındı. İhramlı olduğunuz sürece, kara avı size yasaklandı. Kıyamet gününüde huzuruna toplanacağınız ve amellerinize göre sizi cezalandıracak olan Allah'tan korkunuz. Bu âyet tehdit ifade etmektedir. [254]

Edebî Sanatlar

1. düşmanlık ve dostluk kelimeleri arasında tıbak sanatı vaıdır. Bu bedîî sanatlardandır.

2. yaş dolar" demektir. Çok olduğu için taşıp dökülmek mânâsına gelen kelimesi dolmak yerinde müsteâr olarak kullanılmıştır. Veya çok ağladıkları için bizzat gözlerin kendisi akıyormuş gibi bir mânâ ifade eder.[255]

3. Boynu hürriyete kavuşturmak" bu da mecâz-ı mürseldir. Cüz zikredilmiş, küll murad edilmiştir. Bir insanı hürriyetine kavuşturmak demektir.

4. Artık son verecek misiniz?" Burada sorudan maksad emirdir. Yani "artık son verin" demektir, bu, en beliğ nehiy ifade lerindendir Ebussuûd şöyle der: Bu âyet-i kerimede içki ve kumarın haram kılınışı çeşitli tekit sanatlarıyla pekiştirilmiştir. Şöyle ki: Cümle, kasr edatı olan ile başlamış, içki ve kumar, putlar ve fal oklarıyle birlikte zikredilmiş ve bunlar; şeytanın pisliklerinden bir pislik olarak adlandırılmıştır. Bizzat kendilerinden sakınılmak emredilmiş ve bu sakınma kurtuluş sebebi kılınmıştır. Daha sonra, onlarda mevcud olan dinî ve dünyevî kötülükler zikredilmiş, daha sonra da "artık son verecek misiniz?" şeklindeki soru cümlesiyle, bunlardan vaçgeçirmek için yapılan tevsik tekrarlanmıştır. Bütün bunlar, sakındırma ve yasaklama emrinin son derece vurgulu ve kuvvetli olduğunu ifade eder.[256]

Faydalı Bilgiler

Yüce Allah'ın, "oj^^li Ondan sakınımnız" şeklindeki ifadesi, onun hararrj olduğuna bir delildir. Ancak bu ifade, nehiy ve haram kılma konusunda , haram kılındı" lafzından daha edebîdir. Çünkü bu, içkiden tamamen uzak durmak mânâsına gelir. Bu, zina hakkında indirilen zinaya yaklaşmayın[257] âyetine benzer. Çünkü zinaya yaklaşmak haram ise, onu yapmak haydi haydi haram olur. Burada durum aynıdır. [258]

Bir Uyarı

Kur'an-ı Kerim'de şer'î hükümlerin illetleri çok kısa olarak anlatılmıştır. Burada ise illet, çok geniş olarak açıklanmıştır. Yüce Allah bu illetleri şöyle sıralar: Mü'minler arasına düşmanlık ve kin sokmak, Allah yolundan ve onu zikretmekten engellemek ve mü'minleri namazdan alıkoymak. Yüce Allah ayrıca, şarap ve kumarın birer pislik ve şeytanın amellerinden bir amel olduğunu, şeytanın insanları aldatmak istediğini anlattı. İşte bütün bunlar bu iki rezil şeyin, yani şarap, içki ve kumarın zarar ve tehlikesini göster inektedir. Şu halde, Kur'an-ı Kerim'in esrarını iyice düşünün.[259]

97. Allah, Kâ'be'yi, o saygıya lâyık evi, haram ayı, hacc kurbanını ve gerdanlıkları insanların kalkınmasına sebep kıldı. Bu da, Allah'ın göklerde ve yerde ne varsa bildiğini ve Allah'ın her şeyi bilici olduğunu bilmeniz içindir.

98. Biliniz ki Allah'ın cezalandırması çetindir ve yine Allah'ın bağışlaması ve rahmeti sınırsızdır.

99. Rasûle düşen ancak duyurmadır. Allah açıkladığınızı da gizlediğinizi de bilir.

100. De ki: "Pis ve kötü ile temiz ve iyi bir değildir; pis ve kötünün çokluğu hoşunuza gitse de bu böyledir. Öyleyse ey akıl sahipleri, Allah'ian korkunuz ki kurtuluşa eresiniz.

101. Ey iman edenler! Açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek olan şeyleri sormayın. Eğer Kur'an indirilirken onları sorarsınız size açıklanır. Allah onları affet-miştir. Allah çok bağışlayıcıdır, aceleci değildir.

102. Sizden önce de bir toplum onları sormuş, sonra da bunları inkâr eder olmuştu.

103. Allah bahîra, sâibe, vaîle ve hâm diye bir şey meşru kilmamıştır. Fakat kâfirler, yalan yere Allah'a iftira etmektedirler ve onların çoğunun da kafaları çalışmaz.

104. Onlara: "Allah'ın indirdiğine ve Rasul'e gelin" denildiği vakit: "Babalarımızı üzerinde bulduğunuz yol bize yeter" derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor

ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?

105. Ey iman edenler! Siz kendinize bakın. Siz Idoğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü Allah'adır. Artık O, size yaptıklarınızı bildirecektir.

106. Ey iman edenler! Birinize ölüm gelip çatınca vasiyet esnasında İçinizden iki adalet sahibi iki kişi şâ-hid olsun. Eğer şüpheye düşerseniz o iki şahidi namazdan sonra alıkor, "Bu vasiyet karşılığında hiçbir şey almayacağız, akraba da olsa; Allah için yaptığımızı şâ-hidliği gizlemeyceğiz, bu takdirde biz elbette günahkârlardan oluruz." diye Allah üzerinde yemin ettirirsiniz.

107. Bu şahîdlerin bir günah kazandıkları anlaşılırsa, şâhidlerin haklarına tecâvüz ettiği, ölüye daha yakın olan mirasçılardan iki kişi onların yerini alır ve: "Andolsun ki bizim şâhidliğimiz onların şâhidliğinden daha gerçekçidir ve biz kimsenin hakkına tecâvüz etmedik, aksi takdirde biz, elbette zâlimlerden oluruz" dîye Allah'a yemin ederler.

108. Bu usul, şâhidliği gerektiği şekilde yapmaya yahut yeminlerinden sonra, yeminlerin reddedilmesinden korkmalarına daha uygundur. Allah'tan korkun ve dinleyin. Allah, yoldan çıkmışlar topluluğunu doğru yola iletmez.

Ayetlerin Önceki Âyetlerle Münasebeti

Yüce Allah önceki âyetlerde ihramlılar için avlanmanın haram olduğunu bildirdi ve ihramlı iken kuş ve diğer yabanî hayvanları öldürmeyi yasakladı. Bu âyetlerdeki de, Ka'be'yi insanlar için bir tutunma ve kalkın-ma yeri kıldığını bildirdi. Zira ona hürmet etme duygusunu insanların kalplerine o şekilde yerleştirdi ki, orada hiç kimseye eziyet edilmez. Nasıl ki Harem-i Şerif yabanî hayvnaların ve kuşların emniyeti için bir sebeb İse, aynı şekilde insanların, âfetlerden ve korkulardan emniyeti için de bir sebeptir. Ayrıca dünya ve âhiret mutluluklarım ve hayırlarını elde etmek için de bir sebeptir. [260]

Kelimelerin İzahı

Bahire, yormak mânâsına gelen kökündendir. Ebu Ubeyde şöyle der: Bahîra, sonuncusu erkek, olmak üzere beş doğum yaptıktan sonra kulakları yanlan, serbest bırakılan, binilmeyen ve sağılmayan devedir.[261]

Sâibe, adak ve benzeri sebeplerle kendisinden faydalanılmamak üzere salıverilen devedir.

Vasile, koyundan olur. Yani koyun, yedi defa doğum yapar ve son doğumunda biri erkek biri dişi olmak üzere çift doğurursa, Araplar: Dişi, erkek kardeşini kurtardı." derler ve onun hürmetine erkeği de kesmezlerdi. İşte böyle bir doğumu yapan koyuna vasîle denir.[262]

Hâm, dölünden on batın doğan erkek devedir ki, böyle bir deveye Sırtını korudu denir, ona binilmez ve hiçbir otlak ve sudan menedilmez.

Görüldü, ortaya çıktı, demektir. Bir kimse, bir başkasının bir hainliğini gördüğünde der.

Evleyânî, daha yakın, mânâsına gelen kelimesinin tesni-yesidir. [263]

Nüzul Sebebi

a. İbn Abbas'ın şöyle dediği rivayet olunur: Bazı kişiler Peygamber (s.a.v.)'e sorarlardı. Meselâ biri: "Benim babam kimdir?" derdi. Bir diğeri devesini yitirir: "Devem nerde?" diye sorardı. Bunun üzerine Yüce Allah Ey iman edenler! Açıklandığı takdirde, hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın..." âyetini indirdi.[264]

b. İbn Abbas'ın şöyle dediği rivayet olunur: Temîm-i Dârî ile Adiyy Beddâ Mekke'ye gider gelirlerdi. Bir defasında Sehmoğullanndan bir genç onlarla birlikte yola çıktı ve hiçbir müslümanın bulunmadığı bir yerde öldü. Ölmeden önce onlara, terikesini ailesine vermelerini vasiyet etti. Onlar da terikeyi ailesine verdiler. Fakat altın süslemeli gümüş bir tabağı vermediler. Durum Rasulullah (s.a.v.)' intikal etti. Rasulullah (s.a.v.) da, on lardan tabağı gizlemediklerine ve görmediklerine dair yemin aldı. Sonr; tabak Mekke'de bulundu. Tabağı almış olanlar "Biz bunu Adiyy ve Te mîm'den satın aldık." dediler. Sehm kabilesinden olan o gencin vârislerin den iki kişi gelerek, bu tabağın o gence ait olduğuna yemin ettiler. Bizin şahitliğimiz Adiyy ve Temîm'in şâhidliğinden daha gerçektir. Biz, kimse nin hakkına tecavüz etmedik dediler. Ve tabağı aldılar. Bunun üzerine Ey mü'minler! Aranızda şahitlik...." diye başlayaı âyet nâzü oldu.[265]

Âyetlerin Tefsiri

97. Allah, Beyt-i Haram olan Kâ'be-i Muazzama'yı, insanların din ve dünya işlerini yürütebilmeleri için bir fayda sağlama ve maişet temin etme yeri kıldı. Çünkü Ka'be, din ve dünya işleri için bir maişet sebebidir. Korkan oraya sığınır, güçsüz orada emniyet içinde olur. Tüccar orada kazanır, hacılar ve umre yapanlar oraya yönelir. Haram aylarını (Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Receb) da, bu aylarda savaş korkusundan emin oldukları için, maişetlerini temin zamanı kıldık. Aynı zamanda Hareme gönderilen kurbanlık hayvanları, hem kendilerinin hem de sahiplerinin emniyet içinde olmaları için, keza Harem'in bitkilerinden gerdanlık takılmış olan develeri de Allah insanların maîşet temin etmelerine sebep kıldı. Ey insanlar! Allah'ın Beyt-i Haram, Haram" aylar, Hareme gönderilen kurbanlar ve gerdanlık asılmış kurbanlar için gösterilmesini istediği bu hürmet, O'nun, göklerin ve yerlerin işlerini tafsilatı ile bildiğini, sizin yararınıza olan şeylerden haberdar olduğunu, do-layısıyle Harem-i Şerifi, içinde her şeyin barındığı emniyetli bir yer kıldığını bilmeniz içindir. İnkarlarına ve sapıklıklarına rağmen, O'nun, kullarına yaptığı lutfa bir bakınız. [266]

98. Ey insanlar! Bilesiniz ki, kendisine isyan edenler için Allah'ın azabı şiddetlidir. Tevbe ve itaat edenler için ise, O' çok bağışlayıcı ve pek merhamet edicidir. Öyleyse onun azabı sizi ümitsizliğe düşürmesin, rahmeti de sizi ümitlendirmesin.[267]

99. Peygamberlerin, risâlet görevini eda ve Şeriatı tebliğ etmekten başka bir görevi yoktur. O da, üzerine vacip olanı tebliğ etmiştir. Artık, görevini yerine getirmede kusur eden kimsenin hiçbir özrü yoktur. Allah sizin gizlediklerinizi de, açığa çıkardıklarınızı da bilir. Amellerinizden ve hallerinizden hiçbir şey ona gizli kalmaz. O, amellerinizin karşılığını verecektir. Ebu Hayyân şöyle der: Bu cümlede tehdit vardır. Çünkü Yüce Allah kulunun gizli ve açık hallerinden haberdar olduğunu ve kendisinin gerek sevap gerekse ceza bakımından bunların karşılığını vereceğini ona haber vermiştir.[268]

100. Ey Muhammed! De ki: Ey insanlar, pis olan şeyin çokluğu sizi hayrete düşürse de, pis ile temiz bir değildir. Allah burada helal ile haramı, itaatkâr ile âsîyi, âdi olan şeyle iyi olan şeyi birbirinden ayırmak için darb-ı mesel getirdi. Kurtubî şöyle der: Bu lafız bütün işlere şâmildir. Kazançlarda, işlerde, insanlarda, ilimde ve diğer hususlarda düşünülebilir. Bütün bunlardan pis olan, çok olsa da, fayda vermez, değersizdir ve sonu güzel olmaz. İyi olanlar, az da olsa, faydalıdır, değerlidir ve sonu güzeldir.[269] Ebu Hayyân şöyle der: Açık olan şudur ki, habis (pis) ve tayyib (temiz) kelimeleri umûmîdir. Malın helali ve haramı, amelin iyisi ve kötüsü, insanların iyisi ve âdisi, inançların sağlamı ve bozuğu bunun ifade ettiği mânâya dâhildir. A'râf sûresinde bulunan Rabbin izniyle güzel memleketin bitkisi güzel çıkar. Kötü olandan ise, faydasız bitkiden başka bir şey çıkmaz[270] âyeti, bu âyetin bir benzeridir.[271]

Ey akü sahipleri! Allah'ın emirlerine sarılmak ve yasaklarından sakınmak suretiyle ondan korkunuz ki kurtuluşa eresiniz ve Allah'ın rızasını ve ebedî nimetini kazanasıniz. [272]

101. Ey iman edenler! Açıklandığı takdirde sizi üzecek olan ve muhtaç olmadığınız şeyleri, peygambere sormayınız. Zemahşerî şöyle der: Peygambere çok soru sormayın. Böyle yapmaya devam ederseniz neticede, size zor gelecek mükellefiyetleri ona sormuş olursunuz. O da sorduğunuz şeyler hakkında size fetva verir ve onlarla sizi mükellef tutarsa bu durum, sizi üzer, onları yapma zor gelir ve sorduğunuza pişman olursunuz.[273] Eğer bu zor mükellefiyetleri vahiy indiği zaman sorarsanız, sizi üzecek bu zor şeyler size açıklanır. Öyleyse bunları sormayın.[274] Allah, daha önce zaruret olmadan sorduğunuz soruları affetti ve âhirette sizi cezalandırmaktan vaz geçti. Artık tekrar böyle şeyler yapmayın, Allah'ın mağfireti bol, lütuf ve ihsanı büyüktür. Dolayısıyle sizi affetti ve cezalandırmakta acele etmedi. [275]

102. Sizden önce de bir toplum, bu gibi sorular sormuştu. Kendilerine cevap verilip bazı mükellefiyetler yüklenince onu inkâr etmişlerdi. Bundan dolayı Yüce Allah "Sonra onunla amel etmedikleri için kâfir oldular" buyurdu. İsrailoğulları, peygamberlerinden bazı şeyleri sorarlar, sordukları şey kendilerine emredilince de onu yerine getirmez ve bu sebeple helak olurlardı. [276]

103. Allah bahîra, sâibe vasî-le ve hâm diye bir şey meşru kırmamıştır. Câhiliyye halkı, bir deve sonuncusu erkek olmak üzere beş doğum yaptığında onun kulaklarını yarar ve ona binmeyi haram sayarlardı. İşte bu deveye bahîra denilir. Bir kimse: "Yolculuğumdan dönersem" veya "hastalığımdan kurtulursam devem serbest olsun" der ve bahira gibi, bu deveden yararlanmayı haram sayardı. İşte böyle deveye de sâibe denir. Bir koyun dişi doğurursa o kendilerinin, erkek doğurursa ilâhlarının olurdu. Bir erkek ve bir dişi olmak üzere ikiz doğurursa: kardeşini kurtardı" derler ve erkeği ilâhları için kesmezlerdi. Bu kuzuya da vasîle denir. Erkek devenin sulbünden on doğum meydana geldiğinde "sırtını korudu" derler ve onun sırtına yük vurmazlardı. Böyle deveye de "hânı" denir, tslam gelince, bu geleneklerin tümünü ortadan kaldırdı. Ne bahîra, ne sâibe, ne vasîle ve ne de ham kaldı. Fakat Allah'ı inkâr edenler ona karşı yalan uyduruyorlar ve bunları Allah'ın haram kıldığını söyleyerek: "Allah bize böyle emretti" diyorlar. Halbuki onların çoğu bunun bir iftira olduğunu anlayamazlar. Çünkü onlar bu hususta babalarını taklit ediyorlar. Bundan dolayı Yüce Allah şöyle buyurdu: [277]

104. Bu sapıklara: "Gelin, helal ve haram kıldığınız hususlarda, Allah ve Rasulünün hükmüne gidelim" denildiğinde: "Babalarımızın dini bize yeter" derler, Babaları, din hususunda bir şey bilmiyor ve hakka yöne1 emiyorlarsa yine onların üzerinde bulundukları sapıklığa tabi mi olacaklar?! Bu âyetteki hemze inkâr içindir, maksat ise kınamadır. [278]

105. Ey iman edenler! kendinizi düzeltmeye bakın. Yani kendinizi, isyanlara dalmaktan ve ısrarla günah işlemekten koruyun ve nefislerinizi ıslahtan ayrılmayın. Siz hidâyete erince, insanlardan sapıklığa düşenlerin sapıklığı size zarar vermez. Zemahşerî şöyle der: Müslümanlar, kâfirler için üzülüyorlar ve onların İslama girmelerini arzu ediyorlardı. Onlara: "Siz kendi nefsinizi ıslah edin, hak yolda yürüyün. Siz hidâyette olduğunuz sürece, dininizden olmayan sapıklar size zarar veremez. Nitekim Yüce Allah peygamberine şöyle buyurdu: O halde onlar uğruna üzüntülere dalarak canın sıkılıp yıpranmasın.[279] Ebussuûd şöyle der: Hiç kimse, âyette, emr-i bi'1-maruf ve nehy-i ani'l-münker (iyiyi emretme, kötüden sakındırma) görevini bırakma hususunda bir ruhsat bulunduğu vehmine kapılmasın. Çünkü bu görevi yapmak, hidâyetin bir parçasıdır. Rivayet olduğuna göre Hz. Ebubekir es-Sıddîk (r.a.) bir gün minberde şöyle dedi: "Ey insanlar! Siz bu âyeti okuyor fakat yanlış anlıyorsunuz. Ben, Rasulul-lah (s.a.v)'m şöyle dediğini işittim: "İnsanlar kötü bir şeyi gördüklerinde onu değiştirmezlerse Allah onlara umumi bir ceza verir.[280]

Sizin ve bütün mahlukatın dönüşü Allah'adır, O, amellerinizin karşılığını verecektir. Beyzâvı şöyle der: Bu âyet hak vt bâtıl gruplardan birisi için vaad, diğeri için tehdit ifade eder. Ayrıca, hiç kimsenin, diğerinin günahından sorumlu tutulmayacağına dikkat çeker. [281]

106. Ey imai edenler! Sizden biri ölmek üzere olup da, üzerinde ölüm belirtileri görül düğünde, onun vasiyetine, müslümanlar-dan iki âdil şahıs, veya sizden iki şahid bulamadığınız takdirde gayr-müslimlerden iki kişi şahitlik etsin. Eğer siz yolculuğa çıkar da, eceliniz gelir ve ölüm belirtileri görülürse böyle yapın. O iki şahidi ikindi namazından sonra ahkorsunuz. Çünkü ikindi vakti, insanların toplanma vaktidir.Rasululla (s.a.v) böyle yapmış ve ikindi namazından sonra minberin yanında Adib. Bedda ile Temîmi Dârî'ye yemin ettirmiştir. Şahitliklerinden emin değilseniz ve şüpheye düşmüşseniz, Allah adır yemin etsinler. Ebussuûd şöyle der: Eğer sizden bir vâris, iki şahidi hidâyetinden ve terikeden bir şey almalarından kuşku duyarsa, onları tutı ve Allah adına onlara yemin ettirin.[282] Onlar şöyle diyerek yemin ederler: Biz bu şahitliğimizle kemseyi kayırmıyon ve Allah adına yemin ederek bir dünyalık almıyoruz. Yani, lehinde yem ettiğimiz kişi bir yanımızda olsa, mal için yalan söyleyerek Allah adıı yemin etmeyiz. Allah'ın bize yerine geti meyi emrettiği şahitliği de gizlemeyiz. Eğer böyle yaparsak günahkârla dan oluruz. [283]

107. Onlar yemin ettikten sonra, hainlikL veya yalancı şahitlikleri ortaya çıkarsa terikede hak sahibi olan vârislerden iki adam, o iki hain yerir şahitlik eder. Bunlar, mirasa hak kazananların en layıklarından olmalıd Bu iki şahit Allah adına yemin eden "Bizim şahitliğimiz onların şahitliğinden daha doğru, dinlenmeye ve dikate alınmaya daha layıktır. Çünkü onlar hainlik ettiler, Biz onların hakkında hain demekle zulmetmedik. Biz onların ale hinde yalan söylersek zalimlerden oluruz. [284]

108. Bu hüküm, gerçeği değiştirme* olduğu gibi şahitlik etmeye veya kendilerine sonra bir başkasının yemin etmesi böylece yeminleri reddedilerek rezil ruma düşmekten korkmalarını sağlamaya daha uygundur, Rabbinizden korkunuz ve emrine itaat ediniz. kendisine itaatten çıkanları rahmetine ve cennetine iletmez. [285]

Edebî Sanatlar

1. Kurban ve gerdanlık takılmış kurban." Burada kelimesinin üzerine atfı kabilindendir. Kendilerine gerdanlık takılmış kurbanların sevabı daha çok olduğu ve haccın değeri de bunlarla daha iyi ortaya çıktığı için, kalâid kelimesi özellikle zikredildi.

2. Peygamberin görevi sadece tebliğ etmektir." Burada, mübalağa ifade etmek için mastarı zikredildi, fakat onunla tebliğ kastedildi.

3. Pis ve temiz", kelimeleri arasında tıbak, arasında da iştikak cinası vardır. Her ikisi de edebî santiardandır.

4. aranızdaki şahitlik.." Bu cümle, lafzan haber, manen inşa cümlesidir. Bununla "emir" murat olunur. Yani "aranızda şahitlik etsin" demektir. [286]

Faydalı Bilgiler

İman Şâtıbî şöyle der : Çok soru sormak yerilmiştir. Soru sormanın yerildiği bir çok yer vardır. Bunlardan on tanesini yazıyoruz:

1. Dînî hiçbir faydası olmayan şeyi sormak: Bir kimsenin peygam-ber'e (s.a.v.): "Babam kimdir?" diye sorması gibi.

2. İhtiyaçtan fazla olan şeyi sormak. Bir adamın, hac hakkında: "Her sene mi yapılacak?" diye sorması gibi.

3. O anda ihtiyacı olmadığı halde soru sormak: "Sizi bıraktığım sürece siz de beni bırakın[287] hadisi buna delildir.

4. Zor ve kötü meseleleri sormak. Nitekim, bilmece gibi yanıltıcı sözler kullanmak yasaklanmıştır.

5. İbadetle ilgili konularda hükmün illetini sormak. Hayızlı kadının, namazı değil de orucu kaza etmesinin sebeb ve hikmetini sormak gibi.

6. Derinleştirerek ve zorlaştırarak sormak. İsrailoğullarının sığırı, mahiyetini ve rengini sormaları gibi.

7. Kitap ve Sünnetin rey ile çeliştiğini ortaya koymak için soru sormak. Bundan dolayı Saîd: "Sen Irak'lı mısın?" demiştir.

8. Müteşâbihler hakkında soru sormak. İmam Malik'e "İstiva" dan sorulması bu kabildendir. O: "İstiva malûmdur...." şeklinde cevap vermişti.

9. Geçmiş kimseler arasında meydana gelen olayları sormak. Ömer b. Abdülaziz şöyle demiştir: Allah, o kanlardan ellerimi korudu. Ben artık dilimi onlara bulaştırmam.

10. Zora sokmak, susturmak ve mücadelede galip gelmek için soru sormak. Hadiste şöyle buyrulmuştur: Allah'ın ençok buğzettiği adam, aşın mücadeleci olan adamdır.[288]

109. Allah'ın, peygamberleri toplayıp da: "Size ne cevap verildi?" dediği gün: "Bizim hiçbir bilgimiz yok, şüphesiz ğaybları hakkıyle bilen ancak sensin" diyeceklerdir.

110. Allah o zaman şöyle diyecek: "Ey Meryem oğlu İsa! Sana ve annene verdiğim nimetimi hatırla! Hani seni mukaddes ruh ile desteklemiştim; sen beşikte iken de yetişkin çağında da insanlarla konuşuyordun. Sana kitabı, hikmeti, Tevrat ve incil'i öğretmiştim. Benim iznimle çamurdan, kuş şeklinde bir şey yapıyordun da ona üflüyordun, hemen benim iznimle o bir kuş oluyordu. Yine benim iznimle anadan doğma körü ve alacalıyı iyüeştiriyordun. Ölüleri benim iznimle hayata diriltiyordun. Hani İsrailoğullarına mani olmuştum: kendilerine apaçık deliller getirdiğin zaman inkâr edenler: "Bu apa- çık bir sihirden başkası değildir" demişlerdi.

111. Hani Havarilere: "Bana ve peygamberime iman edin" diye ilham etmiştim. Onlar da : "îman ettik, bizim Allah'a teslim olmuş kimseler olduğumuza sen de sahid ol." demişlerdi.

112. Hani havariler: "Ey Meryem oğlu İsa Rabbin bize gökten, donatılmış bir sofra indirebilir mi?" demişlerdi. O: "İman etmiş kimseler iseniz Allah'tan korkun" demişti.

113. Onlar: "İstiyoruz ki ondan yiyelim, kalblerimiz mutmain olsun, bize doğru söylediğini bilelim ve onu gözleriyle görmüş şahidler olalım" demişlerdi.

114. Meryem oğlu İsa şöyle dedi: "Ey Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir ki bizim için, geçmiş ve geleceklerimiz için bayram ve senden bir âyet olsun. Bizi rızıklandır; zaten sen, rızık verenlerin en hayırlısısın."

115. Allah da şöyle buyurdu: "Ben onu size şüphesiz indireceğim; ama bundan sonra içinizden kim inkâr ederse, kainatta hiçbir kimseye etmediğim azabı ona edeceğim."

116. Allah: "Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara: "Beni ve anamı, Allah'tan başka iki ilâh bilin" diye sen mi dedin buyurduğu zaman o, şöyle dedi: "Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, halbuki ben senin zatında olanı bilmem. Ğaybları eksiksiz bilen yalnızca sensin.

117. Ben onlara, ancak bana emrettiğini söyledim: Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah'a kulluk edin, dedim. İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeyi hakkıyle görensin.

118. Eğer kendilerine azap edersen şüphesiz onlar senin kullarındır. Eğer onları bağışlarsan, şüphesiz sen izzet ve hikmet sahibisin."

119. Allah şöyle buyuracaktır: Bu, doğrulara, doğruluklarının fayda vereceği gündür. Onlara; içinde ebedî kalacakları, zemininden ırmaklar akan cennetler vardır. Allah onlardan razı olmuştur, onlar da O'ndan razı olmuşlardır. İşte büyük kurtuluş ve kazanç budur.

120. Göklerin, yerin ve içlerindeki her şeyin mülkiyeti Allah'ındır, O, her şeye hakkıyle kadirdir.

Âyetlerin Öncekilerle Münasebeti

Yüce Allah önceki âyetlerde, ecel yaklaştığında vasiyet edilmesini anlattı ve Allah'a karşı takva ile amel edilmesini, emrinin dinlenip itaat edilmesini emretti. Bu âyetlerde de, Allah'ın öncekileri ve sonrakileri hesap ve ceza için toplayacağı o korkunç kıyamet gününden bahsetti. Daha sonra, kulu ve Rasulü Hz. İsa'yı desteklemek için verdiği mucizeleri anlattı. Bunlardan birisi de, gökten sofranın inmesidir. Bu mübarek sureyi, Hz. İsa'nın ilâhlık iddialarından uzak olduğunu bildirerek sona erdirdi. [289]

Kelimelerin İzahı

Men ettim ve çevirdim. Görmekten men olunduğu için amayada denilir.

Seni kuvvetlendirdim demektir. Kuvvet mânâsına gelen kelimesinden alınmıştır.

Vahyettim. Vahy: mânâyı, gizlice kalbe atmak demektir. Vahy birkaç kısma ayrılır: İlham mânâsına olan vahy, uykuda veya uyanıkken bildiri mânâsına vahy, Cebrail (a.s)'i peygambere göndermek mânâsına vahy.[290]

Mâide, üzerinde yemek bulunan masadır. Üzerinde yemek olmayan masaya sofra: denmez.[291]

Rakîb, murakıb ve yapılan işlere şahit olan demektir. : Ebeden, kesintisiz demektir. [292]

Âyetlerin Tefsiri

109. Ey insanlar! Allah'ın hesap ve ceza için peygamberleri ve bütün inaElûkâtı toplayacağı o kokunç kıyamet gününü hatırlayın. O gün Allah peygamberlere : "Ümmetleriniz size ne cevap verdi? Kavminizi imâna ve tevhide çağırdığınızda size ne cevap verdiler?" der. Peygamberler: Senin ilminin yanında bizim ilmimiz bir hiçtir. Muhakkakki sen gayıpları bilicisin. Sen bizim bilmediğimiz açık ve kapalı şeylerin hepsini bilirsin. İbn Abbas şöyle der: "Biz neyi biliyorsak, sen onu bizden daha iyi bilirsin" demektir.[293] Ebussuûd şöyle der: Burada, peygamberlerin karşılaştıkları durumlar ve çektikleri sıkıntılar sebebiyle şikâyetlerini izhâr ve işi Allah'ın ilmine havale vardır. Aynı zamanda, bu âyet, kavimlerinden intikam alma hususunda Rablerine sığındıklarını ifade eder.[294]

110. Allah o zaman şöyle diyecek: Ey Meryem oğlu İsa! Sana ve annene verdiğim nimetim hatırla. İbn Kesir şöyle der: Yüce Allah, kulu ve Rasulü İsa b. Meryem vasıtasıyle mucizeler ve harikulade olaylar göstererek ona ihsanda bulunduğunu hatırlatıyor. Yani, seni erkeksiz bir anneden yaratmak ve kudretimin kemâline kesin bir delil kılmak suretiyle sana olan nimetimi hatırla. Annene de ihsanda bulunduk. Zira seni, zalimlerin, anneni itham ettiği fahişelik suçundan uzak olduğuna delil kıldık.[295] Kurtubî şöyle der: "Bu, kıyamet gününün vasıflarındandır. Sanki Yüce Allah şöyle buyurdu: Allah'ın, peygamberleri topladığı ve İsa (a.s.)'ya da şöyle dediği günü hatırla[296] Yüce Allah, kıyametin yakın olduğunu vurgulamak için buyurarak mâzî siyğasını kullandı. Çünkü gelecek olan her şey yakındır. Hatırla ki seni, Rûhu'l-kudüs ile destekledim. Yani, seni mukaddes ve temiz Ruh Cebrail ile desteklediğimiz zamanı da hatırla, insanlarla, bir çocuk olarak beşikte ve peygamber olarak da olgunluk çağında konuşuyordun. Sana Tevrat ve İncil ile beraber yazmayı ve faydalı ilim olan hikmeti öğrettiğim zamanki nimetimi hatırla. Yine hatırla ki, benim emrim ve kolaylaştırmamla, çamura kuş sureti veriyordun.

O suret ve şekle üfürdüğün de, Allah'ın emri ve dilemesiyle o bir kuş oluyordu. Görmeyen körlere, şifa bulmaz alacalılara benim emrim ve dilememle şifa veriyordun. Benim emrim ve dilememle ölüleri diriltiyordun. Hz" İsa'ya ilâhtık nisbet edenleri reddetmek, bu harikulade hallerin Allah tarafından olduğunu ve mucize olarak onları Hz. İsa'nın eliyle gösterdiğini açıklamak için, Yüce Allah iznimle" lafzını her mucize ile tekrarladı, Hatırla o zamanı ki, Yahudilere hüccetler ve mucizeler getirdiğinde, seni öldürmeye azmetmişlerdi de ben Yahudilerin seni öldürmesine mani olmuştum. Peygamberliğini inkâr edip sana iman etmeyenler:"Bu harikulade olaylar, açık bir sihirden başka bir şey değildir" dediler. [297]

111. Bu da, Hz. İsa'ya yapılan lütuflardandlr. Yani" hatırlaki, ben bir zamanlar Havarilere. Beni ve peygamberim Meryem oğlu İsa'yı tasdik edin" diye emir ve ilham etmiştim.

Onlar da: Ey Rabbimiz! Bize emrettiğini tasdik ettik. Bizim bu iman ve tasdikte samimi olduğumuza ve senin emrine boyun eğdiğimize şahit ol" demişlerdi. [298]

112. Yine hatırla ki, Havariler, "Ey İsa! Rabbin gökten bize bir sofra indirebilir mi? diye sordular. Kurtubî şöyle der: Bu soru, başlangıç dönemlerinde Allah hakkındaki bilgileri tam olarak oturmadan önce, idi. Bu sözün, onlarla beraber bulunan Câhiller tarafından söylenmiş olması da mümkündür.

Nitekim Hz. Musa'nın kavminden bazıları da Onların ilâhlan gibi, bize de bir ilâh yap[299] demişlerdir.[300] Ebu Hayyân şöyle der: Bu lafzın zahiri, onların, Allah'ın gökten bir sofra indirmeye kadir olması hususunda şüpheye düştüklerini ifade eder. Zemahşerî'nin görüşü de budur.[301] Diğer tefsircilere gelince, bunlar, Havarilerin mü'min ve İsa (a.s)'nm yakın arkadaşları olduklarında ve Allah'ın gökten bir sofra indirebileceğinde şüphe etmediklerinde ittifak etmişlerdir. Hatta Hasan-ı Basrî Şöyle der: Onlar Allah'ın kudreti hususunda şüphe etmediler. Sadece, indirip indirmeyeceğine dair bilgi isteyen kimsenin sorusu gibi soru sordular. Eğer indirecekse, onu bizim için iste, dediler.[302] Onların sorulan, kalplerinin huzur ve sükûnet bulması içindi, Hz. İsa onlara: "Eğer, Allah'ın kemâl-i kudretine inanıyorsanız, böyle sorular sormak hususunda Allah'tan korkunuz. [303]

113. Havârîler dediler ki: Biz sofra istemekle, teberrüken ondan yemek ve kalplerimizin yakın, imanımızın artmasıyle sükunete erkmesini istiyoruz, Etrafında şaibe bulunmayan kesin bir bilgi ile, senin peygamberlik davandaki doğruluğunu bilmek istiyoruz. Bir de onu görmeyen insanların yanında onun hakkında şahitlik edelim. [304]

114. Meryem oğlu İsa: " Ey Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir" dedi. Hz. İsa, susturucu bir delille onları susturmak için sofra isteklerine cevap verdi. Rivayet edildiğine göre Hz. İsa dua etmek isteyince kıldan yapılmış bir cübbe ve yine kıldan yapılmış bir aba giydi. Kalkıp namaz kılmaya, Rabbine dua etmeye ve ağlamaya başladı. Ebussuûd şöyle der: Son derece yalvarıp yakardığmı göstermek için Rabbine iki defa seslendi. Bir defa bütün kemal sıfatlarını toplamış olan ilâhlık sıfatıyla , bir defa da terbiye bildiren Rablik sıfatıyla seslendi.[305]

Bu sofra bizim için ve bizden sonra gelecekler için bir ferah ve sevinç günü ve senin Resulünün doğruluğuna şahit, hüccet ve delil olsun. Ey Allahım! bize rızık ver. Şüphesiz sen nimet ve rızık verenlerin en hayırlısısın. Çünkü sen zengin ve Övgüye layıksın. [306]

115. Allah İsa (a.s.)'m duasını kabul ederek şöyle buyurdu: "Ben gökten Bu sofrayı size indireceğim.

Artık bu açık mucizeden sonra kim inkâr ederse ona, hiçbir insana yapmadığım bir şekilde azap edeceğim. Hadiste şöyle buyrulmuştur; Gökten ekmek ve etle donanmış sofra indirildi. Onlara ertesi güne saklamamaları ve hainlik etmemeleri emredildi. Fakat onlar hainlik etti ve ertesi gün için kaldırıp sakladılar. Bunun üzerine maymun ve domuzlara çevrildiler.[307] Teshil yazarı şöye der: Bir mucize isteyip te bu mucize kendisine gösterildikten sonra yine inkâr edenlere Allah'ın kanunu, ceza vermek suretiyle cereyan eder. Bunların bazıları (sofra mucizesini gördükten sonra) yine inkâr edince Allah onları domuzlara çevirdi.[308]

116. "Ey Meryem oğlu fsa! İnsanlara: 'Beni ve anamı, Allah'tan başka iki ilâh bilin diye sen mi dedin? buyurduğu zamanı hatırla ile başlayan kıssa üzerine atfedilmiştir. İbn Abbas şöyle der: "Bu söz kıyamet gününde bütün mahlu-katın huzurunda Yüce Allah tarafından söylenecek ki kâfirler kendilerini, bâtıl yolda olduklarını anlasınlar.[309] Buna göre mânâ şöyledir: Kâfirleri kınamak ve susturmak için Allah'ın âhirette kulu ve elçisi Meryem oğlu İsa'ya hitap edeceği günü insanlara hatırlat. Allah şöyle hitap edecek: Ey İsa! İnsanları sana ibadet etmeye, senin ve annenin ilâh olduğuna inanmaya sen mi çağırdın?! Kurtubî şöyle der: Yüce Allah bu soruyu, Hz. İsa'nın ilâh olduğunu iddia edenleri kınamak için soracak ki bu sorudan sonra onları daha sert bir şekilde ayıplasın, kınasın ve onlara daha şiddetli muamele etsin[310] İsa şöyle dedi: Ey Rabbim! Sana layık "olmayan şeylerden seni tenzih ederim. Söylemeye hakkım olmayan sözü söylemek bana yakışmaz. Ben onu söyle-diysem şephesiz sen bilirdin. Çünkü sana hiçbir şey gizli kalmaz. Benim söylemediğimi sen biliyorsun. Hz. İsa'nın bu ifadesi, onun böyle bir söz söylemediğinin delili olup onun bundan uzak olduğunu gösterir. Ayrıca onun, celal sahibi Yüce Allah'ın huzurunda son derecede edepli davrandığmı, kendisinin zillet ve aczini ortaya koyduğunu ifade eder. Sen benim zatımın hakikatim ve içindekileri bilirsin. Halbuki ben senih zatının hakikatini ve onda bulunan kemal sıfatlarını bilemem. Sen bütün gizli şeyleri ve niyetleri bilirsin. Senin ilmin, olmuşları ve olacakları kuşatır. [311]

117. Ben onlara, ancak bana emrettiklerini söyledim. Râzî"şöyle der: Hz. İsa, kendisini ve Allah'ı beraberce emredici durumuna sokmamak için, edebin gereğini yaparak, "Onlara emrettim" yerine, "Onlara söyledim" demiştir, Onlara: Beni ve sizi yaratan Allah'a ibadet edin. Ben de sizin gibi bir kulum" dedim.

Onların aralarında bulunduğum sürece, yaptıklarına şahit idim. Beni semaya kaldırarak kendine çekince, ey Allah'ım, onların amellerinin gözetleyicisi ve yaptıklarının şahidi yalnız sen oldun. Her şeyi gören sensin. Senden hiçbir şey gizli kalmaz. [312]

118. Eğer onlara azap edersen, sen onların malikisin. Onlar hakkında istediğin gibi tasarrufta bulunursun. Sana asla itiraz edilmez, Eğer onlardan tevbe edenleri bağışlarsan, şüphesiz işinde galip olan, yaptıklarını bir hikmete göre yapan sensin. [313]

119. Yüce Allah şöyle buyuracaktır:

Bu, kıyamet günüdür. Bugün, dünyada doğru olanlara, bu doğrulukları fayda verecektir. Çünkü bugün, yapılan amellerin karşılıklarının verileceği bir gündür. Onlar için, köşklerinin ve ağaçlarının altından ırmaklar akan, içinde devamlı kalıp hiç çıkmaycakları cennetler vardır. Doğruluklarından dolayı, Allah'ın rızasına nail olmuşlar. Kendilerine verdiği sevap ve mükafattan dolayı onlar da Allah'tan razı olmuşlardır. İşte bu naim cennetlerini elde etme ve onlara kavuşma nimetidir. [314]

120. Göklerin, yerlerin ve bunlar arasındaki" şeylerin mülkü Allah'ındır. Yani bunların hepsi Onun mülküdür. Onun idaresi ve dilemesi altmdıdır. O, her şeye kadirdir. [315]

Bir Uyarı

imâm Müslim'in, Sahîh'inde rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v) Yüce Allah'ın İbrahim (a.s)'in söylediği: "Rabbim, bu putlar insanlardan bir çoğunu saptırdılar. Artık kim bana uyarsa o bendendir. Kim de bana karşı gelirse, şüphesiz sen çok bağışlayan, merhamet edensin,[316] mealindeki âyeti ile İsa (a.s)'nm söylediği: "Eğer kendilerine azap edersen, şüphesiz onlar senin kullarındır. Eğer onları bağışlarsan, şüphesiz sen izzet ve hikmet sahibisin[317] mealindeki âyetini okudu, sonra ellerini kaldırarak: "Al-lahim! Ümmetim, ümetim" dedi ve ağladı. Bunun üzerine Yüce Allah Cebrail (a.s)'e şöyle buyurdu: Muhammed'e git Rabbin daha iyi bilmekle beraber Ona: "Seni ağlatan şey nedir? diye sor. Cebrail (a.s) Hz. Peygamber (s.a.v)'ye geldi ve durumu sordu. Rasulullah (s.a.v) kendisinin ne söylediğini ona haber verdi. Halbuki Allah, onun ne söylediğini pekala bilir. Nihayet Allah: Ya Cibril, git Muhammed'e şunu söyle : Biz ümmetin hakkında seni râzî ddeceğiz ve seni üzmeyeceğiz, buyurdu.[318]

Allah'ın yardımı ile Mâide Sûresinin tefsiri bitti. [319]

[5] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/63-64.

[6] Ahmed b. Hanbel II/176

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/64.

[7] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/64.

[10] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/68-69.

[11] TaberL 9/463

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/69.

[12] Taberî ve Zemahşerî bu görüşü tercih etmiştir. En çok tercih edilen görüş ise, umum ifade etmesidir ki, bu da her türlü akdi yerine getirmeyi emirdir. Ebıı Hayvan ve bir grup müfessirin tercihi budur. İbn Eşlem şöyle der: Akitler allıdır: Allah'ın ahdi, antlaşma akdi, şirket akdi, alış-veriş akdi. nikah akdi ve yemin akdi. İbn Kesir'de böyle yazılıdır.

[13] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/69-70.

[14] Birinci görüş daha tercihe şayandır. Bu Taberi'nin tercih ettiği görüştür. Çünkü âyet umumîdir.

[15] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/70.

[17] Bu darb-ı meselin aslı şöyledir: İki adam bir bedeviye misafir olur ve ayrı ayrı odalarda ağırlanırlar. Bedevi bunlardan birine sadece fasîd ikram eder.Ertesi sabah o diğer misafir ar-kadaşına:"Bu akşam ev sahibi sana ne ikram etti?" diye sorar. O da: Bana nefis yemekler ikram edilmedi. Sadece fasîd verildi der. Bunun üzerine arkadaşı kendisine fasîd ikram edilen, yemekten mahrum kalmıştır" der. Daha sonra bu söz, az bir şey ile kanaat el|ıne yerinde darb-ı mesel olarak kullanılmıştır. Bakın, Asını Efendi, Kamus Tercemesi, Fe-sdde maddesi. (Mütercimler)

[20] İşaret İsminin, "fal oklarıyla kısmet arama" ya ait olduğunu kabul ettiğimiz takdirde böyle mana verilir. Zira, İşaret ismi, daha önce geçenlerin en yakın olanına aittir. Bu, ibn Abbas'jn görüşüdür. Tercih-olunan da budur. Taberî ise, işaret isminin, yukarıda haram kılınanların tümüne ait olduğu görüşünü tercih eder. Bunların her ikisi de doğrudur.

[22] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/70-72.

[24] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/72.

[26] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/72-73.

[27] Keşşaf, İ/474 Buhârî, ilim 3,30; Vudu 27,29 Müslim Taharet 25-28 Rasulullah (s.a.v.) b hadis-i şerifi ayaklarını güzelce yıkamamış ve Ökçelerinde biraz kuruluk kalmış olanla hakkında buyurmuştur. (Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili 3, 1585. Mütercimler)

[28] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/73-74.

[29] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/74.

[30] Keşşaf, 2/476

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/74.

[31] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/74.

[32] el-Bahr, 3/441

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/74.

[34] Zemahşerî böyle açıklar. Bkz. Keşşaf 2/473

[35] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/74-75.

[37] Buharı. K.Tefsir. 5.2: Müslim. K.Tefsir, 5

[38] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/75-76

[39] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/80.

[40] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/80-81.

[41] Muhtasar-ı İbn Kesir, 2/496

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/81.

[42] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/81.

[44] Beyzâvî, S.147. İbn Mâlik şöyle der:

[45] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/81-82.

[46] Ebu Hayyan'ın da anlattığı gibi bu, İbn Abbas'ın görüşüdür.

[48] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/82-83.

[51] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/83.

[53] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/83-84.

[54] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/84.

[55] Ebu Hayyân şöyle der: Yüce Allah, Hıristİyanlardan bir grubun, Hz. İsa'nın Allah olduğuna, bir grubun. Allah'ın oğlu olduğuna, bir grubun da üçün üçüncüsü olduğuna inandıklarını açıkladı. Zahiren müslüman görünen ve tasavvufa intisâb eden bir takım kimseler, Hıristiyanların bazı inançlarından, Allah'ın güzel şekillere hulul ettiği hükmünü çıkarmıştır. Onların kâfirlerinden, sözü vahdet-i vücûtculuğa kadar götürenler olmuştur. Hallaç, Saffâr, Ibnu'l-Lebbâc ve benzerleri böyledir. Ben bu isimleri sırf Allah'ın dini için nasihat olsun diyf* söyledim. Çünkü tasavvufa intisab edenlerin cahilleri, bu kişilere hürmet etmeye ve bunların Allah'ın saf ve veli kulları olduğunu iddia etmeye düşkündürler. (El-Bahru'1-Muhît, 3/448

[56] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/84.

[58] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/84-85.

[59] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/85.

[61] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/85.

[63] Teshil, 2/173

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/85-86.

[64] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/86.

[65] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/86.

[66] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/86.

[67] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/86.

[69] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/86.

[70] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/87.

[71] M. tbn Kesir, 2/499

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/87.

[72] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/91.

[73] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/91.

[74] Buhârî, Zekat 68; Müslim, Sckâme 10-11; Kurtubî, 6/148

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/91-92.

[76] Beyzâvî, S.149

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/92.

[77] Keşşaf, 2/485

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/92-93.

[79] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/93.

[80] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/93.

[81] Kurtubî, 6/142

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/93.

[85] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/93-94.

[86] Şâfİî şöyle der: Nefy, bir beldeden başka bir beldeye olur. Suçlu, kaçma halinde devamlı takip edilir Ebu Hanife şöyle der: Nefy'den maksat hapsetmektir. İbn Cerir ise, burada Nefy'den maksat, bir şehirden başka bir şehire sürgün etmek ve orada hapsedilmektir, şeklindeki görüsü tercih etmiştir.

[87] Râzî, Tefsir-i Kebîr, H/215

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/94-95.

[88] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/95.

[89] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/95.

[90] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/95.

[91] Buhârî, Rikak 51; Müslim, Münâfikûn 52

[92] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/95.

[93] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/95-96.

[94] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/96.

[95] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/96.

[97] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/96.

[100] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/96-97.

[101] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/98.

[102] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/102.

[105] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/102-103.

[106] Tahmim: Zina eden kimseye liflerden Örülmüş, ziftlenmiş bir kamçı ile, kırk kamçı vuı ma, yüzünü karalama ve eşeğe tersine bindirip dolaştırarak teşhir etme cezasıdır.

[107] Müslim, Hudud, 28

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/103.

[109] Ebu Hayyan, el-Bahr, 3/488

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/104.

[111] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/104-105.

[114] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/105.

[117] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/105-106.

[120] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/106.

[121] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/106.

[122] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/106.

[127] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/107.

[128] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/107-108.

[129] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/108.

[131] Telin su' 1 -beyân, s.31

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/108.

[133] " 5/67

[134] Fahr-ı RâTÎ, 12/231

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/108-109.

[135] Fî ZİIâli'l-Kur'ân, 6/183 (özetlenerek alanmıştır).

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/109.

[136] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/113.

[137] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/113-114.

[140] Kurtubî, 2/233; Mecmau'l-beyân, 3/214

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/114.

[143] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/114.

[144] Bu, Suddî'nin görüşüdür. İbn Abbas şöyle der: Bundan maksat, Peygamberin (s.a.v.) ve müslümanların, düşmana karşı Allah'ın yardımıyle bütün insanalar galip gelmesidir.

[145] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/115.

[147] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/115.

[148] Âyet-i kerime, bazı müslümanların dinden döneceklerini bildirmekdir. Bu ise, meydana gelmeden önce gaybı haber vermektir. Nitekim bir çok grup İslamdan dönmüştür. Bunlardan bir kısmı Hz. Peygamber (s.a.v.), bir kısmı da Hz. Ebubekir (r.a) zamanında dinden çıkm ştır. Müseylemetu'l-kezzâb'ın kavmi olan Hanİfeoğullan Rasulullah (s.a.v) zamanında dinden çıkmış ve Müseyleme Rasulullah (s.a.v)'a şöyle bir mektup yazmıştır: "Allah'ın Rasulu Müseyleme'den, Allah'ın Rasulu Muhammed'e yeryüzünün yarısı bana, yarısı sana." Rasulullah (s.a.v) ona şöyle cevap verdi: Allah'ın Rasulu Muhammed'den, yalancı Müseyleme'ye Bilesin ki, yeryüzü Allah'ındır. Kullarından dilediğini ona vâris kılar. Sonuç müttekilerindir.

[151] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/115-116.

[152] Teshîl, 2/181

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/116.

[153] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/116.

[154] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/116.

[155] el-Bahr, 3/515 Ebussuud bu âyetin tefsirinde şöyle der: Rivayet edildiğine göre Medinclı bir Hıristiyan, müezzinin: *JJi J^-j x«« jl ^ dediğini işitince, "Allah, yalan söyleyeni ateşti yaksın" derdi. Bir gece, aile efradı uyurken, hizmetçisi bir ateşle içeri girdi. Ateşten bir kıvılcım sıçrayarak evini ve bütün aile efradını yaktı. (Ebussuud 2/40)

[156] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/116-117.

[158] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/117.

[162] Kurtubî, 6/236

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/117-118.

[163] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/118.

[164] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/118.

[165] el-Behru'1-muhit, 3/522

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/118.

[169] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/118-119.

[170] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/119.

[171] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/119.

[172] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/119-120.

[176] Beyzâvî 156

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/120-121.

[177] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/125.

[180] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/125-126.

[182] Kurtubî, 6/245

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/126.

[184] Keşşaf, 2/514; Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'an, VI, 3046

[185] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/126-127.

[188] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/127.

[190] Muhtasar-ı İbn Kesir, 2/535

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/127.

[192] Beyzâvî, s.157

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/128.

[194] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/128.

[199] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/128-129.

[200] Siiddî şöyle der: Bu âyet, Hıristiyanların, Hz. İsa'yı ve annesini, Allah'la beraber iki ilâh kabul etmeleri hakkında nazil olmuştur. Buna göre onlar Allah'ı üç ilâhın Üçüncüsü saymışlardır. Ebu Hayyân şöyle der: Hıristiyanlar Allah'ın bir cevher ve "baba, oğul ve Ruhu'1-k.udüs" olmak üzere üç şahıs olduğunu kabul ederler. Bu üçü bir tek ilâhtır. Bu güneşin kuts, ışın ve ısı ihtiva etmesine benzer. Bunlar baba, oğul ve Ruhu'l-kudus'ten her bî rinin birer ilâh olduğuna ve hepsinin bir tek ilâh olduğunu iddia ederler. Üçün bir, birinde olmasının mümkün olmadığı, aklen açıkça sabittir.

[201] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/129.

[202] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/129.

[203] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/130.

[204] Ebu Hayyân şöyle der: Yüce Allah, Hz. İsa'nın ilâh olmadığını aklî ve naklî delillerde açıklayıp, Hıristiyanlar; tevbe ve istiğfara çağırdıktan sonra, başka bir yönden olanları a-yıplayvp kınadı. O da, İsa (a.s.)'nm kendisine gelecek bir zararı defetmekten ve kendine bir menfaal sağlamatan aciz oluşudur. Kendisinden zararı defedemiyen bir kimse, sizden hiç de-fedemez. (el-Bahr, 3/538)

[205] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/130.

[207] Kurtubî, 6/652

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/130-131.

[209] Ashâb-i Mâide, 112. âyette de geleceği gibi, Hz. İsa'dan safra isteyenler demektir.

[210] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/131.

[212] Muvatta', Hudûd 12 (Bir farklı lafızla)

[213] El-Bahr, 3/540

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/131.

[214] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/131-132.

[215] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/132.

[218] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/132.

[219] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/132-133.

[221] Muhtasar-ı İbn Kesir, 2/537

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/133.

[222] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/137.

[224] Hadis Timıizî, Tefsiru'l-Kur'an, VI, 3054 Vahidî, Esbâbu'n-nüzûl, 118, Kurtubî, 6/260

[225] Buhârî, Mezâlim, 21; K. Tefsir. V, 11 Kurtubî, 6/293; Vahidî, Esbâbu'n-nuzûl, 120

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/137-138.

[227] Beyzâvî, s.159

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/138-139.

[228] Muhtasar-ı İbn Kesir, 2/539

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/139.

[230] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/139.

[231] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/139-140.

[232] Ebussuûd, 2/55

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/140.

[234] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/140.

[236] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/140.

[239] Hanefî ve Hanbelîler, bu üç günün aralıksız olmasını şyart koşmuşlardır. Şafiî ve Malik ise, "peşpeşe olması gerekmez" demişlerdir, Taberî: İster peşpeşe, ister ayrı ayrı günlerde tul-sun, üç gün oruç tutması yeter" şeklindeki görüşü tercih etmiştir. (Taberi, 10/562)

[240] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/140-141.

[242] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/141.

[244] el-Bahru'1-muhît, 4/15

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/141-142.

[246] el-Bahr, 4/15

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/142.

[247] Teshil, I/87

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/142.

[250] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/143.

[251] Bir müdd, 171 dirhem ile bir dirhimen yedide üçüne veznen eşinir. (Ö.N.Bilmen, LF. Kamusu, 2/452)

[252] Teshîl, 2/188. Tertipten maksat: Gücü yettiği takdirde öncelikle kurban kesecek, buna gücü yetmezse fakirlere yedirecek, ona da gücü yetmezse oruç tutacaktır (Mütercimler).

[253] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/143-144.

[254] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/144.

[256] Ebussuud, II/56

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/144.

[258] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/144-145.

[259] Revâiu'l-beyân

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/145.

[260] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/148.

[263] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/149.

[265] Kurtub', 6/346

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/149.

[266] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/150.

[267] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/150.

[268] el-Bahr, 4/27

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/150.

[272] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/150-151.

[274] İbn Abbas bu âyetin tefsirinde şöyle der: Size habedr verildiği takdirde sîzi üzecek çeleri sormayın. Bu şey, ya yapmanı gereken dinî bir yükümlülük olur veya sizi üzecek bir haber olur. "Babam nerede?" diye soran ve "Cehennemededir" diye cevap alan kimsenin durumu böyledir. Fakat kur'an bir hüküm indirir de Rabbinİz size bir şey emrederse, işte o zaman bunun açıklanmasını islerseniz onu size açıklapı izah eder. (el-Bahr'1-muhît, 4/31'den nakleden)

[275] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/151.

[276] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/151.

[277] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/151-152.

[278] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/152.

[280] İbn Mâce, Fiten 20; İbn Hanbel, 2/25; Ebussuûd, 2/65 Aşağıdaki hadis de bu mânâyı destekler. "İyiliği emredin, kötülükten nehyedin. Nihayet peşine düşülen bir cimrilik, kendisine uiuyulan bir heves, tercih edilen bir dünya ve her görüş sahibini kendi görüşünü beğendiğini gördüğünde, kendini düzeltmeye bak." Bu hadisi Hâkim rivayet etmişlir. (Ayrıca bkz, İbn Mâce, Fiten, 21)

[281] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/152-153.

[283] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/153.

[284] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/153.

[285] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/153.

[286] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/154.

[288] Buhari, Ahkam 34 Mezalim 15 K Tefsir 37 Kasımi Mehanisu’t- tevil 6/2176

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/154.

[289] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/158.

[292] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/158.

[293] Kurtubî, 6/361.. İbn Kesir şöyle der: Bu âyet, Allah'a karşı nasıl edebli olunacağını öğreten âyetlerdendir. Yani, senin her şeyi kuşatan ilmine nisbetle bizim hiç İlmimiz yoktur. Sen herşeyden haberdarsın. Bizim ilmimiz, senin herşeyi kuşatan ilminin yanında "Yok" gibidir.

[294] Ebussuûd, 2/70

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/158.

[297] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/158-159.

[298] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/159.

[301] Zemahşerî şöyle der: Eğer sen: "onlar İman ve ihlastan sonra, "Rabbin indirebilir mi?" diye nasıl sordular? dersen, derim ki: Allah onalan iman ve ihlas ile vasıflandırmadı, sadece onların "ihlasli mü'min" olduklarına dair iddalarını nakletti. Onların bu iddiaları bâtıldır ve onlar şüphecidirler. Bu öyle bir sözdür ki, Rablerine tazim eden mü'minlerden böyle bîr söz çıkmaz. (Keşşaf, T/540)

[303] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/159-160.

[304] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/160.

[306] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/160.

[308] Teshil, 2/194

Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/160-161.

[311] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/161.

[312] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/161-162.

[313] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/162.

[314] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/162.

[315] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/162.

[319] Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar neşriyat: 2/162.