Rahman ve Rahim Allah'ın Adıyla

el-A'RÂF SÛRESİ

Sekiz âyet müstesna, Mekke'de inmiştir. Müstesna olan buyruklar da: "On­lara deniz kıyısındaki o kasabanın durumunu da sor" {163. âyeO'den itiba­ren, "Hani Biz, dağı üzerlerine bir gölgelik gibi çekip kaldırmıştık..." (171. âyet) buyruğuna kadar olan âyetlerdir.

Nesaî'nin, Âişe (r.anha)'dan rivayei ettiğine göre, Rasulullah (sav) akşam namazında el-A'raf Sûresi'ni iki rekâte bölerek okumuştur. [1] Ebu Muhammed Abdulhak sahih olduğunu İfade etmiştir.[2]

1. Elif, lâm, Mîm, Sâd.

2. Bu kendisiyle uyarman, mü'mlnlcrc de öğüt almaları için sa­na İndirilen bir kitaptır. Sakın ondan dolayı göğsünde bir sıkın­tı olmasın.

Yüce Allah'ın: "Elif, Lâm, Mîm, Sâd" şeklindeki Mukatta Harfler diye bi­linen buyrukları ile ilgili açıklamalar, dalıa önceden el-Bakara Sûresi'nin baş taraflarında (2/1-2. âyetlerin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Mübtedâ olarak mahallen merrVdur. "(Bu) ... bir kitaptır" buyruğu da onun haberi­dir. Sanki: "Elif, Lâm, Mîm, Sâd. Sana indirilen bir kitabın" harfleridir buyrulmuş gibidir.

el-Kisaî de şöyle demektedir: Yani, "bu... bir kitaptır" takdirindedir. Yüce Allah'ın: "Sakın ondan dolayı göğsünde bir sıkıntı olmasın" buy­ruğu ile İlgili açıklamalarımızı da iki başlık halinde sunacağız:[3]

1. Tebliğden Sıkılmamak Gerekir:

Yüce Allah'ın: "Sıkıntı", darlık anlamındadır. Yani, tebliğ dolayı­sıyla göğsün daralmasın. Çünkü, Hz. Peygamber'den şöyle buyurduğu riva­yet edilmiştir: "Şüphesiz Allah bana Kureyş'i ateşe vermemi emretti. Rabbiın dedim. O takdirde onlar başımı, ekmeği kırar gibi kırarlar." Bu ifadelerin yer aldığı hadisi Müslim rivayet etmiştir,[4]

el-Kiyâ der ki: Bu buyruğun zahiri nehiy olmakla birlikte, ondan sıkıntının nefyedildiği anlamındadır. Yani, ona iman etmiyorlar diye göğsün daralmama-lıdır. Çünkü, sana düşen tebliğden ibarettir. Sana onları uyarıp korkutmanın dışında iman etmelerinden yahut küfre sapmalarından ötürü bir şey düşmez. Yüce Allah'ın şu buyruktan da bunu andırmaktadır: "Belki bu söze iman etmez­ler diye arkalarından üzülerek kendini helak edeceksin" (el-Kehf, 18/6); "İman etmiyorlar diye neredeyse kendini öldüreceksin." (eş-Şuara, 26/3)

Mücahid ve Katade'nin görüşüne göre, burada "harec" şüphe anlamında­dır. Bu şüphe küfür şüphesi değil, sadece kalbe gelen sıkıntının şüplıesidir. Yüce Allah'ın şu buyruğu da böyledir: "Andolsun ki, onların söylediklerin­den göğsünün daraldığını da mutlaka bilip duruyoruz." (el-Hicr, 15/97)

Hiiab, Peygamber (sav)'a olmakla bitlikte maksat onun ümmetidir, diye de açıklanmıştır. Ancak, bu şekilde olması uzak bir ihtimaldir.

Ondan"daki zamir, Kuı'âna racidir. Uyarıp korkutmaya (inzâra) ra-ci olduğu da söylenmiştir. Yani, Kitap sana, onunla uyarasın diye indirilmiş­tir. O bakımdan, göğsünde ondan dolayı her hangi bîr stkıntı olmasın. Bu­na göre ifadede takdim ve tehir vardır. Buradaki zamirin, ifadenin gücünden anlaşılan yalanlamaya ıaci olduğu da söylenmiştir. Yani, onu yalanlayanla­rın yalanlamasından ötürü göğsünde bir darlık olmasın. [5]

2. Uyan Kâfirlere, Öğüt De Mü'minleredir:

Yüce Allah'ın: "Öğüt" kelimesinin, hem ref mahallinde, hem nasb, hem de cer mahallinde olması mümkündür. Ref mahallinde olması iki şekil­de açıklanır. Basralılar der ki: Bu, bir mübteda takdirine göre merfu'dur. (Bu, mü'mintere bir öğüttür, anlamında olur).

el-Kİsaî der ki: "Kitab'a atfedilerek merfu'dur. (Yani, bu... bir kitaptır ve... mü'minlere bir öğüttür).

Nasb mahallinde olması da iki şekilde açıklanır. Evvela mastar olabilir. YaT ni, "Sen onunla hatırlat" takdirinde olur. Basralılar da böyle açık­lamışlardır. el-Kisaî de şöyle demektedir: Bu buyruk "Onu indirdik"deki zamire atiedilmiftir. [6] (Buna göre; ve mü'minlere öğüt olmak üze­re indirilmiştir, anlamında olur).

Mecrur olması da " Kendisiyle uyarman için" buyruğunun mahal­line atıfladır. (Yani: Kendisiyle uyarılan ve mü'minlere bir öğüt olması için..,)

İnzâr (uyarıp korkutmak), kâfirler için sözkonusudur, öğüt (zikrâ) ise mü'minier için sözkonusudur. Çünkü ondan yararlananlar onlardır. [7]

3. Katibinizden size indirilene uyun. O'ndan başka velilere uyma­yın. Ne kadar az öğüt alıyorsunuz!

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız: [8]

1. Rabbimizden İndirilenlerin Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Rabbinlzden size indirilene uyun" buyruğu ile kastedi­lenler Kitap ve sünnettir. Nitekim yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmak-tadîr: "Peygamber size neyi verdiyse onu alın ve size neyi yasakladıysa on­dan sakının." (el-Haşr, 59/7)

Bir kesim de şöyle demektedir: Bu, lıem Peygamber'i, hem de ümmetini kapsamına alan genel bir emirdir. Zahirinden anlaşıldığına göre bu, Hz. Pey­gamber dışında bütün insanlara yönelik bir emirdir. Yani sizler, İslâm'ın ve Kur'an'ın dinine tabi olun. Onun helal kıldığını helal, haram kıldığını haram belleyin, emrine uyun, yasaklarından kaçının. Âyet-i kerime nassın varlığı ile birlikte delilsiz görüşlere tabi olmayı terk etmeye delildir.[9]

2. Ondan Başkalarına Uymayın:

Yüce Allah'ın: "O'ndan başka velilere uymayın" buyruğundaki zamir, şa­nı yüce Rabbimize aittir. Yani, onunla birlikte başkasına ibadet etmeyin. Al­lah'ın dininden uzaklaşanları veii (dost, yardımcı, idareci) edinmeyin. Her kim izlenen bir yolu beğenir ve seçerse, o yolun izleyicileri onun velileridir.

Malik b. Dinar'dan gelen rivayete göre o; "Ondan başka velilere uyma­yın" buyruğunu okuyup O'ndan başka veli aramaya dahi kalkışmayın, diye açıklamıştır.

Veliler" kelimesinin gayr-ı munsanf oluş sebebi, onda te'nis (dişil) elifi bulunuşudur.

Buradaki zamirin, yüce Allah'ın: Rabbinlzden size indirilene uyun" buyruğundaki; 'a ait olduğu da söylenmiştir. (Si­ze indirilenin dışında kalan velilere uymayın, anlamını» gelir).

"Ne kadar az öğüt alıyorsunuz" buyruğundaki zaiddtir. Fiil ile birlikte bunun mastar anlamına geldiği de söylenmiştir. [10]

4. Nice yurtları helak ettik. Geceleyin veya gündüzün uyurlarken azabımız onlara gelip çattı.

5. Onlara azabımız geldiğinde seslenişleri: "Biz gerçekten zalim-lermişiz" demelerinden başka bir şey olmadı.

Yüce Allah'ın: "Nice yurtları helak ettik" buyruğundaki "nice" anlamı­na gelen; çokluk ifade etmek içindir. Nitekim; " Nice"nin azlık ifa­de etmek için kullanıldığı gibi.

Bu kelime burada mübte-dâ olarak ref malıallindedir. "Helak et-tik""ise onun haberidir. Yani pek çok "karye (yurt)" -ki karye, insanların top­lanma yerleri demektir- helak ettik.

"Nice" anlamındaki bu kelimenin, sonrasında bir fiil takdiri ile rasb ma­hallinde olması da mümkündü!-. Ondan önce fiil takdir edilmez. Çünkü kendisinden önceki ifadeler istifhamda amel etmez.

Birinci görüşü yüce Allah'ın şu buyruğu pekiştirmektedir:

"Nuh'tan sonra nice nesilleri helak ettik." (el-İsrâ, 17/17)

Eğer; Helak ettik" kendisinden sonra gelen zamiri nasbederek onunla iştigal etmemiş olsaydı, bu fiil dolayısıyla "Nice" kelimesi mahallen mansub olurdu. Bununla birlikte; Helak ettik" kelime-sinin "yurt" anlamındaki "karye" kelimesine sıfat olması da mümkündür. (O takdirde: Helak ettiğimiz nice yurtlar... anlamında otur), "Nice" anlamında­ki kelime de mana itibariyle helak edilen yurdun kendisidir. Buna göre "yurt" anlamındaki kaıyeye sıfat getirildi mi "nice" anlamındaki kelimeye sı­fat verilmiş olur. Buna da yüce Allah'ın şu buyruğu delil [eskil etmekledir:

" Göklerde... şefaatleri hiç bir şeye yaramayacak nice melek vardır..." {en-Necm, 53/26) Burada da zamir, " Nice" kelimesine mana itibariyle ait olmaktadır. Zira, bunun anlamı burada melekler ile ilgilidir. Bu takdire göre ondan sonra gelen bir fiil tak­diri ile; " Nice" kelimesinin nasb mahallinde olması doğru olamaz.

" Onlara azabımız geldiğinde" buyruğunun "fe* harfi ile atf edilmiş olmasının açıklanması zordur. el-Ferrâ der ki; "fe" harfi "vav" anla­mındadır. O bakımdan burada bir tertib (sıralanış) gerekli değildir. Şöyle de açıklanmıştır: Nice lıelâk etmek istediğimi?, yurt vardır da onlara azabımız gel­diğinde.... demektir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Kur'an'ı oku duğun zaman, derhal o kovulmuş şeytandan Allah'a sığın." (en-Nahl, 16/98)

Şöyle de açıklanmıştır: Helak ediş, kavmin bir bölümü hakkında sözko-nusu olmuştur. Buna göre, ifadenin takdiri şöyle otur: Nice yurt vardır ki Biz, ora halkının bir bölümünü helak ettik de onlara Bizim azabımız gelince bu sefer hepsini helak ettik.

Şöyle de denilmiştir: Yani, takdir ettiğimiz hükmümüzde, helak ettiğimiz nice yurt vardır da bu sebepten Bizim azabımız onlara geldi.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Biz, oraya azap meleklerini gön­dermekle helak ettik de o sebepten bizim azabımız -ki toptan helak eden bir azaptır-bu- onlara geldi. Âyet-i kerimedeki "el-Be's" kişinin bizzat kendisi­ne gelen azap demektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Yani Biz, o kasabaları helak ettik. Ve Bizim onla­rı helak edişimiz şu şu vakitlerde olmuştu. Buna göre azabın gelişi, helak et­mek demek olur.

Daha önceden belirttiğimiz gibi be's'in helak etmekten başka bir şey ol­duğu da söylenmiştir.

Yine el-Ferrâ şunu nakletmektedir: Her iki fiil de aynı anlamda olur ve­ya aynı anlamda gibi olursa, hangisini istersen onu öne geçirebilirsin. Buna göre anlam şöyle olur: Nice yurt vardır ki, azabımız onlara geldi, Biz de on­ları helak ettik... Yanaştı ve yaklaştı, yaklaştı ve yanaş­tı" demek gibi. Bana sövdü de kötü söz söyledi, bana kötü söz söyledi de sövdü," fiillerinde de olduğu gibi. Çünkü, bunla­rın ikisi de aynı şeydir.

Yüce Allah'ın şu buyruğu da böyledir: "Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı."' (el-Kamer, 54/1) Buyruğun anlamı ise, -Allah'u a'lem- ay yarıldı da Kıyamet yaklaştı şeklindedir, ki, ikisinin de ifade ettiği anlam birdir.

Geceleyin" demektir. (Ev anlamına gelen): el-Beyt de burdan gel­mektedir. Çünkü, gece orada geçirilir. Bunun fiil çekimi ve mastarları da; şeklinde gelir.

Veya gündüzün uyurlarken" buyruğunda; Veya"dan sonra bir "vav" daha gelmesi gerekmekle birlikte, iki "vav"ın yanyana gel­mesini ağır bulduklarından dolayı ikincisini hazf etmişlerdir. Bu açıklama el-Ferrâ'ya aittir. ez-Zeccâc ise der ki: Böyle bir açıklama yanlıştır. Çünkü, ay­nı şeyin tekrarı yapılınca "vav"a ihtiyaç kalmaz.

Meselâ "Zeyd binerek bana geldi, yahut o yürüye­rek..." dediğiniz takdirde aynca "vav" getirmeye gerek yoktur.

el-Mehdevî der ki: Burada İkinci bir "vav"ın gelmeyis sebebi, cümlede bi­rincisine ait bir zamir oluşundan dolayıdır. O bakımdan bu "vav"a ihtiyaç kal­mamıştır. Bu da ez-Zeccâc'ın açıklaması ile aynı anlamdadır.

Burada "veya" şüphe için değil, tafsil içindir. Nitekim: "Sen, ister bana kar­şı insaftı ol, ister zalim, mutlaka sana ikram edeceğim" demeye, benzer. İş­te bu "vav", nahivciler tarafından "vâvü'1-vakt" diye adlandırılır.

"Gündüzün uyurlarken", günün ortasında uyuyup dinlenmeyi ifa­de eden ve "kaylûle" ile aynı anlama gelen; 'den gelmektedir. Bunun, uyuma söz konusu olmasa dahi, günün ortasında sıcağın arttığı sıradaki din­lenmek anlamına geldiği de söylenmiştir.

Yani: Onlar, ister gece, ister gündüz olsun, gaflette olduklan bir sırada aza­bımız onlara ansızın geldi. ("Sesleniş" diye meali verilen:) "da'vâ" dua etmek demektir. Yüce Allah'ın: Dualarının sonu da..." (Yunus, 10/10) buyruğu da buradan gelmektedir.

Nahivciler de; Allah'ım, sen bizi, Sana dua edenlerin, salilı dualarına ortak kıl" diye bir ifade naklederler. "Da'va", id­dia anlamına da kullanılır. Yani: Onlar, helak edildikleri vakit, kendilerinin 2alim olduklarını mutlaka ikrar edeceklerdir.

Seslenişleri" lafzı, in haberi olarak nasb mahallindedir. İsmi ise, "djJiîiî'iı): Demelerinden başka bir şey olmadı" buyruğudur.

Bu buyruğun bir benzeri de: "Kavminin cevabı... demelerinden başka bir şey olmadı." (en-Neml, 27/56) buyruğudur. Bununla birlikte "da'va" kelime­sinin merfu' ve "Demelerinden''in de nasb mahallinde olması müm­kündür. Yüce Allah'ın: "...döndürmeniz, iyilik değildir" (el-Ba-kara, 2/177) buyruğunda İyilik" kelimesinin ref ile okunması halin­de olduğu gibi. Yine yüce Allah'ın Bundan sonra kötülük edenlerin akıbeti... yalanladılar diye kötü oldu" (er-Rûm, 30/10) buyruğundaki; Akibetl" kelimesinin ref ile okunması da böy­ledir. [11]

6.   Andolsun ki, kendilerine peygamber gönderilenlere de soraca­ğız, gönderilen peygamberlere de soracağız.

7.  Ve Biz, onlara bilerek anlatacağız, Biz gaipler değiliz.

Yüce Allah'ın: "Andolsun ki, kendilerine peygamber gönderilenlere de soracağız" buyruğu, kâfirlerin hesaba çekileceklerine bir delildir. Yine Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyrulmaktadır: "Sonra da onların hesabı muhak­kak Bize ait olacaktır." (el-Ğâşiye, 88/26) Kasas Sûresi'nde de şöyle buyrul­maktadır: "Günahkârlara günahlarından sorulmaz." (el-Kasas, 28/78) Azapta yerlerini aldıktan sonra onlara günahları sorulmuyacakttr, demektir. Çünkü, âhiretin değişik konumları vardır. Kimi yerlerde hesap için sorgu­lanacaklar, kimi yerlerde de kendilerine soru sorulmuyacaktır. Onlara soru sormak ise, yaptıklarını itiraf ettirmek, azarlama ve riisvay etmek için olacak­tır. Peygamberlere soru sormak ise, onların söylediklerini tanık göstermek ve açıkça ifade etmek içindir. Yani, kavimlerinin kendilerine ne şekilde cevap verdiklerini ortaya çıkarmak için olacaktır. Bu da -ileride görüleceği gibi- yü­ce Allah'ın: "Tâ ki, o doğru sözlü kimselere (peygamberlere), doğrulukları hakkında soru sorsun" (el-Ahzab, 33/8) buyruğunun anlamını ifade etmek­tedir.

Şöyle de açıklanmıştır: "Andolsun ki, kendilerine gönderilenlere de soracağiz." Yani, Biz (kendilerine risalet gönderilen) peygamberlere soracağız demektir. "Elçi olarak gönderilenlere de soracağız" da peygamberlere gönderilen meleklere soracağız, demektir.

Andolsun ki, soracağız" buyruğundaki "lâm" harfi kasem için­dir. Gerçek anlamı ise, te'kiddir. Yine: Ve Bİ2 onlara bile­rek anlatacağız" buyruğundaki "lâm" da böyledir. İbn Abbas der ki: (Amel defterlerinde yazılanlar) onların aleyhlerine konuşacaktır.

"Biz gaipler değiliz." Yani, onların amellerine tanık kimseleriz. Âyec-i ke­rime, yüce Allah'ın, kendine has bir ilim ile âlim olduğuna delildir. [12]

8. O gün tartı haktır. Artık kimlerin terazileri ağır basarsa, işte on­lar kurtuluşa erenlerin tâ kendileridir.

9- Kimin de terazileri hafif gelirse, onlar da âyetlerimize zulme-degeldikleri İçin kendilerini zarara uğratmış kimselerdir.

Yüce Allah'ın: O gün, tartı haktır" buyruğu mübtedâ ve haberdir, Bununla birlikte "Hak" kelimesinin tartının sıfatı, haberin ise, O gün" olması da mümkündür. (Buna göre buyruk: Hak, tartı o gündür, anlamında olur.) Bununla birlikte mastar olarak nasbedil-mesi de mümkündür. (İşte gerçek tartı o gün olacaktır, anlamında). [13]

Mizân'ın Ve Amellerin Tartılmasının Mahiyeti:

Tartıdan kasıt, kutların amellerinin Mizan ile tartılmasıdır. İbn Ömer der ki: O gün kulların amel sahiteleri tartılacaktır. Sahih olan budur. İleride ge­leceği üzere haber de böylece vârid olmuştur.

Şöyle de denilmiştir: Mîzan, kulların amellerinin içinde bulunduğu hitap­tır. Mücahid ise, şöyle açıklamaktadır: Mizan, bizzat hasenatın ve seyyiatm kendileridir. Yine Mücahid'ten, ed-Dahhâk ve el-A'meş'den de şöyle açıkla­dıkları nakledilmiştir: Vezn (tartı) ve mizan (terazi), adaletle hüküm vermek anlamındadır. Burada taıtının söz konusu edilmesi örnekleme yoluyladır. Ni­tekim: "Bu, şu ağırlıkta bir sö2dür" demek de bu kabildendir. Yani, ona mu­âdil ve ona denk bir sözdür. Ortalıkta bir tartı söz konusu olmasa dahi böy­le denilir. ez-Zeccâc der ki: Böyle bir açıklama dil açısından uygundur. An­cak, daha uygun olan, sahih senedlerde sözü geçen Mizana tabi olmak (ya­ni, amellerin tartılacağını kabul etmek)'dir.

el-Kuşeyrî der ki: ez-Zeccâc gerçekten güzel söylemiştir. Zira, Mizan bu şekilde te'vil edilecek olursa, o takdirde Sırat da gerçek din diye açıklansın, cennet ve cehennem de cesetler müstesna, sadece ruh Sarın karşı karşıya ka­lacağı haller diye açıklansın, şeytan ve cinler de kötü ahlâk, melekler ise övül­meye değer güçler olarak yorumlansın. Oysa, ilk asırda ümmet te'vile sap-maksızın bu ifadelerin zahirini kabul etme gereği üzerinde icnıa etmişlerdir. Onlar, te'vil yapılamayacağı hususunda icma ettikleri takdirde zahiri alıp ka­bul etmek gerekir ve bu zahir ifadeler, kesin naslar olurlar.

tbn Fûrek der ki: Mu'tezile, "araz olan şeyler bizatihi var olamadıkların­dan dolayı tartılmaları da imkânsızdır" ilkesinden harekette Mizanı inkâr et-tnişierdir.

Kelamcıiardan kimisi de şöyle demektedir: Yüce Allah, araz olan (son­radan olan, sıfatlar) şeyleri cisimlere dönüştürecek ve Kıyamet gününde on­ları tartıya koyacaktır. Böyle bir açıklama ise bize göre sahih değildir. Sa­hih olan terazilerin üzerinde amellerin yazılı olduğu sahifelerle ağtrlaşaca-ğı veya hafif basacağıdır. Bu hususta bunun gerçekleşeceğini ifade eden ha­berler rivayet edilmiştir. Söz konusu rivayette şöyle denilmektedir; "Âde-moğullarından kimisinin mizanında haseneler nerdeyse hafif gelecekken, ora­ya üzerinde lâ ilahe illallah yazılı bir deri parçası konulacak ve o da ağır ba­sacaktır" anlamındaki rivayettir.

Bilindiği gibi bu, içinde amellerin yazıldığı şeylerin tartılması ile alakalı­dır. Bizzat amellerin kendisi ile değil. Şanı yüce Allah da Terazinin her iki ke­fesine de içinde amellerin yazılı olduğu salıifeleri koymak suretiyle diledi­ği takdirde Mizanı hafifletir, dilediği takdirde de ağırlaştırır.

Müslim'in Salıih'inde Safvan b. Muhriz'den şöyle dediği nakledilmektedir: Bir adam İbn Ömer'e şöyle dedi: Sen, Rasulullah (suv)'ın ikili söyleşme (yani kıyamet gününde yüce Allah'ın kulu ile konuşması) hakkında ne duy­dun? O da, ben onu şöyle buyururken dinledim diye cevap verdi: "Kıyamet gününde mü'min, aziz ve celil olan Rabbine, Rabbi onun üzerine örtüsünü ve affını bırakıncaya kadar yakınlaştırılır. Ona günahlarını söyletir. Biliyor mu­sun diye sorar, o da: Evet Rabbim biliyorum, der. (Rabbi) buyurur ki: Dün­yada iken Ben senin bu günahını örtmüş idim. Bugün de onu sana bağışlı­yorum. Sonra da ona hasenatının yazılı olduğu sahife verilir. Kâfirlerle münafıklara ise, herkesin önünde (duyacağı şekilde): İşte bunlar Allah'a karşı yalan uyduranlardır, denilir."[14]

Hz. Peygamberin: "Ona hasenatının yazılı olduğu sahife verilir" ifadesi, amellerin sahifelere yazıldığı ve tartılacağına delildir.

İbn Mace de Abdullah b. Amr yoluyla gelen hadiste şöyle dediğini nak­letmektedir: Rasulullalı (sav) buyurdu ki: "Kıyamet gününde, herkesin gözü önünde (duyacağı bir şekilde) ümmetimden bir kişi çağrılacak. Onun karşı­sına her birisi gözün uzanabildiği kadar uzanacak doksan dokuz kayıtlı si­cil yayılacak. Sonra, şanı yüce ve mübarek olan Allah şöyle buyuracak: Bunlardan herhangi bir şeyi inkar ediyor musun?. O, hayır Rabbim diyecek. Yüce Allah soracak: Benim koruyucu yazıcılarım (meleklerim) sana zul­metti mi?. O, hayır diyecek, Sonra şöyle buyuracak: Senin ileri sürecek bir mazeretin var mı? Senin bir hasenen var mı? Adam, korkacak ve: Hayır di­yecek. Bu sefer yüce Allah şöyle buyuracak. (Durum) sandığın gibi değil. Se­nin Bizim nezdimizde iyiliklerin var. Bugün senin aleyhine zulüm sözkonu-su olmaz, denilecek ve ona, üzerinde: "Eşhedü en lâilahe illallah ve enne Mu-hammeden Abduhu ve Rasulühü" diye yazı bulunan bir belge çıkartılacak. O da, Rabbim bu kâğıt parçacığının bunca sicillere karşılık kıymeti ne ola­bilir ki? diyecek. Yüce Allah: Şüphesiz sana zulmedilmeyecek diye buyura­cak ve bütün o siciller bir kefeye konulacak, (şehadet kelimesinin yazılı ol­duğu) o kâğıt parçası da diğer kefeye konulacak. Bütün o siciller (in bulun­duğu kefe) havaya kalkarken, o kâğıt parçası ağır basacak."[15] Tirmizî de: "Al­lah'ın adına karşı hiç bir şey ağır basmayacak" ziyadesini ekledikten sonra: Hasen, garip bir hadistir, demektedir. [16]

İleride yüce Allah'ın izniyle el-Kehf Sûresi'nde (18/103-105. âyetler, 3. baş­lıkta) ve el-Enbiya Sûresi'nde (21/47. âyetin tefsirinde) bu hususa dair baş­ka açıklamalar da gelecektir.

Yüce Allah'ın: "Artık kimlerin terazileri ağır basarsa, işte onlar kurtu­luşa erenlerin tâ kendileridir. Kimin de terazileri hafif gelirse, onlar da âyetlerimize zulmedegeldikleri için kendilerini zarara uğratmış kimseler­dir" buyruğunda geçen; " Terazileri" kelimesi; Terazi keli­mesinin çoğuludur. Aslı ise şeklindedir. "Vav" harfi önceki harf esre-li oluduğundan dolayı "ye"ye dönüştürülmüştür.

Şöyle de denilmiştir: Amelde bulunan tek bir kişi için her birisinde bir çe­şit amelinin tartılacağı birden çok mizanlarının (terazilerinin) olması da mümkündür. Her bir kişi için tek bir mizan olması da mümkündür ve bu hu­sus, çoğul lafzı kullanılarak dile getirilmiştir.

Nitekim: Filan kişi Mek­ke'ye katırlar üzerinde yola çıktı, filan kişi Basra'ya gemilerle yola çıktı," de­mek bu kabildendir. Kur'ân-ı Kerim'de de şöyle buyrulmuştur: "Nuh kavmi peygamberleri yalanladı" (eş-Şuara, 26/105); "Ad kavmi peygamberleri ya­lanladı." (eş-Şuara, 26/123) Oysa, (buyruklarla ilgili) iki te'vilden birisine gö­re bunların her birisine gönderilen peygamber bir tane idi.

"Teraziler" kelimesinin aslında mizan kelimesinin değil de -tar­tılan anlamına gelen-; kelimesinin çoğulu olduğu da söylenmiştir. Bu­na göre "el-Mevazin" ile tartıya giren ameller kastedilmiştir. "Kiminde te­razileri hafif gelirse" buyruğu da bunun gibidir.

İbn Abbas da şöyle demektedir: "İyilikler ve kötülükler , dili ve iki kefe­si bulunan bir terazide tartılacaklardır. Mü'min kimseye ameli en güzel şe­kilde getirilecek ve terazinin kefesine bırakılacak. Hasenatı da seyyiâtına (iyi­likleri kötülüklerine) ağır basacaktır. İşte, yüce Allah'ın: "Artık kimlerin te­razileri ağır basarsa, işte onlar kurtuluşa erenlerin tâ kendileridir" buy­ruğunda kastedilen budur. Kâfirin ameli de en çirkin şekilde getirilir, miza­nın kefesine bırakılır. Ve ağırlığı hafif basar, sonunda cehenneme düşer."

İbn Abbas'ın işaret ettiği bu husus, şu söylenenlere yakındır: Şanı yüce Al­lah, kulların amellerinden her bir bölümü bir cevher (öz) olarak yaratır. Bu özler tartılacaktır. Ancak, îbn Fürek ve başkaları bunu reddetmiştir. Nakle­dilen rivayette ise şöyle denmektedir: Mü'minin hasenatı hafif geldiğinde, Ra-sulullah (sav) parmak kadar üzerinde yazı bulunan bir kâğıdı çıkartır ve onu kulun hasenatının bulunduğu terazinin sağ kefesine bırakır. Böylelikle ha­senat ağır basar. O mü'min kul, Peygamber (sav)'a şöyle der: Anam babam sana feda olsun ne kadar güzel bir yüzün var, ne kadar güzel bir yaratılışın var! Sen kimsin? Şöyle buyurur: "Ben senin peygamberin Muhammed'im." îş-te bunlar da senin bana getirmiş olduğun salat ve selamlardır. İşte bunlara en çok ihtiyaç duyduğun bir zamanda onları sana geri ödüyorum." [17]

Bunu, ei-Kuşeyrî Tefsir'inde nakletmektedir. Onun da naklettiğine göre, hadiste geçen "bitâka" (üzerinde yazı bulunan küçük bir kâğıt parçası), Mi­si rhların lehçesinde eşyaların numarasının yazılı olduğu bir parçadır.

îbn Mace der ki: Muhammed b. Yahya da der ki: Bitâka, üzerinde yazı bu­lunan küçük bir parça demektir. Mısırlılar bu parçaya bitâka derler. [18] Huzeyfe der ki: Kıyamet gününde Mizanların başında duracak kişi Cebrail (a.s)'dır. Yüce Allah şöyle buyuracaktır: "Ey Cebrail, aralarında amelle­rini taıt ve birindeki hakkı alıp (hak sahibi olan) öbürüne ver." Sonra şöyle dedi: Orada ne altın, ne de gümüş vardır. Eğer zalimin iyilikleri varsa, onun iyiliklerinden alınır, mazluma verilir. Şayet iyilikleri yoksa, mazlumun kötü­lüklerinden alınır, zalime yükletilir. Böylelikle adam üzerinde dağlan andı­ran yükler bulunduğu halde geri döner.[19]

Peygamber (sav)'dan da şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir:

Şanı yüce Allah kıyamet gününde "Ey Adem, Mizanın yakınında Kürsİ'nin yanına çık git ve çocuklarının amellerinden önüne getirilecek olanlara bak. Her kimin hayrı şerrine bir tane ağırlığı kadar ağır basacak olursa, onun İçin cennet vardır. Kimin de şerri bir tane ağırlığınca hayrından ağır basarsa, ona da cehennem vardır. Tâ ki Sen, Benim zalimden başka hiç bir kimseye azap etmeyeceğimi bilesin." [20]

10. Andolsun ki Biz sizi, yeryüzünde yerleştirmiş ve size orada bir çok geçim vasıtaları yaratmışızdır. Ne kadar az şükredersiniz!

Yani Biz, orayı sizin için karar kılacağınız bir yer ve bir döşek kıldık. Ora­da size geçim sebeplerini hazırladık.

"Geçim vasıtaları" kelimesi 'in çoğuludur. Kendisi vası­tası ile yaşanılabilen yiyecek, içecek ve onunla hayatın var olabileceği şey­ler demektir. Bu kökten geten mazi ve muzari fiiller İle mastarlar şöyledir: ez-Zeccâc der ki: Maişet, kendisi vası­tası ile ayş'a (yani yaşamaya) ulaşılan şey demeklir. el-Alıfeş ve nalıivcikr-den çoğu kimsenin kanaatine göre ise, bu kelimenin asıl vezni; şek­lindedir. el-A'rec de bu kelimeyi hemzeli olarak; diye okumuştur. Ha­rice b. Mus'ab da NatVden böylece rivayet etmiştir.

en-Nehhâs der ki; Hemzeli okuyuş lalındır, caiz değildir. Çünkü bunun te­kili; olup, aslı şeklinde "ye" harfinin esreli okunuşudur. O ba­kımdan (çoğulu yapılırken) "ayn"dan sonra bir "vasıl elifi ilave edilmiştir.

"Vasıl elifi de sakin olduğu gibi, ondan sonra gelen "ye" harfi de sakin ol­duğundan buna hareke vermek kaçınılmazdır. Zira, bu harflerden herhangi birisini hazfetmeye yol yoktur. "EliP'e ise hareke verilemez. O bakımdan ço­ğul olan "me'âiş" kelimesinin tekilinde "ye" harfine verilmesi gereken hare­ke verilmiştir. Ve böylelikle me'âiş haline gelmiştir. Bunun "vııv"U kelimeler­den benzeri de: Minare, minareler, makam, makam­lar" gibi kelimelerdir. Niıekim şair de şöyle demiştir:

"Ve şüphesiz ben öyle konumlarda duran birisiyim ki,

Ne Cerir, ne de Cerir'in efendisi bu gibi konumlarda duramamıştır."

" Musibet, musibetler" da böyledir. Güzel olan söyleyiş budur. Şaz bir söyleyiş ise, Mesâib: Musibetler" şeklindedir.

el-Ahfeş der ki; Burada mesâib şeklinde kullanışın caiz oluşu, bunun te­kilinde de iliel harfinin bulunuşudur.

ez-Zeccâc der ki: Ancak bu açıklama yanlıştır. Onun bu açıklamasına gö­re (makam kelimesinin) çoğulunu (mekavim şeklinde değil de): Mekaim di­ye yapılması gerekirdi. Fakat burada kabul edilmeye değer olan görüş, bu kelimenin de; Yastık kelimesinin hem "vâv" harfi ile hem de "hemze" ile söylenmesinin mümkün oluşuna benzediğidir.

Şöyle de denilmiştir: "Me'âiş" kelimesinde "heınze"nin caiz olmayışı, te­kili olan maişet'in "mefile" vezninde oluşu ve buradaki "ya" harfinin asli had' oluşundan dolayıdır. Bu gibi "yaların hemze ile okunuşu ise, "Medine, me-dain, sahife, sahaif, kerime, keraim, vazife, vezaif gibi kelimelerde olduğu gibi, "ya" harfinin zaid olması halinde mümkündür. [21]

11. Andolsun ki, sizi yarattık. Sonra da size şekil verdik. Sonra da meleklere: "Âdem'e secde edin* dedik. İblis müstesna, hemen secde ettiler. O ise, secde edenlerden olmadı.

Yüce Allah, nimet ve ihsanlarını söz konusu ettikten sonra, "Andolsun-ki sizi yarattık, sonra da size şekil verdik" buyruğu ile insanın yaratılışına nasıl başladığını anlatmaktadır. "Yaratma"nın anlamı ile ilgili açıklamalar, da­ha önceden bir kaç yerde meselâ, (el-Bakara, 2/21. âyet ile 29. âyetin tefsir­lerinde) geçmiş bulunmaktadır. "Sonra da size şekil verdik." Yani, Biz sizi nutfeler halinde yarattık, sonra da size şekil verdik. Sonra, işte Biz sizlere, meleklere Âdeme secde edin, dediğimizi haber verdik.

İbn Abbas, ed-Dahhak ve başkalarından nakledildiğine göre, buyruğun an­lamı şudur: Biz önce Âdem'i yarattık, sonra da sizi onun sırtında (çıkacak zür-riyetler arasında) şekillendirdik.

el-Ahfeş der ki: "Sonra", burada "vav" (ve bağlacı) anlamındadır.

Şöyle de denilmiştir: Buyruğun anlamı şöyledir: Andolsun ki, sizi yarat­tık. Yani, Âdem (a.s)'i yarattık, sonra da meleklere Âdem'e secde edin dedik, sonra da size şekil verdik anlamında takdim ve telîir ile ifade edilmiştir.

"Andolsun ki sizi yarattık" buyruğu ile Âdem kastedilmektedir. Burada çoğul lafzının zikredilmiş olması, onun insanların ilk atası oluşundan dola­yıdır, diye açıklanmıştır.

"Sonra da size şekil verdik" ifadesi de yine Âdem'e racidir. Nitekim: "Biz sizi öldürdük" ifadesinin, sizin efendinizi öldürdük anlamında kullanılması da böyledir. "Sonra da meleklere: 'Ademe secde edin' dedik." Bu açıklama­ya göre ise, takdim ve tehir söz konusu değildir. Bu açıklama da İbn Abbas'tan nakledilmiştir. Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Andolsun ki sizi, ya­ni Âdem ile Havva'yı yarattık. Adem topraktan, Havva da onun kaburga ke­miklerinden birisinden yaratıldı. Şekil vermek de bundan sonra sözkonusu oldu. Andolsun Biz, önce sizin ilk anne babanızı yarattık, sonra her ikisine de şekil verdik, demek olur. Bu açıklamayı el-Hasen yapmıştır.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Biz, Âdem'in sırtında (belinden ge­lecek zürriyet arasında) sizi yarattık. Sonra da sizden ahit aldığımız sırada si­ze şekil verdik. Bu da Mücahid'in açıklaması olup ondan İbn Cüreyc ve İbn Ebî Necîh nakletmişlerdir.

en-Nehhâs der ki: Bu, bu husustaki görüşlerin en güzelidir. Mücahid, Al­lah'ın o'nları Âdem'in sırtında yarattığı, sonra da onlardan ahid alınca onla­ra suret ve şekil verdiği, bundan sonra da Âdem'e secdenin sözkonusu ol­duğu görüşündedir. Yüce Allah'ın: "Hani Rabbin Adem oğullarının sırtın­dan (sulbünden)zürriyetlerini (çıkarıp) almış..." (el-A'raf, 7/172) âyeti ile: "O da onları küçük zerrecikler gibi çıkartıp onlardan ahid aldı" [22] hadisi bu görüşü pekiştirmektedir.

Şöyle de denilmiştir: Buradaki "sonra", haber vermek içindir ("vav" an­lamında atıf için değildir). Andolsun ki Biz sizleri yarattık. Bu da Âdem'in sul-bündeki yaratılış demektir. Sonra size şekil verdik. Yani, rahimlerde sizi şe­killendirdik. en-Nehhas der ki: Bu açıklama îbn Abbas'tan sahih olarak nakledilmiştir.

Derim ki: Bütün bu görüşlerin anlaşılması muhtemeldir. Aralarından sahih olan Allah'ın indirdiği Kur'an-ı Kerim'in desteklediği görüştür. Yüce Allah şöy­le buyurmaktadır "Andolsun ki Biz insanı, süzülmüş bir çamurdan yarat­tık." (el-Mu'minun, 23/12.) Burada kastedilen Âdem (a.s)'dır. Bir başka yer­de de şöyle buyurmaktadır: "Ondan da zevcesini var eden..." (en-Nisâ, 4/1)

Daha sonra yüce Allah: "Sonra onu" yani, onun soyunu ve zürriyetini "bir nutfe kılıp sağlam bir karargâhta yerleştirdik" (eİ-Mu'minun, 23/13) diye buyurmaktadır. Buna göre Âdem, çamurdan yaratılmış, sonra ona şekil ve­rilip secde ile mükerrem kılınmıştır, Onun soyundan gelenler ise, rahimler­de ve babaların sulblerinde yaratıldıktan sonra annelerin rahimlerinde şekil­lendirilmişlerdir. Daha önce el-En'âm Sûresi'nin baş taraflarında (6/2. âyetin tefsirinde) her insanın bir nuLfe ile bir topraktan yaratılmış olduğuna dair açık­lamalar geçmiş bulunmaktadır. Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Burada da yüce Allah: "Sizi yarattık, sonra da size şekil verdik" diye buyurduğu gi­bi, el-Haşr Sûresi'nin sonlarında da: "O, öyle Allah'tır ki, yaratandır, yoktan var edendir, suret (şekil) verendir..." (el-Haşr, 59/24) diye buyurmakta ve su­ret, şekil vermeyi yaratmaktan sonra zikretmektedir, ileride yüce Allah'ın si­niyle buna dair açıklamalar gelecektir.

"Andolsun ki, sizi yarattık" buyruğunun önce ruhları yarattık, sonra da bedenlere şekil verdik anlamında olduğu da söylenmiştir.

Yüce Allah'ın: "tblis müstesna... O ise secde edenlerden olmadı" buy­ruğunda istisna edilen, kendilerinden istisna olunanların cinsinden değildir. Bunun, cinsten istisna olduğu da söylenmiştir. Esasen ilim adamları, İblis me­leklerden miydi, değil miydi hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Nitekim daha önce et-Bakara Sûresi'nde (.2/34. âyet, 5. başlıkta) açıklanmıştır. [23]

12. Buyurdu ki: "Ben sana emrettiğim halde seni secde etmekten alı­koyan nedir?" Dedi ki: "Ben ondan daha hayırlıyım. Beni ateş­ten yarattın, onu da çamurdan yarattın."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız: [24]

1. Emre Karşı Gelen Îblis'in Azarlanışı:

Yüce Allah'ın: Seni... alıkoyan nedir" buyruğundaki mübtedâ olarak ref maballindedir. Y;mi, seni alıkoyan hangi şeydir? Bu azarlamak kastıyla yöneltilmiş bir sorudur.

"Seni secde etmekten alokayan" buyruğu da nasb mahallindedir. zaiddir. Sâd Sûresi'nde; Seni secdeden ne alıkoy­du?" (Sâd, 38/75) diye buymİmaktadır. Şair de şöyle demektedir:

"Cömertliği, reddetti cimriliği; o bakımdan "evet" sözünü alelacele söyleyiverdi, Ondan dilekte bulunana çokça verip hiç bir şey esirgemeyen bir delikanlı."

Şair burada: Cömertliği, kabul etmedi cimriliği" demek is­lediğinden; edatını fazladan getirmiştir,

Âyet-i kerimede bu edatın fazladan gelmediği de söylenmiştir. Çünkü "men' (alıkoymak)" ifadesinde bir çeşit söylemek ve dua anlamı da vardır. Sanki şöy­le demiş gibidir: Sana secde etmemeni kim söyledi. Yahut, secde etmeme­ye seni çağıran kimdir, demiş gibidir. Nitekim: Ben sana bunu yapmamanı söylemiştim, demek de bu kabildendir.

İfadede hazf olduğu da söylenmiştir, takdiri şöyledir: Seni itaat etmekten alıkoyan ve secde etmemeye götüren nedir? İlim adamları der ki: İblis'i secdeyi terke götüren büyüklenmek ve kıskançlıktır. Ona, secde etme em­ri verildiği sırada o bunu içinde gizlemişti. Çünkü ona Adem'i yaratmadan ön­ce secde etmesi emrini vermişti. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Muhak­kak Ben çamurdan bir beşer yaratıcıyım demişti. Ben onu tamamlayıp içerisine ruhumdan, üflediğim vakit onun için secdeye kapanın." (Sâd, 38/71-72) Sanki, yüce Allah'ın; "Onun için secdeye kapanın" buyruğundan dolayı o, çok büyük ölçüde etkilenmişti.

Çünkü, "kapanmak"da kapanan için bir aşağılanma, kendisine kapanılan içinde bir şereflendirilme söz konusudur. Bu yüzden, o zamandan beri içinde, kendisine bu emri verecek olursa secde etmemeyi içine gizlemişti. Yü­ce Allah, Âdeme ruh Lifleyince, melekler secdeye kapandılar. Kendisi ise ara­larında ayakla durdu. Ayakta duruşuyla içinde saklarmş olduğu secdeyi terk etmeyi açığa çıkarmış oldu. Yüce Allah da kendisine: "Seni secde etmekten alıkoyan nedir?" diye sordu. Yani, emrime itaatten seni alıkoyan ne oldu? Bunun üzerine İblis, içinde sakladığı sırrını açığa vurarak: "Ben ondan da­ha hayırlıyım" dedi. [25]

2. Mutlak Emir Vücıtb İfade Eder;

Yüce Allah'ın: "Ben sana emrettiğim halde" buyruğu, fukahânın açıkla­masına göre, "emir mutlak olarak ve herhangi bir karineye gerek olmaksı­zın vücubu gerektirir" şeklindeki kanaatlerine delâlet etmektedir. Çünkü bu­rada yergi, şanı yüce Allah'ın meleklere: "Âdem'e secde edin" buyruğunda-ki mutlak emrin terk edilmesine bağlı olarak sözkonusu edilmiştir ki, bu hu­sus açıkça anlaşılmaktadır. [26]

3. Îblis'in Yanlış Kıyası:

Yüce Allah'ın: "Dedi ki; Ben ondan daha hayırlıyım" buyruğu şu demek­tir: Beni ona secde etmekten alıkoyan, ona olan üstünlüğümdür. Bu, anlam itibariyle tblis'ten cevap mahiyetindedir. Nitekim: Bu ev kimindir? diye so­rarsak, muhatabın bize, bu evin sahibi Zeyd'tir demesi de bu kabildendir. Bu, bizzat cevabın verilmesi gereken kendisi olmamakla birlikte, cevap anlamı­na raci bir sözdür.

"Beni ateşten yarattın, onu da çamurdan yarattın." Böylelikle o, ateşin çamurdan daha üstün olduğu görüşüne sahip olmuştur. Buna sebep ise ateşin yükselmesi, yukarı doğru çıkması ve hafifliğidir. Ayrıca ateş, ışık sa­çan bir cevherdir.

İbn Abbas, el-Hasen ve İbn Sîrin der ki: İlk kıyas yapan İblistir ve yanlış kıyas yapmıştır. Buna göre her kim dinde yalnızca kendi görüşüne dayana­rak kıyas yapacak olursa, Allah onu İblis ile birlikte koyar. İbn Sîrin der ki: Güneşe ve aya da ancak kıyaslar yapılarak ibadet olunmuştur.

Hakimler şöyle demişlerdir: Allah'ın düşmanı, ateşin çamura üstünlüğü­nü iddia etmek bakımından hataya düşmüştür. Her ne kadar her ikisi de ya­ratılmış ve cansın olmak bakımından aynı derecede bulunsalar bile, çamur dört bakımdan ateşten daha üstündür:

1. Sağlamlık, sükûn, vakar, temkin, hilm, haya ve sabır çamurun özünden gelir. İşte kendisi için takdir olunmuş mutluluktan ayrı olarak, Âdem'i tev-beye, alçak gönüllülüğe, yalvarıp yakarmaya iten sebep budur. Bunun sonu­cunda mağfirete, seçilmişlîğe ve hidayete mazhar olmuştur.

Hafiflik, serkeşlik, keskinlik, yükselmek ve kararsızlık da ateşin özünden­dir. İşte kendisi için takdir olunmuş bedbahtlıktan ayrı olarak, İblis'i büyüklenmeye ve bunda ısrar etmeye iten sebep budur. Bunun sonucunda ise o, helake, azaba, lanete ve bedbahtlığa hak kazanmıştır. Bu açıklamaları el-Kaf-fal yapmıştır.

2. Rivayetler, cennetin toprağının hoş kokulu misk olduğunu [27] ifade et­mekle birlikte, cennette ateş bulunduğunu, cehennemde de toprak bulun­duğunu ifade etmemektedir.

3. Ateş azaba sebeptir. Ateş, Allah'ın düşmanlarına azabıdır. Toprak ise aza­ba sebep değildir.

4. Çamurun ateşe ihtiyacı yoktur. Ama ateşin bir mekâna ihtiyacı vardır, onun mekânı da topraktır.

Bu hususta beşinci bir sebep daha zikredilebilir, o da toprağın hem sec­de yeri, hem de temizlenme aracı olduğudur. Sahih hadiste ifade edildiği gi­bi. [28] Ateş ise, korkutma ve azap aracıdır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmak­tadır: "İşte Allah bununla kullarını korkutuyor." (ez-Zümer, 39/161

İbn Abbas da der ki: İblis'e itaat kıyastan daha çok yakışırdı. Fakat o İtab-bine isyan etti. Sırf kendi görüşünden hareketle İlk kıyas yapan kişi odur. Nas-sa muhalefet halinde kıyas reddolunur. [29]

4. Kıyas İle İlgili Görüşler;

İnsanlar, kıyas hakkında farklı görüşlere sahiptir. Onu kabul eden de var­dır, reddeden de vardır.

Kıyası kabul edenler; ashab, tabiin, onlardan sonra gelenlerin çoğunluğu­dur. Bunlara göre kıyas ile teabbud aklen caiz ve şer'an de vaki olmuştur. Sa­hih olan görüş de budur.

Şafiîlerden el-Kaffâl ve Ebu'l-Huseyn el-Basrî ise, kıyas ile teabbudün ak­len vacİb olduğu görüşündedirler. en-Nazzâm ise, aklen de, şer'an de kıyas ile teabbudün imkânsız olduğu görüşündedir. Kimi Zahiriler de kıyası red­detmişlerdir. Ancak sahih olan birincisidir.

Buharî, "KUabu'l-İ'tisam bi'1-Kitabi ve's-Sünneh" [30] diye bir bölüm açmış­tır. Yani: Her hangi bir kimse İçin hükmün var olması halinde, kurtuluş an­cak ya Allah'ın Kitabında, ya Peygamberinin sünnetinde ya da icmâdadır. Şa­yet hüküm bulunmayacak olursa kıyasa başvurulacaktır. O bakımdan (adı ge­çen bölümün içerisinde) şu aniamcta başlıklar açtığını görüyoruz: "Yüce Allah'ın hükümlerini beyan eımiş olduğu bilinen bir aslı (aynı şekilde beyan ettiği) mübeyyen bir asla -soranın kavratması kaslıyla- benzetme yapan." [31] Bundan sonra da şöyle bir başllık açmaktadır: "Deliiier ile bilinen hükümler ve delaletin anlamı ile bunun açıklanması." [32]

Taberî der ki: İctihad İle Allah'ın Kitabı ve Peygamberinin sünnetinden is-tinbat ve ümmetin icmaı, hak ve vacip olandır. İlim ehli için yerine getiril­mesi gereken i arzdır. Peygamber (sav)'dan de ashab ve tabiin toplulukların­dan da haberler bu doğrultuda varid olmuştur.

Ebu Temmâm ei-Malikîder ki: Ümmet, icma ile kıyası kabul etmiştir. Bu­nun örneklerinden birisi de, onların, zekât hususunda, altm ve gümüşe kı­yas yapılacağını icinâ' ile kabul etmiş olmalarıdır.

Ebu Bekir (r.a) da: Bana vermiş olduğunuz bu bey'ati geri alınız derken, Hz. Ali şu cevabı vermişti: Allah'a yemin ederiz ki, ne senin bey'atini geri al­ma isteğini kabul ederiz, ne de biz senden onu gen" vermeni isteriz. Rasulul-lah (sav) seni dinimiz için beğenip seçmişken biz, dünyamız için mi seni be­ğenip seçmeyecekmişiz? Böylelikle Hz. Ali imameti (devlet başkanlığını) na­maza kıyas etmiş oluyordu.

Ebu Bekir (es-Sıddîk) de zekâtı namaza kıyas ederek şöyle demişti: Allah'a yemin ederim, Allah'ın bir arada zikrettiği şeyler arasında Fark gözetmem.

Hz. Alt de ashab-ı kiramın huzurunda içki içen kimse hakkında kıyas ya­parak hükmünü şöylece açıklamıştır: Sarhoş olduğu vakit hezeyan eder. He­zeyan etti mi iftira eder. O bakımdan içki İçene uygulanacak had de tıpkı if­tira edenin haddi gibi olmalıdır.

Hz Ömer de Ebu Musa el-Eş'ari'ye yazdığı bir mektupta şu ifadeleri zik­retmektedir: "Kitap ve sünnette kendisi hakkında sana bir şey ulaşmamış olan ve kalbinde yer edip de karar veremediğin şeyleri iyice kavramaya dikkat et. Birbirinin misli olanı, birbirine benzeyenleri iyi bil. İşte o vakit işleri birbi­rine kıyas et. Yüce Allah'ın daha çok sevdiğine ve senin görüşüne göre hak­ka daha çok benzeyene yönel... "Bu ifadelerin yer aldığı bu mektubu Dâra-kutnî bütün uzunluğu ile kaydetmektedir. [33]

Hz. Ömer veba dolayısıyla Serğ (Şam bölgesinde, Tebuk yakınlarında bir yert'deh döndüğü sırada Ebu Ubeyde, Ömer <r.a)'a şöyle demişti: Allah'ın ka­derinden mi kaçıyoruz? Hz. Ömer: EveL, Allah'ın kaderinden yine Allah'ın ka­derine kaçıyoruz, demişti. Sonra Hz. Ömer ona: Bana görüşünü söyle... [34] diyerek onun kıyas yapmasını istemiş ve Muhacirlerle Ensann huzurunda sor­duğu sorulara benzer sorularla onunla görüş alış verişinde bulunmuştu. Bu kadarı ise delil olarak yeter.

Bu anlamdaki rivayetlerle Kur'ân âyetlerine gelince; bunlar da pek çok­tur. İşte bütün bunlar kıyasın, dinin asıllarından bir asıl olduğuna, müslüman-lann korunmak İçin sığındıkları sığınaklardan birisi olduğuna bir delildir. Müc-tehidler ona başvurur, amel eden alimler ona sığınır ve onun vasıtasıyla hü­kümler çıkartırlar. Delilin tâ kendisi olan cemaatin kabul ettiği görüş budur. Onlardan istisna teşkil ederek farklı görüşlere sahip olanlara da iltifat edil­mez.

Yerilen mücerred görüş ile yasaklanmış olan zorlama kıyasa gelince, bu da sözü geçen aşıtlardan herhangi birisinde bulunmayan kıyas çeşididir. Çün­kü, böyle bir şey hem zandir, hem de şeytanın bir dürtmesidir. Şanı yüce Al­lah: "Bilmediğinin ardınca gitme" (el-îsra, 17/36) diye buyurmaktadır. Mu­halif kanaati savunanların kıyası yermeye dair ileri sürdüğü zayıf hadislerle, gevşek, tutarsız haberler ise, bu kabilden şeriatte bilinen aslı bulunmayan ve yerilmiş kıyas hakkında kabul edilir. Bu bahse dair tamamlayıcı bilgiler usul (-i fıkıh) kitaplarında dır. [35]

13. Buyurdu ki: "Öyleyse hemen İn oradan. Artık orada kibirlenmek haddin değildir. Hemen çık git. Çünkü sen, aşağılıklardansın."

"Buyurdu ki: Öyleyse hemen in oradan." Yani, semadan. 'Artık orada kibirlenmek haddin değildir." Çünkü, orada kalmaya ehil olanlar, alçak gö-nültü, büyüklenmeyen meleklerdir. "Hemen çık git. Çünkü sen aşağılıklar­dansın." Yani, en zelil olanlardansın. İşte bu, yüce Mevla'ya asi olanların ze­lil olduğuna delildir.

Ebu Ravk ve el Becelî dediler ki: "Öyleyse hemen in oradan" buyruğu, sahip olduğun bu suretin değişsin demektir. Çünkü o, kendisinin ateşten ya­ratılmış olduğunu ileri sürerek övünüp böbürlenmiştir. Yüzü karartılarak ve parlaklığı izale olunarak çirkinlestirildi.

Şöyle de açıklanmıştır: "Öyleyse hemen in oradan" yani yerden, deniz­lerdeki adalara İntikal et. Nitekim "şu arzdan indik" denilince, bir başka me­kâna intikal ettik, denmek istenir. Buna göre o, sanki yeıyüzünden denizler­deki adalara sürülmüş ve onun otoriteleri orada gibi bir anlam çıkmaktadır.

Ve buna göre o yere ancak hırsız gibi girer ve korku içerisinde bulunur. Ora­dan çıkıncaya kadar bu hali böylece devam eder.

Ancak birinci görüş daha kuvvetlidir, buna dair açıklamalar da bundan ön­ce el-Bakara Sûresi'nde (2/38. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. [36]

14. "Bana diriltilecekler! güne kadar mühlet ver dedi.

15. "Haydi öyle olsun. Sen mühlet verilmişlerdensin" buyurdu.

İblis, öldükten sonra diriliş ve hesaba çekilme gününe kadar kendisine mühlet verilmesini, süre tanınmasını istedi. O, bununla ölmemeyi istemişti. Çünkü, öldükten sonra diriliş gününden sonra ölüm yoktur. Yüce Allah da ona: "Haydi öyle olsun, sen mühlet verilmişlerdensin" diye buyurdu.

İbn Abbas, es-Süddî ve başkaları derler ki; Ona, bütün mahhıkatın ölece­ği vakit olan ilk defa Sura üfürülme vaktine kadar süre tanıdı. Ancak o, in­sanların âlemlerin Rabbinin huzuruna kalkacakları vakit olan ikinci üfürüşe kadar süre verilmesini istemişti. Yüce Allah onun isteğini kabul etmemişti.

Öldükten sonra kimlerin diriltileceğinden daha önceden söz edilmemiş ol­makla birlikte İblis: "Diriltilecekleri güne kadar" diye bir süreden sözetmiş-ti. Buna sebep ise olayın Hz. Âdem ve onun soyundan gelenler hakkında olu­şudur. Karine diriltilecek olanların da onlar olduğuna delâlet etmektedir. [37]

16. "Beni azgınlığa ittiğin için, ben de andolsun, Senin doğru yolun­da onlara engel olacağım."

17. "Sonra yine andolsun, önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından onlara sokulacağım. Böylece çoğunu şükredenler-den bulamayacaksın."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız: [38]

1. İblisin Azgınlığı Ve Küfrünün Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Beni azgınlığa İttiğin İçin" buyruğunda geçen "azgınlık" anlamındaki "iğvâ", aşırı derecede sapıklık isteğinin kalbe yerleştirilmesi de­mektir. Kalbime yerleştirmiş olduğun sapıklık, inat ve istikbar arzusu sebe­biyle... demektir Bu İblis'in küfrünün celılî bir küfür olmayıp inadî ve istik-barî bir küfür oluşundan dolayıdır. Daha Önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/34. âyel, 6. başlık ve devamında) de buna dair açıklamalar geçmiş bulun­maktadır.

Denildiğine göre buradaki ifade yemin anlamındadır. Yani, beni azgınlı­ğa ittiğin için andederim ki, şüphesiz ben, onlara Senin doğru yolunu engel-liyeceğim. Ya da, onların yolu üzerinde duracağım, demektir. Bunun bu an­lamının delili de yüce Allah'ın Sâd Sûresi'nde naklettiği şu buyruktur: "De­di ki: İzzetin hakkı için hepsini muhakkak azdıracağım..." (Sâd, 38/82) San­ki İblis, kullara musallat olma manasını da taşıdığından dolayı Allah'ın ken­disini azdırmasının kadrini büyük görerek, Allah'ın nezdindeki bu kadrini de ta'zim kastıyla bu azgınlığına yemin etmiş gibidir

Bunun yemin değil de sebep anlamına geldiği de söylenmiştir ki, buna gö­re şöyle demiş gibi olur: Sen beni azdırdığın için... Bunun, beraberlik anla­mını İfade ettiği de söylenmiştir. Yani: Senin beni azdırmanla birlikte... Soru anlamına geldiği de söylenmiştir. Sanki o, yüce Allah'a kendisini ne ile azdır­dığını sormuş gibidir. Ancak, buna göre buyruğun;  Beni ne dîye azdırdın? şeklinde "mim" harfinden sonra "elifsız olarak gelmesi gerekirdi.

Anlamın, beni lanetlemen suretiyle beni helak ettiğin için... şeklinde o!-duğu da söylenmiştir. Çünkü iğvâ, helak etmek anlamına da gelir. Nitekim Yüce Allah, şöyie buyurmaktadır: "Onlar, yakında ğayy ile karşılaşacaklar­dır." (Meryem, 19/59) Yani, helak olmakla karşı karşıya kalacaklardır.

Sen beni saptırdığın için... anlamında olduğu da söylenmiştir. Çünkü iğ­vâ, saptırmak ve uzaklaştırmak demektir. Bu açıklamayı da İbn Abbas yap­mıştır. Beni rahmetinden mahrum bırakarak hüsrana uğrattığın için, anlamın­da olduğu da söylenmiştir. Şairin şu mısraı da bu kabildendir.

"Kim de ziyana uğrarsa, bu ziyanı dolayısıyla kınayıcısız kalmaz."

İbnü'l-Arabî der ki: Bu kökten gelen fiiller, kişinin İşi aleyhine olarak bo­zulduğu yahut bizzat kendisi bozulduğu vakit kullanılır. İşte yüce Allah'ın: "Âdem Rabbine isyan etti ve (işi) bozuldu (ğavâ.)." (Tâ-Hâ, 20/121) Yani cen­netteki yaşayışı bozuldu demektir. Deve yavrusunun, annesinin sütünü emip gelmesini sağlamadığı takdirde de; tabiri kullanılır. [39]

2. Allah, Hidayetin De Dalâletin De Yaratıcısıdır:

Ehl-i Sünnetin görüşüne göre yüce Allah, İblis'i dalâlete götürmüş ve on­da küfrü yaratmıştır. O bakımdan burada iğvâ edilmesini yüce Allah'a nisbet etmiştir. Hakikat de budur. Çünkü malılukat arasında Allah'ın yaratmadığı hiç bir şey yoktur, Onun iradesinden sadır olmadık hiç bir şey yoktur.

Ancak İmamiye, Kaderiye ve diğerleri, kendilerine süslü gösterdiği her hu­susta İblis'e itaat ettikleri halde, bu meselede ona itaat etmeyerek; "İblis ha­ta etmiştir. Çünkü o, bu şekilde azdırılmayı Rabbine nisbet etmekle hataya ehil olmuştur, yüce Allah bundan münezzehtir" derler.

Onlara şöyle denilir: İblis, her ne kadar hataya ehil birisi ise de, peki mü-kerrem ve masum bir peygamberin benzeri İfadeleri hakkında ne dersiniz? İşte Nuh (a.s)'ın kavmine şöyle dediğini görüyoruz: "Eğer Allah sizi iğva et­mek (saptırmak, ya da helak etmek) isterse ben size öğüt vermek istesem bi­le bu öğüdüm size fayda vermez. O sizin Rabbinizdir ve nihayet yalnız O'na döndürüleceksiniz." (Hûd, 11/34)

Rivayet olunduğuna göre, Tavus'a, Mescid-i Haram'da bulunduğu sırada bir adam gelir. Bu kişinin Kaderiyeden olduğu söylenmekle birlikte, ileri ge­len fakilılerden idi. Tavus'un yanına oturdu, Tavus kendisine: Sen mi kalkar­sın, yoksa kaldırılır mısın? Sen bunu fakih bir kişiye mi söylüyorsun denilin­ce; Tavus şöyle dedi: İblis ondan daha fakih idi. Çünkü İblis: "Rabbim beni azgınlığa ittiğin için" dediği halde, bu adam: Kendi kendimi ben azdırıyorum, demektedir. [40]

3. Îblis'in Doğru Yoldan Gitmek İsteyenlere Engel Olması:

" de andolsun, senin doğru yolunda onlara engel" yani onları o yol­dan ah koymak ve batılı kendilerine süslü göstermek suretiyle, "engel ola­cağım." Bu da "beni azgınlığa İttiğin için" buyruğundaki iğvâ ile ilgili ola­rak açıklanan üç anlama uygun olarak: Kendisi helak olduğu gibi onlar da helak olsun, yalıut kendisi sapıttığı, gibi onlar da sapıncaya, yahut kendisi ziyana uğratıldığı gibi onlar da ziyana uğratılsın diye.

Dosdoğru yol (es-Sıratu'1-Mustakİm); cennete götüren yol demektir.

Senin yolunu™ kelimesi veya edatının hazfedilmiş ol­masına göre nasbedilmiştir. Nitekim Sibeveyh: Zeyd sırta ve karna vurdu," demek de böyledir. Ayrıca Sibeveyh şu beyit! de nakletmektedir:

"Yumuşaktır o (mızrak), elin sallamasıyla o da sallanıveriyor Hızlıca koşup giden tilkinin yolda kıvrılarak gidişi gibi."

(Şair burada Kuıtubrnin İşaret ettiği harf-i çerleri kullanması gerektiği hal­de kullanmamıştır).

Şanı yüce Allah'ın: "Sonra yine andolsun önlerinden, arkalarından, sağ­larından, sollarından onlara sokulacağım" buyruğunun te'vili ile ilgili olarak yapılmış en güzel açıklamalardan birisi de şudur: Yani, andolsun on­ları haktan saptıracağım. Dünyaya rağbetlerini artıracak, ahiret hakkında da şüpheye düşmelerini sağlayacağım. İşte bu da sapıklığın en ileri derecesidir. Nitekim önceden de geçtiği üzere O: "Andolsun onları saptıracağım" (en-Nisa, 4/119) demişti. (Bk. aynı âyetin tefsirinde 1, 2 numaralı başlıklar ve de­vamı).

Süfyan, Mansur'dan, O, eİ-Hakem b. Uteybe'den şöyle dediğini nakletmek­tedir: "Önlerinden" dünyalarından, "arkalarından" âhiretlerinden, "sağla­rından" yani hasenatlarından, "sollarından" yani seyyiatlarından "onlara so­kulacağım" demektir.

en-Nehhas da der ki: Bu güzel bir açıklamadır. Bunu daha da açıklaya­cak olursak: "Sonra yine andolsun önlerinden" yani, dünyada bulunan âyetleri, geçmiş ümmetlerin haberlerini yalanlayıncaya kadar dünyalarından, "arkalarından" yani, âhireti yalanlayıncaya kadar âhiretlerinden, "sağların­dan" onların hasenatından ve dinleri ile ilgili çeşitli hususlardan -ki, yüce Allah'ın: "Gerçekten siz bize sağdan gelirdiniz" (es-Sâffat, 37/28) buyruğu da buna delalet etmektedir-; "sollarından" yani, günahlarından. Yani, şeh­vetlerine tabi olmalarını sağlayarak -çünkü şehvetlerini onlara süslü göste­ren odur- "onlara sokulacağım, böylece çoğunu şükredenlerden" yani, Se­ni tevhid eden, itaat eden ve şükürlerini açığa vuran kimselerden "bulama­yacaksın." [41]

18. "Kınanmış ve küçültülmüş olarak çık oradan! Yemin ederim ki, onlardan kim sana uyarsa, cehennemi hep sizden dolduraca­ğım" buyurdu.

"Kınanmış ve küçültülmüş olarak çık oradan." Yani, cennetten. Kınanmış ve küçültülmüş olarak" buyruğundaki; kınanmış olarak demektir. Bunun mastarı olan; Ayıp ve ku­sur" demektir. İbn Zeyd der ki; ile ay"1 şeydir. (Kınanmış an­lamında). Aynı anlamda olmak üzere: "Onu kınadım, denilir. el-A'meş ise, bu kelimeyi; şeklinde okumuştur ki, anlamı birdir. Şu kadar var ki o, "hemze"yi (telaffuz etmeyerek) hafif okumuştur.

Mücahid der ki: Mezmûn, sürgün edilmiş demektir. Her iki anlam da birbi­rine yakındır. Medhûr ise, uzaklaştırılmış, kovulmuş demektir. Bu açıklama­lar da Mücahid ve başkalarından nakledilmiştir, asıl anlamı da itmektir.

"Yemin ederim ki, onlardan sana kim uyarsa cehennemi hep sizden dolduracağım." buyruğundaki: Yemin ederim ki... kim" ifadesinin başındaki "lâm" kasem içindir. Cevabı ise; Cehennemi... dolduraca­ğım" ifadesidir. Birincisinin "te'kid lâm"ı, ikincisinin "kasem lam"ı olduğu da söylenmiştir. Buna delil ise şudur: Kıraatin dışında bu türden olan birinci "lam"ın hazf edilmesi mümkün olmakla birlikte, ikinci "lâm"m hazfedilme-si mümkün değildir. İfadede şart ve ceza anlamı da vardır. Yani, sana kim ta­bi olursa Ben de onu azaplandıracağım, demektir.

Âsim, Ebu Bekr b. Ayyâş'ın rivayetine göre; şeklinde "lâm" harfini esreli oJarak okumuştur. Ancak, bazı nahivciler bunu kabul etmezler. en-Nehhâs şöyle demektedir: Bu okuyuşun takdiri -doğrusunu en iyi bilen AJ-lahtır- Sana tabi olduğundan dolayı... şeklindedir, "Senin için fi­lana ikramda bulundum," demek gibi.

Mana şöyle de olabilir: "Küçültülmek, sana tabi olacaklar içindir."

"Hep sizden" buyruğunun anlamı ise, yani sizden ve Âdemoğullarından demektir. Çünkü, Âdemoğullarından daha önceden: "Andoisun ki, sizi ya rattık..." (el-A'raf, 7/11) buyruğu ile söz edilmiş ve onlara hitap edilmiştir. [42]

19. "Ey Âdemi Sen ve eşin cennette yerleşin. İkiniz de dilediğiniz yer­den yeyin. Yalnız bu ağaca yaklaşmayın. O zaman zalimlerden olursunuz."

Yüce Allah, İblisi semâdaki yerinden çıkarttıktan sonra Âdem'e: Sen ve Havva cennete yerleşin, diye hitab etti. Bu yerleşmenin ne anlama geldiği­ne dair açıklamalar, el-Bakara Sûresi'nde (2/35. âyet, 1. ve 2. başlıklar v.d.) geçmiş bulunmaktadır. Burada ayrıca tekrara gerek yoktur, Yine "Yalnız bu ağaca yaklaşmayın" buyruğuna dair açıklamalar orada C2/35. âyet, 7 ve 8. başlıklarda) geçmiş bulunmaktadır. Allah'a hanıd olsun. [43]

20. Derken şeytan kendilerine gizli bırakılmış avret yerlerini gös­termek için onlara vesvese verdi ve: "Rabbİniz size bu ağacı an­cak iki melek yahut ebedî kalanlardan olmayasuuz diye ya­sakladı" dedi.

Yüce Allah'ın: "Derken şeytan... onlara" ikisine "vesvese verdi" denildiğinç göre o, yılanın kendisini içeri sokması suretiyle cennetin içinde bu ves­veseyi onlara vermiştir. Kendisine bu hususta verilen imkân vasıtasıyla cen­netin dışından bu vesveseyi verdiği de söylenmiştir. Yine bu husus, el-Ba­kara Sûresi'nde (2/36. âyet, 2. başlık v.d) geçmiş bulunmaktadır.

Vesvese, gizli ses, nefsin kendi kendisine tasarladıkları anlamına gelir. O bakımdan; "Nefsi kendisine vesvese verdi," denilir, Vesvâs ise, zelzâl gibi isimdir. Avcının, köpeklerin gizli fısıltılarına, süs, zinet eşyalarının seslerine de vesvâs denilir. Şair el-A'şâ der ki:

"Ayrılıp gittiğinde zinetl erinin bir sesini işitirsin.

(Ses çıkartan bir ağaççık olan) ışrik ağacının esen rüzgârla ses çıkarması gibi."

Vesvâs, şeytanın bir ismidir. Nitekim yüce Allah: "O vesvese veren ve si­nen. (şeytanVîrt şerrinden..." (en-Nâs, 114/4) diye buyurmaktadır.

"Kendilerine... göstermek için" yani, kendilerine açiğa çıkar­mak için. Buradaki "lam," "lam-ı âkibet" (yani, sonunda meydana gelecek olan hususu ifade etmek için kullanılan lanı) diye bilinir. Nitekim yüce Allah şöy­le buyurmaktadır: ...Sonunda onlara adavete ve hüzün­lerine sebep olsun." (el-Kasas, 28/8) "Key !am"ı (... diye, için anlamını veren lam) olduğu da söylenmiştir.

"Gizli bırakılmış* yani kendilerine gizii bırakılıp üstü örtülmüş demektir. Kur'an'ın dışındaki kullanımlarda bu fiil;  şeklinde Vakti tayin edilmiş, belirlenmiş gibi okunması da caizdir.

Avret yerlerini." Ferce, "avret" deniüş sebebi, açılması sa­hibinin hoşuna gitmediğinden ötürüdür. Bu da avretin açılışının çirkin bir şey olduğunu göstermektedir.

Denildiğine göre, avretleri başkalarına değit de kendilerine göründü. Üzederinde avretleri görünmeyecek şekilde çiçekler vardı. Ve bu çiçekler za­il oldu. Üzerlerinde bir elbise bulunup sonradan bunun döküldüğü de söy­lenmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Ancak İki melek... olmayasınız diye" buyruğundaki nasb malıaüindedir. Anlamı da; "Olmanız islenmediğin­den... şeklinde olup, muzaf hazfedilmiştir. Basrahların görüşü budur. Kûfe-liler ise; Oimayasınız diye" anlamındadır derler.

Şöyle de açıklanmıştın Hayır ve şerri bilen iki melek olmayasınız diye bu yasağı koymuştur. Denildiğine göre Âdem ebedi kalmak istedi. Çünkü o, me­leklerin kıyamet gününe kadar ötmeyeceklerini bilmiş idi.

en-Nehhâs da der ki: Yüce Allah, meleklerin Kur'ân-ı Kerim'de birden çok yerde bütün mahlukattan daha faziletli olduğunu açıklamıştır. İşte bu açık­lamanın yapıldığı buyruklardan birisi de: "İki melek...oUnayasinız diye" buy­ruğunda yer almaktadır. Yüce Allah'ın; "Ben bir meleğim de demiyorum" (Hûd, 11/31); "Mukarreb meleklerde" (en-Nisa, 4/172) buyrukları da bu ka­bildendir.

ei-Hasen der ki: Allah, melekleri suret, kanat ve mukerrem kılınmakla üs­tün tutmuştur. Başkaian da şöyle demektedir: Yüce Allah, itaatle ve masiyeti terketmekle onları üstün kılmıştır. İşte bundan dolayı lıer hususta üstün­lük (daha fazla faziletli oluş) sözkonusu olmakladır. İbn Fûrek ise der ki: Bu âyet-i kerimede (buna dair) bir delil yoktur. Çünkü bu buyruk ile yiyecek bir şeye arzu duymamaları bakımından iki melek olmalarını kastetmiş olması ih­timali de vardır, ibn Abbas, ez-Zeccâc ve bir çok ilim adamının tercihine gö­re, mü'minler meleklerden üstündür. Buna dair açıklamalar, daha önce el-Ba-kara Sûresi'nde (el-Bakara, 2/33. âyet 3. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

el-Kelbî der ki: Cebrail, Mikâil, İsrafil ve ölüm meleği gibi meleklerden bir kesim müstesna mü'minler bütün mahlukattan üstün tutulmuşlardır. Çünkü bu melekler, Allah'ın rasullen {elçileri) arasındadırlar.

Her bir kesim, şeriatte yer alan zahiri bir takım delillere yapışmıştır. Fa­zilet, şüphesiz Allah'ın elindedir.

İbn Abbas, " İki hükümdar" şeklinde-"lâm" harfini esreli olarak okumuştur. Bu aynı zamanda Yahya b. Ebi Kesir ve ed-Dahhâk'm da kıraati­dir. Ancak, Ebu Amr b. el-Ala, "lâm" harfinin esreli olarak okunuşunu kabul etmeyerek şöyle der: Âdem (as)'dan önce herhangi bir melik (hükümdar) yok­tu ki, her ikisi de iki tane melik olmamaktan çekinsinler. en-Nehhâss der ki: Bu kıraate göre "lâm" harfinin sakin okunması caiz olmakla birlikte, birinci kıraate göre -fethanın hafif oluşu dolayısıyla- caiz değildir.

İbn Abbas der ki: Mel'un, onlara mülk sahibi olmak cihetinden yaklaştı. Bundan dolayı: "Sana ebedilik ağacını ve sonu gelmez bir mülkü göstereyim mi?" (Tâ-Hâ, 20/120) dedi. Ebu Ubeyd de Yahya b, Ebi Kesir'in (kendi kıra­atine) "sonu gelmez bir mülke" anlamındaki buyruğunun apaçık bir delil teş­kil ettiğini ileri sürmekte ve: İnsanlar bu kıraati terk ettiğinden dolayı biz de bu kıraati terkettik, demektedir.

en-Nehhâs der ki: (İki hükümdar anlamında) "lâm" harfinin esreli okunu­şu şaz bir kıraattir, demektedir. Ebu Ubeyd'in bu açıklaması kabul edilme­yerek aşın bir hata olarak değerlendirilmiştir. Esasen Adem (a.s)'ın mülk ta-!eb edenlerin nihai mülkü olan cennetin mülkünden daha lazla bir mülke ula­şabileceğini sanması düşünülebilir mi? Diğer taraftan "ve sonu gelmez bir mülk"ün cennetin mülkünde kalmak ve içinde ebedi olarak devam etmek­ten başka bir anlamı da olamaz. [44]

21. Ve: "Şüphesiz ben size öğüt verenlerdenim" diye her ikisine de yemin etti.

Yüce Allah'ın: Her ikisine de kasem etti", yemin etti anlamın­dadır. Şair der ki:

"Allah adına olanca yemin etti ona; şüphesiz ki sîz Kovanından topladığımız vakit baldan da lezzetlisiniz."

Burada görüldüğü gibi bu fiil, tek bir kişi olduğu halde veznin­de kullanılmıştır. Bu'da vezin ancak karşılıklı iki kişinin bir işi yapması ha­linde kullanılır, diyenlerin görüşünü reddetmekledir. Buna dair açıklamalar da daha önce el-Maide Sûresi'nde geçmiş bulunmaktadır.

"Şüphesiz ben size öğüt verenlerdenim" ifadesinin takdiri: Şüphesiz ben size öğüt verenlerden bir öğütçüyüm, şeklindedir. Bu açıklamayı Hişam en-Nahvî yapmıştır. Buna benzer bir açıklama da önceden el-Bakara Sûre-si'nde geçmiş bulunmakladır. İfade: Siz bana uyun, ben size doğruyu gös­tereceğim, anlamındadır. Bunu da Katade nakletmektedir. [45]

22. Nihayet ikisini de aldatarak aşağıya düşürdü. Ağacı tatdıkların-da avret yerleri kendilerine göründü ve üzerlerine cennet yaprak­larından üst üste koyarak örtmeye başladılar. Rabbleri her ikisi­ne: "Ben size bu ağacı yasak etmedim mî ve size şeytan muhak­kak sîzin apaçık bir düşmanınızda* demedim mi?" diye seslendi.

23. "Rabbimiz, biz kendimize zulmettik. Eğer bize mağfiret ve rah­met etmezsen muhakkak ki zarara uğrayanlardan oluruz" dedi­ler.

24. Buyurdu ki: "Kiminiz kiminize düşman olarak inin. Siz, yer yü­zünde bir süreye kadar yerleşip kalacak ve orada geçineceksi­niz."

Yüce Allah'ın: "Nihayet İkisini de aldatarak aşağıya düşürdü [46] buyruğu ikisini de helake götürdü, demektir, tbn Abbas der ki: Onları yemin ile al­dattı. Adem ise, her hangi bir kimsenin Allah adına yalan yere yemin ede­ceğini sanmıyordu. Böylelikle verdiği vesvesesi ve yemini İle onları aldatmış oldu.

Katade der ki: Onları aldatıncaya kadar onlara Allah adına yemin edip dur­du. Kimi zaman mü'min Allah ile de aldaulabilir. İlim adamlarından birisi şöy­le dermiş: Allah ile bizi aldatmaya kalkışan, sonunda bizi aldatır. Hz. Peygam­berden gelen hadiste de şöyle buyral maktadır: "Mü'min çabuk kanar ve kerimdir. Facir ise lıilekâr ve bayağıdır."*" Neftaveyh de bu hususu şöylece dile getirmektedir:

"Şüphesiz kerim olanı istersen kandırabilirsin

Bayağı olan kimsenin ise, tecrübeli olup aldatıhnadığını görürsün."

"İkisini de... aşağıya düşürdü." buyruğu ile aynı kökten gelen: "Kovasını sarkıttı" anlamındadır. ise, çıkarttı manasınadır Bu kelimenin, onlara cüret kazandırdı demek olduğu da söylenmiştir. Yani. masiyete karşı onlara cüret verip cesaretlendirerek sonunda cennetten çık­mış oldular.

Yüce Allah in: "Ağacı tattıklarında avret yerleri kendilerine göründü ve üzerlerine cennet yapraklarından üst üste koyarak Örtmeye başladılar'

buyruğuna dair açıklamalarımızı da üç başlık halinde sunacağız: [47]

I. Yasağı Çiğnemenin Cezası:

"Ağacı tattıklarında" yani ağaçtan yediklerinde, demektir. Bu ağacın hangisi olduğu hususu île Adem'in bu ağaçtan nasıl yediği ile ilgili farklı gönişler, el-Bakara Sûresi'nde (2/35. âyet, 7, başlık v.d) geçmiş bulunmaktadır.

"Avret yerleri kendilerine göründü." Önce Havva yedi, ona bîrşey ol­madı. Adem de yiyince bu sefer cezaya çarpıldılar. Çünkü, daha önce el-Ba­kara Sûresi'nde de (az önce işaret edilen yerler) geçtiği üzere nehiy her iki­si hakkında sözkonusıı idi.

İbn Abbas der ki: Üzerlerinde elbise gibi duran beyaz çiçeği andıran ör­tü geri çekildi, el ve ayaklarda tırnaklara dönüştü. [48]

2. Açılan Avretlerin Örtülmesi:

"Başladılar" kelimesinin (mastarında) "fe" harfinin sakin olması da mümkündür. el-Ahreş ise, mazi ve muzari fiillerinin; şeklinde kullanıldığını nakletmektedir. Bu fiil işe başlamak anlamına gelir,  Üst üste koyarak örtmeye..." buyruğunu el-Hasen, "hı" harfini esreli, "sad" harfini de şeddeli olarak okumuştur. Bunun aslı ise şeklinde olup, "te" harfi "hı" harfine idğam edilip iki sakin yan yana geldiğinden dolayı "hı" harfini esreli okumuştur.

İbn Bureyde ve Yakub ise "hı" harfini üstün olarak okumuşlar ve "te" har­finin harekesini ona vermişlerdir. "Ye" harfi ötreli olarak; şeklinde; den gelmiş gibi de okunabilir. ez-Zührî ise şeklinde, den gelmiş olarak okumuştur. Her iki şekil de hemzeli veya şedde­li okuyuş iJe nakledilmiştir.

Buyruk da: Örtünmek kastı ile yaprak koparıp üzerlerine yapıştırmaya başladılar, demek olur.  Ayakkabıyı dikti," ifadesi de buradan gelmektedir. Ayakkabılara yama vuran kimseye de; denilir. ise, biz (ayakkabıyı dikmek için iğneye yol gösteren delici) anla-mmdadır.

îbn Abbas der ki: (Sözü geçen yaprak) incir yaprağıdır, rivayet olundu­ğuna göre Âdem (a.s)'ın avreti ortaya çıkınca cennet ağaçlarını dolaşıp, oradan avretini örtmek üzere bir yaprak almak istemiş, fakat cennet ağaçla­rı onu azarlamıştı. Nihayet incir ağacı ona acıyarak ona bir yaprak vermişti. İşte "cennet yapraklarından üst üste koyarak önemeye başladılar" buy­ruğunda kastedilenler Adem ile Havva'dır. Allah da incir ağacını tatlılık ve fayda bakımından zahiri ile batınını bir birine eşit kıldı ve hefyıl ona .iki de­fa meyve verme özelliğini kazandırarak mükâfatlandırdı. [49]

3. Avreti Açmanın Çirkinliği Ve Tesettürün Güzelliği:

Âyet-i kerimede avreti açmanın çirkin olduğuna ve Allah'ın avretlerini öıtmeyi kendilerine vacip kıldığına de] i] vardır. İşte bundan dolayı onlar hemen avretlerini örtmeye koşmuşlardır. Cennette böyle bir emrin onlara verilme­sine mani bir husus yoktur. Nitekim her ikisine de: "Yalnız bu ağaca yaklaş­mayın" denilmişti.

"el-Beyân" sahibi, Şafiî'den şöyle dediğini nakletmektedir: Örtünmek için ağaç yaprağından başka hiçbir şey bulamayan bir kimsenin bununla örtün­mesi gerekir. Çünkü, bu şekilde bir örtünme de mümkün olan ve dışa kar­şı bir örtmedir. Nitekim, Adem de cennette böyle yapmıştı. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Yüce Aliah kendilerine: "Rabbleri her ikisine: Ben size bu ağacı yasak etmedim mi? Ve şeytan muhakkak sizin apaçık bir düşmamnızdır, deme­dim mi?" diye seslendi. "Rabbİmiz! Biz kendimize zulmettik. Eğer bize mağ­firet ve rahmet etmezsen muhakkak ki zarara uğrayanlardan oluruz de­diler" buyruğuna gelince; yani, yüce Allah onlara... ben size bu ağacı yasak etmedim mi diye buyurdu, onlar da; "Rabbİmiz!" diye nida ettiler. Bu. izafet terkibi halindeki bir nidadır, aslı da "Ey Rabbİmiz" şeklinde­dir. Buradaki Ey, nida edatının hazfinde ta'zim manası bulunduğu da söylenmiştir.

Her İkisi de günahlarını itiraf ettiler ve tevbe ettiler. -Her ikisine de Allah'ın salât ve selâmı olsun-.

Bu husus, el-Bakara Sûresi'nde (2/36. âyet ile 37. âyetin 2. baştık v.d) geç­miş bulunuyor.

Yüce Allah'ın: "Buyurdu ki:... inin" bu buyruğa dair açıklamalar da -âye­tin sonuna kadar olanlar da dahil- önceden {el-Bakara, 2/3Ğ. âyette) geçmiş bulunmaktadır. [50]

25. "Orada yaşayacaksınız, orada öleceksiniz, yine oradan çıkarı­lacaksınız" buyurdu.

Buradaki bütün zamirler "yere" aittir, Âyet-i kerimenin başındaki; "Buyurdu" buyruğunun başında "vav" gelmemiştir. Gelmesi de caizdir. Bu da: "Zeyd Amr'a şunu dedi, ona şunu dedi" demeye benzer.

26. Ey Âdemoğulları, sîze avret yerlerinizi örtecek bir libâs ile gi­yip süsleneceğiniz bir elbise indirdik. Takva elbisesine gelince, o daha hayırlıdır. Bu, Allah'ın âyetlerindendir. Belki öğüt alır­lar.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız: [51]

1. Örtünmeye Dair Hükümler:

Yüce Allah'ın: "Ey Âdemoğullan size avret yerlerinizi örtecek bir libas...

indirdik" buyruğu ile ilgili olarak çoğu ilim adamı şöyle demiştir: Bu âyet-i kerime, avreti örtmenin vücubuna delildir. Çünkü yüce Allah: "Avret yer­lerinizi örtecek" diye buyurmaktadır. Kimisi de şöyle demektedir: Bu âyet-i kerimede onların sözünü ettikleri hususa delil teşkil edecek bir taraf yok­tur. Aksine bunda sadece bununla Allah'ın bize nimet İhsan etmiş olduğu­na delalet vardır, o kadar.

Derim ki: Birinci görüş daha sahihtir. Avretin örtülmesi de bu nimetlerin bir parçasıdır. Böylelikle şanı yüce Allah, Âdemoğlunun zürriyeüne avretle­rini örtecek şeyleri yaratmış olduğunu beyan etmekte ve tesettürün emr olun­duğuna delâlet etmektedir. Başkalarının görmesine karşı avretin örtülmesi­nin vücubu hususunda ilim adamları arasında görüş ayrılığı yoktur. Ancak, avretin ne olduğu hususunda farklı görüşlere sahiptirler. İbn Ebİ Zi'b der ki: Avret, erkekte, fercin kendisidir. Yani kubül ve dübürdür, başka da yoktur. Bu aynı zamanda Davud'un, Zahirîlerin, İbn Ebi Able'nin ve Taberî'nin de görüşüdür. Çünkü yüce Allah: "Avret yerlerinizi örtecek"; "Avret yerleri ken­dilerine göründü" (el-A'râf, 7/22) diye buyurmuştur.

Buharî'de de Enes'ten şöyle dediği rivayet edilmektedir: "Rasulullah (sav) Hayber sokağında (bineğini) yürüttü -hadiste şunlar da zikredilmektedir:- Son­ra elbisesini baldırından yukarıya doğru çekti. Halta (şu anda ben) Allah'ın Peygamberinin -Allah'ın salât ve selâmı üzerine olsun- baldırının beyazlığı­nı görüyor gibiyim. [52]

Malik der ki: Göbek çukuru avret değildir. Bununla birlikte erkeğin, ha­nımının huzurunda baldırım açmasını hoş görmüyorum.

Ebu Hanîfe der ki: Dizkapağı avrettir. Bu, Ata'nın da görüşüdür.

Şafiî de der ki: Ne göbek çukuru, ne de dtzkapaklan -sahih olan görüşe göre- avret değildir.

Ebu Hâmid et-Tirmtzî'mn naklettiğine göre ise, göbek çukuru hususun­da Şafiî'nin İki görüşü vardır.

Malİk'in delili Hz. Peygamber'in Cerlıed'e: "Baldırını ört. Çünkü baldır av­rettir" demiş olmasıdır." [53] Buharı, bu hadisi muallak olarak zikretmiş ve şöy­le demiştir: Enes'in rivayet ettiği hadis, sened itibariyle daha sağlamdır, Cerhed'in rivayet ettiği hadis ise daha ihtiyatlıdır. Tâ ki, kişi (bu ihtiyata ri­âyet etmek suretiyle) fukâhanın ihtilâfından kurtulmuş olsun. [54]

Cerhed'in bu hadisi de Ebu Hanife'nin dediğinin hilâfına delil teşkil etmek­tedir. Rivayete göre Ebu Hureyre, el-Hasen b. Ali'nin göbek çukurunu öp­müş ve şöyle demiş: Rasulullah (sav) seni nereden öpüyor idiyse ben de se­ni aynı yerden öpüyorum. Şayet göbek çukuru avret olsaydı, Ebu Hureyre de orayı öpmezdi, el-Hasen de ona böyle bir İmkân tanımazdı.

Hür kadına gelince; yüz ve eller müstesna her yeri avrettir. İlim ehlinin çoğunluğu da bu görüştedir. Peygamber (sav) da şöyle buyurmuştur; "Her kim bir kadın ile evlf nmek isterse, onun yüzüne ve ellerine baksın." [55]

Çünkü, ihramlı İken de açılması vacib olan azalar da bunlardır. Ebu Bekr b. Abdurrahman el-Haris b. Hişaın der ki: Tırnağı da dahil ol­mak üzere kadının her şeyi avrettir.

Ahmed b. Hanbel'den de buna yakın bir görüş nakledilmiştir.

Ummu'I-Veled (efendisinden çocuğu bulunan cariye) hakkında ise el-Es-rem şöyle demektedir: Ben Onun -yani Ahmed b. Hanbel'in- Um Veled'in na­sıl namaz kılacağına dair sorulan soruya şu cevabı verdiğini duydum: Başı­nı ve ayaklarını örter. Çünkü, öyle bir cariye satılamaz. Ve hür bir kadının na­maz kıldığı gibi o da namaz kılar.

Cariyeye gelince, onun da göğsünün alt tarafı avrettir. O, başını ve bilek­lerim açabilir.

Erkek hükmünde olduğu söylendiği gibi, başını ve göğsünü açmasının mekruh olduğu da söylenmiştir. Hz. Ömer de cariyeleri başlarını öttükleri için vurur ve: Hür kadınlara benzemeyin, dermiş. Esbağ da der ki: Baldırı açıla­cak olursa, vakit çıkmarmşsa namazını iade etmesi gerekir.

Ebu Bekr b. Abdurra liman el-Haris b. Hİşam der ki: Cariyenin tırnağı da dahil olmak üzere her şeyi avrettir.

Ancak bu, fukalıanın görüşlerinin dışına çıkmaktır. Zira fuhaka, hür ka­dının farz namazı elleri ve yüzü açık olduğu halde kılabileceğini ve bu şe­kilde bunların yere değeceğini icma ile kabul etmişlerdir. Cariye hakkında hükmün böyle olması öncelikle sözkonusudur. Um Veled'in durumu ise, ca­riyeye nisbetle daha ağırdır.

Küçük çocuğun ise, avretinin hürmeti yoktur. Küçük kız, göze gelecek ve arzulanacak bir hale geldi mi, avretini örter.

Ebu Bekr b. Abdurrahman'ın deliii yüce Allah'ın şu buyruğudur: "Ey Peygamber, zevcelerine, kızlarına ve mü'mirilerin kadınlarına de ki: Cilbab-larmı (dış elbiselerini) üzerlerine giyinsinler..." (el-Ahzab, 33/59)

Bir diğer delili de Um Seleme yoluyla gelen şu hadis-i şeriftir: Ona: Ka­dın hangi elbiseler ile namaz kılar, diye sorulmuş, O da şu cevabı vermiştir: Kadın dış gömlek ile ayaklarının üst taraflarını dahi örten bürüyücü baş ör­tüsü içerisinde namaz kılar. [56] Bu hadis, merfu' olarak da rivayet edilmiştir. Fakat onu Um Seleme'den mevkuf olarak rivayet edenler daha çok ve hıfz bakımından daha ileridirler. Bunlar arasında Malik, İbn tshâk ve başkaları da vardır. [57] Ebu Davud der ki: Bu hadisi, Abdurrahman b. Abdullah b. Dinar, Muhammed b. Zeyd'den, o, annesinden, O da Um Seleme'den şöylece mer­fu' olarak rivayet etmektedir: Um Seleme Rasulullah (sav)'a sordu... [58]

Ebu Ömer der ki: Burada sözü edilen Abdurrahman, hadis alimlerince za­yıf bir ravi olarak kabul edilmiştir. Şu kadar var ki, Buharı onun hadisinin bir bölümünü de rivayet etmiştir. Ancak, bu husustaki icma, gelen bu rivayet­ten daha güçlüdür. [59]

2. İndirilen Libâs'ın Mahiyeti:

Yüce Allah: "Sîze... bir libâs... indirdik" buyruğu İle kastedilen pamuk ve ketenin bitmesini sağlayan, kendilerinden yün, kıl ve tüylerin alındığı da­varların hayatta kalmasına neden olan yağmurdur. O halde bu buyruk, ileride geleceği üzere yüce Allah'ın: "Ve sizin için davarlardan sekiz çift indir­di" (ez-Zümer, 39/6) buyruğu gibi mecazî bir ifadedir.

Şöyle de açıklanmıştır: Buradaki "indirme"den kasıt, Âdem ve Havva ile birlikte başkalarına bir örnek teşkil etmek üzere bir miktar elbisenin indiril­mesidir. Said b. Cübeyr der ki: "Size... indirdik", sizin için yarattık demek­tir. Tıpkı -ileride de geleceği gibi- yüce Allah'ın: "Ve O sizin için davarlar­dan sekiz çift indirdi" (ez-Zümer, 39/61) buyruğunun "yarattı" anlamına gel­mesi gibi.

Bunun: Biz size elbisenin ne şekilde yapılacağı ilhamını verdik, anlamı­na geldiği de söylenmiştir. [60]

3. Giyim Ve Süs:

Yüce Allah'ın: "Giyip süsleneceğiniz bir elbise" buyruğunu, Ebu Abdurrahman, el-Hasen ve el-Mufaddal ed-Dabbî'nin rivayetine göre Asım ile el-Hüseyn b. Ali el-Cu'rînin rivayetine göre de Ebu Anır; şek­linde okumuşlardır. Ebu Ubeyd ise böyle bir kıraati sadece el-Hasen'den ri­vayet etmiş ve anlamına dair bir açıklamada bulunmamıştır. Bu kelime; ( i^i-i )'in çoğuludur. Bu da mal ve elbise kabilinden olan şeyler hakkında kul­lanılır.

el-Ferra der ki: C j-^jJıAj ) seklinde ( u^h a-J, )'in kullanıldığı gibi kul­lanılır. " Kuş tüyü," Allah Teala'nın kuşu kendisi vasıtasıyla örttü­ğü şeyin adıdır. Bunun bolluk ve rahat geçim anlamına geldiği de söylenmiş­tir. Dil bilginlerinin çoğunluğunun kabul ettiği görüş, bu kelimenin insanı ör­ten elbise veya geçim anlamında kullanıldığıdır. Sibeveyh şu beyiti naklet­mektedir:

"Giyimim yahut geçimim sizdendir. Sevgim, (aklım, fikrim) sizinledir. Sizin (beni) ziyaretiniz nadiren olsa bile."

Ebu Hatim de Ebu Ubeyde'den ( l+ij* U* J o-»j ) ifadesinin; "ona üzerin­deki takım ve sair kılığı ile birlikte bir binek bağışladım" anlamında kulla­nıldığını nakletmektedir. [61]

4. En Hayırlı Elbise:

Yüce Allah: "Takva elbisesine gelince, o daha haya-lıdır" buyruğu  ile takvanın en hayırlı elbise olduğunu beyan etmekledir. Nitekim şair şöyle de­mektedir:

"Eğer kişi takvadan bir elbise giyinmemiş iae O, çıplak gezer, dolaşır, giyinik olsa dahi Kişinin en hayırlı elbisesi Rabbine itaatidir. Hayır yoktur, Allah'a isyan edende."

Kasım b. Malik, Avf b. Ma'bed el-Cuhenî'den: "Takva elbisesi" hayadır, dediğini nakletmektedir. İbn Abbas da: "Takva elbesesi" amel-i salih demek­tir, diye açıklamıştır. Yine İbn Abbas'tan nakledildiğine göre, takva elbisesi, yüzde görünen (yüze yansıyan) güzel görünüş demektir.

Yüce Allah'ın öğretip kendisiyle hidayete ulaştırdığı şey anlamına geldi­ği de söylenmiştir.

Yine "takva elbisesi" giyimiyle yüce Allah'a karşı tevazu arz olunan ve on­larla Allah'a ibadet olunan yün ve kaba giyecekler, başkalarından hayırlıdır, diye de açıklanmıştır.

Zeyd b. Ali de şöyle demiştir: "Takva elbisesi" zırh ve miğfer, bilekler ve bacaklardır. Savaşta bunlarla korunulur. Urve b. ez-Zübeyrde: "Takva elbi-sesî" Allah'a karşı duyulan haşyettir, demiştir. Şöyle de açıklanmıştır, takva elbisesi, Allah'ın emir ve yasaklan hususunda Allah'a karşı takvalı olma duygusunu hissetmektir.

Derim ki: Sahili olan da budur. İbn Abbas ve Urve'nin görüşleri de bu an­lama gelir. Zeyd b. Ali'nin açıklaması da güzeldir. Çünkü o, bu açıklamasıy­la cihada teşvik etmektedir. İbn Zeyd ise bunun setr-i avret anlamına geldi­ğini söylemiştir, ancak bu açıklama tekrarın varlığı anlamına gelir. Zira da­ha önce yüce Allah: "Size avret yerlerinizi örtecek bir libas" ile "İndirdik" diye buyurmuştur,

"Bu, kaba elbiseler giymektir ve böylesi alçak gönüllülüğe, kaba ve tür­lü eziyetler çekmeye daha yakınlaştırıcıdır" görüşüne gelince, bunlar mücer-red iddiadan ibarettir. Çünkü, ileride de yüce Allah'ın izniyle görüleceği üze­re, faziletli ilim adamları takvayı elde etmiş olmakla birlikte, ince ve yumu­şak elbiseler giyerlerdi.

Medineliler ve el-Kisaî; ( J-0, ) şeklinde ilk geçen "(IL.Ü ): Libas," elbise keİtmesine atfen nasb ile okumuşlardır.

Mukadder bir fiil ile nasbedildiği de söylenmiştir. Yani; "{^yd\ ^U LJ^l,): Ve takva elbisesini de indirdik."

Diğerleri ise bunu mübtedâ olarak ref ile okumuşlardır. JjJİ ): O* onun sıfatıdır; "(.,££ ): Hayırlıdır" buyruğu, mübtedanın haberidir.

Yani, sizin bilmiş olduğunuz ve kendisine işaret olunan takva elbisesi, si­ze indirmiş olduğumuz avretinizi örten elbiseden de, giyinip süsleneceğiniz diğer elbiselerden de daha hayırlıdır. O halde onu giyininiz. Bunun (elbise anlamındaki "libâs" kelimesinin); "(j* h O" takdiri ile ref olunduğu da söy­lenmiştir. Yani o, takva libasıdır. Yani o, avreti örtmektir. İbn Zeyd'in açık­laması da bu esasa binaen anlaşdır.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Takva libasına gelince, işte o ha­yırlı olandır. Buna göre buradaki; "( ^Ui h Şu," bu anlamındaki işaret zami­ri; "(_>* ): O" zamiri anlamındadır. Ancak, ilk i'rab şekli, bu hususta yapılmış en güzel açıklamadır.

el-A'meş ise "(>*■ iSj&[ J-Mj ): Takva elbisesi daha hayırlı olandır" şeklin­de okumuş ve; { .illi ): O'yu okumamıştır. Ancak böyle bir kıraat Mushaf'ta ya­zılı olana muhaliftir.

"Bu, Allah'ın âyetlerindendir." Yani O'nun yaratıcı olduğuna delil teşkil eden hususlardandır. Buradaki "( JUi ) Bu," ya sıfat olarak, yahut bedel olarak, veya atf-ı beyan olarak ref mahallindedir. [62]

27. Ey Âdemogullarıl Şeytan, ana ve babalarınızı avret yerlerini ken­dilerine göstermek için üzerlerinden elbiselerini sıyırarak cen­netten çıkmalarına sebep olduğu gibi, sakın sizi de fitneye dü­şürmesin. Çünkü o da kabilesi de sizi, sîzin kendilerini göreme­yeceğiniz yerden görürler. Muhakkak Biz, şeytanları iman etme­yenlerin velileri kıldık.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız: [63]

1. Avreti Örtmenin Gereği:

Yüce Allah'ın: "Ey Âdemoğulları... sakın sizi de fitneye düşürmesin" buy­ruğu, şeytan anne ve babanızı cennetten çıkartmak suretiyle fitneye düşür­düğü gibi, sizi de fitneye düşürerek dinden, uzaklaştırmasın, demektir.

Baba," müzekker için, Anne" de müennes için kullanılır. Buna binaen anne-babayı anlatmak üzere; Ebeveyn" denilmiştir.

Elbiselerini sıyırarak..." ifadesi, hal olarak nasb mahal-lindedir. Bu Cennetten" üzerine vakıf yaptıktan sonra istinaf (ye­ni cümle başlangıcı) da olabilir.

Kendilerine göstermek İçin" fiil t de "key lâm'ı" dolayısıyla nasb edilmiştir.

Çünkü o da kabilesi de sizi... görürler" buyruğunda asıl şekii; Sizi görür," şeklinde iken, hemze tahfif edilmiş (yani med har­fi içerisinde kaynaştırılmış) tir.

Kabilesi" de mahzuf bir isme atfedilmiştir ki, ondan önce geçen O zamiri de yapılan bu atfin güzel olması için gelmiş bir tek'iddir. Yü­ce Allah'ın: Ey Adem, sen ve eşin cennette yerleşin" (el-A'raf, 7/19) buyruğunda (sen zamirinin atıftan önce) zikredîldiği gibi. İşte bu da atıf yapmaksızın, " Ben ve Amr seni gördüm" şeklindeki kul­lanışın güzel olmadığını ve zamirin de açıktan söylenen gibi olduğunu gös­termektedir.

Yine bu buyrukta avretin örtülmesinin vacib oluşuna da delil vardır. Çünkü yüce Allah: "Üzerlerinden elbiselerini sıyıyarak..." diye buyur­maktadır.

Başkaları da der ki: Bu buyrukta Hz. Âdem'in başına geldiği gibi, nime­tin zeval bulmasından bir sakındırma vardır. Ancak bu görüş, Adem'in şeri-acinin bizim için de bağlayıcı olduğunun sabit olması halinde uygun bir açık­lamadır. Oysa durum böyle değildir. [64]

2. Cinlerin Ve İnsanların Birbirlerini Görmeleri:

"Yüce AJlah'ın: Çünkü o da kabilesi de sİzL.. görürler" buyruğundaki "ka­bilesi" onun askerleri demektir. Mücahid der ki: Bunlarla cinleri ve şeytan­ları kastetmektedir. İbn Zeyd ise, nesli anlamına gelir, demiştir. Onun kuşa­ğı anlamına geldiği de söylenmiştir.

"Sizîn kendilerini göremeyeceğiniz yerden" buyruğu İle ilgili olarak ki­mi ilim adamı şöyle demiştir: Burada cinlerin görülmeyeceğine dair bir de­lil vardır. Çünkü yüce Allah: "Sizin kendilerini göremeyeceğiniz yerden"

dîye buyurmuştur.

Görülmelerinin mümkün olduğu da söylenmiştir. Çünkü yüce Allah on­ları göstermek isteyecek olursa, görülünceye kadar onların cisimlerini açığa çıkartır. en-Nehhas der ki: "Sîzin kendilerini göremeyeceğiniz yerden" ifa­desi cinlerin, bir peygamber zamanı olması müstesna, görülmeyeceklerine delildir. Peygamber zamanında görülmeleri ise, onun peygamberliğine de­lalet etmesi içindir. Çünkü yüce Allah onları içinde bulundukları hilkatleriy-le görülmeyecek şekilde yaratmıştır. Ancak, aslî suretlerinden başka bir su­rete nakledildikleri vakit görülebilirler. Bu ise, ancak ve ancak peygamber­ler -Allah'ın salat ve selamı üzerlerine olsun- döneminde olabilen mucizeler­dendir.

ei-Kuşeyrî der ki: Şanı yüce Allah, bugün için adetini Ademoğu 11 arının şey­tanları göremeyecekleri şekilde icra etmektedir.

Hz. Peygamberden de: "Şüphesiz şeytan Âdemoğlunun içinden kanın ak­tığı gibi akar" [65] diye buyurduğu nakledilmektedir. Yüce Allah da şöyle bu­yurmaktadır: "O (şeytan) ki, insanların göğüslerine vesvese verir." (en-Nâs, 114/5) Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz meleğin de -kal­be- bir telkini, şeytanın da bir telkini vardır. Meleğin telkini hayır vadetmek ve hakkı tasdik etmek hakkındadır. Şeytanın telkini ise, kötülük vadetmeye ve hakkı yalanlamaya dairdir." [66] Bu hadis, daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/2Ğ8. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Görülmeleri ile ilgili sahih bir takım haberlerde gelmiş bulunmaktadır. Bu-harî, Ebu Hureyre (r. a)'dan şöyle dediğini rivayet ermektedir: Rasulullah (sav), beni ramazan zekâtını korumakla görevlendirdi, diyerek uzunca bir olay nak­letti ve orada hurmalardan alıp yiyen cinniyi yakaladığını, Peygamber (sav)'ın da: "Dün senin esirin ne yaptı" diye kendisine sorduğunu nakletmekte­dir...[67] Bu hadis de el-Bakara Sûresi'nde (2/255. âyetin tefsirinde) geçmiş bu­lunmaktadır.

Müslim'in Sahih'İnde de Peygamber (sav)'ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Allah'a yemin olsun, eğer kardeşim Süleyman'ın duası olma­saydı, Medtnelilerin çocuklarının kendisiyle oynayacağı şekilde zincire vurulmuş haliyle sabahı edecekti" diye kendisine karşı çıkan ifrit hakkında açık­lamalarda bulunduğu nakledilmektedir. [68] İleride yüce Allah'ın izniyle Sâd Sûresi'nİn tefsirinde (37/35. âyette) gelecektir,

"Muhakkak Biz, şeytanları iman etmeyenlerin velileri kıldık." Yani, ce­zalarını artırmak için böyle yaptık ve haktan uzaklaşmak hususunda onları birbirine eşit kıldık. [69]

28. Onlar bir hayasızlık yapsalar: "Biz atalarımızı da bunun üzerin­de bulduk, Allah da bize bunu emretti" derler. De kî: "Allah hiç bir zaman hayasızlığı emretmez. Bilmediğiniz şeyleri Allah'a kar­şı mı söylüyorsunuz?"

Burada geçen "hayasızlık (el-Fâlıişe.)", müfessirlerin çoğunluğunun gö­rüşüne göre, (cahiliye donemi Araplarının) Beytin etrafında çıplak olarak ta­vaf etmeleridir. el-Hasen ise bu şirk ve küfürdür, diye açıklamıştır. Onlar, bu yaptıklarına geçmişlerini taklit etmelerini ve Allah'ın da kendilerine bunu em­retmiş olduğunu delil diye ileri sürüyorlardı.

el-Hasen der ki: "Allah da bize bunu emretti." buyruğu, onlar, eğer Al­lah bizim bu yaptığımızı hoş görmeseydi, bizim bu durumumuzu başka bir durumla değiştirmemizi sağlardı demişlerdi diye, açıklamıştır.

"De ki: Allah hiç bir zaman hayasızlığı emretmez." Böylelikle onların kendiliklerinden yalan hüküm verdiklerini ve Allah'ın bu iddia ettikleri şey­leri kendilerine emretmiş olduğuna dair bir delillerinin bulunmadığını açık­lamaktadır.

Taklidin kötülüğü ve onların cahilce bir çok uygulamalarının kötülenme­si ile ilgili bir takım açıklamalar daha önceden de geçmiş idi. İşte bu da on­lardan birisidir. [70]

29. De ki: "Rabbİm adaleti emretti. Her secde yerinde yüzlerinizi doğrultun. Ve dininizi yalnız O'na halis kılarak ibadet edin. Si­zi ilkin yarattığı gibi (yine O'na) döneceksiniz."

30.0, bir kısmına hidayet verdi, bir kısmına da sapıklık hak oldu. Muhakkak onlar, Allah'ı bırakıp şeytanları kendilerine veliler edindiler. Üstelik doğru yolu bulduklarını da sanırlardı.

Yüce Allah'ın: "De ki; Rabbİm adaleti emretti" buyruğu ile ilgiii olarak İbn Abbas bunu, "la ilahe il(aliah"ı emretti diye açıklamıştır. Buradaki el-Kıst'ın adalet demek olduğu da söylenmiştir. Yani Rabbİm adaleti emretmiştir, o hal­de O'na itaat ediniz. Buna göre ifadede bir hazf söz konusudur,

"Her secde yerinde" yani, bulunduğunu?, her mescidde "yüzlerinizi doğrultun." Kıldığınız her namazda kıbleye dönerek O'na yönelin demek­tir. "Ve dininizi yalnız O'na halis kılarak" O'nu tevhid ederek ve O'na hiç bir şeyi ortak koşmaksızın "ibadet edin. Sizi ilkin yarattığı gibi yine < O'na) döneceksiniz." Bunun bir benzen de yüce Allah'ın: "Andolsun sizi ilk de­fa yarattığımız gibi yapayalnız, teker teker huzurumuza geldiniz." (el-En'âm, 6/94) buyruğudur ki, daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Gibi" deki "kâr nasb mahallindedir. Yani: Sizi ilkin yarattığı gibi döneceksiniz. Bu da, sizi ilk defa nasıl yaratmış ise, sizi tekrar yaratacaktır, anlamındadır. ez-Zeccâc der ki: Bu, makabline taalluk etmektedir. Yani, siz oradan çıkartılacaksınız. Nitekim sizi ilkin yarattığı gibi yine (O'na) dönecek­siniz, demektir.

"O, bir kısmına hidayet verdi" buyruğundaki Bir kısmına" laf­zı, Döneceksiniz"dekî "siz" zamirinden hal olarak nasbedilmiştir.

Yani, kimisi mutlu kimseler, diğerleri de bedbaht kimseler olmak üzere iki fırka halinde geri döneceksiniz.

Bunu, Ubey'in; Siz, İki fırka halinde döneceksiniz. Fırkanın birisine hidayet vermiş, diğerine ise sapıktık hak olmuş olarak" şeklindeki el-Kisaîden nakledilen kıraati de pekiştir­mektedir.

Muhammed b. Kâ'b el-Kurazî de yüce Allah'ın: "O, bir kısmına hidayet verdi, bir kısmına da sapıklık hak oldu" buyruğu hakkında şöyle demek­tedir: Allah, baştan beri sapıklık için yarattığı kimseyi de sonunda sapıklığa vardırır. İsterse o, hidayet bulmuşların amelleriyle amel etsin. Kimi de hidayet üzere yarattı ise, sonunda da onu hidayete ulaştırır. İsterse sapık kimselerin amelleriyle amel etsin. Allah, İbüs'in hilkatini sapıklık üzere başlattı. O da meleklerle birlikte mutlu edici ameller isledi. Daha sonra yüce Allah, ken­disini ilkin yarattığı şeye geri döndürdü. Ve: "Vfe o,'kâfirlerdendi" (el-Bakara, 2/33.) diye buyurdu.

İşte bu da Kaderiye'ye ve ona tabi olanlara açık bir red mahiyetindedir.

Bir kısmı" kelimesinin;Hidayet verdi" buyruğu ile nasb edildiği de söylenmiştir. İkinci olarak gelen Bir kısmına da" şek­lindeki ikinci kelimenin de hazfedilmiş bir fiil ile nasbedildiği söylenmiştir. Yani; Bir kısmını da saptırdı," takdirindedir. Sibeveyh de şu iki beyiti nakletmektedir:

"Silah taşıyamaz oldum ve devenin

Ürküp kaçtığı vakit başını yakalayamaz (dizginlerini tutamaz) oldum Yanından geçtiğim vakit yalnız başıma, kurttan korkar oldum Hatta rüzgârlardan da yağmurlardan da korkuyorum."

el-Ferrâ der ki: Eğer bu, (Allah'ın kelâmı dışında benzer terkiblerde insan sözlerinde) merfu' da olsa, caiz olurdu.

"Muhakkak onlar, Allah'ı bırakıp şeytanları kendilerine veliler edin­diler" buyruğunda geçen "Muhakkak onlar" ibaresini İsa b. Ömer, hemzeyi üstün olarak; şeklinde; Çünkü onlar" anlamı şeklinde oku­muştur. [71]

31. Ey ÂdemoğuUarı! Her mescldde linetinizi alın. Yeyin, İçin, is­raf etmeyin. Çünkü O, israf edenleri sevmez.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız: [72]

1. Bu Ayette Hitap Bütün İnsanlaradır:

Yüce Allah'ın: *Ey Âdemoğulları" hitabında, o dönemlerde Beytullahı çıp­lak olarak tavaf eden Araplar kastedilmekle birlikte, hitap, bütün insanlara­dır. Ve bu buyruk bundan dolayı namaz için yapılmış bütün mescidler hak­kında umumidir. Çünkü, sebebin özelliği değil, hükmün umumiliği nazar-ı itibara alınır.

İlim adamları arasında bununla tavafın kastedilmiş olacağını kabul etme­yenler de vardır. Çünkü tavaf yalnızca tek bir mescidde söz konusu olur. Bü­tün mescidler için söz konusu olan şey ise namazdır.

Ancak bu, şeriatın maksatları kendisine gizli kalmış olan kimselerin söy-liyeceği bir sözdür. Müslim'in Sahihinde İbn Abbas'tan şöyle dediği nakle­dilmektedir: Kadın, çıplak olarak Beyt'i tavaf eder; bu arada: Kendisiyle ta­vaf edebileceği bir elbiseyi ödünç olarak kim verebilir, diye seslenir ve al­dığı bu elbiseyi ferci üzerine koyar ve şöyle dermiş:

"Bugün onun bir kısmı yahut tamamı görünüyor olabilir Ama ben ondan görünen kısmını kimseye helal kılmıyorum."

Bunun üzerine şu: "Her mescidde zlnetinizi alın" âyeti nazil oldu.[73]

Burada sözü geçen kadın ise, Dubaa bint. Âmir b. Kurt'dur. Bunu, Kadı îyad ifade etmiştir.

Yine Müslimin Sahih'inde Hişam b. Urve'den, o da babasından rivayete göre, babası şöyle demiş: Araplar, el-Hums diye bilinenler müstesna Beyti hep çıplak tavaf ederlerdi. el-Hums diye bilinenler ise, Kureyş ve ondan gelen­lerdir. Humslann, kendilerine elbise vermeleri hali müstesna Beyti çıplak ola­rak tavaf ederlerdi. Erkekler erkeklere, kadınlar da kadınlara elbise verirdi. Hums diye bilinenler ise, Müzdelİfenin dışına çıkmazlar, diğer insanların hep­si ise, Arafat'da vakfe yaparlardı.[74]

Müslim'den başka eserlerde de şu zikredilmektedir: Ve biz, Harem ehli­yiz. Araplardan herhangi bir kimsenin bizim elbisemiz dışında bir elbiseye bürünmüş olarak tavaf etmemesi, bizim topraklanmıza girdi mi, bizim yemek­lerimizden başka bir yemek yememesi gerekir diyorlardı. Araplardan Mek­ke'de kendisine elbise verecek bir arkadaşı bulunmayan ve ücretle kiralaya­cak kadar maddi imkânı olmayan kimse, şu iki halden birisini yapmak zo­rundaydı. Ya Beyti çıplak olarak tavaf edecekti yalıut da kendi elbiseleriyle tavaf edecekti. Tavaf ettiği elbiselerini de tavafını bitirdi mi, üzerinden çıka­rıp atacak ve kimse de onlara dokunmayacaktı, Bu elbiseye de (çıkarılıp atı­lan anlamında): el-Lekâ denilirdi. [75]

Araplardan birisi de şöyle demiş:

"Benim ona yaptığım yeterdir: Üzerine hücum edip onu Kendisine yaklaşılmayan tavaf edenlerin önünde atılmış bir elbiseye

dönüştürmüş olmam."

İşte Araplar, yüce Allah Peygamberi Muhammed (sav)'ı gönderdiği vak­te kadar bu tür bir cehalet, bid'at ve sapıklık üzere idiler. Yüce Allah da Pey­gamberine: "Ey Âdemoğulları, her mescldde zînetinizl alın* âyetini indir­di ve Rasulullah (sav)'ın müezzini de: "Şunu bilin ki, çıplak bir kimse Bey­ti tavaf etmeyecektir." [76]

Derim ki: Burada kasıt, namazdır diyenler, bunun da zineti ayakkabılar­dır, demişlerdir. Çünkü, Kürz b. Vebra, Ata'dan, o, Ebu Hureyre'den rivayet ettiğine göre, Peygamber (sav) bir seferinde: "Namazın süsünü takınınız" di­ye buyurmuş. Ona, namazın süsü nedir diye sorulunca: "Ayakkabılarınızı giyinip onlarla namaz kiliniz" diye buyurmuştur.[77]

2. Namazda Setr-İ Avret:

Âyet-i kerime, önceden de geçtiği üzere avretin örtülmesinin vücubuna delildir. İlim ehlinin çoğunluğu (cumhur) da avretin örtülmesinin namazın farzlarından olduğu görüşündedir. el-Ebherî ise, o, genei olarak bütün hal­lerde farzdır. İnsanın namazda da namazın dışında da avretini insanlardan sak­layıp örtmesi görevidir. Sahih olan görüş de budur. Çünkü, Hz. Peygamber, el-Misver b. Mahreme'ye şöyle demiştir: "Don, elbiseni al ve çıplak olarak yü­rümeyin." Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.'[78]

İsmail el-Kadî ise, setr-i avretin namazın sünnetlerinden olduğu görüşün­dedir. Buna, şunu delil göstermektedir: Eğer, setri avret namazda farz olsay­dı, çıplak kimsenin namaz kalmasının caiz olmamajSi gerekirdi. Çünkü nama­zın farzlarından olan her şeyin güç yetirilebilmekle birlikle yerine getirilme­si yahut da olmadığı takdirde onun bedelinin yapılması gerekir, ya da tama­mıyla sakil olur. Oysa setr-İ avrette durum böyle değildir.

İbnü'l-Arabî der ki: Setr-i avret, namazda bir farzdır. O bakımdan bir imam rükuda iken elbisesi düşüp de dübürü açılacak olsa, o da başını kaldırıp açı­lan yerini örtse bu onun için yeterlidir, görüşü İbn Kasım'a aittir. Sahnûn ise şöyle demektedir: Ona uyanlardan kim ona bakarsa, namazını iade eder. Yi­ne Sahnûn'dan şöyle dediği rivayet edilmektedir; İmam da cemaat de namaz­larını iade ederler. Çünkü setr-i avret namazın şartlarından bir şarttır. Açıla­cak olursa namaz batıl olur. Bu görüşünde asıl dayanağı ise taharettir (yani taharet gibi setr-i avreti de şart görmesidir).

Kadı İbnü'l-Arabî der ki: Namazları batı] olmaz diyenler böyle bir şartın sözkonusu olmadığından dolayı bu görüşü benimsemiştir. Elbisesini alıp ör-tünse, namazı sahih olur, fakat ona bakanların namazı batıl olur, diyenlerin görüşüne gelince, bu silinmesi gereken bir sa.hife (iltifat edilmemesi gereken bir görüş) ve kendisiyle uğraşılması caiz olmayan bir kanaattir.

Buharı ve Nesaîde Amr b. Seleme'den şöyle dediği nakledilmektedir: Be­nim kavmim, Rasulullah (sav)'ın yanından döndüklerinde dediler ki: Peygam­ber şöyle buyurdu: "Aranızda Kur'ân'ı en çok (ezbere) bileniniz size İmam­lık yapsın." Bunun üzerine beni çağırdılar, bana rükû ve sücudu öğrettiler. Ben de onlara namaz kıldırıyordum. Üzerimde sökük bir cübbe vardı. Babama: Oğlunun kıçım biz görmeyelim diye (onu, giydireceğin bir elbise ile.) öne­mem misin?" Nesaî'nin lafzı ile rivayet bu şekildedir. [79]

Sehl b. Sa'd'dan da şöyle dediği sabit olmuştur: Erkekler, Rasulullah (sav)'ın arkasında namaz kıldıklarında büründükleri elbiselerinin darlığından dolayı onları küçük çocuklar gibi boyunlarında düğüm yapıyorlardı. Birisi de şöyle dedi: Ey Kadınlar topluluğu, erkekler başlarını (secdeden) kaldırma­dıkça, siz başlarınızı kaldırmayınız. Bunu da Buharı, Nesaî ve Ebû Dâvûd ri­vayet etmiştir.[80]

3. Kişinin Kendi Avretini Görmesinin Hükmü:

Kişinin kendi avretini görmesinin hükmü hususunda fukahanın farklı görüşleri vardır:

Şafiî der kî: Eğer elbise dar ise, onu ya ilikler ya da Üzerindeki gömleğin kenarları çekilip de yakası tarafından avreti görülmesin diye bir şeylerle iliş­tirir. Bunu yapmayacak olur da kendi avretini görecek olursa, namazı iade eder. Ahmed'in de görüşü budur.

Malik ise, düğmeleri iliklenmeden ve üzerinde şalvar bulunmaksızın en­tari İle namaz kılmaya ruhsal vermiştir. Ebu Hanife ve Ebu Sevr'in görüşü de budur. Salim gömleğinin (entarisinin) düğmelerini iliklemeksizin namaz kı­lardı.

Dâvûd et-Taî der ki: Eğer sakalı büyükse bunda bir mahzur yoktur. Bu an­lamda bir görüşü el-Esrem, Ahmed'den nakletmektedir.

Eğer kişi imam ise, ridasız (belden yukarısını örten elbise) namaz kılma-malıdır. Çünkü bu zinettendir.

Ayakkabı İle namaz kılmanın da zinetten olduğu söylenmiştir. Bunu da Enes, Peygamber (sav)'dan rivayet etmiş olmakla birlikte sahih değildir.

Yine denildiğine göre, namazın zineli (süsü), rükûa giderken ve rükûdan kalkarken elleri kaldırmaktır.

Ebu Ömer der ki: Her şeyin bir süsü vardır. Namazın süsü ise tekbir ge­tirmek ve elleri kaldırmaktır.

Ömer (r.a) da şöyle demiştir: Allah size bolluk vermiş ise siz de kendiniz için bolluk yapın. Bir adam elbiselerini giyinerek bir İzar (belden aşağısını örten elbise) ve bir rida ile (belden yukarısını örten elbise), bir izar ve bir gömlekle, bir izar ve bir cübbe ile, şalvar ve rida ile, şalvar ve gömlek ile, şalvar ve cübbe İle -zannederim: Yanın şalvar ve gömlek ile de dediğini zan­nediyorum- yarını şalvar ve rida ile, yarım şalvar ve cübbe ile (kılsın). Bu­nu da Buharî ve Dârakutnî rivayet etmiştir. [81]

4. Yemek, İçmek Ve İsraf Etmemek:

Yüce Allah'ın: "Yeyin, için, israf etmeyin" buyruğu ile ilgili olarak İbn Abbas şöyle demektedir: Yüce Allah bıı âyet-i kerimede israf veya büyükleri­me söz konusu olmadığı sürece yemeyi ve içmeyi helal kılmaktadır.

İhtiyaç gereği olan miktar ise -ki bu da açlığı susturan ve susuzluğu gi­deren miktardır- aklen de şer'an de mendup (teşvik edilmiş) dır. Çünkü, bu kadarı ile nefis muhafaza edilir (hayatta kalınır) ve duyular korunabilir. Bundan dolayı şeriatte visal orucu yasağı varid olmuştur. Zira visal, (iftar ve sahur yemeksizin günlerce oruç tutmak) hem bedeni güçsüz bırakır, hem de nefsi öldürür. İbadet etmeye takat bırakmaz. Bu ise, şeriatin yasakladığı ak­lın da reddettiği birşeydir. Nefsini ihtiyaç duyduğu kadarından alıkoyan kimsenin iyilik namına bir payt olmayacağı gibi, zühtten de pay sahibi oldu­ğu söylenemez. Çünkü, aciz bırakmak ve zayıf düşürmek suretiyle kendisi­ni mahrum etliği itaatleri işlemenin sevabı daha çok, ecri daha büyüktür.

İhtiyaç miktarından fazlası( nı yeyip içmek) hususunda iki farklı görüş var­dır. Bunun haram olduğu söylendiği gibi, mekruh olduğu da söylenmiştir.

İbnü'l-Arabî der ki: Sahih olan da budur. Çünkü doyma miktarı beldeden beldeye, zamandan zamana, yaştan yaşa ve yiyecekten yiyeceğe farklı fark­lıdır.

Şöyle de denilmiştir: Az yemenin pek çok faydaları vardır. Az yiyenin be­denen daha sıhhatli, hafızasının daha güzel, kavrayışının daha açık, uyku­sunun daha az ve daha çabuk haraket edebilen bir kişi olması, bunlar ara­sındadır. Çok yemek halinde ise, mide gereksiz şeylerle doldurulur ve lüzum­suz şişirilir. Çeşitli hastalıklar bundan ortaya çıkar. O bakımdan az yemenin gerektirdiğinden çok daha fazla ilaca ihtiyaç duyulur.

Fakihlerden birisi: En büyük ilaç gıda miktarlarını aşmamaktır, demiştir. Peygamber (sav) da bu hususu tabiplerin sözlerine ihtiyaç bırakmayacak şe­kilde kalplere rahatlık veren bir ifadeyle şöylece dile getirmiştir: "Ademoğ­lu karnından daha köıü bir kap doldulmuş değildir. Ademoğluna sulbünü (is­keletini) ayakta tutacak bir kaç lokmacık yeter. Eğer mutlaka (çok yemesi) gerekiyorsa, (midesinin) üçte birini yemeğine, üçte birini içeceğine, üçte birini de nefesine ayırsın." Bunu Tirmizî, el-Mikdam b. Madîkerib yoluyla ri­vayet etmiştir.[82]

İlim adamlarımı/ der ki: Eğer Bokrat (Hipokral) bu paylaştırmayı işitmiş olsaydı, bu hikmetten hayrete düşerdi.

Nakledildiğine göre Harun er-Reştd'in oldukça maharetli hristiyan bir doktoru varmış. Bir gün Ali b. eMlüseyn <b. Vâkid)'e şöyle sormuş: Sizin Ki­tabınızda tıp ilmî namına bir şey yoktur. Halbuki ilim iki türlüdür. Biri ed-yan (dinler) ilmi diğeri ebdan (bedenler) iimi. Ona, Ali b. el-Hüseyin şu ce­vabı vermiş: Yüce Allah tıbbın tamamını Kitabımızda yer alan yarım âyette hülasa etmiştir. Hristiyan doktor bu hangisidir diye sorunca O, şu cevabı ver­miş: Bu yarım ayet, yüce Allah'ın: "Ycyin, için, israf etmeyin" buyruğudur. Hristiyan doktor şu cevabı vermiş: "Rasulünüzden tıbba dair bir şey nakle­dilmiyor." Bu sefer Ali b. el-Hüseyn şu cevabı vermiş: Rasuluhah (sav) da tıb­bı bir kaç kelimede özetleyi vermiş. Bunlar hangileridir diye sorunca, Ali şu cevabı vermiş: "Mide hastalıkların yuvasıdır. Koruma, her türlü tedavinin ba­şıdır. Sen, her bedene alıştırdığın kadarını ver." [83] Bunun üzerine hristiyan şu cevabını vermiş: Kitabınız da Peygamberiniz de Calinos'a tıp diye bir şey bı-rakmamtşur.

Derim ki: Denildiğine göre, hastanın tedavisi iki eşit bölüme ayrılır. Ya­rısı ilaçla tedavidir, yansı da perhizdir. İkisi bir araya geldi mî, hasta kişi iyi­leşmiş ve sıhhatine kavuşmuş kabul edebilirsin. İkisinden biri Lorcih edile­cek olursa, perhizin tercihi daha uygundur. Zira perhizi terk ile birlikte te­davinin bir faydası olmaz. Ama ilaç kullanmamakla birlikte perhiz faydalı olur. Nitekim Rasulullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Her türlü tedavinin esası per­hizdir." [84]

Allahu a'lem bununla kastedilen her türlü ilaca ihtiyaç bırakmayacağıdır. O bakımdan şöyle denilmişür: I lintlilerin bütün tedavileri perhizden ibaret -lir. Hasta olan kişi bir kaç gün süre ile yemekten, içmekten ve konuşmak­tan uzak durur, sonunda iyileşip sağlığına kavuşur. [85]

5. Az Yemek Ve İçmekle Yetinmek, Mü'minin Sıfatlanndandır:

Müstim, İbn Ömer'den şöyle dediğini rivayet etmekledir: JKâfir kimse, ye­di bağırsakla ver. Mii'min ise tek bir bağırsakta yer." [86]

İşte bu, Hz. Peygamberin dünyalıktan az ile yetinmeye, dünyada zühde ve yeteri kadarı ile kanaatkârlık etmeye bir teşviktir. Araplar, az yemekle övü­nür ve çok yemekten dolayı başkalarını yererlerdi. Nitekim şairlerinden bi­risi şöyle demektedir:

"Aşırı gitmeyecek şekilde yiyecek olursa, közde kızartılmış bîr ciğer parçacığı Yeter ona ve küçük bir bardak su ile kanar."

Um Zer' de İbn Ebi Zer' hakkında şunları söylemektedir: "Ve onu oğla­ğın kolu doyurur. " [87]

Hatim eı-Taî de çok yemeyi yererek şunları "söylemektedir:

"Eğer sen karnına istediği şeyleri verecek olsan ve bir de fercine

Her ikisi birlikte yerilme (sebebi)nin en sonuna kadar seni götürürler."

el-Hattabî der ki: Hz. Peygamberin: "Mü'min tek bir bağırsakta yer" buy­ruğunun anlamı: O, doymayacak kadar yer ve başkasını kendisine tercih ede­rek azığından başkasına birşeyler artırır, yediği kadarı ile de kanaat getirir, demektir. Bununla birlikte birinci açıklama şekli daha uygundur. Doğrusu­nu en iyi bilen Allah'tır.

Hz. Peygamberin: "Kâfir ise yedi bağırsakta yer" buyruğunun umum ifa­de etmediği söylenmiştir. Çünkü, tanık olunan durum, hadisin umum iFade ettiğini kabul etmemize engeldir. Çünkü, bir mü'minden daha az yiyen bir kâfir bulunabilir ve kâfir İslâm'a girdikten sonra da yemesinde artış ya da ek­siliş olmayabilir.

Bunun, muayyen bir kimseye işaret olduğu da söylenmiştir. Şöyle ki: el-Cahcah el-öıfarî, yahut Sümame b. Usâl, ya da Nadla b. Amr el-Gıfari, veya Basra b. Ebi Basra el-Ğifarî diye bilinen bir kâfir kişi (yahut böyle anılanlar­dan birisi) Peygamber (sav)'a misafir olmuş. Yedi koyundan sağılan sütü iç­miş. Sabah olunca İslâm'a girmiş, bu seter tek bir koyundan sağılan sütü iç­miş ve onu da bitirememiş. Bunun üzerine Peygamber (sav) bu hadisi irad buyurmuş. Buna göre Hz. Peygamber, şu (kâfir iken) demiş gibi olur. Doğ­rusunu en iyi bilen Allah'tır.

Denildiğine göre kalbi tevhid nuru ile nurlamnca, bu sefer yemeğe, ita­at edebilmek için gerekli gücü elde edebilecek vasıta gözüyle bakmaya başlar ve ondan ihtiyaç kadarını aldı. Küfür dolayısıyla kalbi karanlık iken, kâfirin yemesi İshal oluncaya kadar çokça otlayan bir hayvanın yemesi gi­biydi. Sözü geçen bağırsakların hakikat anlamıyla kullanılıp kullanılmadığı hususunda da farklı görüşler vardır.

Hakikat anlamında olup tıp ve teşrih (anatomi) bilginlerince bilinen isim­leri olduğu söylendiği gibi, bunlar obur kimsenin kendileri sebebiyle yemek yediği yedi sebepten kinaye olduğu da söylenmiştir. Böyle bir kimse ihtiyaç duyduğu için, aldığı bir haber dolayısıyla, koku alması, görmesi, dokunma­sı ve tatması dolayısıyla ve daha çok yiyeyim düşüncesiyle yer.

ŞÖyie de açıklanmıştır: Bu, yedi bağırsağı olan kimsenin yediği kadar ye­mesi anlamındadır. Mü'min ise yemekten çabuk et çekmesi bakımından yalnızca tek bir bağırsağı olan kimse gibi yer. Böylelikle, kâfir ile yediği ye­di bölümün yalnızca bir bölümünde ortak yer (yedide biri kadar yer), kâfir ise ondan yedi kat fazla yer, demektir.

Bu hadiste geçen bağırsak mide anlamındadır. [88]

6. Yemek Yeme Adabı:

Bu husus açıklandıktan sonra şunu bil ki, insanın yemekten önce ve son­ra ellerini yıkaması müstehapur. Çünkü, Hz, Peygamber şöyle buyurmuştur: "Yemekten önce ve sonra abdest berekettir." [89]

Bu, Tevratta da böyledir. Bunu, Zâzan, Selman'dan rivayet etmiştir.

Malik ise, temiz elin yıkanmasını mekruh görürdü. Ancak, hadise uymak daha uygundur.

Sıcak mıdır, soğuk mudur bilmeden bir yemek yememelidir. Çünkü, eğer yemek sıcaksa bundan eziyet duyar. Rasuîullah (sav)'dan da şöyle buyurdu­ğu rivayet edilmiştir: "Yemeği soğutunuz. Çünkü sıcak bereketsiz olur." Bu hadis tle sahih bir hadistir' [90] ei-Bakara Sûresi'nde daha önce geçmişti.

Yemeği koklamamak da adaptandır. Çünkü bu, hayvanların işidir. Bunun yerine canı çekerse ondan yer, hoşlanmasa onu bırakır. Aç gözlü sayılmasın diye de lokmalarını küçültür ve çokça çiğner. Başında "Bismillah" der, sonunda "elhamdülillah" der. Elhamdülillah derken onunla beraber oturanlar ye­meklerini biıirmemişse sestnt yükseltmez. Çünkü sesinin bu şekilde yüksel­mesi onların yemek yemelerine mani olabilir.

Yemek adabı pek çoktur. Bunlar onların bir bölümüdür. Bir diğer bölü­mü de yüce Allah'm izniyle Hûd Sûresi'nde C11/69. âyetin tefsirinde) gele­cektir.

İçmenin de bilinen bir takım adabı vardır. Bunlar, yaygın olduklarından dolayı onlardan söz etmiyoruz. Müslim'in Salıih'inde de İbn Ömer'den Ra-suluttah (sav)'ın şöyle buyurduğu kaydedilmekledir: "Sizden herhangi bîr kim­se yemek yiyecek olursa sağ eliyle yesin, İçecek olursa da sağ eliyle içsin, Çünkü şeytan sol eliyîe yer ve sol eliyle içer. [91] 

7. İsraftan Kaçınmak:

Yüce Allah'ın: "İsraf etmeyin" buyruğu, çok yemek suretiyle israf etme­yin demektir. Buna göre israf çok içmekte de sözkonusu olur. Bunların faz­lası mideye ağırlık verir, insanın Rabbine hizmetini aksatır. Nafile hayırlar­dan payına düşeni yerine getirmekten alıkoyur. Eğer bunu da aşarak üzeri­ne vacib olanı yerine getirmekten engelleyecek noktaya gelirse, bu sefer bu fazla yeme ve içme ona haram olur. Yemesinde ve içmesinde israfa kaçmış olur.

Esed b. Musa, Avn b. Ebi Cuhayfe'den, o da babasından (Ebu Cuhayfe'den) şöyle dediğini rivayet etmektedir; Oldukça yağlı bir etle tirit yedim. Peygam­ber (sav)'a geğire geğire giıtim. Şöyle buyurdu: "Ey Ebu Cuhayfe şu geğir­meni kes. Çünkü, dünyada insanlar arasında en çok doyan kimseler kıyamet gününde en uzun aç kalacak kimselerdir." [92] Bundan sonra Ebu Cuhayfe, dün­yadan ayrılıncaya kadar karnım dolduracak kadar yemedi. Sabah (öğlen) ye­mek yedi mi akşam yemezdi, akşam yedi mi, sabah yemezdi.

Derim ki: İşte Mz. Peygamberin: "Mü'min, tek bir bağırsakta yer" buyru­ğunun anlamı bu olabilir. Yani, imanı tam olan, kâmil olan böyle yer demek­tir. Çünkü, müslümanlığı güzel olan, imam kemale eren -Ebu Cuhayfe gibi-bir kimse, sonunda karşılaşacağı ölümü ve ondan sonrasını düşünür. Bu, deh­şetli hallerden korkup çekinmesine sebep olur, bütün armalarını yerine ge-ürmesine engel teşkil eder. Doğrusun en iyi bilen Allah'tır.

İbn Zeyd der ki: "İsraf etmeyin" buyruğu, haram yemeyin demektir. Şöy­le de denilmiştir: Canının çektiği her şeyi yemen israftandır. Bunu da Enes b. Malik Peygamber (sav)'dan rivayet etmiştir, îbn Mace de bunu Sünen'in-de kaydetmektedir.[93]

Yine şöyle denilmiştir: Doyduktan sonra yemek de israftandır. Bütün bunlar ise mahzurlu şeylerdir.

Lokman oğluna şöyle demiştir: Yavrucuğum karnın tokken üstüne yemek yeme. Çünkü böyle bir şeyi köpeğe dahi aıman, senin onu yemenden hayır­lıdır.

Semure b. Cundub, oğlunun ne yaptığını sormuş, ona: Dün tıka basa ye­di, diye cevap vermişler. O, tıka basa mı yedi diye sorunca, evet dediler. Bu sefer şöyle dedi: Eğer ölmüş olsaydı onun cenaze namazını kılmazdım.

Şöyle de açıklanmıştır: Cahiliye döneminde Araplar, haccettikleri günler­de yağlı yemezler ve az yemekle yeu'nider, çıplak olarak tavaf ederlerdi. İş­le onlara: "Her mescidde zinetinizi alın, yeyin, için, israf etmeyin." yani, size haram kılınmamış şeyleri haram kılmak suretiyle israf ederek haddi aş­mayın, denildi. [94]

32. De ki: "Allah'la kulları için çıkardığı zineti, temiz ve hoş rızık-ları kim haram kılmıştır?" De ki: "Bunlar, dünya hayatında iman edenler içindir. Kıyamet günü ise yalnız onlaradır." İşte Biz, âyetleri bilenler İçin böylece açıklarız.

Bu buyruğa dair açıklamaSarımızı dört başlık halinde sunacağız: [95]

1. Allah'ın Liitfundan Yararlanmak:

Yüce Allah: "Allah'ın kulları için çıkardığı zineti... kim haram kılmış­tır" buyruğunda, Allah'ın kendilerine haram kılmamış olduğu şeyleri kendi­liklerinden haram kıldıklarını beyan etmektedir.

Burada sözü geçen zinet, kişinin gücü yettiği takdirde güzel giyimdir. Bütün elbiselerin kastedildiği de söylenmiştir. Nitekim Hz. Ömer'den: "Allah si­ze genişlik verdiği vakit, siz de genişlik gösteriniz..." dediği rivayet edilmiş­tir ki, daha önce onun bu sözü geçmiş bulunmaktadır. İmam Malik'in hoca­larından Ali b. el-Huseyn b. Ali b. Ebi Talib'den (Allalı hepsinden razı olsun) rivayet olunduğuna göre o, elli dinar değerinde İpek ve yünden dokunmuş bir elbiseyi kış mevsiminde giycrmiş. Yaz geldi mi, o elbiseyi ya sadaka ola­rak verir, yahut satar değerini lasadduk edermiş. Yazın da Mısır'dan gelme ve "Mumaşşak" denilen, kırmızıya boyanmış (altlı üstlü) iki elbise giyer ve: "De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı zlnetl, temiz ve hoş rızıkları kim ha­ram kılmıştır" âyetini okurmuş. [96]

2. Giyim Ve Kuşam Adabı:

Durum böyle olduğuna göre âyet-İ kerime değerli elbiselerin giyiiebile-ceğine, Cuma ve Bayramlarda insanlara karşı çıkılacağı vakitlerde, kardeş­lerin ziyaretine gidileceği zamanlarda bunlarla süstenılebileceğine delalet et­mektedir. Ebu'l-Âliye der ki: Müslümanlar biribirteriyle ztyaretleştikl erinde gü­zel elbise giyerlerdi.

Müslim'in Sahih'inde Ömer b. el-Hattab'dan rivayete göre o, mescidin ka­pısı önünde Siyerâ denilen (saf ipekten), kendisine sarınılarak örtünülen bir elbise görür. Ey Allah'ın Rasulü, bunu cuma günü ve huzuruna geldikleri va­kit elçilere karşı giyinmek üzere satın alsan. Rasııtullah (sav) şöyle buyurdu: "Bunu ancak âhirette Inr payı bulunmayan kimseler giyer." [97]

Görüldüğü gibi tiz. Peygamber, Hz. Ömere güzel giyinme teklifine kar­şı değii, satılan bu elbisenin Siyarâ diye bilinen elbise oluşundan dolayı kar­şı çıkmıştır.

Temim ed-Dâri de bin dirheme bir elbise almış ve bununla namaz kılar-mış. Malik b. Dinar da kaliteli Aden elbiselerini giyermiş. Ahmed b. Hanbei'in elbisesi yaklaşık bir dinara satın alınırmış.

Şimdi bunlar nerede, keten ve yün gibi kaba elbiseleri tercih edip bu sö­zü edilen tutumlardan yüz çeviren, onlara iltifat etmeyen ve: "Takva elbise­sine gelince o daha hayırlıdır" (el-A'raf, 7/26) diyenler nerede. Heyhat! Acaba sözünü ettiğimiz bu kimseler takva elbisesini terketmiş kimseler miy­di? Allah'a yemin ederim ki hayır, bilakis onlar, hem takva sahibi kimseler­di, hem bilgili ve akıllı kimselerdi. Onun dışında kalanlar ise kuru iddiala­rın sahibi kimselerdir. Kalplerinde takva namına birşey yoktur.

HaHd b. Şevzeb der ki: cl-Hasen'a Ferkad'ın geldiği bir sırada yanların­da idim. cl-Hasen, elbisesini alıp ona uzattı ve Ey Fureykad (Ferkadcik), Ey Um Fureykad'in oğlu, şüphesiz iyilik bu elbiseye bürünmekte değildir. İyi­lik kalbe yerleşen ve amelin tasdik ettiği şeydir.

Maruf el-Kerlıî'nin kardeşinin oğlu Ebu Muhammed, üzerinde yünden bir cübbe bulunduğu halde Ebu'l-Hasen b, Yesar'ın huzunjna girdi. Ebu'l-Hasen ona şöyle dedi: Ey Ebu Muhammed, sen kalbini mi yüne bürüdün, yoksa be­denini mi? Sen onun yerine kalbini yüne bürü ve isterse Kûhî (diye bilinen) Kuhistan'dan gelme elbiseleri üst üste giyin.

Bir adam da eş-Şiblî'ye şöyle demiş: Arkadaşlarından bir topluluk geldi ve bunlar şu anda camide bulunuyorlar. O da yanlarına çıkıp gittiğinde üzerle­rinde yamalı elbiselerin ve peşiemallerin olduğunu görünce, şu beyiti okumuş:

"Çadırlara gelince, şüphesiz ki onların çadırları gibidir.

Fakat gördüğüm kadarıyla mahallenin hanımları asıl hanımları değildir."

Ebu'l-Ferec İbnü'l-Cevzî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- şöyle demiş: Ben de peştemale bürünmeyi ve yamalı elbiseler giyinmeyi şu dört sebep dola­yısıyla mekruh görüyorum:

1- Evvela bu, selef-i salibin giyindiği şeylerden değildi. Onlar, zaruret do­layısıyla elbiselerini yamalıyorlardı.

2- Böyle bir giyim fakirlik iddiasını ihtiva eder, Halbuki insan, Allah'ın üze­rindeki nimetlerini göstermekle emrolunmuştur.

3- Güya zahidlik gösterisidir Oysa biz zahidliğimizi örtmekle emrolunduk.

4- Bu, şeriatten yana kayıp uzaklaşan kimselere bir benzeme isteğidir. Bir kavme benzemeye çalışan ise onlardandır.

Taberî de der ki: Kıl yününden yapılmış elbiseleri giyinmeyi, pamuk ve ketenden -helalinden bunları giyinebilme imkânını bulabilmekle birlikte - ya­pılmış ebliseleri giyinmeye tercih edenler hata etmiştir. Aynı şekilde bakli­yat ve mercimek yeyip bunu buğday ekmeğine tercih eden de, kadınlara kar­şı arzu duyar korkusuyla et yemeyi terk eden de hata etmiştir.

Bişr b. el-Haris'e yün giyinmeye dair soru sorulmuş, böyle bir soru ona ağır gelmiş ve hoşlanmadığı yüzünden anlaşıldıktan sonra şöyle demiş: Şe­hirlerde yün giyinmektense ipek ve uspurlu elbiseleri giyinmeyi daha çok se­verim.

Ebu'l-Fcrec de der ki: Selef orta halli elbiseleri giyinirlerdi. Ne çok paha­lı ve kaliteli, ne de oldukça kalitesizleri. En iyi elbiselerini de cuma, bayram ve kardeşlerle karşılaşacakları vakitlere ayırırlardı. Daha iyi olanı tercih etmek onlar tarafından çirkin bir şey olarak görülmüyordu. Kişiyi küçük düşüren el­biseye gelince, bu da zahidlik ve fakirlik izharı (gösterişi) ihtiva eder. Ve san­ki Allah'tan bir şikâyet tavrı gibidir. Giyenin de küçük görülmesine sebep teş­kil eder. Bütün bunlar ise mekruhtur ve yasak kılınmış şeylerdir.

Birisi dese ki: Güzel elbise giyinmek nefsin bir isteğidir. Biz ise nefsimi­ze karşı cihad etmekle emrolunduk. İnsanlara karşı da süslenmektir. Oysa biz fiillerimizi insanlar İçin değil Allah için yapmakla emrolunduk.

Böyle bir itiraza verilecek cevap şudur: Nefsin arzuladığı her şey yerile­cek türden değildir. Aynı şekilde insanlara karşı kendisiyle süslenilen her şey de mekruh değildir. Bunlardan, eğer şeriat yasaklamış ise yasaklanılır, yahut din hususunda bunlar riyakârlık olsun diye yapılırsa yasak kılınır. Şüphesiz insan, güzel görünmeyi arzu eder. Ve bu nefsin bir payıdır, bundan dolayı da kişi kınanmaz. Bundan dolayı kişi saçını tarar, aynaya bakar, sarığını dü­zeltir, elbisenin kaba gelen astarını iç tarafına, güzel görünen dış tarafını da dışa giyinir. Bütün bunlardan mekruh görünen veya yerilen her hangi bir şey yoktur.

Mekhûi, Âişe <r.anha)'dan şöyle dediğini rivayel eder: Rasulullah (sav)'ın ashabından bir topluluk onu kapıda bekliyorlardı.

O da yanlarına gitmek üzere dışarı çıktı. Evde içinde su bulunan bir de­ri kap (küçük bir kova) vardı. Suya bakarak sakalını ve saçlarını düzeltme­ye başladı. Ben: Ey Allah'ın Rasulü sende mi bunu yapıyorsun diye sordum, şöyle buyurdu: "Evet, kişi kardeşlerinin yanına çıkacağı vakit kendisine bir çeki düzen versin. Şüphesiz Allah güzeldir, güzel olanı sever." [98]

Müslim'in Sahih'inde de İbn Mes'ud'cUın Peygamber (sav)'ın şöyle buyur­duğu kaydedilmektedir: "Kalbinde zerre ağırlığı kadar kibir namına bir şey bulunan kişi cennete girmeyecektir." Bir adam dedi ki: Kişi, elbisesinin, ayak­kabısının güzel olmasını ister. Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Muhakkak Al­lah güzeldir, güzel olanı sever. Kibir de hakkı reddetmek ve insanlara yukar­dan bakıp onları küçük görmektir." [99]

Bu anlamda hadis-i şerifler pek çoktur. Hepsi de temizliğe ve güzel gö­rünüşe delalet etmektedir. Muhammed b. Sa'd şunu rivayet etmektedir: Bi­ze el-Fadl b. Dukeyn haber verdi, dedi ki: Bize, Mende!, Sevr'den anlattı, o, Halid b. Ma'dân'dan dedi ki: Rasulullah (sav), tarak, ayna, yağ, misvak ve sürmesini yanına alarak yolculuk yapardı. İbn Cüreyc'den ise, "kendisiyle taran­dığı fildişi tarak" dediği nakledilmekledir. İbn Sa'd der ki: Bize, Kabisa b. Uk-be haber vererek dedi ki: Bize, Süfyan anlattı, o, Rabi' b. Sabih'ten, o, Ye-zid er-Rukaşi'den, o, Enes b. Malik'ten dedi ki: Rasulullah (sav) başına çok­ça yağ sürer ve sakalını su ile tarardı. Bize, Yezid b. Harun haber verdi, bi­ze, Abbâd b. Mansur anlattı, Abbâd, ikrime'den, o, İbn Abbas'tan dedi ki: Ra-sulullıah (sav)'ın uyuduğu vakit hor bir gözüne üçer defa sürme çektiği bir sürmedaniığı vardı.[100]

3. Temiz Ve Hoş Rızıkldr:

Yüce Allah'ın: "Temiz ve hoş rızıklar" buyruğundaki; "(. ^UÜı): Temiz ve hoş şeyler" kazanç ve tat itibariyle hoş ve temiz şeyler hakkında kullanı­lan umumî bir isimdir. İbn Abbas ve Katade derler ki: Temiz ve hoş rızıklar ile cahiliyye dönemi insanlarının haram kıldıkları Bahîre, Sâibe, Vasîîe ve Hamlar kastedilmektedir. Bundan kastın, kendilerinden lezzet alınan bütün yiyecekler olduğu da söylenmiştir.

Hoş ve temiz şeyleri terketmek ve lezzetlerden yüz çevirmek hususunda farklı görüşler vardır. Kimileri, böyle bîr tutum Allah'a yakınlaştırıcı bir amel değildir. Çünkü, mubah olan şeylerin yapılması da terkedümesi de mü­savidir, demişlerdir.

Kimileri de böyle bir iş, bizatihi Allah'a yakınlaştırıcı değilse de dünya­da zahidliğe, uzun emelli olmamaya ve dünya için kendisini külfete sokma­yı terk etmeye götüren bir yoldur. Bu ise menduptur. Mendup olan bir amel de Allah'a yakınlaştırıcıdır, demişlerdir.

Başkaları da şöyle demektedir: Ömer b. el-Hattab (r.a)'dan şöyle dediği nakledilmektedir: Eğer istesek, hiç şüphesiz közde et pişirebiliriz, ince ek­mek ve kuru üzüm ile birlikte hardal bulundurabiliriz. Fakat ben, yüce Al­lah'ın bir takım kimseleri yererek: "Siz bütün hoş şeylerinizi dünya hayatı­nızda bitirdiniz" (el-Ahkaf, 46/20) diye buyurduğunu gördüm.

Bir başka kesim de bütün bunların kendisini külfete sokarak bir araya ge­tirilmesiyle, külfetsiz bir araya gelmeleri arasında fark gözetmişlerdir. Hoca­larımızın hocası, Ebu'l-Hasen Ali b. el-Mufaddal et-Makdisî der ki: -yüce Al­lah'ın izniyle de sahih olan bu görüştür- Peygamber (sav)'den hoş ve lezzet­lidir diye her hangi bir yemeği yemediği asla nakledilmiş değildir. Bilakis o, helva, bal, kavun, taze hurma yer, bununla birlikte dünyanın zevk verici ar­zulanan şeyleriyle uğraşıp alıiret işlerinden alıkoyması dolayısıyla da bu mak­satla külfete girmeyi hoş görmezdi. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Derim ki: Kimi sufiler, temiz ve lezzetli şeyleri yemeyi mekruh görmüş ve Ömer (r.a)'ın şu sözünü delil göstermişlerdir: Et yemekten uzak durun. Çünkü, et de tıpkı şarabın alışkanlığı gibi bir alışkanlık yapar.

Buna şöyle cevap verilir: Bu, dünyada nimetleri tercih edip, arzularının peşinden devamlı koşmayı, nefsi zevk aldığı şeylerden yana rahatlatmayı ter­cih edip ahireti unutarak dünyaya yöneleceğinden korktuğu kimseler hak­kında söylenmiş bir sözdür. Bu bakımdan Ömer (r.a), valilerine ve komutan­larına (amirlerine) şu şekilde mektup yazardı: Nimetlere gark olmaktan, Acemlilerin elbiselerini giyinmekten uzak durun. Bunun yerine sıkıntılı ve zalıidane yaşayışı tercih edin.

Ömer (r.a) bu sözleriyle hiç bir zaman Allah'ın helal kıldığı şeyi haram kıl­mayı, yahut da ismi yüce ve mübarek Allah'ın mubah kıldığı bir şeyi yasak­lamayı düşünmemiştir, Diğer taraftan yüce Allah'ın buyruğu, uyulan ve da­yanak alınan sözlerin en hayır)ısıdır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı zineti temiz ve hoş rızıkları kim haram kılmıştır?" Peygamber (sav) da şöyle buyurmuştur: "Dünya ve ahirette en iyi katık ettir." [101]

Hişam b. Urve'nin babasından, onun Aişe (r.anha) dan rivayetine göre Pey­gamber (sav) kavun ile taze hurmayı birlikte yer ve şöyle dermiş: "Bunun sı­cağı bunun serinliğini, bunun serinliği de bunun sıcağını kırıyor." [102]

el-Maide Sûresİ'nde (5/87. âyet, 1, 2. başlıklar ve devamında) iyi olmayan yiyecekleri tercih edenlerin kanaatlerine redde dair açıklamalar geçmiş bu­lunmaktadır. Bu âyet-i kerime de, başka âyet-i kerimeler de bu kanaate sa­hip olanların kanaatlerini reddetmektedir. Allah'a hamd olsun. [103]

4. Nimetler Mü'minler İçindir:

Yüce Allah'ın: "De ki: Bunlar dünya hayatında İman edenler İçindir."

Yani, bu nimetler dünya hayatında yüce Allah'ı tevlıid etmek ve O'nu tasdik etmek mukabilinde hakkı ile onlara aittir. Yüce Allah, nimet verir, nzık ih­san eder. Eğer, nimete tnazhar olan kişi O'nu tevhid eder ve tasdik ederse, nimetin hakkını yerine gelirmiş olur. Eğer küfre saparsa, bu sefer şeytanın kendisini etkilemesine imkân vermiş olur. Sahih hadiste şöyle buyrulmakta-dır: "Allah'tan daha çok eziyete katlanan lıiç bir kimse yoktur. O, insanlara afiyet verir, nzık ihsan eder, kendileri ise O'nun eşi ve çocuğu olduğu iddi­asında bulunurlar. " [104]

"Dünya hayatında..." buyruğunda ifade tamam olmaktadır. O bakımdan daha sonra meriu' olarak "Yalnız" diye buyurmaktadır, Bu, İbn Abbas ve Nafi'in kıraatidir.

"Kıyamet günü İse yalnız onlaradır." Yani, yüce Allah, hoş ve temiz n-zıklan ahirette yalnızca iman edenlere verecektir. Dünyada bunlarda mü'min-lere ortak oldukları gibi, ahirette de müşrikler, mü'minlere bu hoş ve temiz rıziklarda ortak olmayacaklardır.

Âyetin ifade ettiği anlam şudur: Bu hoş ve temiz şeyler dünya hayatında başkalarının da kendilerine bunlarda ortak olması ile birlikte mü'minler içindir. Kıyamet gününde ise yalnız onların olacaktır. Buna göre " Yal­nız" kelimesi, hazfedilmiş bir mübtedanın haberi olarak yeni bir cümle baş­langıcıdır, tbn Abbas, ed-Dahhak, el-Hasen, Katade, es-Süddî, İbn Cüreyc ve İbn Zeyd'in görüşü budur.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Bu dünya hayatında var olan hoş ve temiz şeyler kıyamet gününde, yalnızca dünya hayatında iman eden kim­selere verilecektir. Bunun, yalnızca mü'minlere verilmesi ise, bu nimetler do­layısıyla cezalandırılmayacakları ve azap görmeyecekleri anlamındadır. Bu­na göre Dünya hayatında" ibaresi; İman edenlere" taalluk etmektedir. Said b. Cübeyr'in açıklaması da buna işaret etmektedir.

Diğerleri ise, Yalnız" kelimesini hal olarak ve kat' ile okurlar. Çünkü, ifade ondan önce de tamam olmaktadır. Ancak, bu kıraate göre; Dünya" kelimesi üzerinde vakıf caiz değildir. Çünkü, ondan sonra gelen ifadeler, İman edenler içindir" buyruğu ile alakalı olup ondan haldir. Ve ifadenin takdiri de şöyle olur: De ki: O nimetler dünya ha­yatında mü'minler içindir, kıyamet gününde de yalnızca has olmak üzere on­larındır. Bu şekildeki açıklamayı Ebu'1-Ali (el-Farisî) yapmıştır. Mübtedanın haberi ise İman edenler içindir™ buyruğudur. Halde amel eden ise, ler içindir" buyruğunda yer alan "lam" harfindeki fiil an­lamıdır. Sibeveyh ise, zarfın Önceden geçmiş olması dolayısıyla mansub ol­duğu görüşünü tercih etmiştir.

"İşte Biz âyetleri bilenler için böylece açıklarız." Yani, size helâl ve ha­ramı geniş geniş açıkladığım gibi, ihtiyaç duyduğunuz her şeyi de size böy­lece açıklıyorum. [105]

33- De ki: "Rabbim, ancak hayasızlıkları, onların açık olanını, gizli olanını, bununla beraber günahı, haksız isyanı, Allah'a -hakkında asla bir delil İndirmediği- her hangi bir şeyi ortak koş­manızı ve Allah'a bilmediğiniz şeyleri isnad etmenizi haram kıl­mıştır."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı tek başlık halinde sunacağız: [106]

Âyetin Nüzul Sebebi Ve Âyette Yasaklanan Hususlar:

el-Kelbî der ki: Müslümanlar, elbiselere (yerine göre ihrama) bürünüp Bey-tullah'ı tavaf edince, müşrikler onları ayıpladılar. Bunun üzerine bu âyet-i ke­rime nazil oldu.

Âyet-i kerimede geçen "el-Fevâhis. (hayasızlıklar)" açığa çıkanı ile gizli-siyle aşın derecede çirkin oiun işler demektir. Kavli b. Ubade, Zekeriya b. İs-hak'dan, o, İbn Ebİ Necih'den, o da Mücahid'den şöyle dediğini nakletmek­tedir: "Açık olanını" buyruğundan kasıl, calıiliye döneminde annelerle ni-kâhlanmaktır. "Gizli olanını" ile kasıt, da zinadır.

Katade ise, gizli olanı ve açık olanı diye açıklamıştır. Ancak bu açıklama su götürür. Çünkü daha sonra yüce Allah, "günahı" (el-ism) ve "haksız İs­yanı" (el-bağy) da zikretmiştir. Dolayısıyla "hayasızlıklar" ile bunların bir bölümünü kastettiği ortaya çıkmaktadır. Durum böyle olduğuna göre, "ha­yasızlıklar (eI-Fevâhiş)"den kastın zina olduğu ortaya çıkar. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.

"Bununla beraber günahı" buyruğu hakkında el-Hasen der ki: Bundan kasıl içkidir. Nitekim şair göyle demektedir:

"Ben, iam'i (şarabı) içtim, ta ki aklım kayboluncaya kadar İşte ism (şarap) bu şekilde aklı alıp götürür."

Bir. başka şair şöyle demektedir:

"Açıkça içeriz ism'i (şarabı) büyük kâselerle

Ve sen miski aramızda elden ele dolaşır görürsün."

"İsyan (el-Bağy)": Zulüm ve zulümde haddi aşmaktır ki, buna dair açık­lamalar daha önceden geçmiştir. Sa'leb de der ki: Bağy, kişinin L>ir başkası­nı ağzına dolayarak onun hakkında ileri geri konuşması ve hak olmayan şe­kilde ona haksızlık etmesidir. Ancak, haklı olarak ondan intikam alması ha­li bundan müstesnadır. Yüce Allah'ın burada günahı ve haksızlığı, hayasız­lıkların kapsamında olmakla birlikte ayrıca zikretmesi ise, bunların günah ola­rak büyüklükleri ve çirkinlikleri dolayıstyladır. Onları ayrıca zikretmesi, du­rumlarını daha bir te'kid etmek ve onlardan vazgeçirme kaslıyladır. Aynı şe­kilde; "Allah'a... ortak koşmanızı ve bilmediğiniz şeyleri isnad etmenizi" yasaklar da böyledir. Bu iki cümle ise, öncekilere ati" yoluyla nasb mahallin­de di r.

Bir topluluk da "ism: günah" kelimesinin içki anlamına gelmesini kabul etmemektedir. el-Femt der ki: İsm (günah) haddi gerektirmeyen daha aşa­ğı suçlar ve insanlara haksızlık yapmalarıdır. en-Nehhâs der ki: Günahın (el-ism) şarap anlamında kullanılması ise bilinen bir husus değildir. Günah, ger­çek anlamı itibariyle bütün masiyetleri kapsamına alır. Şairin dediği gibi:

"Gerçekten, ben, işin en doğrusunun Allah'tan korkmak (takva)

olduğunu gördüm. En kötüsü ise günahtır (el-İsm)."

İbn el-Arabî de bu anlama gelmesini kabul etmeyerek şöyle demektedir: Daha önce geçen beyitte bu anlama geldiğine dair bir delil yoktur Çünkü o, (isim kelimesi yerine) zenbi içtim. Yahut vizri içtim demiş olsaydı yine bu an­lama gelecekti. Onun söylediği bu söz, zenbin ve vizrin şarabın isimlerinden biri olmasını gerektirmediği gibi, ism kelimesini kutlanması da böyledir. Bu şekilde açıklamalara iten ise, diti bilmemek ve manalarda delillendirme yo­lunu bilmemektir.

Derim ki: Biz bu açıklamayı el-Hasen'den de nakletmiş idik. el-Cevherî ise "es-Sıhah"&d şöyle demektedir: Harar (şarap), bazan ism dîye de adlan­dırılır. Sonra da daha önce nakleuiğimiz buna dair beyiti zikreder.

el-Herevî ise, bu beyiıi şarabın ismin kendisi olduğuna dair gerekçe ola­rak "el-Ğarib" adlı iki eserinde (Ğaribu'l-Kur'an ve Garibu'l-Hadis'te) nak­letmektedir. O bakımdan ism'in lügat itibariyle hem bütün masiyetler hak­kında, hem de şarap hakkında kullanılması uzak bir ihtimal değildir. O tak­dirde bu kullanımda da bir çelişki yoktur.

Bağy ise zulümde haddi aşmaktır. Fesadda haddi aşmak olduğu da söy­lenmiştir. [107]

34. Her ümmetin bir eceli vardır. O ecelleri gelince ne bir an geri bırakabilirler, ne de ileri alabilirler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı bir başlık halinde sunacağız: [108]

Ecelin Kesinliği:

Yüce Allah'ın: "Her ümmetin bir eceli vardır." Yani, belirlenmiş bir sü­resi vardır. "O ecelleri gelince" yani, yüce Allah nezdinde bilinen vakitten gelince. İbn Sîrin, "ecel" kelimesini çoğul olarak; şeklinde ("onların ecelleri" anlamında) diye okumuştur.

"Ne bir an geri bırakabilirler." O vakitten sonraya bir an dahi geri kal­mazlar, bir an dahi öne geçmezler. Şu kadar var ki, burada (an anlamında) "saafin özel olarak anılması, zaman dilimlerinin en azına isim oluşundan do­layıdır. Bu kelime bir zaman zarfıdır.

"Ne de ileri alabilirler." İşte bu buyruk, maktulün ancak eceliyle öldü­rüldüğüne delildir. Ölüm eceli demek, ölüm vakti demektir. Borcun ecelinin, vadesinin geliş vakti anlamına geldiği gibi. Bir şey için kendisiyle vakit ta­yin olunan her şey, onun için bir eceldir. İnsanın eceli ise, şanı yüce Allah'ın, hayatta olan kişinin kaçınılmaz olarak öleceğini bildiği vakittir. Bu vakitten sonraya ölümünün ertelenmesi mümkün değildir. Ancak bu, Allah'ın buna güç yetiremediği bakımından anlaşılmamalıdır.

Aralarından istisna teşkil edenler müstesna, Mu'tezile'nin büyük çoğun­luğu şöyle demektedir: Maktul, kendisi için tesbit edilmiş eceliyle ölmez. Eğer öldürülmez ise hayatta kalmaya devam eder. Ancak bu görüş yanlıştır. Çün­kü maktul, başkası kendisini öldürdü diye ölmez. Aksine, şanı yüce Allah maktule vurulması esnasında onun canını çıkarmasından ötürü Allah'ın fiilin­den dolayı ölmektedir.

Denilse k"if Eğer eceliyle ölüyor ise, ne diye onu vurup öldüreni de öldü­rüyor ve ona kısas uyguluyorsunuz? Böyle diyene şu şekilde cevap verilir: Tasarrufta bulunma hakkı olmayan bir işte tasarrufta bulunduğu ve haddini aştığı için onu öldürüyoruz. Yoksa, maktul Öldüğü ve canı çıktığı için değil, zira bu onun fiilinden dolayı olmaz. Eğer insanlar kısas olmaksızın başkalarina haksızlıkta bulunmakla başbaşa bırakılacak olursa, bu elbette fesada ve kulların helak olmasına götürür, Bu da gayet açık bir husustur. [109]

35. Ey Âdemoğullan! Size içinizden âyetlerimi size anlatacak pey­gamberler gelince, artık kim sakınır ve düzeltirse, onlar için bir korku yoktur ve onlar üzülecek değillerdir.

36. Âyetlerimizi yalanlayanlar ve onlara karşı büyüklük taslayan-lar, İşte onlar ateşlik olanlardır. Onlar orada ebedî kalıcıdırlar.

Yüce Allah'ın: "Ey Âdem oğulları, size içinizden âyetlerimi size anlata­cak peygamberler gelince" buyruğu şarttır. Buyruğun başına; ( U ) geldiğin­den dolayı fiilin sonuna te'kid için "nün" gelmiş bulunmaktadır. ( l« )'ın sıla olduğu da söylenmiştir. Yani, "eğer size... gelirse" anlamındadır,

Yüce Allah bununla, peygamberlerin çağrılarını kabul etmeleri ihtimali da­ha yüksek olsun diye kendilerine kendi cinslerinden peygamberler gönder­diğini haber vermektedir.

Kasas (anlatmak) ise, sözü ardı arkasına söylemek demektir. "Ayetleri­mi" de farzlarımı ve hükümlerimi... anlamındadır.

"Artık kim sakınır ve düzeltirse" buyruğu da bir şarttır. Ondan sonra ge­len ise onun cevabıdır. Aynı zamanda birinci şartın da cevabıdır. Yani, siz­den kim benim ile kendisi arasındaki münasebetleri ıslah eder düzeltirse "on­lar için bir korku yoktur ve onlar üzülecek değillerdir." Bu, müminlerin kıyamet gününde korkmayacaklarının, üzülmeyeceklerinin ve her hangi bir korku ve dehşete kapılmayacaklarının delilidir.

Şöyle de açıklanmıştır: Kıyamet gününün dehşetli hallerinden etkilenebi­lirler. Fakat, neticede onlar güvenlik içerisinde olacaklardır.

Âyet-i kerimede zikredilen: "Size... peygamberler gelince" buyruğunun cevabının, ifadeden anlaşılan şeyler olduğu da söylenmiştir. Yani, bunun ce­vabı, onlara itaat edin ve "artık kim sakınır ve düzeltirse..." şeklindedir.

Birinci görüş, ez-Zeccâc'ın görüşüdür. [110]

37. Allah'a karşı yalan uydurarak İftira edenden yahut O'nun âyet­lerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir? Onların kitaptan nasipleri neyse kendilerine erişecektir. Nihayet ruhlarını almak için elçilerimiz onlara geldikleri vakit diyecekler ki: "Allah'ı bı­rakıp da tapınageldiğiniz şeyler nerede?" Onlar:*Gözümüzden kayboldular" diyecekler ve kendi aleyhlerine kâfir olduklarına dair şahidlik edeceklerdir.

Yüce Allah'ın: "Allah'a karşı yalan uydurarak iftira edenden, yahut O'nun âyetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir?" buyruğunun an­lamı şudur: Allah'a karşı yalan uydurmaktan ve O'nun âyetlerini yalanlamak­tan daha büyük ve çirkin hangi zulüm vardır? Daha sonra: "Onların kitap­tan nasipleri neyse kendilerine erişecektir" diye buyurmaktadır. Yani, İbn Zeyd'den nakledildiğine göre, onlar için takdir edilip yazılmış bulunan rızık, ömür ve amel neyse onlara erişecekti. İbn Cübeyr ise, bedbahtlık ve mutluluk, ibn Abbas, hayır ve şer türünden, el-Hasen ile Ebu Salih: Küfür­leri miktannea azap diye açıklamışlardır.

Taberî'nin lercih ettiği görüşe göre de anlam şöyledir: Onlara ne yazıimış-sa; yani hayır, şer, rızık, amel ve ecel türünden kendileri için ne takdir edil­mişse onlara erişecektir. Bu da İbn Zeyd, İbn Abbas ve İbn Cübeyr'den az önce nakledilenlere uygun bir açıklamadır. Daha sonra şöyle der: Nitekim bundan sonra yüce Allah: "Nİhayat ruhlarını almak için elçilerimiz onla­ra geldikleri vakit" diye buyurmaktadır ki, ölüm meleğini elçilerini kastet­mektedir. Burada sözü geçen "kitap"la Kur'ân-ı Kerim'in kastedildiği de söy­lenmiştir. Çünkü, kâfirlerin görecekleri azap onda sözkonusu edilmiştir. "KRap"ın Levh-i Mahfuz olduğu ela söylenmiştir.

el-Hasen b. Ali el-Hulvanî şunu nakletmektedir: Ali b. el-Medinî bana yaz­dırarak şöyle dedi: Ben, Abdurrahman b. Mehdi'ye kadere dair soru sordum, bana şöyle dedi: Her şey bir kader iledir. İtaat ve masiyet de bir kader iledir. Masiyetler kader ile değildir, diyenlerin iftirası çok büyüktür. Yine Ali der ki: Ayrıca Abduırahman b. Mehdi bana şunları söyledi: İlim, kader ve kitap aynı şeylerdir.

Daha sonra Abdurrahman b. Mebdi'nin bu söylediklerini Yahya b. Said'e arzettim de şöyle dedi: Bundan sonra artık ne az bir şey kalmıştır, ne de çok bir şey. Yahya b. Maîn rivayetle der ki: Bize Mervan el-Fezarî anlattı, bize İs­mail b. Semi' anlattı, o, Bukeyr er-Tavî)'den, o, Mücahid'den, o da İbn Ab-bas'dan yüce Allah'ın: "Onların kitaptan nasipleri neyse kendilerine eri­şecektir" buyruğu hakkında şöyle dediğini nakletmektedir: Bazı kimseler ka­çınılmaz olarak mutlaka bir takım amelleri yaparlar.

Buradaki; Nihayet" gaye (son ve nihaî durumu) anlatmak için kullanılmamıştır. Aksine, onlara dair verilen bir haberin başlangıcıdır. el ve Sibeveyh derler ki: Nihayet, yahut ve dikkat edin" keli­meleri, imale ile okunmazlar. Çünkü bunlar, harf (edaO'dırlar. Bu harfler İle "Gebe ve sarhoş kadın" gibi isimler arasında fark vardır.

ez-Zeccâc der ki: Nihayet" edatı, Sarhoş, kadın kelimesi­ne benzediğinden dolayı "ye" ile yazılır. Şayet Dikkat et" edatı "ye" ile yazılacak olursa;  a'yaı benzerdi. Amma"nın "ye" ile yazılma-ytş sebebi ise, aslı )'nın eklenmiş olmasından dolayıdır.

"Diyeceklerki: Allah'ı bırakıp da tapxnageldiğini şeyler nerede?" Bu

soru, azarlamak için sorulacaktır.  Çağırdığınız" kelimesi tapındı-ğmız, ibadet ettiğiniz anlamındadır.

"Onlar gözümüzden kayboldular diyecekler." Yani, hakikat olmadıkla­rı ortaya çıktı ve önümüzden çekilip gittiler.

Denildiğine göre bu, ahirctte meydana gelecektir.

"Ve kendi aleyhlerine kafir olduklarına dair şahitlik edeceklerdir." Kendi nefisleri aleyhine kâfir olduklarını ikrar ve itiraf edeceklerdir. [111]

38. Diyecek ki: "Cin ve insanlardan sizden önce geçmiş topluluk­larla siz de ateşe girin." Her ümmet girdikçe kardeşine lanet ede­cek. Nihayet hepsi birbiri ardınca oraya girip toplandıkları za­man da sonrakileri öncekileri İçin: "Rabbimiz, işte bizi bunlar saptırdılar. Onun için bunlara ateş azabını İki kat ver" diyecek­ler. Buyuracak ki: "Herkese iki kat vardır. Fakat siz bilmiyorsu­nuz."

39. Öncekileri de sonrakilerine: "Skin bize hiç bir üstünlüğünüz yoktu. O halde kazandıklarınıza karşılık azabı tadın" diyecek.

Yüce Allah'ın: "Diyecek kh Cin ve İnsanlardan, sizden geçmiş topluluk­larla" beraber "siz de ateşe girin" buyruğun; "...de da... ile, beraber" anlamındadır. Bu anlama gelmesine engel bir husus yoktur. Çünkü: Zeyd o kavim arasındadır" demek O kavimle be­raberdir," anlamındadır. Edatın asıl anlamında kullanıldığı da söylenilmiştir. Yani Sîz de onların arasına katılın," anlamına gelir.

Bu sözü söyleyecek olan yüce Allah'tır denilmiştir. Yani, yüce Allah on­lara... girin, diyecektir. Bu sözleri cehennemin bekçisi Malik'in söyleyeceği de söylenmiştir. "Her ümmet girdikçe kardeşine lanet edecek." Yani, ken­disinden önce cehenneme girmiş olana lanet edecek. O önce giren de son­ra girenin dini ve inanç bakımından kardeşi demektir.

"Nihayet hepsi birbiri ardınca oraya girip toplandıkları zaman," Bir ara­ya geleceklerinde... Burada geçen; Birbiri ardınca toplandıkları" kelimesini, el-A'meş diye okumuştur ki, fiilin asit şekli de budur. Da­ha sonra "te" ile "dal" birbirlerine idğam edilince, "vasıl eltfTne gerek duyul­duğundan başa bir "elif" getirilmiştir. el-Mehdevî, İbn Mes'ud'un da bu şe­kilde okuduğunu nakletmektedir.

en-Nehhâs der ki: İbn Mes'ud: Nihayet... bir diğerine ye­tişeceği zaman" diye okumuştur.

İsmet, Ebu Amr'dan; şeklinde iki sakini bir arada olmak üze­re elifi de okuduğunu nakletmekte ve buna örnek olarak; Bunlar iki Abdullah'tır, malın üçte ikisi onundur, söyleyişlerinde "tesniye elifinin kullanılışını göstermektedir. Yine Ebu Amr'dan, şeklinde "vasıl elifini kat' ile okuduğu da rivayet edil­miştir. O, üzerinde hatırlayıp öğüt almak için sekte yapmış da okumuş gibi görünüyor. Bu sektesi uzayınca, hemze ile başlıyormuş gibi "vasıl elifini kat' İle okudu. Şiirde de "vasıl elifi"nin kat' ile okunduğuna dair na­killer vardır. Şairin şu beyitinde oluduğu gibi:

"Ey nefs, sabret. Çünkü her hayatta olan kavuşur Ve bir aradaki her iki kişi sonunda ayrılacaktır."

Mücahid ile Humeyd b. Kays'dan da; şeklinde iki sakinin yan yana gelmesinden ötürü, ve yine "dal" harfinden sonra gelen "elifi de hazfederek okuduğu nakledilmiştir.

Hepsi, hep birlikte" hal olarak nasbedilmiştir.

"Sonrakileri öncekileri için... diyecekler." Yani, aralarından daha son­ra girecek olan tabi olanlar, önce girmiş olan Önderlerine şöyle diyecekler­dir: "Rabbİmiz, işte bizi bunlar saptırdılar. Onun İçin bunlara ateş azabı­nı İki kat ver."

Âyetin bu bölümünde yer alan; " Öncekileri İçin" buyruğunda-ki "Lam" harfi, diye bilinir. Çünkü, onlar kendilerinden öncekilere hitap etmeyecekler. Ama kendilerinden öncekileri hakkında: Rabbimiz, iş­te bizi bunlar saptırdılar, diyeceklerdir.

ise, bir şeyin kendi mislinin bir veya birkaç kat fazlası olması de­mektir, tbn Mes'ud'dan nakledildiğine göre, burada bu kelimeden kasıt yı­lanlar ve ejderhalardır. Bu âyetin bir benzeri de şu âyet-i kerimedir: "Rab­bimiz, onlara iki kat azap ver ve onları en büyük lanetle lanetle." (el-Ahzab, 33/68) Buradaki"( ^lJjı ): Kat kat fazlası" kelimesi ile ilgili ve buna bağlı ola­rak söz konusu olan hükümlere dair, daha doyurucu açıklamalar yüce Allah'ın izniyle bundan sonra gelecektir.

"Buyuracak ki: Herkese İki kat vardır." Yani, uyana da kendilerine uyulana da.

"Fakat siz bilmiyorsunuz* buyruğunu; Fakat onlar bil­miyorlar" diye "ye" harfi ile okuyanlar da vardır. Yani, her bir kesim diğer ke­simin durumunu biimez. Zira, cehennemde bulunanların bir bölümü başka­larının azabının kendi azabından dalıa fazla olduğunu bilecek olursa, bu on­lar için bir çeşit teselli olur.

Fakat siz bilmiyorsunuz" şeklinde "te" ile okuyuşa göre an­lamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Fakat siz ey muhataplar, onların nasıl bir azap İie karşıfaştıklarım bilmemeklesiniz. Anlamın şöyle olması da mümkün­dür: Ama siz ey dünya ehli, onların içinde bulunacakları azabın miktanni bil­mezsiniz.

"Öncekileri de sonrakilerine: Sizin bize hiç bir üstünlüğünüz yoktu...

diyecekler." Yani, siz de bizim gibi kâfir oldunuz ve bizim yaptığımız gibi yaptınız. O halde siz azabın hafifletilmesini hak eden kimseler değilsiniz. "O halde kazandıklarınıza karşılık azabı tadın." [112]

40. Âyetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı büyüklenenlere -hiç şüp­hesiz- gök kapıları açılmayacaktır. Onlar, deve, iğne deliğinden geçmedikçe, cennete giremezler. Biz, günahkârları böylece ce­zalandırırız.

41. Onlara cehennemden bir döşek vardır. Üstlerinde de örtüler. İş­te Biz, zalimleri böyle cezalandırırız.

"Âyetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı büyüklenenlere -biç şüphesiz-gök kapıları açılmayacaktır." Yani, gök kapılan onların ruhlarına açılmaya­caktır. Bu hususta sahih bir takım haberler gelmiş olup biz bunları "et-Tez-kire" adtı kitabımızda zikrettik. Bunlardan birisi de el-Berâ b. Âzib tarafın­dan rivayet edilen hadistir. Orada, kâfirin ruhunun kabzedilişi ile ilgili ola­rak şunlar söylenmektedir: "Ondan, yeryüzünde görülmüş en pis kokan leş gibi bir koku çıkar. (Görevli melekler) ruhunu alıp yukarı doğru çıkarlar. Me­leklerden her bir topluluğun yanından geçtikleri her seferinde mutlaka me­lekler: Bu kötü ve pis ruh da ne oluyor, derler. Onlara, bu filan oğlu filan­dır diyerek, dünyada kendisine verilen isimlerin en çirkinini zikrederler. Ni­hayet o ruh ile dünya semasına ulaşırlar. Kapının açılmasını isterler. Fakat ka­pı onlara açılmaz," Daha sonra Rasululİalı (sav): "Onlara gök kapıları açıl­mayacaktır" âyetini okudu.[113]

Onlara dua ettikleri vakit sema kapılan açılmaz diye de açıklanmıştır. Bu açıklamayı Mücalıid ve en-Nehaî yapmışlardır. Onlara cennet kapıları açıl­maz. Çünkü, cennet semadadır anlamında olduğu da söylenmiştir. Buna da yüce Allah'ın: "Onlar, deve, iğne deliğinden geçmedikçe, cennete giremezler" buyruğu delâlet etmektedir. Deve iğne deliğinden geçemeyeceğine gö­re, hiç bir şekilde cennete giremeyeceklerdir. İşte bu, onların affedilmeleri­nin sözkonusu olmadığına dair kat'i bir delildir. Hata etmeleri düşünüleme-yen müslümanların icmaı da bu şekildedir: Şam yüce Allah, onlara ve onlar­dan hiçbir kimseye mağfiret etmeyecektir.

Kadı Ebu Bekr b. et-Tayyıb der ki: Eğer bir kimse: Bu hususta ümmetin icmat nasıl söz konusu olabilir? Çünkü, kelamcılardan bazı kimseler, yahu-di ve hıristiyanlar arasından mukallid olanlar ile onların dışında kalan kâfir­lerin mukallid olanları cehennemde olmayacaktır, demişlerdir diyecek olur­sa, ona şu şekilde cevap verilir:

Bunlar, mukallid kimsenin haklarında bir şüphe söz konusu olduğu için kâfir olacağını kabul etmeyen bir topluluktur. Bunların iddialarına göre mu­kallid kişi kâfir değildir ve bununla birlikte o, cehennemde olmayacaktır. Mu­kallid bir kimsenin kâfir olup olmadığını bilmek ise, bu hususta varid olmuş haber ve tevkif (konu ile ilgili gelmiş rivayetler) ile değil de konu üzerinde düşünmekle anlaşılır.

Hamza ve el-Kisaî çoğul olan kelimeyi (ebvâb: kapılar) müzekker kabul ederek; " Açılmayacaktır" diye okumuşlardır. Geri kalanlar ise bunu müennes çoğul kabul ederek "te" harfi ile okumuşlardır. Nitekim yüce Allah: "Onlar için kapılar açılmış haldedir" (Sâd, 38/50) buyru­ğunda da müennes olarak okunmuştur. "Kapılar™ anlamındaki "el-Ebvâb" ke­limesinin müenneslîği hakiki olmadığından ötürü, müzekker ve çoğul ola­rak gelmesi de caiz görülmüştür. Bu şekildeki okuyuş İbn Abbas'ın kıraati­dir. O da "ye" ile okumuştur. Ebu Arar, Hamza ve el-Kisaî ise, "açılmayacak­tır" anlamındaki fiilin "te" harfini hem az, hem çokluk ifade etmek üzere şed-desiz okumuşlardır. Şeddeli okumak ise, hem çokluk, hem de ardı arkasına tekrar tekrar meydana gelmeyi ifade eder. Burada şeddeli okuyuş daha uy­gundur, çünkü bu okuyuş çokluğa daha çok delalet etmektedir.

"el-Cemel" el-Ferra'nın açıklamasına göre erkek deve demektir. Abdul­lah b. Mes'ud da kendisine cemelin ne olduğunu soran kimseye herkesin bil­diği şeye dair kendisine soru soran bir kimseyi cahil bulmuş gibi "dişi deve­nin ko.cası" diye cevap vermiştir.

Bu kelimenin çoğulu şeklinde gelir. Ancak, erkek deveye, dört yaşına vardığı vakit "cemel" denir.

Abdullah b. Mes'ud is. San deve iğne de­liğinden geçmedikçe..." diye okumuştur. Bunu, Ebu Bekr el-Enbarî şöylece nak­letmektedir: Bize babam anlattı, bize Nasr b. Davud anlattı, bize Ebu Ubeyd anlattı, bize Haccâc, İbn Cüreyc'den anlattı, o, İbn Kesir'den, o, Mücahİd'den dedi ki: Abdullah b. Mcs'ud'un kıraatinde... diyerek, bu kıraati zikretti.

İbn Abbas, "dm" harfini ötreli, "mim"i de şeddeli ve üstün olarak; diye okumuştur. Bu da el-Kals diye de bilinen gemi halatıdır. Bu, kalın iple­rin bir araya gelmesi demektir ki, bunun müfredi; dir. Bu açıklamayı da Ahmed b. Yahya Sa'teb yapmıştır.

Bunun, kınnaptan yapılmış kalın İp demek oluduğu da söylenmiştir. Hurma ağaçlarına tırmanmak için kullanılan halat olduğu da söylenmiştir.

Yine İbn Abbas ile Said b. Cübeyr'den "cim" harfi ötreli ve "mim" de şeddesiz olarak okudukları rivayet edilmiştir. Bu da gemi halatı ve kalın ip demektir. Az önce belirttiğimiz gibi.

Yine İbn Abbas'tan bunu, "cim" ile "mim" harfini de ötreli olarak;'in çoğulu şeklinde okuduğu da rivayet edilmiştir. " Arslan ve arslanlar" gibi. Çoğulunun, "mim" harfi sakin olarak okunması ise; " Arslan ve arslanlar" okunuşuna benzer. Ebu's-Simaf'den ise, "cim" harfi üstün, "mim" har­fi sakin olarak nakledilmiştir. Bu, deve anlamındaki 'in tahfifi (yani mim'in fethalı değil de sakin olarak okunması )dır. e gelince, İbn Ab­bas ve başkalarından nakledildiğine göre iğne deliği demektir. Bedende bu­lunan bütün ufak deliMere de; denilir; bunun çoğulu da;  şek­linde gelir. Ancak, öldürücü olan zehir anlamındaki 'ın çoğulu di­ye gelir.

İbn Sîrin bu kelimeyi "sin" harfi ötreli olarak okumuştur. kendi­siyle dikiş dikilen alel (iğne) demektir. Bunu anlatmak için; ke­limeleri kullanılır. "İzar, mi'zar (belden aşağısını örten elbise) ve kina' ile mikna'" (örtü, peçe) gibi.

"Örtüler"den kasıt onları örten ateşlerdir.

"Biz, günahkârları böylece cezalandırırız* ile kastedilenler ise kâfirler­dir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. [114]

42. İman edip de sallh ameller işleyenlere gelince ki Biz kimseye gücünden fazlasını yüklemeyiz- onlar cennetliklerdir. Onlar orada ebedî kalıcıdırlar."

Yüce Allah'ın: "Ki, Biz kimseye gücünden fazlasını yüklemeyiz" buyru­ğu bir mu'tariza (ara) cümlesidir. Yani, iman edip salih amel işleyenlere ge­lince, onlar cennetliklerdir, onlar orada ebedî kalıcıdırlar.

"Ki, Biz kimseye gücünden fazlasını yüklemeyiz" buyruğunun anlamı­na gelince: Yani O, hiç bir kimseyi, hanımlarına bulduğundan ve imkânın­dan fazlasını harcamakla yükümlü kılmamış; eline geçiremediği şeyleri har­camakla yükümlü tutmamıştır.

Burada fiilden önce istitaatın varlığının sözkonusu olduğu anlatılmak İs­tenmemektedir. Bu açıklamayı da İbnu't-Tayyıb yapmıştır. Bu buyruğun bir benzeri de yüce Allah'ın: "Allah hiç bir nefse ona verdiğinden başkasını yük-lemez" (et-Talak, 65/7) buyruğudur. [115]

43. Biz, onların kalplerinde kin türünden ne varsa söküp atacağız. Altlarından ırmaklar akar. "Bizi buna ileten Allah'a hamd olsun. Allah bizi bu yola iletmesiydi kendiliğimizden bunu bulmuş ola­mazdık. Andolsun ki, Rabbimizin peygamberleri hakla gelmiş­ti" derler. Onlara: "Yapmaya devam ettiklerinize karşılık miras­çısı kılındığınız cennet İşte budur" diye seslenilir.

Şanı yüce Allah, cennet ehline vereceği nimetler arasında onların kalple­rinden her türlü kini çekip alacağını da zikretmektedir. "Dışarı çıkar­mak;" ise, kalplerde gizli bulunan kin demektir. Çoğulu şek­linde gelir. Yani Biz, cennette dünyada iken kalplerinde bulunan kin türün­den ne varsa onu gidermiş olacağız. Peygamber (sav) şöyle buyurmaktadır: "Kin, cennetin kapısında develerin çöküş yeri gibi olacaktır. Allah onu mü'minlerin kalbinden almış olacaktır." [116]

Ali (r.a)'dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Ben, Osman, Talha ve ez-Zübeyr'in yüce Allah'ın haklarında: "Biz onların kalplerinde kin türünden ne varsa söküp atacağız" dediği kimselerden olacağımızı ümid ediyorum.

Yine denildiğine göre, cennette kinin sökülüp atılması, mevkii itibariyle aralarındaki üstünlükten ötürü birbirlerini kıskanmayacakları anlamındadır. Bir başka açıklamaya göre bu durum, cennet içkisinden içmenin bir sonu­cudur. Bundan dolayı yüce Allah; "Ve Rabbleri onlara son derece temiz bir şarap içirecektir" (el-İnsan, 76/21) diye buyurmaktadır. Yani, kalplerde bu­lunan her türlü kötülüğü temizleyecektir. Nitekim ilende buna dair açıkla­malar, el-İnsan Sûresi (işaret olunan âyet-i kerimede) ve ez-Zümer Sûresi'nde (39/73-75- âyetin tefsirlerinde) yüce Allah'ın izniyle gelecektir.

"BİZİ buna ileten Allah'a hamd olsun..." Yani, bize doğru yolu gösterme­si, bizi hidayete iletmesi suretiyle bu mükâfata ulaştıran Allah'a hamd olsun. Bu da Kaderîye'nin görüşlerini reddetmektedir.

"Allah bizi bu yola iletmeseydi kendiliğimizden bunu bulmuş olamaz­dık" buyruğunda " ...mazdık" lafzında İbn Âmir "vav" harfini düşür­müştür. Diğerleri ise bu "vav" harfini okumuşlardır, "BİZ hidayet bul-muş...Maki "lam", "kım-ı key" diye bilinir.  Allah bizi bu yola iletmeseydi" buyruğu rel' mahallindedir.

" Onlara seslenilir" kelimesinin aslı, şeklindedir. ise, şeddelisinden tahfif edilmiş olarak nasb mahallindedir. " cen-net(İniz) işte budur diye..." aniamındadır.

Aynı zamanda bu, kendisine seslenilen şeyin açıklaması da olabilir. Çün­kü nida, bir söz söylemektir. O takdirde i'rabta mahalli olmaz. Yani onlara: İşte sizin cennetiniz budur, denilir. Çünkü onlara bu cennet dünya hayatın­da iken vadolunmuş idi. Bunun da anlamı: Size daha önceden vadotunmuş bulunan sizin cennetiniz işte budur. Ya da bu sözler, kendilerine uzaktan cen­neti görecekleri vakit ve cennete girmeden önce söylenecektir.

"Yapmaya devam ettiklerinize karşdık mirasçısı kılındığınız cennet iş­te budur." Amellerinize mukabil ve Allah'ın rahmet ve lütfuyla kendilerine girdiğiniz ve böylelikle mirasçı kılındığınız cennet işte budur. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bu. büyük lütuf Allah'tandır." (en-Nisa, 4/70) Bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Onları kendinden bir rahmetin ve bir lütfün içine sokacak..." (en-Nisa, 4/175)

Müslim'in Sahih'inde de şöyle bir hadis yer almaktadır: "Sizden hiçbir kim­senin ameli kendisini cennete asla sokamayacaktır." Sen de mi Ey Allah'ın Rasulü, demeleri üzerine şöyle buyurdu: "Ben dahi. Allah'ın kendinden bir rahmete ve bir lütfa beni bandırması hali müstesna," [117]

Sahih'İn dışındaki hadis kaynaklarında da şöyle denmektedir: "Cennet ve cehennemde konaklayacak yeri bulunmayan hiç bir kâfir ve hiç bir mü'min yoktur. Cennet ehli cennete, cehennem ehli de cehenneme girdikleri vakit, cennet, cehennemliklere kaldırılır. Onlar cennet içindeki konaklarına bakar­lar. Kendilerine: Eğer Allah'a itaal ile amel etmiş olsaydınız, işte konaklaya­cağınız yerler buralardı, denilir. Sonra da şöyle denilir: Ey cennet ehli, dün­yada iken yapageldikleriniz ile onlartn konaklarına mirasçı olunuz. Sonra da onlann konaklan cennet ehli arasında pay edilir." [118]

Derim ki: Müslim'in Sahih'inde de şöyle denmektedir: "Müslüman bir kim­se öldü mü, mutlaka Allah onun yerine cehenneme bir yahudi yahut bir hris-tiyanı girdirir," [119]

Bu da aynı şekilde bir mirastır. O, lütfüyla dilediği kimseye nimet vere­cektir, adaleti gereğince de dilediğini azaplandıracaktır. Özetle, cennete ve cennetteki mevkilere ancak Allah'ın rahmetiyle" erişilebilir. Cennetlikler, amelleriyle cennete girecek olsalar dahi, O'nun rahmetiyle oraya mirasçı ol­muşlar ve O'nun rahmetiyle oraya girmiş olacaklardır.

Zira onların amelleri de O'nun bir rahmeti ve onlara bir lütfudur. Mirasçısı kılındığınız" idğamsız olarak okunmuştur. Aynca "te" harfi (peltek)se harfine idğam edilerek de okunmuştur. [120]

44. Cennetlikler, cehennemliklere: "Kahirimizin bize vadettlğlni hak bulduk. Siz de Rabbİnjzin vadettiğini gerçek buldunuz mu?" diye seslenirler. Onlar da: "Evet" derler. Bunun üzerine arala­rında bir münadi: "Allah'ın laneti zulmedenlere olsun" diye ses­lenir.

"Cennetlikler cehennemliklere..." diye seslenirler. Bu seslenişlerinde-ki sorulan azarlamak ve ayıplamak anlamındadır.

"...bulduk" buyruğu -bir önceki âyette geçen- "Sizin cennetiniz işte budur diye" buyruğu gibidir. Yani biz, ger­çek şu ki Rabbimizin bize vadettiğini hak olarak bulduk anlamındadır. Bu­nun da aynı nida olduğu söylenmiştir.

"Bunun üzerine aralarında bir münadi... seslenir." Nida eder ve yük­sek sesle söyler demektir. Meleklerden birisinin böyle sesleneceğine işaret olunmaktadır. "Aralarında" zarftır. el-A'meş ve el-Kİsaî, "evet" anla­mındaki kelimeyi "ayn" harfi esreli olarak; diye okumuşlardır. Bu söyleyişe göre "ayn" harfinin sakin olması da mümkündür. Mekkîder ki: Bu kelimeyi "ayn" harfi esreli olarak okuyan kimse, soruya cevap olarak kulla­nılan ve yine onun gibi söylenerek deve, inek ve koyun türü hakkında kul­lanılan 'ın arasındaki farka dikkat çekmek ister, Hz. Ömer'in soruya ce­vap olarak verilmesi halinde "ayn" harfinin üstün okunuşunu kabul etmediği ve; diye söyle dediği rivayet edilmiştir.

Vadetmek ve tasdik etmek anlamındaki" kelimenin iki ayrı söyleyişidir. Vadetmek anlamı, olumlu olarak soru sormak halinde sözkonu-su olur. Meselâ, "Zeyd kalkacak mı? sorusuna diğerinin, evet" diye cevap vermesi gibi. Tasdik anlamı ise meydana gelmiş bir şey hak­kında haber vermek halinde sözkonusudur. Mesela; şu şu oldu diye söyle­yen birisine ötekinin; "Evet" demesi gibi.

Olumsuz bir somya, olumlu olarak cevap; "Diye" verilir. Meselâ, bir kimseye: Ben sana ikramda bulunmadım mı diye sorulacak olursa, olumlu olarak cevap; Evet (bulundun) şeklinde verilir. Buna göre; bu âyet-i kerimede görüldüğü gibi olumlu soruya cevap için kullanılır. ise, olumsuz soruya olumlu olarak cevap vermek için kullanılır. Nitekim yüce Al­lah şöyle buyurmaktadır: "Ben sizin Rabbiniz değümi-yim? Onlar da evet (Rabbimizsin)... demişlerdi." (el-A'raf, 7/72)

el-Bezzî, İbn Âmir, Hamza ve el-Kisaî; "Muhakkak Allah'ın la­neti..." diye okumuşlardır ki, asıl şekli böyledir. Diğerleri ise "nun" harfini şed-desiz olarak; ve "lanet" kelimesini de mübtedâ olarak merfu' okumuş­lardır. Buna göre; her iki kıraate göre de cer harfinin ıskatı (düşürül­mesi) ile nasb mahallindedir. Bununla birlikte "nun"un şeddesiz olarak okunması halinde i'rabtan mahallinin olmaması ve daha önce geçtiği gibi açık­layıcı (müfessire) olması da mümkündür,

el-A'meş'in ise, "hemze"yi esreli olarak, "Muhakkak ki Allah'ın laneti" şeklinde okuduğu da nakledilmiştir. Bu ise, mahzuf "kale: dedi ki" tak­dirine binaen böyle okunur. Nitekim Kûfelİler de yüce Allah'ın şu buyruğun-daki (Ali İmran, 3/39'dakt) "hemze"yi bu şekilde esreli olarak okumuşlardır "O, mihrabta durmuş namaz kılarken melekler Ona şöyle seslendi: Muhakkak Allah..."

Rivayet edildiğine göre Tavus, Hişam b. Abdulmelik'in huzuruna girmiş ve ona şöyle demiş: Allah'tan kork ve o sesleniş gününden sakın. Hişam, ken­disine: Sesleniş günü de ne oluyor? diye sorunca, Tavus ona: Yüce Allah'ın: "Bunun üzerine aralarında bir münadi: Allah'ın laneti zulmedenlerin üzerine olsun diye seslenir" buyruğunu okuyunca Hişam bayıldı. Tavus da şöyle dedi: Bugünün niteliği karşısındaki zillet bu olunca, ya bugünün göz­le görüleceği vakit zillet nasıl olacak? [121]

45. Onlar ki, Allah yolundan alıkoyanlar, onu eğriltmek isteyenler­di. Onlar, ahireti de inkâr ederlerdi.

Yüce Allah'ın: "Onlar ki, Allah yolundan alıkoyanlar..." buyruğu sıfat ol­mak Üzere; Zulmedenlere" ait bir sıfat olarak cer mahallindedir. Bununla birlikte; "Onlar," yahut; "Şunları kastediyorum ki" la­fızlarının takdiri ile ref veya nasb mahallinde olması da mümkündür. Yani: Dünya hayatında insanları İslâm'dan alıkoymaya devam edenler... Anlam, en­gel olmak, alıkoymak anlamını veren; dan gelmesi halinde böyle, ya­hut da kendilerini Allah'ın yolundan alıkoyanlar, yani yüz çevirenler anlamın­da da olabilir. Bu ise, "Yüz çevirme"den gelir.

"Onu eğriltmek isteyenlerdi." Onun eğri olmasına çalışan, onu yeren ve böylelikle ona iman etmeyen kimselerdi. Benzer anlamdaki açıklamalar da­ha önceden (Âl-i İmran, 3/99- âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Onlar, âhireti de inkâr ederlerdi," Burada; "...lerdi" anlamında­ki nakıs fiil hazfedilmiştir ki, bu çokça görülen bir şeydir. [122]

46. Onların ikisi arasında bir perde ve Â'râf üzerinde de her biri­ni yüzlerinden tanıyan adamlar vardır. Cennet ehline: "Selâmun aleykum" diye seslenirler. Bunlar, henüz oraya girmeyen fakat girmeyi uman kimselerdir.

"Onların İkisi arasında bir perde... vardır." Önceden her ikisinden de söz edildiği için cennet ile cehennem arasında bir engel, yani bir sur vardır demektir. Bu, yüce Allah'ın: "Aralarında kapısı olan bir duvar çekilmiş ola­caktır" (el-Hadid, 57/13.) buyruğunda sözü edilen surdur.

"A'râf üzerinde" yani, A'raPın surları üzerinde "her birini yüzlerinden tanıyan adamlar vardır." Atın yelesi ve horozun ibiği anlamındaki; tabirleri de buradan gelmektedir. Abdullah b. Ebİ Ye-zid, İbn Abbas'tan şöyle dediğini nakletmektedir: A'raf, yüksek olan şey de­mektir. Mücahid de İbn Abbas'tan şöyle dediğini nakletmektedir: A'raf, ho­rozun ibiği gibi yükseklikleri (burçları) bulunan bir surdur. Sözlükte A'raf, yüksekçe yer demektir. Ve bu, çoğuludur.

Yahya b. Adem der ki: Ben, el-Kisaî'ye A'rafın tekilini sordum, sustu. Bu­nun üzerine dedim ki: Bize İsrail anlattı, o, Cabir'den, o, Mücahid'den, o, İbn Abbas'tan dedi ki: A'raf, horozun urfu (ibiği) gibi yüksekliği bulunan bir sur­dur. O da, Allah'a yemin ederim ki öyledir. Tekili budur. Yani "urf' diye ge­lir. Çoğulu da A'raf geiir. Ey köle,, haydi kalem kâğıt getir, dedi ve bunu yaz­dı.

Buradaki ifade, övgü sadedindedir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Öyle adamlar ki, onları ne ticaret, ne alış veriş Allah'ı anmaktan... oyalar." Cen-Nur, 24/37)

İlim adamları, A'raf ta bulunanlar hakkında açıklamalarda bulunmuş ve bu konuda on ayrı görüş ortaya çıkmıştır:

1- Abdullah b. Mes'ud, Huzeyfe b. el-Yeman, İbn Abbas, eş-Şa'bî, ed-Dah-hâk ve İbn Cübeyr derler ki: Bunlar, hasenatı ve seyyiâtı (iyilik ve kötülük­leri) birbirlerine eşit gelecek bir topluluktur. İbn Atiyye der ki: Hayseme b. Süleyman'ın Müsned'inde (15. cüz'ün sonlarında), Cabtr b. Abdullah'tan şöyle bir hadis kaydedilmektedir: Cabir dedi ki: Rasulullah (sav) şöyle bu­yurdu: "Kıyamet günü teraziler kurulur. İyilikler ve kötülükler tartılır. İyilik­leri kötülüklerinden, bir bit sirkesi kadar ağır gelen kişi cennete girer. Kö­tülükleri de iyiliklerinden bir bit sirkesi kadar ağır gelen kişi de cehenneme girer." Ey Allah'ın Rasulü denildi, ya iyilik ve kötülükleri bir birine eşit ola­nın durumu ne olacak? Hz. Peygamber şöyle buyurdu; "İşte bunlar A'rafta-kilerdir. Cennete girmedikleri halde oraya girmeyi umanlardır. "[123]

2- Mücahid der ki: Bunlar salih, fakih ve ilim adamı kimselerdir.

3- Bunların şehidler oldukları da söylenmiştir ki, bunu el-Mehdevî zikret­mektedir.

4- el-Kuşeyrî der ki: Bunların, mü'mirilerin faziletlileri ile şehidler olduk­ları söylenmiştir. Bunlar, kendileriyle uğraşmayı bir kenara bırakmış, insan­ların durumlarıyla ilgilenmeye kendilerini vermişlerdir. Cenehennem ashabı­nı görecekleri vakit, Allah'ın kendilerini cehenneme göndermesinden O'na sı­ğınırlar. Çünkü, her şey Allah'ın kudreti içerisindedir. İnsanın bilgisinden fark­lı olan şey de O'nun kudreti dahilindedir. Cennetlikleri gördükleri vakit ise -ki, henüz oraya girmemiş olacaklar- oraya gi rmeyi ümiL ederler.

5- Şurahbil b. Sa'd der ki: Bunlar babalarına asi olarak Allah yolunda ci­hada çıkıp şehid olan kimselerdir. Taberî bu hususta Peygamber (say)'dan bir hadis de zikretmektedir. Bunların, babalarına asi olmaları ile şehid düş­meleri denk gelecektir.

6- es-Sâ'lebî de senedini kaydederek İbn Abbas'tan yüce Allah'ın: "A'râf üzerinde de... adamlar vardır" buyruğu hakkında şöyle dediğini nakletmek­tedir: A'raf, sıratın üzerinde yüksekçe bir yerdir. Orada Abbas, Hamza, Ali b. Ebi Talib ve Zülcenehayn olan Cafer (i Tayyar) olacaktır. (Allah onlardan ra­zı olsun). Bunlar, kendilerini seven kimseleri yüzlerinin aklığı ile, kendile­rine buğzederüeri de kara yüzlerinden tanıyacaklardır.

7- ez-Zehravî der ki: Bunlar kıyamet gününde insanlar hakkında yaptık­larına dair şahidtik edecek adaletli kimselerdir ve bunlar her ümmette var­dır. en-Nehhâs da bu görüşü tercih ederek şöyle demiştir: Bu, bu hususta söy­lenen sözlerin en güzelidir. Bunlar, cennet ile cehennem arasındaki surun üze­rinde bulunacaklardır.

8- ez-Zeccâc, bunlar bir takım nebilerin kavmidirler, demiştir.

9- Denildiğine göre bunlar, dünya hayatında iken küçük günahları bulu­nan, fakat acı ve musibetlerle bu günahları keffaret olunmayan, bununla bir­likte büyük günahları da olmadığından dolayı cennete girmeleri alıkonulan kimselerdir. Böylelikle bundan ötürü üzülsünler ve bu da onların işledikle­ri küçük günahların bir karşılığı olsun. Hatta Ebu Huzeyfe'nin mevlası Salim, A'raftakilerden olmayı temenni etmiştir. Çünkü onun görüşüne göre A'rafta bulunan kimseler küçük günah sahibi kimselerdir.

10- Bunların, zina mahsulü çocuklar oldukları da söylenmiştir. Bu görü­şü el-Kuşeyrî, îbn Abbas'tan nakletmiştir.

Bundan başka bunlann bu sur üzerinde görevli melekler oldukları da söy­lenmiştir. Bu melekler, cennet ve cehenneme girmelerinden önce kâfirlerle mü'minleri birbirlerinden ayırt ederler. Bu görüşü Ebu Midez zikretmiştir. Ken­disine: "Adam" denilmez denilince, şu cevabı vermiş: Onlar (hakkında kul­lanılan zamir ve kipler) erkekler için kullanılanlardır. Dişiler için kullanılan zamir ve kipler onlar hakkında kullanılamaz. O bakımdan "adamlar" Iaf2inında onlar hakkında kullanılmış olması uzak bir ihtimal görülemez. Nitekim yü­ce Allah'ın şu buyruğunda da "adamlar" lafzı cinler hakkında kullanılmış­tır: "Doğrusu şu da var. İnsanlardan bazt adamlar, cinlerden bazı adamla­ra sığınırlardı..." (el-Cin, 72/6)

İşte bu melekler mü'minleri de kâfirleri de alâmetleriyle tanırlar. Mü'min-lere cennete girişlerinden önce cennete girecekleri müjdesini verirler. Mü'minler ise cennete girmemiş olmakla birlikte cennete girecekleri umudu­nu taşırlar. Cehennemlikleri görecekleri vakit de kendilerinin azaptan kur­tulmaları için dua ederler.

İbn Atiyye der ki: Âyet-i kerimeden anlaşıldığına göre A'raf üzerinde cen­net ehlinden olmakla birlikte cennete girişleri gecikecek ve anlatılan şekliy­le her iki kesimi görerek ibret alacak bir takım adamlar bulunacaktır.

"Her birini yüzlerinden tanıyan adamlar" buyruğuna gelince, her biri­ni alâmetleriyle tanıyan adamlar olacaktır, demektir. Bu ise, cennet ehli hakkında yüzlerin aklığt ve güzelliği, cehennem ehli hakkında da yüzlerin karanlığı ve çirkinliği ile buna benzer, bunların gidecekleri yer ile ötekile­rinin gidecekleri yere dair bilgilerle tanınacaklardır.

Derim kt: Konu İle ilgili rivayetlerin ve açıklamaların birbirlerini tutmama­sı dofcıyısla kesin bir şey söylemeye imkân yoktur. Allah işlerin gerçeğini en iyi bilendir. Diğer taraftan şu açıklamalar da yapılmıştır: A'raf kelimesi urfun çoğuludur. Bu ise, yüksek ve yukarı her yerin adıdır. Çünkü, bu yüksekliği ile daha aşağıda olan yerlere nisbetle daha çok tanınır (A'refdir).

İbn Abbas der ki: A'raf, sırat üzerindeki yüksekçe burçlar demektir. A'raPın, Uhud dağı olduğu ve oraya konulacağı da söylenmiştir. İbn Atiyye der ki: ez-Zehravî'nin naklettiği bir hadise göre Rasululîah (say) şöyle buyur­muştur: "Şüphesiz Uhud, bizi seven bizim de kendisini sevdiğimiz bir dağ­dır. O, kıyamet gününde cennet ile cehennem arasında konulacak ve orada herkesi simalarından tanıyacak bir takım kimseler alıkonulacaktır. Bunlar, in-şaallah cennet ehlindendirler."

Safvan b. Siileym'den de bir başka hadis naklederek Peygamber (sav)'ın şu buyruğunu zikretmektedir: "Muhakkak Uhud, cennetin rükünlerinden (esaslarından) birisinin üzerinde bulunacaktır." [124]

Derim ki: Ebu Ömer de Enes b. Malİk'den naklettiğine göre Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur; "Uhud, bizi seven ve bizim de kendisini sevdiği­miz bir dağdır. Ve şüphesiz ki o, cennetin tümsek bahçelerinden birisinin üze­rinde olacaktır."[125]

A'ı-aftakiler: "Cennet ehline..." cennetliklere: "Selamun aleykum" diye seslenirler. Yani onlara, selamun aleykum diyeceklerdir. Bunun, sizier ceza­dan esenliğe kavuştunuz, kurtuldunuz anlamında olduğu da söylenmiştir.

"Bunlar henüz oraya girmeyen fakat girmeyi uman kimselerdir." Ya­ni, A'raitakiler lıeniiz cennete girmemiş olacaklardır. Bu açıklamaya göre "fa­kat girmeyi uman kimselerdir" buyruğu, onlar oraya gireceklerini biliyor­lar, anlamına gelir.

Tama' (ummak)'ın bilmek (ilim) anlamına kullanılması, sözlükte bilinen bir husustur ki, bu açıklamayı en-Nehhâs zikretmekledir. Aynı zamanda bu, İbn Abbas, İbn Mes'ud ve başkalarının da görüşüdür. Ve bu görüşe göre bura­da kastedilen A'raftakiterdir.

Ebu Miclez ise şöyle demektedir: Bunlardan kasıt, cennet ehlidir. Yani, A'raftakiler cennettekiler henüz cennete girmemiş olduklun halde onlara, se­lamun aleykum diyeceklerdir. Bununla birlikte A'rat'takiierin yanından geçen mü'minleri cennete girmek hususunda umutlandırırlar.

Yüce Allah'ın: "Selamun aleykum" buyruğu ile Henüz oraya girmeyen" kelimeleri üzerinde vakıf yapılır. Ondan sonra da; "Fakat girmeyi uman kimselerdir" buyruğu ile başlanılır. Ya­ni onlar, oraya girmeyi umut ederler anlamındadır. Bununla birlikte "Fakat girmeyi uman kimselerdir"in hal olması da mümkün­dür, o takdirde anlam şöyle olur: A'raf sahiplerinin yanından geçen mü'min-ler, orayı umdukları halde değil de ummadıkları halde oraya girmiş olacak­lardır. Bu takdirde; "Henüz oraya girmeyen..." kelimesi üzerin­de vakıf yapılmaz. [126]

47- Gözleri cehennemlikler tarafına çevrildiği zaman da: "Rabbimİz, bizi bu zalimler topluluğu İle beraber bulundurma" diye dua ederler.

Yüce Allah'ın: "Gözleri cehennemlikler tarafına çevrildiği zaman" bu-

yuruğundaki;" Taraf kelimesi, karşı karşıya gelme ciheti demektir. Bu kelime gibi "tiFal" vezninde mastar olarak yalnızca iki kelime gelmiştir ki bun­lar: kelimeleridir. Bu vezindeki diğer mastarlar İse üstün iledir.

gibi. Esreli olarak bu vezindeki isimler ise pek çoktur, kelimeleri gibi.

"Dİyc dua ederler" buyruğunda kastedilenler, A'raftakilerdir. Duaları da şöyle olacaktır: "Rabbimiz, bizi bu zalimler topluluğu ile beraber bulun­durma." Yüce Allah'tan kendilerini zalimlerle birlikte bulundurmamasını is-tiyeceklerdtr. Halbuki, Allah'ın onları zalimlerle birlikte bulundurmayacağı­nı da bilmektedirler. Böyle bir dua, Allah'ın huzurunda zilletlerini arzetmek için yapılacaktır. Nitekim, cennetliklerin yapacakları şu dua da buna benze­mektedir: "Rabbimiz, nurumuzu bize tamamla..." (et-Tahrim, 66/8) Yine cen­netlikler "Allah'a hamd olsun" diye dua edeceklerdir ki, bu da yüce Allah'a şükür olmak üzere yapılacak bir duadır. Ayrıca bu duayı yapmaktan dolayı da onlar bir zevk alacaklardır. [127]

48. A'râftakiler, yüzlerinden tanıdıkları bir takım adamlara sesle­nerek şöyle derler: "Çokluğunuzun da, büyüklenip durmanızın da size bir faydası olmadı.

49. "Kendilerini Allah'ın, rahmetine erdirmeyeceğine yemin etti­ğiniz kimseler bunlar mıydı? İşte (onlara): Girin cennete! Size hiç bir korku yoktur ve siz üzülecek de değilsiniz (denilmiştir)."

Yüce Allah'ın: "Arâftakiler, yüzlerinden tanıdıkları bîr takım adamla­ra" cehennemliklerden tanıdıkları bir takım kimselere "seslenerek şöyle der­len Çokluğunuzun da büyüklenip durmanızın da size bir faydası olmadı."

Yani,' sizin dünyalığınızın çokluğu da, imana karşı büyüklenmenizin de bir faydası olmadı.

Bilal, Selman, Habbab ve benzerleri fakir mü'minlerden olan bir toplulu­ğa işaret ile, dünyada iken "kendilerini AİJah'm" âhirette "rahmetine er­dirmeyeceğine yemin ettiğiniz kimseler bunlar mıydı?" Bu sözleriyle ce­hennemlikleri azarlayacaklardır.

"İşte (onlara) girin cennete... (denilmiştir)" diye söylemek suretiyle kederleri ve hasretleri daha da artırılmış olacaktır.

tkrime, "elif"siz olarak ve "dal" harfi de üstün olarak;"İşte cen­nete girdiler" diye okumuştur. Talha b. Musarrif ise, "hı" harfi esreli olarak mazi (ve meçhul) bir fiil olmak üzere; "Cennete girdirilmiş.ler-dir," diye okumuştur.

Âyet-i kerime, A'raftakilerin melekler yahut peygamberler olduğuna de­lalet etmektedir. Çünkü, onların bu sözleri, yüce Allah'tan aldıkları bir habe­ri bildirmektir. Ancak, A'raftakileri günahkâr kimseler olarak kabul edenle­rin görüşüne göre, Araftakilerin cehennemliklere söyleyecekleri sözler, "bü-yüklenip durmanızın da size bir faydası olmadı" ile sona ermekte, buna karşılık: "Kendilerini Allah'ın rahmetine erdirmeyeceğine..." âyeti ise, yü­ce Allah'ın, dünya hayatında söyledikleri sözler dolayısıyla cehennemlikle­re azar olmak üzere söyleyeceği sözler olacaktır. Bu görüş İbn Abbas'tan da rivayet edilmiştir, birinci görüş ise, el-Hasen'den riVayet edilmiştir,

Bunun, A'raftakiler üzerinde görevli bulunan meleklerin söyleyecekleri söz­lerden olduğu da söylenilmiştir. Çünkü cehennemlikler, A'raftakilerin ken­dileriyle birlikte cehenneme gireceklerine dair yemin edecekler, melekler ise buna karşılık Araftakilere: "Haydi cennete girin. Sizin için bir korku yok­tur ve siz üzülecek de değilsiniz" diyeceklerdir. [128]

50. Cehennemlikler, cennetliklere: "Bize biraz su veya Allah'ın si­ze İhsan ettiği rızıktan akıtın" diye seslenirler. Onlar İse: "Doğ­rusu Allah bunları kâfirlere haram kılınıştır" derler.

Yüce Allah'ın: "Cehennemlikler, cennetliklere: Bîze biraz su veya Al­lah'ın size ihsan ettiği rızıktan akıtın diye seslenirler" buyruğuna dair açık­lamalarımızı üç başlık halinde sunacağız: [129]

1. Cehennemliklerin Kabul Edilmeyecek Olan Talepleri:

Yüce Allah'ın: "Cehennemlikler... diye seslenirler" buyruğu ile ilgili ola­rak şöyle denilmiştir: A'raftakiler cennete girdikten sonra cehennemlikler de umutlanarak şöyle diyeceklerdin Rabbimiz, cennette bizim akrabalarımız var.

Onlarla görüşmek, onlarla konuşmak üzere bize izin ver. Cennetlikler ise, bunîan yüzlerinin karalığından dolayı tanımayacaklar. Cehennemlikler: "Bi­ze biraz su veya Allah'ın size ihsan ettiği raıktan akıtın" diyecekler. Bu buy-ruk da, Ademoğlunun, azapta olsa dahi yemekten ve içmekten müstağni ka­lamayacağını açıklamaktadır,

"Onlar ise: Doğrusu Allah bunları kâfirlere haram kılmıştır, derler." Cennetteki yiyecek ve içecekleri kâfirlere haram kılmıştır, demektir. Âyet-i kerimede geçen; "kelimesinin masıarı olan "ifâda", geniş­lik vermek, bolluk vermek demektir. [130]

2. İhtiyaç Sahiplerine Su Vermenin Fazileti:

Bu âyet-i kerimede su ihtiyacını karşılamanın en faziletli ameller olduğu­na delil vardır. İbn Abbas'a hangi sadaka daha faziletlidir diye sorulmuş, o da: Su diye cevap vermiştir. Sîzler, cehennemliklerin cennetliklerden yardım isteyecekleri vakit: "Bize biraz su veya Allah'ın size ihsan ettiği riziktan akı­tın" diyeceklerini bilmiyor musunuz?

Ebû Davud'un rivayetine göre de Sa'd, Peygamber (sav)'a gelip şöyle sor­muş: Sadakanın hangi türünü daha çok seversin? Hz. Peygamber: Su diye bu­yurmuş. [131]

Bir rivayette de: Bunun üzerine Sa'd bir kuyu kazarak: Bu da Sa'd'ın an­nesi için, demiş. [132]

Enes'den dedi ki: Sa'd dedi ki: Ey Allah'ın Rasulü, Sa'd'ın annesi sadaka­yı severdi. Onun yerine benim tasaddukta bulunmamın bir faydası olur mu? Hz. Peygamber: "Evet, sana suyu tavsiye ederim" dîye buyurmuş.[133]

Bir başka rivayette de Peygamber (sav), Sa'd b, Ubede'ye annesinin adı­na su tasadduk etmesini emretmiştir.[134]

işte bu, su tasadduk etmenin Allah nezdinde yaklaştırıcı ibadetlerin en bü­yüklerinden olduğunu göstermektedir: Kimin günahı çoğalırsa o, başkaları­nın su ihtiyacını karşılamaya baksın. Diğer taraftan yüce Allah'ın, köpeğe su verenin günahlarını bağışladığı rivayette belirtilmiştir. Ya mü'min ve muvah-hid bir kimseye su verip ihtiyacını karşılayarak canına can katan kişinin du­rumu ne olur!

Buhârî'nin Ebu Hureyre (r.a)'dan rivayetine göre Rasuİullah (sav) şöyle bu­yurmuştur: "Bir adam yolda yürürken oldukça susamış. Bunun üzerine bir ku­yuya inerek oradan su içmiş, sonra çıkmış. Bu sefer susuzluktan toprak yi­yen bir köpek görmüş: Benim susadığım gibi bu köpek de susamış diyerek (kuyuya İnmiş) ve ayakkabısına su doldurarak ağzına almış, sonra kuyudan çıkmış, köpeği sulamış. Allah da bu amelinden dolayı övmüş ve ona mağfi­ret buyurmuş." Aslıab: Ey Allah'ın Rasulü demiş. Bizim hayvanlara yaptıkla­rımızdan dolayı ecir almamız da sözkonusu mudur? Hz. Peygamber şu ceva­bı vermiş: "Ciğeri nemli (canlı) her bir varlığa yapılan iyilik dolayısıyla bir ecir vardır." [135]

Bunun tam aksi bir rivayet de Müslim tarafından nakledilmektedir. Abdul­lah b. Ömer'den rivayete göre Rasulullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Bir ka­dın, ölünceye kadar hapsettiği bir kedi dolayısıyla azap görmüştür. Ve bun­dan dolayı cehenneme girmiştir. O kediyi hapsetti-. Kendisi yiyecek ve içe­cek bir şey vermediği gibi yerin haşeratından yemek için onu serbest de bı-rakmadı." [136]

Hz. Aişe'den rivayet edilen hadise göre de Peygamber (sav) şöyle buyur­muştur: "Müslüman bir kişiye kim suyun bulunduğu yerde bir içim su vere­cek olursa, adeta bir köle azad etmiş gibi olur. Yine müslüman bir kimseye su bulunmayan bir yerde bir içim su verecek olursa, ona hayat vermiş gibi olur." Bu hadisi de İbn Mace Sünen'inde rivayet etmiştir. [137]      

3. Mülkiyet Altına Alınmış Su:

Havuz ve kırbasında bulunan suyun sahibi, başkalarına göre o suda da­ha bir hak sahibidir ve istediği kimselere bu suyu vermeyebilir, diyenler bu âyet-i kerimeyi delil göstermişlerdir. Çünkü cennetliklerin: "Doğrusu Allah bunları kâfirlere haram kılmıştır" şeklindeki sözleri; sizin bunlarda bir hak­kınız yoktur, anlamındadır.

Buhârî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- bu anlamda olmak üzere; "Havuz ve kırba sahibinin suyunda daha bir hak sahibi olduğu görüşünde olanlar" diye bir başlık açmakta ve bu başhk altında Ebu Hureyre'nin Peygamber (sav)'den naklettiği şu buyruğunu zikretmektedir: "Nefsim elinde olana ye­min ederim ki, yabancı develer nasıl su havuzundan uzaklaştırılıyor ise, ben de Havuzumdan bir takım kimseleri öylece uzaklaştıracağım. " [138]

el-Mühelleb der ki: Havuz sahibinin suyunda başkalarına göre daha bir hak sahibi olduğunda hiç bir görüş ayrılığı yoktur. Çünkü Hz. Peygamber: "Şüphesiz bir takım kimseleri... Havuzumdan uzaklaştıracağım" diye bu­yurmuştur. [139]

51. Dinlerini bir eğlence ve bir oyun edinip de dünya hayatının ken­dilerini aldattığı kimseler, kendileri nasıl bir güne kavuşacak­larını unuttular. Onlar, âyetlerimizi nasıl bilerek İnkâr ettiler­se, Biz de bugün onları öylece unuturuz.

Bu âyet-i kerimedeki; "Kendileri" lafzı, "kâflrlere'in sıfatı ola­rak cer mahaJlindedir. Uygun bir takdir ile ref veya nasb olması da müm­kündür. Bu sözlerin, cennet ehlinin söyleyecekleri sözlerden olduğu da söy­lenmiştir.

"Bugüne kavuşacaklarını nasıl unuttularsa... Biz de bugün onları öyle­ce unuturuz." Yani onlar, bugün amel etmeyi terkedip nastl yalanladılarsa, Biz de onları böylece cehennemde bırakırız.

"Âyetlerimizi nasıl bilerek İnkâr ettilerse" buyruğu da atfedilmiştir, Yani, bilerek nasıl inkâr ettilerse, Biz de onları böylece azapta bırakırız. [140]

52. Andolsun ki Bİ2 onlara, iman edecek bir kavme hidayet ve rah­met olmak üzere, ilme dayanarak uzun uzadıya açıkladığımız bir Kitap getirmişizdir.

"Andolsun ki Biz onlara... bir Kitap" yani Kur'ân-ı Kerim "getirmişizdir" demektir. "İman edecek bit kavme hidayet ve rahmet olmak üzere ilme da­yanarak." Nezdimizden bilgiye istinaden; her hangi bir yanılma ve yanlışlık sözkonusu olmaksızın; uzun uzadıya açıkladığımız... Özerinde dikkatle düşü­nen kimsenin bilip öğreneceği şekilde açıkladığımız "bir Kitap getirmişizdir."

Buradaki; "Uzun uzun açıkladığımız" buyruğunun, kısım kısım anlamına geldiği de söylenmiştir.

"Hidayet ve rahmet olmak üzere" buyruğunu ez-Zeccâc; Hidayete ileten ve rahmet özelliğini taşıyan diye açıklayarak, Kitabın bu özelliğini "Uzun uzadıya açıkladığımız" buyruğundaki zamirden hal olarak kabul etmiştir. ez-Zeccâc der ki: Bunun, şeklinde, o bir hidayet ve bir rahmettir, anlamında olması da mümkündür. Denildiğine göre, "Bir kitap" dan bedel olmak üzere "Bir hidayet ve rahmet (olan bu kitap)" şeklinde olması da mümkündür.

el-Kîsaî ve el-Ferra da derler ki: "Bir kitap"ın sıfatı olmak üzere "Hidayet ve rahmet" şeklinde esreli okuyuş da mümkündür. el-Ferra ayrıca şöyle demektedir: Bu da yüce Allah'ın: Ve bu, indirdiğimiz bir Kitaptır, mübarektir" (el-En'âm, 6/92) buyruğu gibidir.

"İman edecek bir kavme" buyruğunda özellikle iman edeceklerin zikre­dilmesi, ondan yararlanacak kimselerin onlar oluşundan dolayıdır. [141]

53. Onlar, zamanı gelince bildirdiklerinin gerçekleşmesinden baş­kasını mı bekliyorlar? O'nun bildirdiklerinin çıkacağı günde, ev­velce O'nu unutanlar derler ki: "Gerçekten de RabbimİZİn pey­gamberleri hakkı getirmişlerdi. Acaba şimdi bizim için şefaat edecek şefaatçiler bulunur mu? Yahut, işlediklerimizden başka­larını İşleyelim diye geri döndürülür müyüz?" Onlar, kendile­rini gerçekten hüsrana uğratanlardır. Uydurageldikleri şeyler de kendilerinden uzaklaşarak kaybolup gitmişlerdir.

Yüce Allah'ın: Onlar, zamanı gelince bildirdikleri­nin gerçekleşmesinden başkasını mı bekliyorlar?" buyruğundaki "te'vîi" kelimesi, den türemiş bir kelime olarak hemzelidir. Medineliler ise, hem-2eli kelimeleri hafifleterek okurlar.

Âyet-i kerimedeki "nazar", intizar yani, beklemek anlamındadır. Bu da şu demektir. Onlar Kur'an-ı Kerim'de kendilerine vadolunan ceza ve hesaptan başkasını mı bekliyorlar?

Buradaki in, kıyamet gününe bakmak (o günü beklemek)'den gel­diği de söylenmiştir. Buna göre "Onun bildirdiklerinin gerçekleşmesi" buy­ruğundaki o zamiri Kitab'a raci oiur.

Kitabın bildirdiklerinin te'vili ise, yüce Allah'ın o Kitapta vadetmiş oldu­ğu öldükten sonra diriliş ve hesaptır. Mücahid'e göre "onun te'vîli"nden ya­ni bildirdiklerinin gerçekleşmesinden kasıt, cezasıdır. Bu da onların Kitabı ya­lanlamalarının cezası demektir. Katade ise bunun, akibeti anlamına geldiği­ni söylemiştir ki, bu açıklamalar birbirine yakın anlamlar ifade eder.

"Onun bildirdiklerinin çıkacağı günde" yani, kıyamet gününde bildir­diklerinin akibetleri görülüp ortaya çıkacağı vakit, anlamındadır. " Günde" kelimesi İse "Derler" ile nasbedilmiştir. Yani: O'nun bildir­dikleri gerçekleşeceği gün gelmeden önce, O'nu unutanlar şöyle diyecekler­dir: "Gerçekten de Rabbimizln peygamberleri hakkı getirmişlerdi. Acaba şimdi bizim İçin şefaat edecek şefaatçiler bulunur mu?" Bu, temenni an­lamını da taşıyan bir sorudur.

"Şefaat edecek" kelimesi ise, sorunun cevabı olduğundan dola­yı hazfolunmuştur. "Yahut... geri döndürülür müyüz." el-Ferra derki: Buy­ruk: Acaba geri döndürülür müyüz? anlamındadır.

"İşlediklerimizden başkalarını işleyelim diye..." buyruğu hakkında ez-Zeccâc der ki: "Geri döndürülür müyüz" anlamındaki fiil, manaya atfedil-miştir. Yani: Acaba herhangi bir kimse bize şefaat eder, yahut biz (dünyaya geri döndürülür müyüz) anlamındadır.

İbn İshâk "Yahut... işleyelim diye geri döndürülür müyüz?" anlamındaki fiilleri nasb ile okumuştur. Anlamı ise: Ancak, geri döndürülür de işlediklerimizden başkalarını işlersek müstesna, anlamındadır. Nitekim şa­ir şöyle demiştir:

"Ona: Gözlerin ağlamasın dedim. Çünkü biz, ancak

Ya bir mülkü ele geçirmeye çalışıyorum yahut ölür de mazur görülürüz."

el-Hasen ise, her iki fiili de ref İle okumuştur,

"Onlar kendilerini gerçekten hüsrana uğratanlardır." Yani, bir türlü ken­dilerine bir fayda sağlayamamışlardır. Kendisine fayda sağlayamamış herkes kendisini hüsrana uğratmış demektir. Nimetleri kaybettiler ve kendilerine sağ­layabilecekleri paylardan mahrum kaldılar, diye de açıklanmıştır.

"Uydurageldiklerİ şeyler de kendilerinden uzaklaşarak kaybolup git­mişlerdir." Yani, Allah ile birlikte başka bir ilah vardır şeklinde dünyada iken söyledikleri sözlerin batıl olduğu ortaya çıkmış olacaktır. [142]

54. Şüphesiz Rabbiniz, O Allah'tır ki, gökleri ve yeri altı günde ya­rattı. Sonra Arş'a istiva etti. Geceyi durmadan kovalayan gündü­ze O buruyor. Güneşi, ayı ve yıldızları emriyle ram eden O'dur. İyi bilin ki, yaratma da emretme de yalnız O'nundur. Âlemlerin Rabbl olan Allah'ın şanı ne yücedir!

Yüce Allah: "Şüphesiz Rabbiniz O Allah'tır ki, gökleri ve yeri altı gün­de yarattı" buyruğu ile yoktan var etmek kudretine tek basına kendisinin sa­hip olduğunu beyan etmektedir. O halde, yalnızca O'na ibadet etmek gere­kir.

Altı kelimesinin aslı'dır. Araplar, "dal" harfini "sin" har­fine idğam etmek isteyince, "te"nin mahrecinde bir araya geldikleri görüldü­ğünden, her ikisini de "te" olarak çıkarmışlardır. Şöyle de demek mümkün­dür: İki "sin'den birisinin yerine "te" getirilmiş ve bu da "dal" harfine idğam edilmiştir. Çünkü, bunun küçültme ismi; Altıda bircik" şeklinde, ço­ğulu ise, "Altılar" şeklinde gelir. Çoğul ve küçültme isimleri ise, Arapçada isimlerin asıl harflerini ortaya çıkartır.

Yine Araplar: Altıncı derler. diyenler ise, "sin" ye­rine "te" getirmiş (ibdal etmiş) olurlar.

"Yevm: Gün" kelimesi ise güneşin doğuşundan batış vaktine kadar olan süreyi ifade eder. Eğer güneş yoksa bu anlamda "yevm" de yok demektir. Bu açıklamayı el-Kuşeyrî yapmış ve şöyle demiştir: "Altı gün'den kasıt, âhîret günlerinden altı gündür ki, her bir gün bin yıl demektir. Bu da göktedn ve yerin yaratılışının önemini ortaya koymak içindir. Dünya günlerinden altı gün olduğu da söylenmiştir.

Mücalıid ve başkaları ise şöyle demişlerdir: Bu günlerin ilki pazar, sonun­cusu ise cuma günüdür. Bu süreyi yüce Allah zikretmekle birlikte O, bunla­rı bir anda dahi yaratmak dileseydi elbette bunu yapardı. Zira O, bunlara ol demeye ve bunları hemen var etmeye kadirdir. Fakat O, kullara yapacakla­rı İşlerinde yumuşak davranmayı ve sağlam iş yapmayı öğretmek istemiştir. Diğer taraftan kudretinin, meleklere peyder pey zuhur etmesini dilemiştir. Bu ise: Melekleri göklerden ve yerden önce yaratmıştır, diyenlerin görüşüne gö­redir.

Göklerin ve yerin altı günde yaratılmasındaki bir diğer hikmet de şudur; Her bir şeyin O'nun nezdinde bir süresi vardır. Ayrıca O, bununla isyankâr­ları cezalandırmakta acele etmeyi terk ettiğini de açıklamaktadır. Çünkü O'nun nezdinde her bir şeyin bir vadesi vardır. Bu da yüce Allah'ın: "Biz, on­lardan önce kuvvetçe kendilerinden daha çetin olan nice nesiller helak et­tik" (Kaf, 50/36) diye buyurmasından sonra: "Andolsun gökleri, yeri ve ara­larında olanları Biz altı günde yarattık. Ve Bize bir yorgunluk da dokun­madı. O halde söylediklerine sabret..." <Kaf, 50/38-39) buyruğunu andırmak­tadır.

Yüce Allah'ın: "Sonra Arş'a İstiva etti" buyruğuna gelince, burada "is­tiva meselesi" söz konusudur, İlim adamlarının bu hususta uzun açıklama­ları ve ifadeleri vardır. Bu husustaki ilim adamlarının görüşlerini de biz, "el-Kitabu'l-Esnâ fi Şerhi Esmâillahi'l-Büsnâ ve Sıfatihi el-Ulâ" adlı eserimiz­de açıklamış ve orada bu hususta ondört ayrı görüş olduğunu zikretmiştik. Mütekaddimîn ile müteahhirînin çoğunluğuna göre, şanı yüce Allah'ın, ci­het ve mekan tutmaktan münezzeh olduğunu kabul etmek zorunlu olduğun­dan dolayı, yine buna bağlı olarak -mütekaddimîn bütün ilim adamlarına gö­re ve müteahhirînin önderlerine göre- O'nun, cihetten de tenzih edilmesi bir zorunluluktur. Onlara göre, yüce Allah "yukarı" cihetinde değildir. Zira, O'nun için özel bir cihetin varlığı kabul edilecek olursa, bu O'nun bir me­kanda bulunması anlamına gelir. Mekân ve yer tutmak dolayısıyla yer tutan için hareket, değişmek ve hadis olmak sözkonusu olur. Bu, kelamcıların gö­rüşüdür. Selef-i Salihin'in ilk dönemleri ise, Allah'ın bir cihette bulunuşunu nefyetmiyorlar ve bunu nefyettiklerini de ifade etmiyorlardı. Aksine, onlar da genel olarak herkes de yüce Allah'ın Kitab'ında bildirdiği, peygamberlerinin de haber verdiği şekilde O'na cihet isbat ediyorlardı; Selef-i Salihten her hangi bir kimse, Allah'ın Arş'ı üzerinde hakikaten istiva etmiş olduğu­nu inkâr etmiyordu.

İstivâ'nın Arş'a tahsis ediliş sebebi İse, O'nun Allah'ın malılukatının en bü­yüğü olmasından ötürüdür. Şu kadar var ki, istivâ'nın keyfiyeti bilinmemek­tedir. Çünkü, bunun hakikatinin ne olduğu bilinmemiştir. Malik -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- şöyle demiştir: İstivâ'nın ne demek olduğu -sözlükte-bilinmektedir. Keyfiyet ise meçhuldür, buna dair soru sormak ise bid'attir.

Um Seleme (r.anha) da böyle demiştir. Ve bu kadarı kâfidir. Kim bundan daha fazla bilgi edinmek istiyor ise, bu hususta ilim adamlarının eserlerin­de açıklamanın yer aldığı bölümlere bakabilir.

İstiva, Arap dilinde yüksek olmak, yükseklik ve istikrar bulmak demek­tir. el-Cevherî der ki: Eğrilikten istiva etti (düzeldi) ve bineğinin sırtı üzerin­de istiva etti, yani kuruldu demektir. Semaya İstiva etmek ise, oraya yönel­mek, orayı kastetmek demektir. Yine bu kelime, istila etmek, üstün ve ga­lip gelmek anlamına da gelir. Şair der ki:

"Bişr, Irak'a istiva etti (orayı istilâ etti, üstünlük sağladı); Kılıç kullanmaksızın ve kan dökraeksizin."

"Adam istiva etti" ise, gençliğinin son noktasına vardı (olgunlaştı), demek­tir. İtidal noktasına gelmek hakkında da kullanılır. Ebu Ömer b. Abdi'1-Berr ise, Ebu Ubeyde'den yüce Allah'ın: "Rahman (olan Allah) Arş'a istiva etti" (Tâ-Hâ, 20/5) buyruğu hakkında şöyle dediğini nakletmektedir: Onun üze­rine yükseldi, anlamındadır. Şair de şöyle demiştir:

"Ve ben onları oldukça kurak, geniş bir düzlükteki suya götürdüm Yemanî yıldızı çıkmış da istiva etmiş bulunuyordu."

Alabildiğine yükselmiş bulunuyordu, demektir.

Derim ki: yüce Allah'ın yüksekliği, O'nun şan, sıfat ve melekûtunun yük­sekliğinden ibarettir. Yani, celal özelliklerinin kendisi hakkında vacib olduğun­dan daha üstünde vâcib olduğu herhangi bir kimse yoktur. Kendisiyle yükseklikte oıtak olacak kimse de yoktur. Aksine O, mutlak olarak tek yüce olandır.

"Arş'a" buyruğundaki "arş" lafzı, birden çok anlam hakkında kullanılan müşterek bir lafızdır. el-Cevherî ve başkaları der ki: Arş: Hükümdarın tahtı demektir. Kur'an-i Kerim'de de şöyle buyurulmuştur: "Ona tahtını (arş) ta-nımıyacağı bir hale getirin" (en-Neml, 27/41); "Baba ve annesini tahtının (arşının) üzerine oturttu." (Yusuf, 12/10) Arş, aynı zamanda evin tavanı an­lamına da gelir. Ayağın arşı ise, üst tarafındaki çıkıntı ve parmaklann bulun­duğu bolüm demektir. Arşu's-Simâk ise, el-Awâ' diye bilinen yıldız grubu­nun alt tarafındaki dört küçük yıldızdan ibarettir. Bunların, arştan yıldız grubunun kuyruk tarafı olduğu da söylenir. Kuyunun arşı ise, dip tarafından bir adam boyu kadar taşla örüldükten sonra, ahşab ile bükülmesi demektir. İşte bu ahşap bölümüne arş deniliyor. Çoğulu ise "urûş" diye gelir. Arş, Mek­ke'nin de bir adıdır. Yine arş, hükümdarlık ve saltanat anlamına da gelir. Fi­lan kişinin mülkü, saltanatı ve kuvvetinin gittiğini anlatmak üzere de; tabiri kullanılır. Şair Züheyr de der ki:

"Abse yetiştiniz fakat arşı (mülk ve saltanatı) elinden gitmişti. Zübyanlılarm ise şerefi ve gücü de ortadan kalkmıştı."

Arş, âyet-i kerimede mülk (ve egemenlik) anlamında da te'vil edilebilir. Yani, mülk O'ndan başka hiç bir kimse hakkında söz konusu değildir. Bu da güzel bir açıklama olmakla birlikte tartışılabilecek yanları vardır. Biz bunu, adı geçen eserimizde konu ile ilgili ileri sürülmüş görüşler arasında açıkla­dık, yüce Allah'a lıamd olsun.

Yüce Allah'ın: "Geceyi durmadan kovalayan gündüze bürüyor." Yani, ge­ceyi gündüzün üzerine bir örtü gibi bırakıyor. Bu da şu demektir: Gündüzün aydınlığını gideriyor. Böylelikle dünya hayatında gecenin gelişi ile hayat dos­doğru bir şekilde tamam olsun. Çünkü gece sükûn bulmak, dinlenmek için­dir, gündüz de geçimi kazanmak içindir.

Âyet-i kerimedeki; "Bürüyor" kelimesi, "şin" harfi şeddeli olarak da okunmuştur. Bunun bir benzeri de er-Ra'd Sûresi'ndedir. (Bk. 13/3- âyet). Bu şekildeki-kıraat ise, Ebu Bekr'in Âsım'dan rivayet ettiği kıraat ile Hamza ve Kisaî'nin kıraatidir. Diğerleri ise bunu şeddesiz olarak okumuşlardır ki, bu da ( iJli.i t/itf) şeklinde iki ayrı şivedir. Bununla birlikte kıraat alimleri "Onu örttüğü şeylerle örttü" (en-Necm, 53/54) şeklinde şed­deli olarak icma ile okumuşlardır. Aynı şekilde; "Onları(n gözlerini de) örttük" (Yasin, 36/9) şeklinde icma ile okumuşlardır. O bakımdan her iki okuyuş da bir birine eşittir. Şu kadar var ki, şeddeli okuyuşta tekrar­lama ve çok yapma anlamı vardır. Her ikisi de bir şeyi bir şeye bürümek ma­nasına gelir.

Bu âyet-i kerimede, gündüzün geceye girişi sozkonusu edilmeyerek, on­lardan birisinin amlmasıyla yetinilerek diğeri zikredilmemiştir. Yüce Al­lah'ın: "Ve sizi sıcaktan koruyan elbiseler" (en-Nahl, 16/81) buyruğu ile, "Ha­yır yalnız Senin elindedir" (Âl-i imran, 3/26) buyruklarında olduğu gibi.

Humeyd b. Kays ise, diye okumuştur ki, bu gündüz gece­yi bürür (örter) demektir. "Durmadan kovalayan" aralıksız olarak onun ar­kasından giden, demektir. "Geceyi... gündüze buruyor" anlamındaki buy­ruk da hal olarak nasb malıallifldedir. İfadenin takdiri de şöyledir: Yüce Al­lah, geceyi gündüze bürüyen olarak Arş'a istiva etmiştir.

Aynı şekilde "durmadan kovalayan" buyruğu da "gece"den haldir. Ya­ni, geceyi gündüze birbirini kovalayarak bürür anlamındadır.

Cümlenin, hal olmayıp yeni bir cümle olması ihtimali de vardır. "Dur­madan" kelimesi, mukadder bir "kovalayan" lafzından bedel, yahut onun bir sıfatı veya hazfedilmiş bir mastarın sıfatı da olabilir. Yani durmadan ve hızlı­ca kovalayan demektir. lafzı acele, çabuk demektir. ise, hızlıca geri döndü, anlamına gelir.

"Güneşi, ayı ve yıldızları emriyle ram eden O'dur." el-Ahfeş der kir Bu buyruk, "gökleri" kelimesine atfedilmiştir. Yani: Güneşi, ayı... emriyle ram edilmiş olarak yaratan O'dur, anlamına gelir. Abdullah b. Amir'den, "güneş, ay, yıldız" kelimeleri ile "ram edilmişler" anlamındaki kelimelerin, mübtedâ ve haber olmak üzere tümüyle merfu' okuduğu da rivayet edilmiştir. (Bu du­rumda meal şöyle olur: Güneş, ay ve yıldızlar O'nun emriyle müsalıhar kı­lınmıştır).

Yüce Allah'ın: "İyi bilin ki, yaratma da emretme de yalnız O'nuttdur"

buyruğuna dair açıklamalarımızı da iki başlık halinde sunacağız: [143]

1. Yaratmak Ve Emretmek Yalnız Allah'ındır:

Allah, bu haberinde bize doğruyu söylemiştir. Yaratmak da yalnız O'nun-dur, emretmek de. O, bütün mahlukatı yarattı ve sevdiği, uygun gördüğü şey­leri onlara emir olarak verdi. Bu emir, aynı zamanda yasağı da vermesini ge­rektirmektedir.

İbn Uyeyne der ki: Yaratma ile emretmek ayrı şeylerdir. Bunları bir ve ay­nı şey kabul eden kâfir olur. Çünkü, yaratmaktan kasıt, yaratılanlardır. Em­retmek ise, mahluk olmayan O'nun kelamıdır ve bu da O'nun "ol" demesi-dir. Çünkü: "O, bir şeyi (yaratmak) diledi mi, O'nun emri sadece ona, "ol* de­mekten ibarettir, o da derhal oluverir." (Yasin, 36/82)

Yüce Allah'ın, yaratmayı ve emretmeyi ayn olarak zikretmesinde, Kur'ân'ın yaratılışını kabul edenlerin sözlerinin yanlış ve tutarsız olduğuna bir delil var­dır. Zira, eğer emrin kendisi olan sözü mahluk olsaydı: "İyi bilin ki, yaratmak da, yaratmak da yalnız Onundur" demesi gerekirdi. Böyle bir ifade ise, abes, çirkin ve tutarsız bir ifadedir. Yüce Allah ise, faydasız söz söylemek­ten yüce ve münezzehtir. Buna, şanı yüce Rabbimizin şu buyrukları da de­lil teşkil etmektedir; "Göklerin ve yerin O'nun emriyle durması da O'nun âyet-lerindendir" (er-Rûm, 30/25); "Geceyi ve gündüzü, güneşi ve ayı da size mü-sahhar kıldı. Yıldızlar da O'nun emriyle boyun eğmişlerdir." (en-Nahl, 16/12.) Yüce Allah, bu buyruklarıyla bütün mahlukatın O'nun emriyle varlık-lannı devam ettirdiklerini haber vermektedir. Eğer emir yaratılmış olsaydı, bu yaratılan emrin de O'nunla var olabileceği bir başka emre ihtiyacı olurdu. O emir de bir başka emre muhtaç olur ve bu sonsuza kadar böyle devam eder giderdi. Bu ise, imkânsız bir şeydir. Böylelikle yüce Allah'ın kelamı de­mek olan emrinin, kadim ve ezelî olduğu, mahluk olmadığı ortaya çıkmak­tadır. O'nun emriyle mahlukatın var olması bu yolla mümkün olabilir.

Yine buna yüce Allah'ın şu buyruğu da delil teşkil etmektedir: "Biz, gök­leri, yeri ve aralarındaki şeyleri ancak hak ile yarattı." (el-Hicr, 15/85) Şa­nı yüce Allah bu buyrukta gökleri ve yeri hak ile yani, hak olan sözü ile ya­rattığını haber vermektedir ki, bu da O'nun mükevvenata (ol emriyle var edi­lenlere) verdiği: kûn: ol buyruğudur. Eğer, hakkın kendisi yaratılmış olsay­dı, onunla mahrukatı yaratması mümkün olamaz, düşünülemezdi. Zira, mah-lukat, mahluk ile yarattlamaz.

Buna da yüce Allah'ın şu buyrukları delalet etmektedir: "Andolsun ki, gön­derilmiş kullarımız için şu sözümüz ezelden beri geçmiştir:..." (es-Saffat, 37/171); "Muhakkak ki, kendileri için tarafımızdan iyiliğin takdir edilmiş olduğu kimseler ondan uzaklaştırılmışlardır" (el-Enbiyâ, 21/101); "Fakat, Benden... sözü hak olmuştur." (es-Secde, 32/13) İşte bütün bunlar, ezelde bu husustaki "söz"ün(ün) geçmiş olduğuna bir işaret vardır. Bu da Allah'ın sö­zünün ezelden beri var olmasını gerektirmektedir. Bu nükte Allah'ın sözü­nün mahluk olduğunu kabul edenlerin görüşlerini reddetmek için yeterlidir.

Bununla birlikte aksi kanaatte olanların görüşlerine delil gösterdikleri bir takım âyetler de vardır. Yüce Allah'ın: "Kendilerine Rabblerinden bir yeni zikir gelse..." (el-Enbiyâ, 21/2) buyruğu ile yüce Allah'ın: "Allah'ın emri el-bette yerine gelir" (el-Ahzâb, 33/37) ile, 'Allah'ın emri mutlaka yerini bu­lan bir kaderdir" (el-Ahzâb, 33/38) buyruğu ve benzerleri.

Kadı Ebu Bekr der ki: Yüce Allah'ım "Kendilerine Rabblerinden yeni bir zikir gelse" (el-Enbîyâ, 21/2) buyruğunun anlamı, kendilerine Peygamber (sav)'dan her hangi bir ümit, bir va'd ve bir korkutma gelecek olsa "mutla­ka onu eğlenerek, alay ederek dinlerler." (el-Enbiyâ, 21/2) Çünkü, Peygam­berlerin öğütleri ve sakındırmaları bir zikirdir. Nitekim yüce Allah şöyle bu­yurmaktadır: "Sen onlara hatırlat (zekkir). Sen ancak bir hatırlatıcısm (müzekkir).* (el-Ğâşiye, 88/21) Yine konuşma esnasında filan kişi zikir meclisindedir tabiri kullanılır. Diğer taraftan yüce Allah'ın: "Allah'ın emri el­bette yerine gelir buyruğu ile Allah'ın emri mutlaka yerini bulan bir kader­dir." (el-Ahzâb, 33/37 ve 38) buyrukları ile yüce Allah kâfirlerden alacağı in­tikamı ve onlara vereceği cezayı, bir de mü'minlere yardımını verdiği hüküm ve takdir etmiş olduğu fiillerini kastetmektedir. Nitekim yüce Allah'ın şu buy­ruğu da bu kabildendir.: "Nihayet emrimiz gelip de..." (Hûd, 11/40) Bir baş­ka yerde de yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Halbuki Firavun'un emri hiç de doğru değildi." (Hûd, 11/97) Burada "emirden kasıt ise, onun hali, fiil­leri ve izlediği yoldur. Şair de şöyle demektedir:

"Onun kendine has bir emri (hali, durumu , yolu) vardır. Nihayet o, Ayaklarıyla barınmak üzere bir mer'aya geçti mi, orada yerleşir." [144]

2. Emir İle İrade Arasındaki İlişki:

Bu husus bu şekilde açıklığa kavuştuğuna göre şunu bil ki: "Emir"in ira­de ile hiç bir ilgisi yoktur. Mutezile ise, emir iradenin kendisidir, demekte­dir. Oysa bu doğru değildir. Aksine, yüce Allah, irade etmediği şeyi emreder, irade ettiği şeyi de yasaklar. Meselâ, Hz. İbrahime oğlunu boğazlamasını em­rettiği halde, onun böyle bir işi fiilen gerçekleşmesini irade etmemişti. Pey-gamber'i Muhammed, (sav)'e ümmeti ile birlikte elli vakit namaz kılmasını emretmekle birlikte ondan yalnızca beş vakit namaz kılmasını murad etmiş­ti. Yüce Allah: "Ve tâ ki, içinizden şehidler edinsin" (Âl-i İmran, 3/140) buyruğu ile Hz. Hamza'nın şehadetini murad ettiği halde, kâfirlerin onu öl­dürmesini nehyetmiş, böyle bir İşi yapmalarını emretmiş değildi. İşte bu hu­sus gerçekten doğru ve bu konuda nefis bir açıklamadır, bunun üzerinde dik­katle düşünmek gerekir.

Yüce Allah'ın: "Âlemlerin Rabbi olan Allah'ın şanı ne yücedir" anlamındaki buyruğunda geçen; Şanı ne yücedir!" buyruğu, "bereket" kö­künden; vezninde bir kelimedir ki, bereket, çokluk, genişlik ve bol­luk demektir. Bu açıklamayı İbn Arefe yapmıştır. el-Ezherî der ki: "Tebâre-ke" yüce, azametli ve üstün anlamındadır. Bunun, O'nun ismi île teberruk edi­lir ve O'nun isminin uğurundan faydalanılmaya çalışılır, anlamına geldiği de söylenmiştir.

"Âlemlerin Rabbi'nin anlamına dair açıklamalar da el-Fatiha Sûresi'nde (1/1. âyet, 6. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. [145]

55. Rabbİnİze yalvara yakara ve gizlice dua edin. -Gerçek şu ki O, had­di aşanları sevmez.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız: [146]

1. Dua Ve Âdabı:

Yüce Allah'ın: "Rabbinize... dua edin" şeklindeki bu buyruğu, dua etme­mizi ve onunla Rabbimİze ibadeti emretmektedir. Daha sonra yüce Rabbimiz bu emir ile güzel olan bir takım sıfatlara riâyeti de zikretmektedir ki, bım-iar huşu (tevazu ile kalpten gelen bir boyun eğme ve boyun eğiş), ile tazar­ru (yalvarıp yakarmak) dır. "Gizlice" ifadesinin anlamı ise riyadan uzak ka­labilmesi İçin insanın kendi içinden dua etmesi demektir.

Yüce Allah bununla peygamberi Hz. Zekeriya'yı da Övmüş bulunmakta­dır. Onun duasını haber verirken şöyle buyurmaktadır: "Hani o, Rabbine giz­lice (dua ile) seslenmişti." (Meryem, 19/3) Peygamber (sav)'m: "Zikrin ha­yırlısı gizli olan, rızkın hayırlısı da yeterli olandır"[147] buyruğu da buna ben­zemektedir.

Şeriat şunu tesbit etmiştir ki: Farz olmayan hayırlı amellerde gizlilik, açıkça yapmaktan daha büyük ecir almaya sebeptir. Bu manadaki açıklama­lar daha önce el-Bâkara Sûresi'nde (2/271. âyetin tefsirinde) geçmiş bulun­maktadır.

eî-Hasen b. Ebi'l-Hasen der ki: Biz öyle kimselere yetiştik ki, yer yüzün­de gizlice yapabilecekleri her hangi bir amel varsa, onu ebediyyen açıkça işlemezlerdi. Müslümanlar, alabildiğine dua ederler, fakat sesleri işîtilmezdi. Sa­dece kendileriyle Rabbleri arasında bir fısıltıları duyulurdu. Buna sebep ise, yüce Allah'ın: "Hatibinize yalvara yakara ve gizilce dua edin" buyruğudur. Yine fiilinden razı olduğu salih bir kulundan söz ederek: "Hani o, Rabbine gizlice seslenmiş (dua etmişti)" (Meryem, 19/3) diye buyurmaktadır. Ebu Ha-nite'nin arkadaşları (mezhebine mensup ilim adamları) bunu "âmin" sözü­nü gizli söylemenin onu açıkça söylemekten evla olduğuna delil göstermiş­lerdir. Çünkü âmin de bir duadır. Bu husustaki açıklamalar ise, daha önce el-Fatiha Sûresi'nde (Âmin bahsi 1 ve 2. başlıklarda) geçmiş bulunmaktadır.

Müslim Ebu Musa'dan şöyle dediğini rivayet etmektedir: Bir yolculukta -bir rivayette de bir gazada- Peygamber (sav) ile birlikte idik. İnsanlar, yük­sek sesle tekbir getirmeye başladılar. Bir rivayette de şöyle denmektedir: Bir adam her bir tepeye çıktıkça la ilahe illallah demeye başladı. Rasuluüah (sav) da şöyle buyurdu: "Ey insanlar, kendinize acıyınız, aşırıya kaçmayınız. Çün­kü sizler, ne sağır birisine, ne de gaip olan birisine dua ediyorsunuz. Siz, her şeyi çok iyi işiten ve size pek yakın olan ve sizinle birlikte olan birisine dua ediyorsunuz..."[148]     

2. Dua Esnasında Etleri Kaldırmak:

İlim adamları, dua esnasında elleri kaldırmak hususunda farklı görüşle­re sahiptirler. Aralarında Cübeyr b. Mut'im, Said b. el-Müseyyeb ile Said b. Cübeyr'in de bulunduğu topluluk bunu mekruh görmüşlerdir, Şüreyh de el­lerini kaldırmış birisini görmüş ve; Bu ellerinle sen kimi yakalamak istiyor­sun anasız kalasıca! demiştir. Mesruk da dua esnasında ellerini kaldıran bir topluluğa: Allah o elleri kessin! diye beddua etmiştir. Bunlar, bîr ihtiyaç do­layısıyla Allah'a dua etmek halinde işaret parmağıyla işarette bulunmayı tercih etmişlerdir. Bu İhlasın kendisidir, derlerdi, Katade de parmağıyla işa­ret eder, ellerini kaldırmazdı. Ata, Tavus, Mücahid ve başkaları da elleri kal­dırmayı mekruh görmüşlerdir.

Elleri kaldırmanın caiz olduğu da ashab ve tabiinden bir gruptan rivayet edilmiştir. Peygamber (sav)'den de böyle bir rivayet vardır ki, bunu da Buharı'Zikretmektedir. Ebu Musa el-Eşarî der ki: Peygamber (sav) dua etti, sonra ellerini kaldırdı. Ve ben, koltuk altlarının beyazlığını dahi gördüm.[149] Bunun bir benzeri Enes'ten de rivayet edilmiştir.[150]

îbn Ömer de der ki: Peygamber (sav) ellerini (dua esnasında) kaldırmış ve şöyle buyurmuştur: "Allah'ım, Halid'in yaptıklarından uzak olduğumu sa­na bildiririm."[151]

Müslim'in Sahihinde de Ömer b. el-Hattab'tan şöyle dediği nakledilmek­tedir: Bedir gününde Rasulullah (sav) müşriklere baktı. Sayılan bin kişi idi. Ashabı İse üçyüz onyedi kişi idiler. Bunun üzerine Allah'ın Peygamber'İ el­lerini uzatarak kıbleye yöneldi ve Rabbine dua etmeye başladı... diyerek, ha­disin geri kalan bölümünü zikretti.[152]

Tirmizîde yine Hz. Ömer'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Rasulul­lah (sav) ellerini kaldırdı mı, onları yüzüne sürmeden aşağı indirmezdi. Tir-mizî der ki: Bu, sahih, garip bir hadistir.[153]

îbn Mace'nin de Selman'dan, O'nun Peygamber (sav)'den rivayetine gö­re Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz Rabbİniz çokça haya eden ve kerem sahibi olandır. O, kulundan ellerini kendisine kaldırıp da onları bomboş geri çevirmekten -veya onları zarar etmiş halde- geri çevirmekten haya eder."[154]

Birinci görüşün sahipleri, Müslim'in Umare b. Ruveybe yoluyla nakletti­ği şu hadisi delil gösterirler, Umare, Bişr b. Mervan'ı minber üzerinde elle­rini kaldırmış halde görünce şöyle demiş: Allah bu iki eli çirkin etsin. Andol-sun ben, Rasulullah (sav)'ı gördüm de o, elleriyle şöyle yapmaktan fazla bir şey yapmıyordu, demiş ve işaret parmağı ile işaret etmişti.[155]

Said b. Ebi Arube'nin Katade yoluyla rivayet ettiği şu hadisi de delil gös­terirler: Enes b. Malik, Katade'ye anlattığına göre Peygamber (sav) istiska (yağ­mur için dua) müstesna hiç bir duada ellerini kaldırmazdı. İstiska esnasın­da da ellerini koltuk altlarının beyazlığı görülünceye kadar kaldırırdı.[156]

Ancak birincisi, rivayet yollan itibariyle Said b. Ebi Arube'nin hadisinden daha sağlam ve daha sahihtir. Çünkü, Said b. Ebi Arube'nin, Ömrünün son­larına doğru hafızasında değişiklik meydana gelmişti. Diğer taraftan Şu'be, Katade'den yaptığı rivayetinde de ona muhalefet etmiştir. Katade, Enes b. Ma-lik'ten rivayetle şöyle demiştir: Rasulullah (sav) kottuk altlarının beyazı gö­rülünceye kadar ellerini kaldırırdı.[157]

Şöyie de denilmiştir: Müslümanların başına herhangi bir musibet gelmiş ise, ellerin kaldırılması o takdirde iyi ve güzeldir. Nitekim Peygamber (sav) istiska (yağmur duasın)da ve Bedir gününde böyle yapmıştır.

Derim ki: Dua ne şekilde kolayına gelirse güzeldir ve insanın Allah'a olan ihtiyacını, fakrını, O'nun önündeki zillet ve alçak gönüllülüğünü açığa vur­ması İçin istenmiş bir şeydir. Dilerse kıbleye yönelir ve ellerini kaldırırsa bu güzeldir. Dilerse bunu yapılayabilir. Çünkü Peygamber (sav) hadislerde varid olduğu üzere bunları yapmıştır. Yüce Allah da: "Katibinize yatvara ya­kara ve gizlice dua etlin" diye b1 'yurmuştur. Burada ellerini kaldırmak ve ben­zeri herhangi bir nitelik de varid olmamıştır. Bir başka yerde de "Onlar, ayak­ta iken, otururken... Allah'ı anarlar" (Âl-i İmran, 3/19D diye buyurarak on­ları övmüş ve sözü geçen dışında herhangi bir hali şart koşmamıştır. Peygam­ber (sav) da Cuma günü irad ettiği hutbesinde kıbleye yönelmeksizin Allah'a dua etmiştir. [158]

3. Duada Haddi Aşmamak:

Yüce Allah: "Gerçek şu ki O, haddi aşanları sevmez" buyruğu ile duada haddi aşanları sevmeyeceğini anlatmak istemektedir. Lafız her ne kadar umumî ise de buna işaret edilmektedir.

Haddi aşan (el-Mu'tedî); haddi çiğneyen ve yasağı işleyen kimse de­mektir. Haddi aşma oranına göre bu hususta farklılık olabilir. Peygamber (sav)'dan şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "İleride duada haddi aşacak ka­vimler olacaktır." Bu hadisi, İbn Mace, Ebu Bekr b. Ebi Şeybe'den şöylece ri­vayet etmektedir: Bize, Affan anlattı, bize Hammad b. Seleme anlattı. Bize, Said el-Cüreyrî haber verdi. O, Ebu Nuame'den naklettiğine göre Abdullah b. Muğaffel, oğlunun: Allah'ım, ben Senden cennete girdiğim vakit, sağ ta­rafındaki beyaz köşkü istiyorum, diye dua ettiğini duymuş, ona şöyle demiş: Yavrucuğum, sen Allah'tan cenneti iste ve cehennemden O'na sığın. Çünkü ben, Rasulullah (sav)'ı şöyle buyururken dinledim: "İleride duada haddi aşacak bir topluluk olacaktır."[159]

Duada haddi aşmak birkaç türlü olabilir. Bunlardan bazıları:

1- Önceden de geçtiği gibi, çokça sesi yükseltmek ve bağırıp çağırarak dua etmek,

2- İnsanın kendisine bir peygamber mevkiinin verilmesini istemesi yahut imkânsız bir iş için dua etmesi ve buna benzer aşırı isteklerde bulunması,

3- Bir masiyet isteyerek, buna benzer bir talepte bulunarak dua etmesi,

4- Kitap ve Sünnette olmayan lafızlarla dua edip asılsız ve hiçbir şekilde mesnet kabui edilemeyecek bir takım nüshalarda bulduğu kuru lafızlar ve ka­fiyeli sözleri seçerek bunları şiar edinip Rasulünün kendileriyle dua ettiği la­fızları terk etmesi gibi.

Bütün bunlar daha önce el-Bakara Sûresi'nde açıklanmış olduğu gibi, du­anın kabul edilmesine engel teşkil eder. [160]

56. Yeryüzünde -orası ıslah edilmişken- fesat çıkarmayın, O'na korkarak ve umarak dua edin. Şüphesiz Allah'ın rahmeti iyi ha­reket edenlere yakındır.

Yüce Allah'ın: "Yeryüzünde -orası ıslah edilmişken- fesat çıkarmayın" buyruğu ile ilgili açıklamalarımızı tek başlık halinde sunacağız: [161]

Fesadın Her Türlüsü Yasaktır:

Şanı yüce Allalı, az olsun çok olsun ıslahtan sonra az olsun her türlü fe­sadı yasaklamaktadır. Bu buyruk, konu ile ilgili görüşler arasından sahih oia-na göre umum ifade eder.

ed-Dahhâk der ki: Kaynar su ve pınarların yerin dibine geçmesini sağla­mayın. Meyve veren ağacı zarar vermek kastıyla kesmeyin. Yine varid oldu­ğuna göre, dinarların kenarlarını kesmek[162]' de yer yüzünde fesat çıkarmanın bir bölümüdür.

Şöyle de denilmiştir: Yöneticilerin, hakimlerin ticaret yapmaları da yeryü­zünde fesat kabilindendir.

el-Kuşeyrî der ki: Maksat, şirk koşmayın demektir. Bu, şirki, kan dökme­yi ve yer yüzünde her türlü kargaşayı yasaklamakta, yüce Allah yer yüzünün ıslah edilmesinden sonra ve Allah orayı peygamberlerini göndermek sure­tiyle ıslah edip şeriatı yerleştirip, Mulıammed (sav)'ın dini açıklık kazandık­tan sonra seri hükümlere bağlı kalmayı da emretmektedir.

İbn Atiye der ki: Bu görüşü ortaya koyan kişi, en büyük ıslahtan sonra en büyük fesadın ne olduğuna işaret etmiş ve bunu özellikle zikretmiştir.

Derim ki: ed-Dalıhâk'ın sözünü ettiği husus ise, urrumî şekliyle değildir. Şüphesiz ki bu, eğer mü'minlere zararlı olacaksa bir fesattır, Ancak, bunla­rın zararları müşriklere dokunacaksa, böyle bir şey caizdir. Çünkü Peygam­ber (sav) Bedir'deki kuyunun suyunu kapatmış, kâfirlerin ağaçlarını kesmiş­tir. İleride dinarların kenarlarını kesmeye dair açıklamalar yüce Allah'ın iz­niyle Hûd Sûıesi'nde (11/88. âyetin tefsirinde) gelecektir.

"O'na korkarak ve umarak dua edin" buyruğuyla yüce Allah, insana kor­ku ve uyanık olmak, Allah'tan umut etmek halinde olmayı emretmektedir. Ta ki, insan için korku ve ümit, dosdoğru yolda götüren iki kanat gibi olsun. İn­san bunlardan yalnız birisine sahip olacak olursa, helak olur gider. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kullarıma haber ver ki, muhakkak Ben, evet Ben gafur ve rahimim. Şüphesiz azabım da en acıklı azaptır" (el-Hicr, 15/49-50) buyurarak, hem umutlandırmakla, lıem de korkutmaktadır. O ba­kımdan insan, Rabbinin azabından korkarak, sevabını da umarak dua eder. Nitekiın yüce Allah şöyle buyurmuştur: "Onlar, rağbet (umut) ederek ve korkarak Bize dua ediyorlardı." (el-Enbiya, 21/90) Bu buyruğa dair açıkla­malar da ileride gelecektir.

"Korku: Mavf", zararlarından yana emin olunamayan şeylerden ötürü duyulan dehşettir. Umut (âyette; tama', recâ') ise, sevilen şeyin gerçekleşme­sini ummak ve beklemektir. Bu açıklamaları el-Kuşeyrî yapmıştır.

Kimi ilim adamı da şöyle demiştir: Hayat boyunca korkunun ümitten bas-kjn gelmesi, ölüm esnasında ise ümidin baskın gelmesi gerekir.

Peygamber (sav) da şöyle buyurmuştur: "Sizden her hangi bir kimse ölümü esnasında mutlaka Allah hakkında hüsn-ü zan besleyerek ölsün." Bu hadis, sahih bir hadis olup Müslim tarafından rivayet edilmiştir.[163]

Yüce Allah'ın: "Şüphesiz Allah'ın rahmeti iyi hareket edenlere yakın­dır" buyruğuna gelince, burada "yakın" anlamındaki; kelimesi (rah­met kelimesinin sıfatı olarak) onun gibi müenneslik "te" si ile şeklin­de gelmemiştir.

Bu hususta yedi vecih sözkonusudur. Evvela rahmet ile ruhm aynı şeydir, rahmet, af ve ğufrân manasınadır. Bu açıklamayı ez-Zeccâc yapmış, en-Nehhas da tercih etmiştir. en-Nadr b. Şumeyl ise şöyle demektedir: Rahmet, mastardır. Mastarın ise müzekker olması gerekir. Nitekim yüce Allah'ın:

İ7er feime öir öğüt gelir de..." (el-Bakara, 2/2751 buyruğu gi­bi. Bu da ez-Zeccâc'ın görüşüne yakındır. Çünkü, el-Bakara Sûresi'nin işa­ret edilen âyetinde geçen "mev'iza", vaaz anlamındadır.

Rahmet ile ihsanı kastettiği de söylenmiştir. Diğer taraftan müennesliği ha­kiki olmayan kelimelerin müzekker gelmesi de caizdir. Bunu da el-Cevherî zikretmektedir.

Bir başka görüşe göre, burada rahmetten kasıt yağmurdur. Bu açıklama­yı da el-Ahfeş yapmıştır. O, şöyle der: Ayrıca, bazı müenneslerin müzekker yapıldığı gibi, bunun da müzekker olması mümkündür, deyip şu beyiti nak­letmektedir:

"Hiçbir bulut onun yağdırdığı yağmuru yağdırmamıştır. Ve hiç bir arazi de onun bitirdiği mahsulleri vermemiştir."

Ebu Ubeyde de der ki: Burada; "Yakın" kelimesinin müzekker gel­mesi, "mekân" kelimesinin müzekker oluşundan dolayıdır. Allah'ın rahme­ti iyi hareket edenlere mekân olarak yakındır, anlamındadır.

Ali b. Süleyman der ki: Böyle bir açıklama yanlıştır. Çünkü, eğer dediği gibi olsaydı, Kur'an-ı Kerimde "yakın" anlamında kelimenin mansup olma­sı gerekirdi. Nitekim "Zeyd sana yakındır," derken böyledir.

Bunun, neseb kabul edilerek müzekker yapıldığı da söylenmiştir. Adeta; "Muhakkak Allah'ın rahmeti...nin yakınlığı vardır," demiş gibidir. Nitekim "Boşanmış bir kadın ve ay hali bir kadın," denirken de (Kadına nisbet edilen bu halleri ifade eden kelimeler müennes-lik "te"si almamıştır).

el-Ferrâ da der ki: "Karib: yakın" kelimesi, eğer mesafe anlamını taşıyor­sa, müzekker de gelebilir, müennes de gelebilir. Eğer neseb anlamına geli­yor ise, müennes kabul edilir ve bu hususta nahivciler arasında görüş ayrı­lığı yoktur. Nitekim; "Bu kadın benim yakınımdır," demek gi­bi, Bu açıklamayı da el-Cevherî yapmıştır. el-Cevherî'den bir başkası da el-Ferrâ'dan şöyle dediğini nakletmektedir: Neseb de; "Filanın yakı­nı olan kadın," denilir, Neseb dışındaki ifadelerde ise, müzekker gelmesi de müennes gelmesi de mümkündür. Meselâ, Senin evin bize yakındır, filan kadın bize yakındır," demek gibi. Yüce Allah da şöy­le buyurmaktadır: "Ne bilirsin, belki de o saat (kiyamet) yakın olacaktır." (el-Ahzâb, 33/63.)

Onun lehine delil getirenler de şöyle derler: Arapların kullanışı da böy­ledir. Nitekim şair İmruu't-Kays şöyle demektedir:

"Vay onun haline, akşamı etti mi, ne Haşim yakınlardadır Ne de Yeşkûr'un kızı Besbâse."

ez-Zeccâc der ki: Bu yanlıştır. Çünkü, müzekker ve müennes isimler (.fi­illerine göre müzekker veya müennes olurlar). [164]

57. Rahmetinin önünden rüzgârları müjde olmak üzere gönderen O'dur. Nihayet bunlar, ağır yüklü bulutları kaldırınca, Biz onla­rı ölmüş bir yere süreriz ve ondan sn indiririz. Derken, o su ile ürünün her türlüsünü çıkartırız. İşte Biz, Ölüleri de böyle çıka­racağız. (Bunları) iyi düşünüp ibret alırsınız diye (açıklıyoruz)."

Yüce Allah'ın: "Rahmetinin önünden rüzgârları müjde olmak üzere gön­deren O'dur" buyruğu, daha önce geçen: "Geceyi durmadan kovalayan gün­düze O buruyor" (el-A'râf, 7/54) buyruğuna atfedilmiştir.

Burada yüce Allah, nimetlerinden başka türlü bir nimet sözkonusu etmek­te ve bu, O'nun vahdaniyetine delil teşkil etmekte, uluhiyetini ispatlamak­tadır. Daha Önce el-Bakara Sûresi'nde "rüzgârlar"a dair açıklamalar, (.2/164. âyet, 9. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"Rüzgârlar" çokluk çoğuludur. ise, aynı kelimenin azlık ifa­de eden çoğuludur. "Rüzgâr"ın aslı ise; tır. Buna göre azlık bil­diren çoğul şeklinin;şeklinde olduğunu söyleyenler hatalı bulun­muştur.

" Müjde olmak üzere" kelimesinde yedi kıraat vardır: Haremeyn ehli ile Ebu Amr, bunu şeklinde "nun" ve "şîn" harfleri ötreli olrnak üze­re nisbet manasını verecek şekilde; 'in çoğulu olarak okumuşlardır. Biz rüzgârları yayıcılar olarak gönderdik, anlamına gelir. Bu da tekil ve çoğulu itibari İle; "Tanık ve tanıklar" kelimesini andırmaktadır. Bunun, 'in çoğulu olması da mümkündür. "Peygamber ve peygam­berler" gibi. Bu kelime, değişik yerlerden esen rüzgâr demektir. Yine bu ke­lime, yayılan (rüzgârlar) anlamına da gelir. Yani: Rüzgârları yayılmış şekilde gönderen O'dur.

el-Hasen ve Katade; şeklinde "nun" harfini ötreli, "şîn" harfini sa­kin ve den hafifletilmiş olarak okumuşlardır. " Kitaplar, Peygamberler" (derken), "te" ve "sin" harflerinin sakin okunması gibi.

el-A'meş ve Hamza, şeklinde "nun" harfini üstün, "şin" harfini de sakin olarak mastar diye okumuştur. Bu mastarda da kendisinden önce ge­len fiilin amel ettiğini kabul etmiştir. Bursa göre; "O, rüzgârları alabildiğine yayan" diye buyrulmuş gibi olmaktadır. Adeta rüzgâr­lar katlayıp dürüimüş iken sonradan estirilmeleri esnasında yayılmışlar gibi bir anlam ifade eder. Bunun, "rüzgârlar" anlamındaki, 'den hal konu­munda mastar olması da mümkündür. Şöyle buyrulmuş gibi olur: O, rüzgârları dirilticiler olarak gönderendir." Bu da riîf): Allah ölüyü diriltti de o da dirildi ifadesinden gelir.

Şöyle de denilmiştir. "Nun" harfi üstün olarak; şeklindeki söyleyiş, önceden de sözünü ettiğimiz şekilde katlamanın zıddı olan açıp yaymak an­lamını veren; den gelmektedir. Adeta rüzgâr esmediği vakit katlanmış ve dürüimüş bir halde iken, esince de bu katlanıp dürüimüş hali bozulup, açılıp yayılmış gibi olur. Ebu Ubeyd ise bunu, değişik yönlerde dağılıp ya­yılmış diye açıklamıştır.

Âsim ise bu kelimeyi; "Müjde olmak üzere" diye "be" harfini ötre­li, "şin" harfini sakin ve sonu da tenvinli olarak; "Müjdeci"nin çoğu­lu diye okumuştur. Rüzgârlar yağmur müjdesini getirenlerdir, anlamına ge­lir. Bunun tanığı da yüce Allah'ın şu buyruğudur: "Rüzgârları müjdeciler ola­rak göndermesi de O'nun âyetlerindendir" (er-Rûm, 30/46) Bu okuyuşla "şin" harfi aslında ötrelidir. Hafifletmek kastıyla sakin okunmuştur. "Peygamberler" gibi. Yine Âsım'dan "be" harfini üstün olarak okuduğu da ri­vayet edilmiştir.

en-Nehhâs der ki: Bu, diye de okunur. "Be" harfi üstün, "şin" har­fi sakin okuyuşa göre anlamı ise müjde vermektir. İşte bunlar beş kıraat et­mektedir.

Muhammed b. el-Yemanî ise, diye okumuştur. Yedinci bir kıraat ise "be ve şin" harlı ötreli olmak üzere şeklindeki okuyuştur. Yüce Al­lah'ın: "Nihayet bunlar, ağır yüklü bulutlan kaldırınca..." buyruğunda geçen ve "bulut" anlamındaki; kelimesi hem müzekker olarak hem de müennes olarak kullanılır. Çoğulu ile tekili arasında sonuna "be" (yu­varlak "te") alan bütün kelimeler de böyledir. Bunun, tekil bir kelime ile sı­fatının yapılması da caizdir. Mesela: "Ağır bulutlar" denile­rek ağır kelimesi tekil olarak da çoğul olarak da getirilebilir. Buyruk da: Rüz­gârlar su ile ağırlaşmış bulutları taşıyınca, anlamına geJir.

"Bizonları" yani bulutları "ölmüş" yani, bitkisi kalmamış "biryere sü­reriz." Bunun; ölmüş bir yer için süreriz anlamına geldiği de söylenmiştir ki, o ukdirde "Yer için, yere" kelimesinin başındaki "lâm" harfi mePulü leh anlamını verir.

"Yer" anlamındaki ise, yeryüzünde mamur oian yahut olmayan boş veya meskûn her yer demektir. "Yer" kelimesi tekildir. Çoğulu İse,  şektinde gelir. ise, iz ve eser anlamındadır ki, çoğulu da; şeklinde gelir. Şa­ir der ki;

"Onun bıraktığı izleri eskime ve çürüme kuşattıktan sonra."

Bu kelime, aynı zamanda deve kuşlarının kumda yumurtalarını bıraktık­ları yer anlamına da gelir. O bakımdan; " O, deve kuşu­nun bıraktığı yumurtadan da zelildir." Yani, deve kuşunun bıraktığı yumur­tasından daha aşağılıktır, tabiri kullanılır."Belde," yer anlamındadır. "Bu bizim beldemizdir" deyimi, burası bizim yerimiz, bizim kasabamız deme­ye benzer. Belde aynı zamanda ayın menzillerinden birisinin adıdır ki, bun­lar yay burcunun altı tane yıldızı olup, güneş bu burca yılın en kısa günlerin­de girer. Belde, aynı zamanda göğüs manasına da gelir. "Filanın beldesi ge­niştir" tabiri, filanın, kalbi, göğsü geniştir anlamındadır. Şair der ki:

"O deve çöktürüldü de bir beldeyi (göğsünü) bir diğer beldeye (yere) koydu Orasının devenin böğürtüleri dışında sesleri pek azdır."

Şair burada devenin çöküp göğsünü yere bıraktığını anlatmaktadır. Bel­de ve bulde iki kaş arasındaki tüysüz açıklık anlamına gelir. O halde bu iki kelime de müşterek lafızlardandır.

"Ve ondan sxı İndiririz" buyruğundaki; "Ondan" lafzının o beldeye suyu indiririz anlamını vermesi de mümkündür. Biz bulut ile su indiririz, an­lamına geldiği de söylenmiştir. Çünkü bulut, suyu indirmenin bir aracıdır. An­lamın (mealde olduğu gibi) Biz o buluttan suyu indirdik, şeklinde olması da muhtemeldir. Nitekim yüce Allah'ın "Allah'ın kulları on­dan içerler" (el-İnsan, 76/6) buyruğundaki "be" harfi de "den, dan" anlamı­nı vermektedir.

"Derken o su ile ürünün her türlüsünü çıkartırız. İşte Biz, ölüleri de böy­le çıkaracağız. İyi düşünüp ibret alırsınız diye." Yani, bu şekilde bitkileri çıkarttığı mı z gibi, ölüleri de böylece dirilteceğiz.

Beyhakî ve başkaları, Ebu Rezin el-Ukaylf den şöyle dediğini rivayet et­mektedirler: Ey Allah'ın Rasulü dedim, Allah mahlukatı nasıl tekrar dirilte-cektir ve yarattıkları arasında bunun delili ve belgesi nedir? Hz, Peygamber şu cevabı verdi: "Sen kavminin vadisinden kurakken geçmişken daha son­ra oradan geçtiğinde yeşillenerek sarsıldığını hiç görmedin mi?" Evet gördüm, deyince; "İste Allah'ın yarattıklarında (öldükten sonra) dirilişin âyeti (belge­si) budur"diye buyurdu.[165]

Benzetme yönünün şu olduğu da söylenmiştir: Ölülerin kabirlerinden di­riltilmesi, yüce Allah'ın kabirleri üzerine yağdıracağı bir yağmur vasıtasıyla olacaktır. Bu yağmur sonucunda kabirleri üzerlerinden çatlayacak, sonra da ruhları kendilerine geri dönecektir.

Müslim'in Sahih'inde de Abdullah b. Amr'ın, Peygamber (sav.)'dan şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Sonra yüce Allah bir çisintîyi andıran bîr yağmur gönderir -yahutta indirir diye buyurdu-. Bu yağmurdan insanların ce­setleri bitip yeşerir. Sonra da: Ey insanlar haydi Rabbinizin huzuruna. Onla­rı durdurunuz. Çünkü onlar sorguya çekileceklerdir, diye seslenilir," deyip hadisin geri kalan bölümünü zikretmektedir.[166]

Biz bu hadisin tamamını "et-Tezkire" adlı eserimizde zikretmiş bulunuyo­ruz. (Cenab-ı Allaha hamd olsun. İşte bu husus, öldükten sonra dirilişe ve in­sanların tekrar yaratılacağına delildir.

Bütün işler yalnız Allah'a döndürülür. [167]

58. İyi ve temiz ülkenin bitkisi Rabbinin izniyle çıkar. Kötü olan dan ise faydası pek az bir şeyden başkası çıkmaz. İşte Biz, âyet­lerimizi şükreden bir topluluk için böylece türlü türlü ve tek­rar tekrar açıklarız.

Yüce Allah'ın: "İyi ve temiz ülkenin bitkisi Rabbinin izniyle çıkar. Kö­tü olandan ise faydası pek az bir şeyden başkası çıkmaz" buyruğunda ge­çen iyi ve temiz ülkeden kasıt, iyi topraktır. Kötü olan ise, toprağında taş ya­hut diken bulunandır.

Bu açıktama el-Hasen'den nakledilmiştir. Anlamının, bir benzetme oldu­ğu da söylenmiştir. Şanı yüce Allah, kavrayışı çabuk olan kimseyi, iyi ve te­miz toprağa, geç kavrayan kimseyi de kötü toprağa benzetmiştir ki, bu açıklama en-Nehlıâs'tan nakledilmiştir.

Bunun, kalplere dair bir örneklendirme olduğu da söylenmiştir. Kimi kalp verilen öğüt ve hatırlatmaları kabul eder. Kimi kalp de fasıktır. Böyle bir öğüt ve hatırlatmadan uzak durur. Yine bu açıklama el-Hasen'den nakledilmiştir.

Katade ise şöyle demektedir: Allah'tan ecrini umarak ve nafile olarak amelde bulunan mü'mine ve ecrini Allah'tan ummayan münafıka dair bir ör­nektir. Nitekim Rasulullah (sav) şöyle buyurmaktadır: "Nefsim elinde olana yemin ederim ki, eğer onlardan herhangi birisi yağlı bir kemik yahut da gü­zel iki koyun ayağını bulacağını bilse, mutlaka yatsı namazında lıazır bulu­nurdu.[168] "Faydası pek az bir şey" kelimesi hal olarak nasbedîîmiş-tir, Hayır vermekten uzak duran, zor demektir. Bu da temsili bir ifadedir. Mücahid der ki: Yani, Ademoğullan arasında iyi olan kimseler de vardır, kötü olan kimseler de vardır.

Talha ise "kei" harfinin esreli okunuşu ağır olduğundan dolayı; diye okumuştur, tbn el-Kâkâ' ise, "kef" harfini üstün olarak; diye okumuştur. Bu da; "kötü olan" anlammda bir mastardır. Nitekim şair (bu an­lamda kullanılmış mastara örnek olmak üzere) şöyle demiştir:

"O ancak bir öne gidiş ile bir gerileyiştir."

Bu kelimenin "kef" harfinin üstün okunuşu ile esreli okunuşunun aynı an­lama geldiği ve bunun iki ayn söyleyiş olduğu da söylenmiştir.

"İşte Biz, âyetlerimizi şükreden bir topluluk için böylece türlü türlü ve tekrar tekrar açıklarız." Bu âyetleri diğer âyetleri de açıkladığımız gibi açıklarız. Âyetler'den kasıt, şirki çürütmeye dair belge ve delillerdir. İşte in­sanların gerek duyacakları her hususta âyetleri Biz böylece açıklarız.

Özet olarak "şükreden topluluk"un zikredilmesi ise, bunlardan yararla­nanların onlar oluşundan ötürüdür. [169]

59. Andolsun Biz Nuh'u kavmine gönderdik de: "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin. Sizin O'ndan başka hiç bir ilâhınız yoktur. Doğru-su ben, sizin için büyük bir günün azabından korkuyorum" dedi.

Yüce Allah, kemal seviyesinde yaratıcı ve kadir olduğunu beyan ettikten sonra; "AndoLsun Biz Nuh'u kavmine gönderdik de: Ey kavmim, Allah'a İba­det edin..." buyruğu İle geçmiş ümmetlerin kıssalarını ve bu kıssalardaki ka­firleri sakındırıp uyarıcı hususları sözkonusu etmektedir.

Andolsun..." buyruğundaki "lam" harfi, yemine dikkati çeken ve te'kid İçin gelen "lam"dır.

Dedi" buyruğundaki "fa" harfi ise, ikinci hususun birincisinden sonra vukua geldiğine (yani, önce onun peygamber olarak gönderildiğine, sonra da kavmine Allah'a ibadet etmelerini emrettiğine) delâlet etmektedir.

Ey kavmim" ifadesi ise muzaf bir nidadır. Bunun aslı üzere; şeklinde okunması da mümkündür.

Nuh (a.s), Âdem (a,s.)'dan sonra yer yüzüne Allah'ın gönderdiği rasulle-rin ilkidir. O, kızlarla, kızkardeşlerle, hala ve teyzelerle evlenmenin haram olduğu  hükmünü getirmiştir.

en-Nehhâs der ki: "Nuh" adının munsarıf (çekimli fiil) olması üç harfli olu­şundan dolayıdır. Ayrıca bu ismin; 'den türemiş olması da mümkün­dür. Bu anlamdaki açıklamalar, Âl-i İmran Sûresi'nde (3/33. âyetin tefsirin­de) ve başka yerlerde geçmiş bulunmaktadır. Önceden yaptığımız bu açık­lamalar, bunları tekrarlamaya gerek bırakmamaktadır.

İbnü'l-Arabî der ki: Tarihçiler arasında Hz. İdris'in Hz. Nuh'tan önce ol­duğunu söyleyenler yanılmışlardır. Bunların yanılmış olduklarına delil ise, şu sahih hadistir: Peygamber (.sav) Adem ile İdris'le İsra'da karşılaşmış, Hz, Adem, Peygamber Efendimize: "Salih peygamber ve salih evlada merhaba" dediği halde, Hz. İdris de: "Salih peygamber ve salih kardeşe merhaba."[170] de­miştir. Şayet İdris Hz. Nuh'un babası olsaydı: "Salih peygamber ve salih ev­lada merhaba!" demesi gerekirdi. Hz. İdris'in Ona "salih kardeş" demesi onun Nuh (a.s) da nesebinin Hz. Peygamberle birleştiğini göstermektedir. Al­lah'ın salat ve selamı hepsine olsun. İnsaflı bir kimsenin artık bundan son­ra söyleyecek her hangi bir sözü de olmaz.

Kadı İyad der ki: Burada da Hz. Nuh, Hz. İbrahim ve Hz. gibi Hz. Peygamber'in ataları "merhaba salih evlada" dedikleri halde, Hz. idris hak­kında Hz. Musa, Hz. İsa, Hz. Yusuf, Hz. Harun ve Hz. Yahya gibi "salih kar­deşe merhaba" dediği rivayet edilmiştir. İttifakla Peygamber (sav)'ın neseb itibariyle atası olmayan peygamberlerden söyledikleri de böyledir.

el-Mâzerî der ki: Tarihçiler, Hz. İdris'in Nuh (ikisine de selam olsun)'un dedesi olduğunu zikretmektedirler. Hz. İdris'in peygamber olarak gönderil­diğine dair delil ortaya konulacak olsa dahi, Onun Hz. Nuh'tan önce oldu­ğuna dair neseb bilginlerinin söyledikleri sahih olamaz. Çünkü, Hz. Peygam­ber, Adem soyundan gönderilmiş ilk rasıılün Hz. Nuh olduğunu haber ver­mektedir. Şayet İdris'in peygamber olarak gönderildiğine dair delil ortaya ko­nulamayacak olursa, o takdirde söyledikleri doğru ve Hz. İdris'in rasul ola­rak gönderilmeyip, sadece nebi bir peygamber olarak gönderildiği anlaşıla­bilir.

Kadı iyad der ki: Bu İki görüşü şöylece bir arada telif etmek mümkündür: Hadis-i şerifte de ifade edildiği gibi Hz. Nuh bizim peygamberimiz gibi bü­tün yeryüzü halkına peygamber olarak gönderilmiş ve bu onun bir özelliği olabilir. Diğer taraftan Hz. İdris ise, Musa, Hûd, Salih, Lût ve diğer peygam­berler gibi yalnızca kendi kavmine peygamber olarak gönderilmiş olabilir. Bazıları da buna yüce Allah'ın şu buyruğunu delil göstermişlerdir: "Muhakkak İlyas da gönderilmiş peygamberlerdendir. O, kavmine (Allah'tan) kork­maz mısınız demişti." {es-Sâffat, 37/123-124) Çünkü İlyasın Hz. İdris'in kendisi olduğu da söylenmiştir. Ayrıca buradaki"İlyas" kelimesi, îdrâsîn di­ye de okunmuştur. Yine Kadı îyad der ki: Ben, Ebu'l-Hasan b. Battal'ın, Adem'in rasul olmadığı kanaatine sahip olduğunu gördüm. Bundan maksat ise, yapılabilecek böyle bir itirazdan kurtulmaktır. Ebu Zerr'in rivayet ettiği uzunca hadis ise, Hz. Adem'in de Hz. İdris'in de birer rasul olduklarına de­lâlet etmektedir."[171]

İbn Atiyye de der ki: Bu görüşler şöylece telif edilebilir. Hz. Nuh'un, in­sanları ıslah, azap ve helak edilmek suretiyle tehdit ve imana çağırması şek­lindeki davet için peygamber olarak gönderilmesi meşhur bir hadisedir. O halde bundan kasıt, onun bu nitelikle gönderilmiş ilk peygamber oluşudur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

İbn Abbas'dan gelen rivayete göre de: Nuh (a.s) kırk yaşında iken pey­gamberlikle görevlendirilmiştir. el-Kelbî de der ki: Hz. Nuh, Adem'den se-kizyüz yıl sonra peygamber olarak gönderilmiştir. İbn Abbas da şöyle demek­tedir: Hz. Nuh, kavmi arasında onları elli yıl eksiği ile bin yıl davete devam etti. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'in verdiği haber de böyledir. Tufandan sonra ise, insanlar çoğalıp etrafa yayılıncaya kadar altmış yıl süre yaşadı.

Vehb b. Münebbih der ki: Nuh, elli yaşında İken peygamberlikle görev­lendirildi.

Amr b. Şeddâd der ki: Hz. Nuh, üçyüz elli yaşında iken peygamberlikle görevlendirildi.

Tirmizî ve ondan başka bir çok hadis kitabında ise, elan mevcut bütün in­sanlar Nuh (a.s)'ın zürriyetindendir, denilmektedir.

en-Nekkâş, Süleyman b. Erkam'dan, O'nun da ez-Zührîden rivayetine gö­re Araplar, Farslar, Rumlar, Şam (Suriye) halkı ve Yemenliler Hz. Nuh'un oğ­lu Şam'ın çocuklarıdırlar, Sind, Hind halkı, Zenciler, Habeşliler, Zut (Cet'tin Arapçalaşmış şekls olup bir Hint ırkıdır -Kamus-), Nube (Güney Sudan) ile Siyah derili herkes, Nuh'un oğlu Ham'in soyundandır. Türkler, Berberiler, Çin'in(ötesi, Ye'cûc ile Me'cuc ve Bulgarların (Sılav ırkı) hepsi ise, Nuh'un oğlu Yafes'in çocuklarıdırlar. Bütün insanlar Nuh'un zürriyetinden gelmek­tedir.

Yüce Allah'ın: "Sizin O'ndan başka hiç bir ilahınız yoktur" buyruğundaki "Ondan başka" buyruğu, Nâfi', Ebû Amr, Âsim ve Hamza'nın kıraatine göre merfu'dur.

Sizin O'nun dışında hiç bir İlâhınız yoktur anlamında olup, ilah kelimesi mahallen ı'rabına göre sıfat yapılmıştır. "O  Başka" kelimesinin, şek­lindeki istisna edatı anlamında olduğu da söylenmiştir. Sizin, Allah'tan baş­ka hiç bir ilahınız yoktur, demek olur.

Ebu Amr der ki: Ben bu kelimenin cer ve nasb halinde okunduğunu bil­miyorum. el-Kisaî ise, mahallen i'rabını nazar-ı itibara alarak, onu cer ile oku­muştur. İstisna olarak nasb okunması da caiz olmakla birlikte bu çokça gö­rülen bir şekil değildir. Şu kadar var ki, el-Ktsaî ile el-Ferrâ Başka" an­lamındaki bu kelimenin yerine; Ancak, müstesna" şeklindeki istisna edatının kullanılmasının güzel kaçtığı her yerde nasb ile okunmasını caiz ka­bul etmişlerdir. İfade ister tamam olsun, ister olmasın fark etmez. O baktm-dan, el-Kisaî ile el-Ferra; Senden başkası bana gelmedi" ifa­desini uygun gördükleri gibi, el-Ferra ayrıca şöyle demektedir: Bu, Üs-doğullan ile Kudaahlann bazılarının şivesidir. Daha-sonra da kanıt olmak üze­re aşağıdaki beyiti zikretmektedir:

"Onu su içmekten alıkoyan tek şey, bir güvercinin,

Oldukça dalları bulunan ve uzun bir sedir ağacında seslenmiş olmasıdır."

el-Kisaî ise şöyle demektedir Olumlu cümle olarak; Bana sen­den başkası geldi," ifadesi caiz değildir. Çünkü burada bunun yerine; istisna edatı kullanılamaz. en-Nehhâs ise şöyle demektedir: Basralılara gö­re eğer ifade tamam olmuyor ise 'ın nasbedilmesi caiz değildir. Onla­ra göre böyle bir şey, en çirkin lahnden (yanhşlıklardan)dır. [172]

60. Kavminden ileri gelenler de: *Şiiphesi2 biz seni apaçık bir sa­pıklık içinde görüyoruz" dediler.

61. Dedi ki: "Ey kavmim, bende hiç bir sapıklık yoktur. Fakat ben âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamberim.

62. "Rabbimin vahyettiklerini size tebliğ ediyorum. Sizin iyiliğini­zi istiyorum ve ben Allah'tan sizin bilmediğinizi de biliyorum."

"İleri gelenler: Mele1" kavmin eşrafı ve elebaşılarıdır. Buna dair açıklama­lar, daha önce el-Bakara Sûresi'nde (2/246. âyetin tefsirinde.) geçmiş bulun­maktadır.

(Dalalet: Sapıklık) ise, hak yoldan aynimak ve hak yoldan uzaklaşmak de­mektir. Biz, senin bizi bir tek ilâha ibadete çağırmanı haktan bir sapma ola­rak görüyoruz, demek istemişlerdi.

Size tebliğ ediyorum" kelimesi, "lam" hariî şeddeli olarak oku­nursa "tebliğ" den gelir. Şeddesiz okunursa da "iblâğ: ulaştırmak "da o gelir. Her iki kıraatin aynı anlama gelen iki farklı söyleyiş olup; Ona ik­ramda bulundu," kelimeleri gibi olduğu da söyi en mistir.

"Sizin iyiliğinizi istiyorum" buyruğundaki: Nush: Aldatmanın (ğışş'in) hi­lafına, karşılıklı ilişkide niyetin her lürlü fesad şaibesinden arınmış olması de­mektir. Bu fiilin, "lam" ile geçiş yapması daha fasihtir. Nitekim yüce Allah'ın bu buyruğunda da böyledir. Bunun ismi ise "nasihat" şeklinde gelir. "Nâsih" ise, nasihat veren anlamındadır. Çoğulu da "nusahâ" gelir. ise, kalbi temiz adam anlamında bir deyimdir. el-Esmaî der kî: Nâsih, bal ve benzeri saf katıksız şeyler demektir. "Nâsı"' gibi. Halis olan her şey aynı za­manda "nâsıh"tır. ise, filan kişi nasihala yöneldi, anlamındadır. Benim nasihatimi kabul eL Çünkü ben sana samimi ola­rak Öğüt verenim," denilir. Nâsih, aynı zamanda terzi anlamındadır. Nisah ise, dikişle kullanılan ince tel (biz) demektir. Nisâhâl da deriler anlamına getir, eh A'şâ da şöyle demektedir:

"Ojçki içenlerin hepsinin sarhoş olduğunu görürsün.

Tıpkı, deve yavruiarının ipleri (yahut da avlanmak istenen kuşların ağları)

uzatıldığı gibi."

Şairin kullandığı kelimesi, 'm bir başka söylenişidir. Bu ise, süt emen deve yavrusu demektir. Yine bu kelime bir kuşun da adıdır. Bu ke­limenin (nasihatin) anlamına dair daha geniş açıklamalar, yüce Allah'ın iz­niyle el-Tevbe Sûresi'nde (9/91-92. âyet, 1 ve 2. başlıklarında) gelecektir. [173]

63. "Sizi uyarmak İçin ve siz sakınasınız, bir de belki rahmet olu­nursunuz diye Rabbiniz tarafından İçinizden bir kişiye bir öğüt geldi diye şaştınız mı yoksa?"

64.  Bunun üzerine onu yalanladılar. Biz de kendisini ve gemide onunla birlikte bulunanları kurtardık. Âyetlerimizi yalanla­yanları İse suda boğduk. Çünkü onlar kör bir kavim idiler.

Yüce Allah'ın: "Şaştınız mı yoksa" buyruğunda "vav" harfi atıf "vav"ı olduğundan dolayı fetiıalıdır. Başına ise takrir için (doğruyu söyletmek kastıyla) istifham hemzesi gelmiştir. Aslında "vav" harfi istifham harflerinin başına gelir. Ancak, gücü dolayısıyla soru hemzesi bundan müstesnadır.

"İçinizden bir kişiye" yani, bir kişinin vasıtası ile tebliğ edilmek üzere "bir öğüt", Rabbinizden bir nasihat, vaaz "geldi diye şaştınız mı yoksa?"

"Bir kişiye" deki ... a'nsn; Birlikte" anlamı­na geldiği de söylenmiştir. Yani, içinizden bir kişi ile birlikte... demek olur.

Anlamının: İçinizden bir kişiye, yani nesebini tanıdığınız, yani sizin cin­sinizden olan bir kişiye Rabbinizden indirilmiş bir Öğüt geldi diye şaştınız mı yoksa? anlamında olduğu da söylenmiştir. Eğer o, bir melek olsaydı, belki cinsin farklılığı dolayısıyla tabiat itibariyle ondan uzaklaşmanız sözkonusu olurdu.

" Gemi" kelimesi, tekit olarak da kullanılır, çoğul da kullanılır. Ni­tekim el-Bakara Süresi'nde (2/164. âyet, 3. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"Çünkü onlar kör bir kavim idiler." Yani, hakkı görmeyen kimseler idiler. Bu açıklamayı Katade yapmıştır. Allah'ı tanımak ve kudretini bilmek­ten yana kör idiler diye, açıklanmıştır.

Bu iş hakkında kör bir adamdır" tabiri, bu işi bilmeyen ca-hii bir kimsedir, anlamına gelir. [174]

65. Âd (kavmin)'e de kardeşleri Hûd'u (gönderdik). O: "Ey kavmim, Allah'a ibadet ediniz. Ondan başka hiçbir İlâhınız yoktur. Hâ­lâ sakınmayacak mısınız?" dedi.

66. Kavminin ileri gelenlerinden kâfir olanlar da: "Biz, senin aklın­da bir hafiflik görüyoruz. Ve gerçekten biz seni yalancılardan sanıyoruz" dediler.

67. "Ey kavmim, aklımda bir hafiflik yok. Fakat ben âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamberim" dedi.

68. "Rabbanin vahyettiklerinl size tebliğ ediyorum. Ve ben size güvenilir bir nasihat ediciyim."

69. "Sizi uyarmak için Rabbiniz tarafından içinizden bir adama bir öğüt geldi diye şaştınız mı yoksa? Düşünün ki O, sizi Nuh kav­minden sonra halifeler kıldı. Yaratılış itibari ile size boy pos da verdi. O halde Allah'ın nimetlerini hatırlayın ki, kurtuluşa er­dirirsiniz."

Yüce Allah'ın: "Âd (kavmin )'e de kardeşleri Hûd'u (gönderdik)" buyru­ğu şu demektir: Biz, Âd kavmine onların kardeşleri olan Hud'u peygamber oiarak gönderdik.

İbn Abbas der kî; Bunun anlamı, babalarının oğlu olan kardeşleri şeklin­dedir. Kabile birliği bakımından kardeşlen diye açıklandığı gibi, babalan Adem'in çocuklarından bir insan anlamında kardeşleri diye de açıklanmıştır.

Ebû Davud'un MusannePinde ise kardeşleri Hûd, arkadaşları Hud demektir. Âd ise, Nuh'un oğlu Şam'ın soyundan gelen bir kavimdir. İbn İshâk der ki: Âd , 'Ûs'un oğlu, o, İrem'in, o, Salih'in, o, Erfahşed'in, o, Şam'ın, o Nuh'un oğludur. Hûd ise Abdullah'ın oğludur. O, Rebah'ın, o, el-Velûd'un, o, Âd'ın, o, 'Ûs'un o, İrem'in, o da Şam'ın, o da Nuh'un oğludur.

Allah Hud'u Âd kavmine peygamber olarak göndermişti. Kavminin neseb itibariyle en iyisi, mevkii itibariyle en faziletlileri idi.

"Âd" kelimesini munsanf kabuî etmeyenler, bunu kabilenin adı olarak ka­bul ederler. Munsanf olarak kabul edenler ise, kabilenin kolunun adı olarak kabul ederler. Ebu Hatim ise der ki: Ubeyy ile İbn Mes'ud'un kıraatinde: İlk Âd'i" kelimesini "dal" harfinden sonra "elir olmaksızın oku­muşlardır. Hud kelimesi ise Arapça olmayan bir isim olmakla birlikte hafif­liği dolayısıyla munsarıftır. Çünkü, üç harfli bir kelimedir. Diğer taraftan; Döndü, döner fiilinden türemiş Arapça bir isim olması da müm­kündür. Nasb ile okunması ise bedel oluşundan delayıdır.

Hz. Hud ile Hz. Nuh arasında, -müfessirlerin naklettiklerine göre- yedi ta­ne ata vardır. Âd da, rivayet olunduğuna göre on üç kabile idiler. Bunlar, Âlic diye bilinen kumluk bölgede yaşıyorlardı. Bunların bağları bahçeleri, ekinle­ri ve imarları vardı. Ülkeleri oldukça verimli idi. Allah onlara gazap ederek oraları çöle dönüştürdü. Rivayete göre buralar Hadramut ile Yemen arasında idi. Putlara tapıyorlardı. Hud ise, kavmi helak edildikten sonra kendisine iman edenlerle birlikte Mekke'ye gelerek, ölünceye kadar orada kaldı.

"Biz senin aklında bir hafiflik görüyoruz," Yani, biz senin ahmak oldu­ğun, aklında da hafiflik bulunduğu görüşündeyiz. Şair, der ki:

"O kadınlar esen rüzgârların iist taraflarını salladığı Mızraklar gibi salına salına yürüdüler."

Bu anlamda açıklamalar daha önce el-Bakara Sûresi'nde C2/13- âyetin tef­sirinde) geçmiş bulunmaktadır. Gerek burada, gerekse de Hz. Nuh kıssasın­da geçen "görmek" ile ilgili olarak da: Burada görmekten kasıt, göz ile gör­mektir denildiği gibi, bununla zannı galip (ağır basan kanaat) demek olan görüşün kastedilmiş olması da mümkündür.

Yüce Allah'ın: "Düşünün ki O sizi, Nuh kavminden sonra halifeler kıl­dı* buyruğundaki "( »LüsO: Halifeler" kelimesi, "halife" kelimesinin müzek-ker olarak ve manaya göre yapılmış bir çoğuludur. "HalâiP şeklindeki çoğul ise, lafza göre yapılmış bir çoğuldur. Yüce Allah onlara, kendilerini Nuh kav­minden sonra yeryüzünün sakinleri kıldığı İçin, lütfunu hatırlatmaktadır.

"Yaratılış itibari ile size boy pos da verdi" buyruğu ndaki (boy-pos) an­lamına gelen; ( îk^, ) kelimesindeki "sin" harfinin "sad" harfi ile okunması da caizdir. Çünkü ondan sonra "ti" harfi gelmektedir.

O, yaratılıştan sizi, uzun boylu ve iri cüsseli yapmıştır, demektir, İbn Ab-bas der ki: Onların en uzun boyluları yüz arşın, en kısa boyluları ise aitmiş arşın idi. Bu şekildeki iri yan yaratılmış olmaları, atalarının yaratılışına uy­gun idi. Bunun, Hz, Nuh'un kavmine uygun bir yaratılış olduğu da söylen­miştir. Vehb b. Münebbih der ki: Onlardan herhangi birisinin başı, oldukça büyük bir kubbe (çadır) gibi idi. Adamın bir gözüne yırtıcı hayvanlar yav­rulardı, Burun delikleri de böyleydi.

Şehr b. Havsab, Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Âd kav­minden bir adam taştan iki kapı kanadı yapardı. Eğer bu ümmetten beşyüz kişi onu kaldırmak için bir araya gelecek olsaydı buna güç yetiremezdi. On­lardan herhangi birisi ayağı ile yere vuracak olsaydı, ayağı yere geçerdi.[175]

"O halde Allah'ın nimetlerini hatırlayın." Nimetler anlamına gelen; kelimesinin tekili şeklinde gelir. Tıpkı"Anlar, za­manlar," kelimesinin tekilinin; şeklinde gelmesi gibi.

"...kî, kurtuluşa erdirilesiniz." Burada kurtuluş anlamına gelen "felah"a dair açıklamalar, daha önceden (el-Bakara, 2/5- âyetin tefsirinde) geçmiş bu­lunmaktadır. [176]

70. "Sen bize babalarımızın ibadet ettiklerini terkederek yalnız Allah'a ibadet edelim diye mi geldin? O halde doğru söyleyen­lerden isen bizi kendisiyle tehdit ettiğin şeyi getir" dediler.

71. Dedi ki: "Gerçekten Rabbinizden size bir azap ve gazap gelecek­tir. Allah'ın haklarında hiç bir delil indirmediği, kendinizin ve atalarınızın taktığı bir takım adlar hakkında mı benimle tartı­şıyorsunuz? Artık bekleyin. Şüphesiz ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim."

72. Bunun üzerine Biz, kendisini de onunla beraber olanları da ta­rafımızdan bir rahmetle kurtardık. Âyetlerimizi yalanlayıp iman etmeyenlerin İse köklerini kestik.

Kavmini kendisiyle korkutup sakındırmış olduğu azabı istemeleri üzeri­ne onlara: "Gerçekten Rabbinizden size bir azap ve gazap gelecektir" de­di. Burda "gelecektir" gelmesi hak ve vacib olmuştur, demektedir.

"Ve hüküm geldi vaki oldu" ifadesi, vacib oldu anlamın­dadır. Yüce Allah'ın: "Azab onlara vaki olunca" (ei-A'raf, 7/134) buyruğu da böyledir, "onlara inince" an tamında d ir. Yine: "Söz aleyhlerine gerçekleşin­ce, Biz de onlara yerden bir dâbbe çıkartırız" (en-Neml, 27/82) buyruğun­da da böyledir. Âyet-i kerimede geçen; azap anlamındadır. Bu ke­lime ile küfrün aşırılığı sebebiyle kalbin perdelenmesinin kastedildiği de söy­lenilmiştir.

"Allah'ın haklarında biç bir delil indirmediği" yani, ibadetlerine dair hiç bir delilinizin bulunmadığı "... bir takım adlar hakkında mı benlinle tartı­şıyorsunuz?" Buyrukla kastedilen tapındıkları putlardır. Putlarının da deği­şik isimleri vardı. Burada "isim", müsemmâ (ad olarak kullanıldığı şey) an­lamındadır.

Bunun bir benzeri de yüce Allah'ın şu buyruğudur: "Sizin, O'nu bırakıp da taptıklarınız kendinizin ve atalarınızın taktığı bir takım isimlerden baş­kası değildir." (Yusuf, 12/40) Bu isimler ise, îz'den ve el-Eazz'dan, Uz-za'nın kullanılması, Lat gibi isimlerin verilmesi kabilindendîr. Halbuki, bu put­ların izzetten (güç ve kuvvetten, şeref ve üstünlükten) ve ilahlıktan en ufak bir payları yoktur.

Kök" kelimesi, son ve kök manasına gelir ki, buna dair açıklama­lar daha önceden (el-En'âm, 6/45. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Yani onlardan geriye hiç bir şey kalmadı. [177]

73. Semûd kavmine de kardeşleri Salih'i (gönderdik). "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin. Sizin O'ndan başka ilâhınız yoktur. Size Rabbinizden apaçık bir mucize gelmiş bulunuyor. İşte size bir mucize olmak üzere Allah'ın dişi devesi. Onu bırakın, Allah'ın arzında otlasın. Ona kötülükle dokunmayın. Sonra sizi acıklı bir azap yakalar" dedi.

Semûd, Ad'ın, o, İrem'in, o Şam'ın, o da Nuh'un oğludur. Cedis'in karde­şidir. Bunlar, oldukça bolluk içerisinde yaşıyorlardı. Fakat Allah'ın emrine mu­halefet edip O'ndan başkasına ibadet ettiler, yeryüzünde fesat çıkardılar. Al­lah da onlara Hz. Salih'i peygamber olarak gönderdi. Hz. Salih, Ubeyd'in, o, Asafın, o, Kâşih'in, o, Ubeyd'in, o, Hâzcr'in, o da Semud'un oğludur. Bun­lar, Arap bir kavim idiler. Hz. Salih, neseb itibariyle en soyluları, mevki İti­bariyle en üstünleri idi. Onları saçları ağarıncaya kadar Allah'ın yoluna da­vet ettiği halde mustaz'af pek az kişi dışında onlardan kimse ona tabi olma­dı. Semud kelimesinin munsarıf olmaması, bir kabile adı olarak kul­lanılmasından dolayıdır. Ebu Hatim der ki: Bunun munsarıf olmayışı, Arap­ça olmayan bir isim olduğundan dolayıdır.

en-Nehhâs, bu yanlıştır der. Çünkü bu kelime az su demek olan; 'den türemiştir. Kıraat alimleri ise, "( Haberiniz olsun ki Se­mud, Rabblerirıi inkâr ile kâfir oldular" (Hud, 11/68.) buyruğunu kabile adı olmak üzere okumuşlardır.

Semud kavminin meskenleri Hicaz İle Şam arasında Vadi'l-Kurâ'ya kadar uzanan bölgede Hicr denilen yerde idi. Bunlar, asıl itibariyle Hz. Nuh'un oğ­lu Şam'ın soyundan gelirler. Bu kavme Semud denilmesi ise, sularının azlı­ğından dolayıdır. İleride yüce Allah'ın izniyle buna dair açıklamalar, el-Hi-cr Sûresi'nde (15/80. âyet ve devamının tefsirinde) gelecektir. [178]

"İşte size bir mucize olmak üzere Allah'ın dişi devesi." Kendisinden mu­cize İstemeleri üzerine sert bir kayanın içinden oniara bir dişi deve çıkardı. Bu dişi deve bir gün tek başına vadinin bütün suyunu içer ve onun misli ka­dar da onlara süt verirdi. Bu sütten daha lezzetli ve daha tatlı bir süt asla içil­miş değildi. Bu devenin verdiği süt, çokluklarına rağmen ihtiyaçlarına yeter­li geliyordu. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Su, bir gün onun ve belirli bir gün de sizindir." (eş-Şuarâ, 26/155.)

Dişi devenin yüce Allah'a izafe edilmesi, yaratılmışın yaratıcıya izafe edilmesi açısındandır. Ayrıca bunda bir şereflendirme ve bir özellik verme anlamı da vardır.

"Onu bırakın, Allah'ın arzında otlasın." Yani, onun rızkını vermek, ih­tiyaçlarını karşılamak sizin işiniz değildir. (Bu, Allah'a aittir). [179]

74. "Hatırlayın ki O, Âd kavminden sonra sizi halifeler kılıp yer yü­züne yerleştirdi. Ovalarında köşkler yapıyor, dağlarında evler yontuyorsunuz. Artık Allah'ın nimetlerini hatırlayın. Yeryü­zünde fesatçılar olup taşkınlık yapmayın."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız: [180]

Salih'in Kavmi Semud'a Verilen İmkânlar:

Yüce AJJah'ın: Sizi... yeryüzüne yerleştirdi" buyruğun­da hazfedilmiş bir ifade vardır. O, yeryüzünde sizi bir takım konaklara yer­leştirdi demektir. "Ovalarında köşkler yapıyor" fıer yerde köşkler inşa edi­yorsunuz, "dağlarında evler yontuyorsunuz." Ömürlerinin uzunluğu dola­yısıyla dağlarda evler edinmişlerdi. Ömürleri tükenmeden önce yaptıkları bi­nalar ve bunların çatıları çürüyüp gidiyordu, el-Hasen, "Yontuyor­sunuz" kelimesini "lıa"nın fethas! ile okumuştur ki, bu da bir söyleyiştir. Bu kelimenin kökünde boğaz harflerinden bir harf bulunduğundan dolayı, ma­zi ve muzari vezinleri; şeklinde getir. [181]

2. Bina Yapmanın Hükmüne Dair:

Köşk ve buna benzer yüksek yapılı bina yapmayı caiz kabul edenler bu âyet-i kerime ile yüce Allah'ın: "De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı zineti, temiz ve hoş rızıkları kim haranı kılmıştır" (el-A'raf, 7/32) âyetini delil gös­terirler. Nakledildiğine göre, Muhammed b. Sîrin'in bir oğlu bir ev yapmış ve bu uğurda oldukça fazla mal harcamıştı. Bu husus, Muhammed b. Sîrin'e nak­ledilince, şöyle dedi: Ben, kişinin kendisine fayda sağlayacak bir bina yap­masında bir maiızur olduğu görüşünde değilim. Diğer taraftan Hz. Peygam-ber'in de şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Allah, bir kula nimet ihsan edecek olursa, o nimetinin eserinin üzerinde görülmesini sever.[182] " İşte, gü­zel bina yapmak, güzel elbise giyinmek de bu nimetin arasındadır. Nitekim bir kimse oldukça fazla bir mal vererek güzel bir cariye satın alacak olursa, bundan daha aşağısı da kendisi için yeterli olduğu halde böyle bir cariyeyi satın almasının caiz olduğu görülmektedir. Bina da böyledir.

Başkaları ise bunu mekruh kabul ederler. Bunlar arasında Hasanu'1-Bas-ri ve başkaları da vardır. Delil olarak da Hz. Peygamber'in: "Allah bir kul hak­kında kötülük murad ederse, onun malını çamura ve kerpice harcatır. [183] Bir başka rivayette de Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Her kim kendisi için yeterli olandan fazlasını bina edecek olursa, kıyamet gününde o binayı boynunda taşıyarak gelecektir. "[184]

Derim ki: Ben de bu görüşteyim. Çünkü Hz. Peygamber şöyle buyurmuş­tur: "Mü'min, herhangi bir intakta (harcamada) bulunacak olursa, onun be­delini vermek aziz ve celil olan Allah'a aittir. Ancak bina, yahut masiyete har­canan müstesna." [185]Bu hadisi Cabir b. Abdullah rivayet etmiş olup, Dârakut-nî de kitabında kaydetmiştir. Yine Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Ademoğlu nun şu hususlar dışında her hangi bir hakkı yoktur: Kendisinde barınacağı bir ev, avretini örtecek bir elbise, katıksız kuru ekmek ve su." Bu hadisi de Tirmizî rivayet etmiştir. [186]    

3. Allah'ın Nimetlerine Şükretmenin Gereği:

"Artık Allah'ın nimetlerini hatırlayın." Bu, kâfirlere de nimet ihsan olunduğunun bir delilidir. Buna dair açıklamalar, daha önce Âl-i İmran Sûresi'nde (3/190-200. âyetlerin tefsiri, 18. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"Yer yüzünde fesatçılar olup taşkınlık yapmayın." Bu buyruğa dair açıklamalar da daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/60. âyet, 8. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Bu anlamda iki ayn söyleyiştir. el-A'meş ise, kelimesini "te" harfini esrelî olarak okumuş olup, bunu; den gelen bir kelime olarak kabul etmiş ve gelen bir kelime olarak almamıştır. [187]

75- Kavminden müstekbir olanların İleri gelenleri, kendilerince za­yıf kabul ettiklerine (mustaz'aflara) yani, aralarından iman eden­lere şöyle dediler: "Salih'in gerçekten Kabbİ tarafından gönde­rilmiş bir peygamber olduğunu biliyor musunuz?" Onlar da: "Doğrusu biz, onunla gönderilene iman edenleriz* dediler.

76. O müstekbirler: "Doğrusu biz, şu sizin iman ettiğinizi inkâr eden­leriz" dediler.

Yüce Allah'ın: "Kavminden müstekbir olanların ileri gelenleri, kendi­lerince zayıf kabul ettiklerine, yani aralarından iman edenlere şöyle de­diler" buyruğunda ikincisi (yani, iman edenler), birincisin (yani kendilerin­ce zayıf kabul ettikleri kimseler)'den bedeldir. Çünkü, zayıf kabul edilen mus-taz'aflar mü'minlerin kendileridir. Bu da "bedelü'l-ba'z min el-kül" (yani, bir kısmın bütünden bedel yapılması) şeklinde bir bedeldir. [188]

77- Derken, o dişi deveyi kesip öldürdüler. Rabblerinin emrine karşı büyüklenerek İsyan ettiler ve: "Ey Salih, eğer sen gönde­rilmiş peygamberlerden isen, bizi tehdit edip durduğunu getir" dediler.

78.  Bunun üzerine şiddetli bir sarsıntı onları yakalayıverdi de yurtlarında diz üstü çökenler oldular.

79. O da onlardan yüz çevirdi ve: "Ey Kavmim, gerçekten ben size Rabbimin risaletinî tebliğ ettim ve size içtenlikle öğüt verdim. Fakat siz, öğüt verenleri sevmezsiniz" dedi.

Yüce Allah'ın: O dişi deveyi kesip öldürdüler" buyruğun­da geçen; "el-Akr" yaralamak demektir. Bunun, ölüm ile sonuçlanacak bir şe­kilde etki bırakan türden bir organı kesmek anlamına geldiği de söylenmiş­tir. Atın akr edilmesi, kılıçla ayaklarının vurulup kesilmesi demektir. Çoğul ismi; şeklinde gelir. ise, bineğin sırtında yara açılma­sına sebep oldu demektir. Şair İmruu'1-Kays der ki:

"Devenin sırtındaki semer hep birlikte bizi yana doğru eğdiğinde Bana dedi ki: Ey İmruu'1-Kays, devemi yaraladın haydi in."

Burada "akr" kelimesi yaralamak, sırtını yaralamak anlamındadır.

el-Kuşeyrî der ki: Akr, devenin arka ayaklarının diz kapaklan bölümünün açılması demektir. Daha sonra devenin kesilmesine akr denilmiştir. Çünkü bu şekilde bir akr, çoğunlukla devenin kesilmesine sebep teşkil ediyordu. (Önce, arka ayaklarından birisinin dizi kesilerek kaçması önlenmeye çalışı­lıyordu.)

Bu dişi deveyi kimin kestiği hususunda farklı görüşler vardır. Bunların en sahihi, Müslim'in Sahihinde yer alan Abdullah Zem'a yoluyla gelen hadis­tir. Abdullah dedi ki: Rasulullah (sav) bir hutbe irad etti ve dişi deveyi söz konusu ederek onu keseni de zikredip: "O vakit, onların en badbaht olan­ları, kavmi arasında Ebu Zem'a gibi kimsenin zarar veremediği güçlü, bunun­la birlikte de oldukça şer birisi onu öldürmek için kalkıp gttti..." diyerek, ha­disin geri kalan bölümünü zikretti.[189]

Adının Kudar b. Salif olduğu söylenmiştir. Yine denildiğine göre, bunlann hükümdarları Melkâ adındaki bir kadın idi. İnsanlar Hz. Salih'e meyledin­ce, onu kıskandı ve iki aşık dostu bulunan iki kadına şöyle dedi: Aşıklarını­zın isteğini yerine getirmeyin. Onlardan dişi deveyi kesmelerini isteyin. Bu­nun üzerine o kadınlar da onun isteğini yerine getirdiler. Bu sefer dostları olan iki adam, dışarı çıkıp dişi deveyi dar bir boğazdan geçmek zorunda bı­raktılar. Aralarından birisi o dişi deveye bir ok attı ve o deveyi öldürdüler. Dişi devenin yavrusu annesinin içinden çıkmış olduğu kayaya doğru geldi. Üç defa böğürdükten sonra kaya açıldı ve içine girdi.

Denildiğine göre, ileride en-Nemi Sûresi'nde C27/82. âyetin tefsirinde) ge­leceği üzere, âhir zamanda insanlara karşı (kıyamet alâmeti olarak) çıkacak olan Dâbbe odur.

İbn İshak der ki: Devenin yavrusunun arkasından dişi deveyi kesmiş olan­lardan dört kişi gitti. Bunlar, Misda', onun kardeşi Zuab, arkasından gittiler. (Kurtubî diğerlerinin isimlerini zikretmemektedir).* Misda' ona bir ok attı, bu ok yavrunun kalbine saplandı. Sonra, ayağından onu sürükleyerek annesi­nin yanına getirdi ve yavruyu da annesi ile birlikte yediler. Ancak, birinci gö­rüş daha sahihtir. Çünkü Hz. Salih onlara şöyle demişti: Ömrünüzden üç gün kaldı. Bundan dolayı deve yavrusu da üç defa böğürdü.

Şöyle de denilmiştir: Dişi deveyi kesen ile birlikte sekiz kişi daha vardı ki, bu sekiz kişi, yüce Allah'ın haklarında: "Şehirde ıslah etmez fakat fesat çıkar­tan dokuz kişi vardı" (en-Neml, 27/48) dediği kimselerdir. İleride buna da­ir açıklamalar en-Neml Sûresi'nde (zikredilen âyetin tefsirinde) gelecektir.

Yüce Allah'ın: "Bunun üzerine arkadaşlarını çağırdılar, O da alacağını aldı ve dişi deveyi ayaklarım biçip öldürdü" (el-Kamer, 54/29) buyruğunun anlattığı da budur. Dişi deveyi öldürmeden önce İçki içiyorlardı. İçkilerine su katmak için suya ihtiyaçları oldu. O gün ise dişi devenin süt verme gü­nüydü. Aralarından birisi kalkıp, etrafını da gözetleyerek, artık bundan ya­na insanları rahatlatacağım, deyip dişi deveyi öldürdü.

Yüce Allah'ın: "Derken, o dişi deveyi kesip öldürdüler. Babblcrinin em­rine karşı büyüklenerek isyan ettiler" buyruğunda geçen "Büyük-lenerek İsyan ettiler" kelimesi, büyüklendiler anlamınadır. Ayrıca itaat et­meyen kişinin durumunu anlatmak üzere -aynı kökten gelen-; fiili kullanılır, Oldukça karanlık geceye de; denilir. Bu açıklamalar el-Halil'den nakledilmiştir.

"Ve: Ey Salih... bizi tehdit edip durduğunu" yani, bizi kendisiyle tehdit etmiş olduğun azabı "getir dediler."

"Bunun üzerine şiddetli bir sarsıntı" yani oldukça büyük bir zelzele "on-lan yakalayıverdi." Burada sözü geçen sarsıntının, Hud Sûresi'nde yer alan Semud kıssasında sözü geçtiği üzere (bk. Hud, 11/67) ödlerini kopartan, ol­dukça şiddetli bir feryad olduğu da söylenmiştir. Orada onlan yakalayanın sayha (şiddetli çığlık) olduğu belirtilmektedir.

Âyet-i kerimede geçen;"Sarsıntı" kelimesi, titreyen ve sarsılan şey hakkında kullanılır. "Rüzgâr ağaçtan hareket ettirdi, sal­ladı," anlamına gelir. Asıl anlamı ise sesle beraber hareket etmektir. Yüce Al­lah'ın: "O günde o sarsıcı sarsacaktır" (en-Nâziât, 79/6) buy-ruğundaki "sarsıcı ve sarsacaktır" kelimeleri de aynı kökten gelmektedir. Şa­ir de der ki:

"H acc'ı n z amantnı n geldiğini

Ve kavmin bineklerinin onları sarstığını göndüğüm vakit..."

"Yurtlarında diz üstü çökenler oldular." Burada (yurt) anlamına gelen kelimesinin tekil olarak gelmesi, cins İsim olması dol ayış ıy ladır ve ço­ğul anlamındadır. Bir başka yerde ise bu kelime çoğul olarak; Yurtlarında" (Hud, 11/67) dîye gelmiştir.

"Diz üstü çökenler" yani, uçan kuşun çöktüğü gibi dizleri ve yüzleri üs­tü yere yapıştılar. Bunun da azabın şiddetinden ötürü hareketsiz kalmaları demektir. Aslında "diz üstü çökmek" anlamına gelen; ( pî-JO lafzı tavşan ve benzeri hayvanlar hakkında kullanılır. Bunun ism-i mekânı da; CrJJS) şek­linde gelir. Şair Züheyr der ki:

"Orada inekler, ceylanlar ve onların yavruları ardı arkasına yürüyüp dururlar Ve çökmüş oldukları her yerden kalkar giderler,"

İnen yıldırım ile yandıkları ve bunun sonucunda ölüverdikleri de söylen­miştir. Bunlardan geriye yalnızca Allah'ın Harem bölgesinde bulunan bir ki­şi kalmıştı. O da Harem bölgesinden çıkınca, kavmine isabet eden ona da isa­bet etti.

"O da onlardan yüz çevirdi." Yani, onların iman edeceklerinden ümit ke­since, yüz çevirdi: "Ve Ey Kavmim, gerçekten ben size Rabblmin risaleti-ni tebliğ ettim ve size içtenlikle öğüt verdim" dedi. Bu sözü kavmine ölümlerinden önce söylemiş olması ihtimal dahilinde olduğu gibi, ölümle­rinden sonra söylemiş olması da muhtemeldir. Tıpkı Hz. Peygamberin Be-dir'de öldürülmüş müşriklere: "Rabbinizin vadettiğîni hak olarak buldunuz mu" demesi üzerine: Sen şu leşlerle mi konuşuyorsun denilince, Onun da: "Siz onlardan daha iyi işitiyor değilsiniz. Şu kadar var ki onlar cevap vere­mezler"[190] dediği gibi.

Ancak, birincisi daha zahir (daha açıkça anlaşılan) dır. Buna da yüce Al­lah'ın: "Fakat siz Öğüt verenleri sevmezsiniz" yani, benim nasihatimi kabul etmediniz, öğüdümü dinlemediniz, sözü delâlet etmektedir. [191]

80. Lût'u da (kavmine gönderdik). Hanı o kavmine: "Sizden evvel âlem­lerden hiç kimsenin yapmadığı hayasızlığı mı yapıyorsunuz" de­mişti.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız: [192]

1. "Lût" Kelimesinin Menşei:

Yüce Allah'ın: "Lût'u da (kavmine gönderdik). Hani o kavmine... demiş­ti" buyruğunda geçen "Lût" kelimesi ile ilgili olarak el-Ferrâ şöyle demek­tedir: Lût kelimesi, Arapların "bu iş benim kalbime daha yatkın, daha sevgi­lidir" anlamındaki; ifadesinden türetilmiştir.

en-Nehlıâs ise şöyle demektedir: ez-Zeccâc dedi ki: Kimi nahivciler -Fer-râ'yı kastetmektedir- Lût kelimesinin çamur ile havuzu sıvamayı anlatan; "Çamurla sıvadım," tabirinden türemiş olabileceğini söylerler. Ancak, bu bir yanlışlıktır. Çünkü "İshâk" gibi; Arapça olmayan isimler Arapça kök­lü kelimelerden türetilmezler. İshâk'ın uzaklık anlamına gelen; 'dan türemiş olduğu söylenemez. "Lût" kelimesinin munsarıf olması ise hafifliğin­den ötürüdür. Çünkü, bu kelime hem üç harflidir, hem de orta harfi sakin­dir. en-Nekkâş der ki: Lût, Arapça olmayan acemî isimlerdendir. Havuzu çamurla sıvadım" ile Bu bun­dan daha çok kalbime yatkındır," tabirleri ise doğru tabirlerdir. Şu kadar varki, İbrahim ve İshâk gibi Arapça olmayan bir isimdir. Sibcveyh der ki: Nuh ve Lüt kelimeleri Arapça olmayan isimdirler. Şu kadar var ki, bu kelimeler hafif olduklarından ötürü rnunsarıfdırlar.

Yüce Allah, Hz. Lût'u Sedum diye adlandırılan bir ümmete peygamber ola­rak göndermişti. Hz. Lût, Hz. İbrahim'in kardeşinin oğlu idi. Bu kelimenin âyet-i kerimede mansub gelmesi ise, ya daha önce (59- âyetinde başında) ge­çen; "Gönderdik" kelimesinden ötürüdür ve o takdirde bu kelime (o âyet-i kerimede yer alan "Nuh" kelimesine) atfedilmiş olur. Bununla birlik­te; "An, hatırla" anlamındaki mukadder bir fiil ile nasbedilmiş olma­sı da mümkündür. [193]

2. Lût Kavminin Fiilini Yapanların Cezası:

Yüce Allah'ın: "Sizden evvel alemlerden hiç kimsenin yapmadığı haya­sızlığı mı yapıyorsunuz" buyruğunda kastedilen hayasızlık, erkeklere yak­laşmaktır. Yüce Allah'ın; "el-Fahişe: hayasızlık" İsmiyle bundan söz etmesi, bu işin de bir zina olduğunu açıklaması içindir. Nitekim yüce Allah bir baş­ka yerde şöyle buyurmaktadır: "Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, gerçekten bir hayasızlık (rahişe)dir." (el-İsra, 17/32.)

İlim adamları bu işin haram olduğunu icma ile kabul etmekle birlikte bu işi yapana uygulanması gereken ceza hususunda farklı görüşlere sahiptirler.

Mâlik der ki: Böyle bir kimse, ister muhsan olsun, ister olmasın recmedi-Ur. Aynı şekilde eğer ergenlik yaşına gelmişse, bu işin kendisine yapıldığı ki­şi de recmedilir. Yine Malik'in muhsan ise recmedilir, eğer muhsan değilse hapsedilip te'dip edilir dediği de rivayet edilmiştir. Bu aynı zamanda Ata, en-Nehaî, İbnü'l-Müseyyeb ve başkalarının da görüşüdür.

Ebu Hanİfe ise şöyle demektedir: Muhsan olan da, olmayan da tazir edi­lir. Bu görüş Malik'ten de rivayet edilmiştir. Şafiî ise, zinaya kıyas edilerek bu işi yapana zina cezası uygulanır demiştir.

Malik, yüce Allah'ın: "Ve Biz, üzerlerine (Lût kavminin üzerine) balçıktan pişirilmiş bir taş yağmuru yağdırdık" (el-Hicr, 15/74) âyetini delil göster­mektedir. Çünkü, bu şekilde üzerlerine taş yağdırılması, onların yaptıkları­na bir ceza ve karşılık idi.

Denilse ki: Şu iki sebep dolayısıyla bunun delil olacak bir tarafı yoktur:

1- Lût kavmi de diğer ümmetler gibi küfür ve yalanlamalarına karşılık ola­rak cezalandırıldılar,

2- Onların küçükleri de büyükleri de bu cezanın kapsamına girmişti. Bu ise, onlara verilen bu cezanın hadler kabilinden olmadığını göstermektedir.

Böyle bir itiraza şu şekilde cevap verilir: Evvelâ, birinci itiraz yanlıştır. Çün­kü, şanı yüce Allah, onların bir takım masiyetler işlediğini ve bu masiyetler dolayısıyla cezalandırdığını haber vermektedir ki, İşledikleri masiyetlerden birisi de bu İdi. İkinci itiraz noktasına gelince-, onların kimisi bu işi yapıyor, kimisi de bu işe rıza gösteriyordu. Büyük çoğunluk yapılan bu işe ses çıkar­madıklarından dolayı cezalandınlmış oldu. Bu yüce Allah'ın bir hikmeti ve kullan hakkında uyguladığı sünneti (kanunu) dır. Bundan sonra da bu işi ya­panlara uygulanacak olan bu ceza emri, süreklilik kazanmış oldu. Doğrusu­nu en iyi bilen Allah'tır.

Ebü Dâvüd, İbn Mace, Tirmizî, Nesaî ve Darakutnî'nin rivayetine göre, Ra-sulullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Kimi Lût kavminin işini işlerken görecek olursanız, yapanı da yapılanı da öldürünüz." Bu, Ebû Dâvûd ve İbn Mace'nin lafzıdır.[194] Tirmizî'de şu ifade de vardır: "... ister muhsan olsunlar, ister olma­sınlar..." [195]

Ebû Dâvûd ve Darakutnî de tbn Abbas'tan Lût kavminin amelini işlerken tesbit edilen, evli olmayan kişinin recm edileceğini belirttiği rivayet edilmek­tedir.[196]

Ebu Bekr es-Sıddîk (r.a)'dan da Lût kavminin işini yapması üzerine el-Fu-câe diye birisini ateş ile yaktığı rivayet edilmiştir. Aynı zamanda bu, Ali b. Ebi Talib'in de görüşüdür. Çünkü, Halid b. el-Velid, bu hususta Hz. Ebu Bekir'e mektup yazıp ne yapması gerektiğini sorunca, Ebu Bekr (r.a), Peygamber (sav)'ın ashabını toplayıp bu hususta onlarla istişare etti. H2. Ali şöyle dedi: Böyle bir günahı bir ümmet dışında herhangi bir ümmet işleyerek Allah'a asi olmuş değildir. Bu günahı işleyen ümmete de Allah bildiğiniz cezayı vermiş­tir. O bakımdan ben, bu işi yapanın ateş ile yakılması görüşündeyim. Bunun sonucunda Rasulullah (sav)'ın ashabı ateş i!e yakılması gerektiği hususunda görüş birliğine vardılar. Hz. Ebu Bekir de Halid b. el-Velİd'e, bu kişiyi ateş ile yakmasını emreden mektubunu yazdı, o da onu yaku. Daha sonra bu işi yapanları İbn ez-Zübeyr de (halifeliği döneminde) yaktı. Arkasından Hişam b. el-Velid de, daha sonra Irak'da Halid el-Kasrî de bu işi işleyenleri yakmış­lardır. Rivayet edildiğine göre, Abdullah b. ez-Zübeyr'in döneminde Lût kavmirıin amelini işlediğinden dolayı yedi kişi yakalanmıştı. Onların durum­larını soruşturduktan sonra aralarından dört tanesinin muhsan olduklarını tes­bit etti. Emir vererek Haremin dışına çıkartılmalarını istedi. Ve ölünceye ka­dar taşlandılar. Üçüne de had cezası uyguladı. Yanında İbn Abbas da, İbn Ömer de bulunduğu halde onun bu yaptığına karşı çıkmadılar. Şafiî de bu görüştedir.

İbnü'l-Arabî der ki: Malik'in kabul ettiği görüş daha doğrudur. Çünkü, bu görüş hem sened itibari ile daha sahihtir, hem de dayanak olarak daha güç­lüdür.

Hanefiler ise, delil olarak şunu söylerler: Zina'nın cezası bellidir. Bu ma-siyet, zinadan farklı olduğuna göre, haddi bakımından zina ile ortak olma­ması gerekir. Onlar bu hususta şöyle bir hadis de rivayet ederleri "Her kim had olmayan bir suça had uygulayacak olursa, haddi aşmış ve zulmetmiş olur." [197]  Diğer taraftan bu, herhangi bir şeyin (akid ile) helal kılmanın, muh-san yapmanın da taalluk etmediği, mehri de gerektirmeyen, kendisi sebebiy­le nesebin de sabit olmadığı bir ilişkidir. O bakımdan buna had taalluk etmez. [198]  

3. Hayvan İle Cinsel İlişki Kurmanın Hükmü:

Bir kimse bir hayvan ile cinsel ilişkide bulunacak olursa, onun da hayva­nın da öldürülmeyeceği bildirilmiştir. Her ikisinin öldürüleceği de söylenil­miştir. Bunu, tbnü'l-Münzir, Ebu Seleme b. Abdurrahman'dan nakletmekte­dir. Bu hususta Ebû Dâvûd ve Darakutnî'nin İbn Abbas'tan rivayet ettikleri bir hadis de vardır. Buna göre  Rasulultah (sav) şöyle buyurmuştur: "Her kim bir hayvana yaklaşacak olursa, onu da onunla birlikte o hayvanı  da öldürü­nüz," Biz, İbn Abbas'a: Peki hayvanın öldürülmesi neden diye sorunca, o şu cevabı verdi: Böyle demiş olmasının sebebi zannederim o hayvana bu iş ya­pılmış olduktan sonra etinin yenilmesini hoş görmediğinden Ötürüdür. [199]

İbnü'l-Münzir der ki: Eğer hadis sabit ise, bu hadis gereğince görüş be­lirtmek İcabeder. Şayet sabit değilse, bu işi yapan kişi bunu yaptığından ötü­rü çokça Allah'tan mağfiret dilemelidir. Hakim onu tazir ile cezalandıracak olursa, bu da güzel bir şey olur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Şöyle de denilmiştir: Hayvanın Öldürülmesi, olmadık şekilde çirkin bir yav­ru yavrulamaması içindir. Bu durumda böyle bir hayvanın öldürülmesi bu se­bepten ötürü sünnetten gelen rivayetle beraber bu husustaki maslahattan do­layı olur. Doğrusunu en iyi bilen  Allah'tır.

Ebû Dâvûd, İbn Abbas'tan şöyle dediğini rivayet eder: Hayvan ile zina edene had yoktur. Ebû Dâvûd der ki: Ata da böyle demiştir. el-Hakem ise şöyie dernektedir: Görüşüme göre böyle bir kimseye celde vurulur, fakat had nok­tasına gelinmez. el-Hasen de bu kişi zina eden kişi ayarındadır, demiştir.[200]

ez-Zuhrî der ki: Muhsan otsun olmasın ona yüz celde vurulur. Malik, es-Sevrî, Ahmed ve rey ashabı ise, ona tazirde bulunulacağını söylemişlerdir. Ata, en-Nelıaî ve el-Hakem'den de bu görüş rivayet edilmiştir. Şafiî'den ise fark­lı rivayetler gelmiştir. Böyle bir husus ise, bu konuda onun mezhebine da­ha uygundur. Cabir b. Zeyd der ki: Böyle birisine had uygulanır. Ancak, o hayvanın kendisine ait olması hali müstesna. [201]

4. Bu İşi Dünya Tarihinde İlk Yapanlar Lût Kavmidir:

Yüce Allah'ın: "Sizden evvel âlemlerden hiç kimsenin yapmadığı haya­sızlığı mı yapıyorsunuz" buyruğundaki edatı, cinsin istiğrakı (türün kapsamını anlatmak) içindir. Yani, Lût kavminden önce hiç bir toplumda bu iş görülmüş değildir. İnkarcılar ise, bu işin onlardan önce de yapıldığını ile­ri sürerlerse de doğru olan Kur'ân-ı Kerim'in bildirdiğidir.

en-Nakkâş'ın naklettiğine göre İblis, -Allah'ın laneti üzerine olsun- bu işi onlara kendisine yaptırmak suretiyle başlatmıştır. Bunun üzerine onlar birbirlerine yaklaşmaya başladılar.

el-Hasen der ki: Onlar bu işi yabancılara yapıyorlardı. Bunu kendi arala­rında biri diğerine yapmıyordu.

İbn Mace de Cabir b. Abdullah'tan şöyle dediğini rivayet etmektedir: Rasulullah (sav) buyurdu ki: "Şüphesiz ümmetim için en korktuğum şey Lût kav­minin işini yapmaktı.[202] Muhammed b. Sîrin de der ki: Hayvanlar arasında Lût kavminin amelini yapan yalnızca domuz ve eşektir. [203]

81. "Çünkü siz, kadınları bırakıp şehvetle erkeklere yaklaşıyorsu­nuz. Hayır, siz çok ileri giden bir kavimsiniz."

Yüce Allah'ın: "Çünkü siz" buyruğunu, Nâfi' ile Hafs, bir haber ki­pi olarak esreli tek bir hemze ile okumuşlardır. O taktirde bu, daha önce söz geçen hayasızlığı açıklamak üzere varid olmuş bir buyruk demek olur. O bakımdan bunun başına hemze getirmek güzel olmaz. Zira, getirilecek bir hemze (soru edatı, bundan sonra gelecek olan buyruklar ile önce gelen buy­ruklar arasındaki bağı kopartır.

Ancak, diğerleri, azarlamak anlamına gelecek şekilde istifham (soru) laf­zı üzere iki hemzeli okumuşlardır. Bunun güzel olması ise, ondan önceki buy­rukların da sonrakilerin de müstakil birer ifade olmalarıdır.

Ebıt Ubeyd, el-Kisaî ve başkaları birinci okuyuşu tercih etmişler ve yüce Allah'ın şu buyruğunu delil göstermişlerdir: "Sen Öl­dükten sonra onlar ebedi mi kalacaklar?" (el-Enbiyâ, 21/34) Bu buyrukta so­ru edatı başa gelmiş ve; Onlar mı..." diye buyurmamıştır.

Yine: Eğer o ölür veya öldürülürse ökçeleri­niz üstünde geriye mi döneceksiniz" (Âl-i İmran, 3/144) diye buyurmuş ve ... Dönecek misinizi"' diye buyurmamıştır.

Ancak, böyle bir şey oldukça çirkin bir yanlışlıktır. Çünkü ontar, bunu söy­lerken birbirine benzemeyen iki şeyi birbirine benzetmiş olmaktadırlar. Zi­ra, (bu son iki âyette) görülen şart ve cevabı tek bir şey gibidirler. Mübteda ve haber gibi. O bakımdan, bu İkisinde iki ayrı istifham olması caiz değil­dir. Mesela; Eğer sen ölürsen onlar mı..." demek doğru olmaz. Nitekim "Zeyd mi, gidiyor mu?" demenin doğru olmadığı gibi. Hz. Lût kıssasında ise iki cümle yer almaktadır. Dolayısı ile bunların her birisi için ayrı ayrı soru edatı getirme imkânı da vardır. el-Halil ve Sibeveyh'in görüşü budur, en-Nehhas, Mekkî ve başkaları da bu görüşü tercih etmişlerdir.

"Şehvetle" kelimesi mastar olarak nasbedilmiştir. Yani siz, onla­rı arzulayarak, şehvet duyarak mı istiyorsunuz? Bununla birlikte hal mahal­linde mastar olması da mümkündür.

"Hayır siz, çok Ueri giden bir kavimsiniz" buyruğuna yüce Allah'ın: "Ha­yır siz, haddi aşan bir kavimsiniz" (eş- Şûrâ, 26/166) buyruğu birbirine benzemektedir. Yani si2, şirkle birlikte bu hayasızlığı işlemekle çok aşırıya kaçmış oluyorsunuz. [204]

82. Kavminin cevabı yalnızca: "Çıkarın onları ülkenizden. Çünkü onlar, fazla temiz kalmak isteyen insanlarmış" demek oldu.

83. Bunun üzerine Biz de hem onu, hem ehlini kurtardık. Ancak ka­rısı geride kalıp helak edilenlerden oldu.

Yüce Allah'ın: "Kavminin cevabı yalnızca; Çıkarın onları..." yani, Lût'u ve ona tabi olanlan. "Çünkü onlar, fazla temiz kalmak isteyen insanlarnuş" buy­ruğu, onlar bu işi yapmaktan uzak durmaya çalışan kimselermiş, demektir.

"Adam temiz kalmaya çalıştı" ifadesi, günahtan kendisini sa­kındırdı anlamana gelir. Katade der ki: Allah'a yemin ederim onları, ayıp ol-mıyan bir şeyden dolayı ayıplamaya çalıştılar.

"Geride kalıp helak edilenlerden" yani, Allah'ın azabı içe­risinde kalanlardan "oldu." Bu açıklamayı İbn Abbas ve Katade yapmıştır. tabiri, hem geçip gitti, hem kaldı anlamında kullanılan zıt anlam­lı kelimelerdendir. Kimisi de geçip gitti anlamı, noktasız "ayn" ile kullanıl­ması halindedir. Kaldı anlamı ise, noktalı "ğayn" İledir, demektedir. Bu açık­lamayı da İbn Fâris, "el-Mücmet" adlı eserinde nakletmektedir,

ez-Zeccâc ise, Geride kalıp helak edilenlerden" yani, kur­tuluştan uzak kalan, kurtulanlar arasında hazır bulunmayanlardan oldu, de­mektir.

Bunun, ömrünün uzunluğu dolayısıyla kalanlardan oldu, anlamına geldi­ği de söylenmiştir. en-Nehhâs der ki: Ebu Ubeyde buradaki buyruğunun; o, ömrü oldukça uzun kimselerdendi, yani o, oldukça kocamış, yaşlanmıştı, an­lamına geldiği kanaatindedir. Sözlükte ise bu kelime, çoğunlukla kalıcı, ka­lan anlamına kullanılır. Şair recez vezninde şöyle demektedir

"Yüce ilahımız geçeni de kalanı (geleceği) de ona mağfiret ettiğinden beri Muhammed asla gevşeklik göstermedi." [205]

84. Onların üzerine bir yağmur yağdırdık. Günahkârların sonunun nasıl olduğuna bir bak!

Hz. Lût, yüce Allah'ın da açıkiamış olduğu gibi, gecenin bir bölümünde (el-Hici, 15/65) aile halkı ile yola koyuldu. Daha sonra Hz. Cebrail aldığı emir üze­rine kanadını şehirlerinin altından soktu, kökünden koparıp yukarı doğru kal­dırdı. O kadar ki, semadakiler beldelerindeki horozların ötüşlerini, köpekle­rin havlayışlarını işitti. Sonra da beldelerinin üst tarafları aşağıya gelecek şe­kilde yere yıktı ve üzerlerine pişmiş çamurdan taş yağmuru yağdırıldı. Denil­diğine göre bu taş yağmuru onlardan şehirlerinde bulunmayanlar üzerine yağ­mıştı. Hz. Lût iîe birlikte bulunan karısına da bir taş isabet edip onu öldürdü.

Anlatıldığına göre Lût kavminin kasabaları dört tane idi. Bunların beş ta­ne oldukları da söylenmiştir. İnsan sayıları ise dörtyüz bin idi. İleride -yüce Allah'ın izniyle- Hud Sûresi'nde (11/77. âyet ve devamında) Hz. Lût kıssası bundan daha geniş bir şekilde gelecektir. [206]

85. Medyen'e de kardeşleri Şuayb'ı (gönderdik). Dedi ki: "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin. O'ndan başka hiç bir İlâhınız yoktur. Rabbinizden size apaçık bir belge gelmiştir. Artık ölçeği ve terazi­yi tam tutun. İnsanların eşyasını eksik vermeyin. Islâh edildik­ten sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın. Şayet inanan kimselerseniz, böylesi hakkınızda daha hayırlıdır.

86. "Ve siz, öyle her yolun başında oturarak Allah'a iman edenleri tehdit edip ve eğriliğini arayarak Allah'ın yolundan alıkoyma­yın. Düşünün ki siz, vaktiyle çok az idiniz de sîzi çoğalttı. Bir de fesat çıkaranların sonları nice olmuştur, bir bakıverin!"

87. "Şayet içinizden bir kısmı benimle gönderilene İman etmiş, bir kısmı da iman etmemişse; Allah aranızda hükmünü verinceye kadar sabredin. O, hüküm koyanların en hayırlısıdır."

Bu buyruklara dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız: [207]

1. Medyen Ve Hz. Şuayb:

Yüce Allah'ın: "Medyene de..." buyruğunda geçen Medyen'in bir belde, yahut bir bölge adı olduğu söylendiği gibi, Bekr ve-Temim denildiği şekil­de bir kabile adı olduğu da söylenmiştir.

Yine denildiğine göre, Medyenliler İbrahim d-Halil (a.s)'ın oğlu Medyen'in soyundan gelenlerdir.

Medyen'in bir adam ismi olduğu görüşünde olanlar, bu kelimeyi munsa-nf kabul etmezler. Çünkü bu kelime, lıem marife (özel isim), hem de acemi {Arapça olmayan) bir isimdir. Bunu bir kabile yahut bir yerin adı olarak ka­bul edenlerin görüşüne göre de munsarıf olmaması daha uygundur.

el -Mebde vî der ki: Medyen'in, Hz. Lût'un kızının oğlu olduğu da rivayet edilmektedir. Mekkî de şöyle der: Medyen, Hz. Lût'un kızının kocası idi. Ne­sebi hususunda farklı görüşler vardır. Ata, İbn İshâk ve başkaları derler ki; Şuayb, Mîkîl'in oğlu, o, Yeşcer'in oğlu, o, Medyen'in, o da İbrahim (a.sTın oğludur. Süryanice adı da Beyrut idi. Annesi ise Hz. Lût'ın kızı Mîkâîl idi.

eş-Şarkî b. el-Kutanî'nin iddiasına göre ise Şuayb, Ayfa'nın oğlu, o, Yev-beb'İn oğlu, o, Medyen'in, o da Hz. İbrahim'in oğludur. İbn Sem'an'ın iddi­asına göre ise Şuayb, Cuzey'in oğlu, o,Yeşcer'in, o, Lâvi'nin, o, Yakub'un, o, İslıak'ın, o da İbrahim'in oğludur.

Şuayb kelimesi, veya 'in küçültme ismidir. Katade der ki: Şu­ayb, Yevbeb'in oğludur. Hz. Şuayb'ın, Safvan'ın oğlu, onun, Ayfa'nın, onun Sabit'in, onun Medyen'in, onun da İbrahim'in oğlu olduğu da söylenmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır

Hz. Şuayb âma idi.[208] Bundan dolayı kavmi kendisine: "Ve biz seni aramızda gerçekten zayıf görüyoruz" (Hûd, 11/91) demişlerdi. Kavmine güzel şekilde cevaplar vermesi dolayısıyla ona "peygamberlerin hatibi" denir. Kavmi, Allah'ı inkâr eden, ölçü ve tartılan eksik yapan bir topluluk idi.

"Rabbinizden size apaçık bir belge" bir açıklama "gelmiştir." Bu ise Hz. Şuayb'ın peygamber olarak onlara gönderilmesi idi. Kur'an-ı Kerim'de Hz. Şuayb'a ait herhangi bir mucizeden söz edilmemiştir. el-Kisafnİn "Kasasu'l-En-biya"dii zikrettiği gibi, "apaçık belge"nin onun mucizesi olduğu da söylen­miştir. [209]

2. İnsanların Eşyalarının Değerlerini Düşürmek:

Yüce Allah'ın: "İnsanların eşyasını eksik vermeyin" buyruğunda geçen "Eksik vermek, eksiltmek" demektir.

Bu, mal tarda kusurlu olduğunu söylemek ve pek değerli ve rağbet edilen bir şey olmadığını ifade etmekle; yahut kıymeti hususunda aldatmak sure­tiyle; ölçü ve tartılarda ise, fazla ya da eksiltmek suretiyle hileler yapmakla olur.

Bütün bunlar batıl yollarla mallan yemek kabilindendir. Böyle bir iş; geçmiş ve önceki ümmetler arasında peygamberler aracılığıyla yasaklanmış bir husustur. (Allah'ın salat ve selamı hepsine olsun). Allah bize yeter ve O, ne güzel bir vekildir. [210]

3. Yeryüzünde Bozgunculuk:

"Islah edildikten sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın" buyruğu, "eksik vermeyin" buyruğuna atfedilmiş olup küçük büyük her türlü bozgun­culuğu kapsamına alan bir ifadedir. îbn Abbas der ki; Yüce Allah Hz. Şuayb'ı peygamber olarak göndermeden önce yeryüzünde türlü masiyetler işleniyor, haramlar helal belleniyor ve orada kanlar dökülüyordu. İşte, yeryüzünün fe­sadı, bozulması budur. Allah, Hz. Şuayb'ı peygamber olarak gönderip de ken­dilerini Allah'ın yoluna davet ettikten sonra yeryüzü salah buldu. Kavmine gönderilen her bir peygamber, kavminin salahı demektir. [211]

4. Allah'a Giden Yolları Engellemek:

Yüce Allah'ın: "Ve siz öyle her yolun başında oturarak... Allah'ın yolun­dan alıkoymayın." Yüce Allah bu buyruğu ile yollarda oturup Allah'a itaate götüren yoldan başkalarını alıkoymalarını yasaklamaktadır. Onlar, iman eden kimseleri işkenceye uğratmakta tehdit ediyorlardı.

İlim adamları, onların yol başlarında oturmalarının anlamt İle ilgili olarak üç görüş ortaya atmışlardır. İbn Abbas, Katade Mücahid ve es-Süddî der ki: Bunlar, Hz. Şuayb'ın bulunduğu yere çıkan yolların başında oturuyor, onun yanına gitmek isteyen kimseleri tehdit ederek alıkoyuyor ve: O bîr yalancı­dır, onun yanına gitme diyorlardı. Tıpkı Kureyş'in, Peygamber (sav)'a yap­tığının aynısını yapıyorlardı. Âyetin zahirinden de anlaşılan budur.

Ebu Hureyre de şöyle demiştir: Bu, yol kesmeyi ve yolu kesilenlerin mal­larını almayı yasaklamaktadır. Onlar, bu işi yapıyorlardı. Peygamber (sav)'dan da şöyle dediği rivayet olunmuştur: "İsrâya götürüldüğüm gece yol üzerin­de bir kereste parçası gördüm. Onun yanından bir elbise geçecek olsa, mutlaka o elbiseyi parçalardı. Yanından geçen her şeyi de mutlaka delerdi. Ben: Bu ne oluyor, Ey Cebrail? diye sordum, şöyle buyurdu: Bu, senin üm­metinden yollarda oturup yollan kesen bir topluluğa dair misaldir. Daha son­ra yüce Allah'ın; "Ve siz öyle her yolun başında oturarak... tehdit edip... Allah'ın yolundan alıkoymayın" âyetini okudu.[212]

Hırsızlara ve muhariplere (yo! kesicilere) dair açıklamalar (el-Maîde, 5/33 34. âyetlerin tefsirlerinde) geçmiş bulunmaktadır. Cenabı Allah'a hamd olsun. [213]

Haksızca Alınan Vergiler Ve Vergilerin Tahsilini Vermek:

Yine es-Süddî şöyle der; Bunlar (gümrük) vergi memurlan ve hakettikle-rinden fazlasını alan kimselerdi.

Günümüzde şu insanlardan şer'an almak hakları bulunmayan mali yüküm­lülükleri zorla, baskı ile alan şu vergi memurlan onlara benzer. Bunlar, ash itibari ile tazminat olarak verilmesi caiz olmayan zekât, miras, oyun ve eğ­lence yerlerini tazminat olarak (ihale yoluyla) verdiler, Çokça var olan ve di­ğer beldelerde de uygulamaya koyulan, bunun dışında yollarda bulunan gö­revliler de bu kabildendir. Bu ise, günahların en büyüğü, en çirkini ve en ağır olanıdır. Bu uygulamalar gasptır, zulümdür, insanlara baskıdır, münkeri yay­gınlaştırmaktır, münker gereğince amel etmektir, bunu sürdürmektir, mün­keri kabul etmektir. Bu işin (vebal itibariyle) en büyüğü ise, şeriatı ve hakim­lik yapma işini de ihaleye (tadmine) çıkartmaktır. İnnâ lillah ve innâ ileylü râciun.'İslâm'dan geriye yalnızca onun şekli kalmıştır. Dinden de yalnızca adı kalmıştır. Bu açıklamayı ise, daha önce geçen ölçü ve tartılar ile ilgili bun­ları eksik yapmaya dair hususlarda mal ile ilgili varid olmuş nehiy de des­teklemektedir.

Yüce Allah'ın: O'na (Allah'a) iman edenleri" buyruğundaki zamirin yüce Allah'ın adına ait olması muhtemel olduğu gibi, yolda oturmak­tan kastın, Hz. Şuayb'a gidenleri engellemek olduğu görüşünde olanlara gö­re zamirin Hz. Şuayb'a da ait olması, yola da ait olması mümkündür.

" Eğriliğini" buyruğu hakkında Ebu Ubeyde ve ez-Zeccâc şöyle de­mektedir: Manevi hususlara dair kullanılır?'1 hu kelimenin "ayn" harfi esre-li, maddi hususlara dair kullanılacak olursa üsip okunur.

Yüce Allah'ın: "Düşünün ki, siz vaktiyle çok az idiniz de sizi çoğalttı"

yani sayınızı artırdı ve fakir iken sizi zengin kılarak servetinizi çoğalttı, de­mektir. Bu da önceleri fakir idiniz, sonraları sizi zengin etti anlamındadır.

"Sabredin." Bu emir, küfür üzere kalmaya devam etmeye dair bir emir de­ğildir, bir tehdittir.

" Eğer içinizden bir kısmı... iriüşse" buyruğunda fiil ma­na nazar-ı İtibara alınarak müzekker olmuştur. Eğer (faili olan "taife bir kı­sım") nazar-ı itibara alınacak olsaydı; lafzının yerine şeklinde gelmesi gerekirdi. [214]

88. Kavminden büyüklük taslayan, İleri gelenler: "Ey Şuayb, seni ve , seninle beraber İman edenleri muhakkak ülkemizden çıkaraca­ğız yahut mutlaka bizim dinimize döneceksiniz" dediler. O: "Ya istemesek de mi?" dedi.

89. "Allah bizi ondan kurtardıktan sonra yine sizin dinînize geri dö­nersek, doğrusu Allah'a karşı yalan uydurmuş oluruz. Ona dön­memiz bizim için olacak şey değildir. Meğer ki, Rabbimİz olan Allah dileye. Rabbimizin ilmi her şeyi kuşatmıştır. Biz, ancak Al­lah'a güvenip dayandık. Rabbimiz, bizimle kavmimiz arasında Sen hak ile hükmet. Sen hükmedenlerin en hayirhsisuı."

Yüce Allah'ın: "Kavminden büyüklük taslayan, ileri gelenler: Ey Şuayb, seni ve seninle beraber İman edenleri muhakkak ülkemizden çıkaraca­ğız yahut mutlaka bizim dinimize döneceksiniz, dediler" buyruğunun anlamı, daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

"Yahut mutlaka bizim dinimize döneceksiniz" sözleri, dinimize gelirsi­niz, onu kabul edersiniz demektir.

Şöyle de denilmiştir: Hz. Şuayb'a tabi olaniar, ona iman etmeden önce kü­für üzere idiler. Yani önceden nasıl bizim dinimiz üzere idiyseniz, tekrar mut­laka bize döneceksiniz, anlamına geiir.

ez-Zeccâc der ki: ("Geri dönmek" anlamına gelen) avdet'in, bir şeyi baş­tan yapmak anlamına gelmesi de mümkündür. Mesala, filan kişiden bana hoş olmayan bir şey avdet etti denilirken, geldi anlamı kastedilir. Velevki, ondan önce hoş olmayan bir şey gelmiş olmasın. Yani, ondan hoş olmayan bir şey bana ulaştı anlamındadır.

Hz. Şuayb onlara: "Ya istemesek de mi?" diye cevap vermişti: Yani, biz istemeyecek olursak bizi buna mecbur mu edeceksiniz? Bu da bizi ya vata­nımızdan çıkmak yahut dininize geri dönmek zorunda mı bırakacaksınız, an­lamındadır. Bu da; eğer siz böyle bir şey yapacak olursanız, gerçekten çok büyük (ve kötü) bir iş yapmış olacaksınız, demektir.

"Allah bizi ondan kurtardıktan sonra yine sizin dininize geri dönersek, doğrusu Allah'a karşı yalan uydurmuş oluruz." Bu sözleriyle, kendilerinin tekrar kavimlerinin dinlerine dönmekten yana ümitlerini kesmelerini söyle­mektedirler.

"Ona dönmemiz bizim için olacak şey değildir. Meğer ki Rabbimiz olan Allah dileye." Ebu İshak ez-Zeccâc der ki: Yani bizim tekrar dininize geri dönüşümüz, ancak Allah'ın meşîetine bağlıdır. Daha sonra Ebu İshak şöy­le der: Ehl-İ sünnetin görüşü budur. Yani, bizim küfre dönüşümüz ancak Al­lah'ın böyle bir şeyi dilemesi halinde sözkonusu olur. Buna göre istisna mun-katı'dır. Burada istisnanın yüce Allah'ın iradesine teslimiyet manasına geldi­ği de söylenmiştir. Nitekim bir başka yerde de şöyle buyurulmaktadır: "Be­nim muvaffakiyetim ancak Allah iledir" (Hud, 11/88). Buna delil, bundan sonra gelen buyruğun: "Rabbimizin ilmi her şeyi kuşatmıştır* şeklinde gel­mesidir. Denildiğine göre bu, bir kimsenin: (Erkek) karga yumurtlayıncaya kadar seninle konuşmayacağım. Deve de iğne deliğinden geçinceye kadar seninle konuşmayacağım sözüne benzer. Çünkü karga hiç bir zaman yumurt-îamaz, deve de iğne deliğine sığmaz.

Yüce Allah'ın: "Rabbimizin ilmi her şeyi kuşatmıştır" yani O, olmuşu da olacağı da bilir.

"İlini'' kelimesi, temyiz olarak nasb edilmiştir.

"Ona dönmemiz bizim İçin olacak şey değildir" buyruğunun, şu anla­ma geldiği söylenmiştir: Siz, bizimle birlikte bulunmaktan hoşlanmadığını­za göre, tekrar aynı kasabanıza dönmeyeceğiz, Bunun yerine biz, sizin ka­sabanızdan çıkacak ve başkasına hicret edeceğiz. "Meğer ki, Rabbimiz olan Allah dileyc." Bizim ona dönüşümüzü isteye. Ancak böyle bir açıkla­ma uzak bir İhtimaldir. Zira kasabaya dönüşü ifade etmek için âyet-i kerime­deki gibi "fi" lıarf-i cerri değil de, "lam" harf-i çerri kullanılır.

Yüce Allah'ın: "Biz ancak Allah'a güvenip dayandık" buyruğu bizim dayanağımız ancak O'dur demektir. Buna dair açıklamalar, daha Önce bir kaç yerde geçmiş bulunmaktadır. (Bk. Âl-i İmran, 3/122. âyetin tefsiri).

"Rabbimiz, bizimle kavmimiz arasında Sen hak İle hükmet." Katade der ki: Yüce Allah onu iki ümmete, Medyen ahalisi ile Ashabu'l-Eyke'ye peygam­ber olarak göndermişti. İbn Abbas da şöyle demektedir: Hz. Şuayb çokça na­maz kılan birisi idi. Kavminin küfür ve isyanlarında devam etmesi uzayıp gi­dince, onların da salah bulacağından ümit kesince, beddua ederek: "Babbi-miz, bizimle kavmimiz arasında Sen hak ile hükmet, Sen hükmedenlerin en hayırlısısın" diye dua etmiş, şanı yüce Allah da onun duasını kabul ede­rek kavmini büyük bir sarsıntı ile helak etmişti. [215]

90. Kavminden kâfir olan ileri gelenler: "Şuayb'a uyarsanız, andol-sun ki, o takdirde muhakkak en büyük zarara uğramış kimseler olacaksınız" dediler.

91- Bunun üzerine şiddetli sarsıntı onları yakalayiverdi de yurtların­da diz üstü çökenler oldular.

92. Şuayb'ıyalanlayanlar, zaten orada oturmamış gibi oldular. Şuayb'ı yalanlayanlar, işte en büyük zarara uğrayanlar onlar oldular.

93- Bunun üzerine onlardan yüz çevirdi ve dedi ki: "Kavmim, an-dolsun ben size Rabbİmin vahiylerini tebliğ ettim. Ve size içten­likle öğüt verdim. Şimdi kâfir bir topluma nasıl tasalanayım?"

"Kavminden kâfîr olan ileri gelenler" kendilerinden daha aşağılarda bu­lunanlara: "Şuayb'a uyarsanız andolsun o takdirde muhakkak en büyük za­rara uğramış kimseler olacaksınız" yani, lıelâk olacaksınız dediler. "Bunun üzerine şiddetli sarsıntı" yani, zelzele; yahut, denildiğine göre çığlık "on­ları yakalayıverdi de yurtlarına diz üstü çökenler oluverdiler." Ashabu'l-Eyke ise, ileride geleceği üzere ez-Zulle (yani, içinde ateş bulunan ve üzer­lerine ateş yağdıran bulut) azabı ile helak edildiler. (Bk. eş-Şuarâ, 26/189). "Şuayb'ı yalanlayanlar zaten orada oturmamış gibi oldular." el-Curcânî der ki: Bu buyruğun yeni bir başlangıç ifadesi olduğu söylenmiştir. Yani, Şuayb'ı yalanlayan kimseler eskiden beri ölüp kalmış kimseler gibi oldular, anlamın­dadır.

"İkamet ettiler," oturdular anlamındadır. Bir yerde ikameti anlatmak için; "Filan yerde ikamet ettim" denilir. "Bir yerde uzun süre kalmak" anlamına da gelir. ise, "konaklanılan yer" demektir. Çoğu­lu da; OjjlîJi) şeklinde gelir. Şair Lebid der ki:

"Ve ben Dâhi s (diye bilinen atın yanş için) koşmasından önce

altı gün ikamet ettim. Eğer bu çok iddiacı nefsin ebediliği olsaydı."

Hatim et-Taî de şöyle de mi ş-.

"Biz uzun bir zaman hem yoksul, hem zengin kalakaldık. Nitekim zamanın günleri arasında zor planı da var, kolay olanı da. Yumuşağtyla, sertiyle zamanın her türMıhalini kazandık. Ve zaman bize bu ikisinin bardağıyla hepsini içirdi. Fakat akrabaya karşı azgınlığımızı artırma di Zenginliğimiz. Ne de fakirlik bizim şerefimizi küçülttü."

"Şuayb'ı yalanlayanlar, işte en büyük zarara uğrayanlar onlar oldular."

Bu, yeni bir hitap başlangıcıdır, lıem yergi ve azarda ileri dereceyi ifade edi­yor, aynca meselenin büyüklüğünü ve önemini tekrar dile getiriyor. Şuayb'ın kavmi: Kim, Şuayb'a uyarsa o da hüsrana uğramış olur. Dedikleri için yüce Allah asıl bu sözü söyleyenlerin hüsrana uğrayan kimseler olduklarını ifade buyurdu.

"Şimdi kâfir bir topluma nasıl tasalanayım?" Ne diye üzüleyim? Üzüldüm," Üzülürüm, üzülüyorum" şeklinde gelir, mastarı; ism-i faili de "Üzülen" şeklinde gelir. [216]

94. Biz hangi memlekete bir peygamber gönderdiysek halkını, yalvarıp yakarsmlar diye mutlaka fakirlik, sıkıntı ve hastalığa uğratmışındır.

95- Sonra bu sıkıntının yerini iyilikle değiştirdik. Nihayet çoğaldı­lar ve: "Atalarımıza da darlık ve genişlik dokunmuştur dediler. Bunun üzerine Biz de kendileri farkında olmadan onları ansı­zın yakalayıverdik.

Yüce Allah'ın: "Biz hangi memlekete bîr peygamber gönder diys ek"

buyruğunda hazfedilmiş bazı ifadeler vardır. Bunlar da şöyledir: Oranın ahalisi de eğer peygamberleri yalanladı ise, mutlaka onları azap ile yakala­yıverdik.

"Halkını, yalvarıp yakarsınlar diye, mutlaka fakirlik, sıkıntı ve hasta­lığa uğratmışladır." Bu buyruğun benzerlerine dair açıklamalar, (el-Bakara, 21X11. âyec, 8. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"Sonra bu sıkıntının yerini iyilikle değiştirdik" yani kuraklıklarını bol-iuk, verimlilik ile değiştirdik. "Nihayet çoğaldılar" buyruğundaki; f \yi-) ke­limesinin "çoğaldılar" anlamına geldiğine dair açıklama tbn Abbas'tan nak­ledilmiştir. İbn Zeyd ise; malları ve evlatları çoğaldı demektir, der.

kelimesi, zıt anlamlı kelimelerden olup hem çoğaldı, hem de izi silinip gitti, anlamına gelir.

Şanı yüce Allah, bu buyruğuyla bizlere, onları sıkıntı ile yakaladığını, bol­luk da verdiğini fakat bu işlerinden vazgeçmeyip şükretmediklerini bildirmek­tedir. Ve "Atalarımıza da darlık ve genişlik dokunmuştur dediler" biz de onlar gibiyiz. "Bunun üzerine Biz de kendileri farkında olmadan" daha çok hasret çeksinler diye "onları ansızın yakalayıverdik." [217]

96. Eğer o ülke halkı iman edip de sakınmış olsalardı, elbette üzer­lerine gökten ve yerden nice bereketler açardık. Fakat onlar ya­lanladılar. Bunun İçin Biz de kazanmakta oldukları yüzünden on­ları yakalayıverdik.

"Eğer o ülke halkı..." buyruğunda geçen; kelimesi, "karye"nin ço­ğuludur. Şelıire karye denilmesi, orada insanların toplanıp bir araya gelme­lerinden dolayıdır. Bu da; "suyu bir araya topladım" anlamını ifade eden; tabirinden alınmıştır. el-Bakara Sûresi'nde (2/57. âyet, 2. başlık­ta) buna dair yeterli açıklamalar geçmiş bulunmaktadır.

"İman edip" tasdik edip "sakınmış" yani, şirkten korunmuş "olsalardı el­bette üzerlerine gökten ve yerden nice bereketler açardık." Yağmur yağ­dırır, bitki bitirirdik.

Bu ise daha önce kendilerinden söz edilen özel bîr takım kavimler hak­kında böyledir. Zira kimi zaman mü'minler geçim darlığı ile imtihan oluna­bilirler. Ve bu onların günahlan için bir keffaret olur. Nitekim Hz. Nuh'un kav­mine şöyle dediği bize bildirilmiştir: "Arkasından dedim ki: Rabbinizden mağfiret isteyin. Çünkü O, çok mağfiret edicidir. Böylece üzerinize semâyı bol bol salıverir," (Nuh, 71/10-11) Hz. Hud'dan da şöyle dediğini haber ver­mektedir: "Ey kavmim, Rabbinizden mağfiret dileyin, sonra O'na tevbe edin ki, üstünüze gökten bol bol (yağmur) göndersin" (Hûd, 11/52).

Böylelikle özel olarak onlara yağmur ve bolluk vadinde bulunmuştur. Bu­nun özel olduğuna da yüce Allah'ın: "Fakat onlar yalanladılar, bunun için Biz de kazanmakta oldukları yüzünden onları yakalayıverdik" buyruğu de­lildir. Yani, peygamberleri yalanladılar. Mü'minler ise peygamberi tasdik et­tiler, yalanlamadılar. [218]

97. Acaba o ülkeler halkı geceleyin uyurlarken azabımızın kendi­lerine geleceğinden emin mi oldular?

98. Yoksa o ülkelerin halkı kuşluk vaktinde oynarlarken de azabı­mızın kendilerine geleceğinden yana emin mi oldular?

"Acaba o ülkeler halkı... emin mi oldular?" buyruğun-daki soru, inkâr İçin, "fe" harfi de atıf içindir. Bunun bir benzeri yüce Allah'ın: "Onlar, cahiliyenin hükmünü mü..." (el-Maide,-5/50> buyruğudur.

"Ülkeler (el-Kura)"dan kasıt Mekke ve çevresidir. Çünkü onlar da Muham-med (sav)'ı yalanladılar. Bunun, bütün ülkeler (karyeler.) hakkında umumî olduğu da söylenmiştir.

"Geceleyin uyurlarken azabımızın kendilerine geleceğinden emin mi oldular? Yoksa, o ülkelerin halkı... azabımızın kendilerine geleceğinden yana emin mi oldular?" buyruğundaki ": yoksa; yahut" kelimesini, el-Haremî adındaki iki kişi[219] ile İbn Âmir atıf için "vav" harfini ibaha (yani bi­rinden biri) anlamını ifade etmek üzere böyle okumuşlardır. Yüce Allah'ın: "Onlardan hiç bir günahkâra veya nanköre itaat etme" (el-İnsan, 76/24) buy­ruğu ile, ister el-Hasenle, İster İbn Sîrin ile otur ifadelerine benzer. Yani: Bun­lar, bu cezalardan herhangi birisinden yana emin mi oldular demektir. Bu­nun da anlamı şudur: Eğer siz bunlardan herhangi birisinden yana emin ol­sanız dahi ötekinden emin olamazsınız. Bununla birlikte; 'in, iki şeyden birisi hakkında kullanılması da mümkündür. Mesela, ben Zeyd'i, yahut Amr'ı vurdum, demek gibi.

Diğerleri ise, "vav" harfini üstün ve ondan sonra hemzeli olarak okumuş­lardır. Böyle okuyanlar da "vav" harfini başına soru hemzesi girmiş atıf har­fi olarak okurlar. Yüce Allah'ın şu: Onlar, ne zaman bir ahidle bağlandılarsa... mı" (el-Bakara, 2/100) buyruğuna benzemektedir.

Yüce Allah'ın: "Kuşluk vaktinde oynarlarken" buyruğunun anlamına gelince, yani onlar kendilerine fayda vermeyen şeylerle meşgul iken demek­tir. Kendisine zarar veren ve fayda sağlamayan işlerle uğraşan herkese "oyun oynayan" denilir. Bu açıklamayı en-Nehhâs zikretmiştir. es-Sıhah'ta da şöy­le denilmektedir: Oyun anlamındaki; bilinen bir şeydir. "Ayn" harfi­nin sakin olması da bu aniama gelir. ise, ardı arkasına oyun oynadı, demektir,  çokça oynayan kişi anlamına gelir. ise, mastar­dır. (Çok oyun oynamak), Çokça oyun oynayan kıza da  denilir. [220]

99. Yahut onlar, Allah'ın azabından emin mi oldular? Hüsranda olan kavimden başkası Allah'ın azabından emin olamaz.

Yüce Allah'ın: Yahut onlar Allah'ın azabından emin mi

oldular" buyruğundaki "Allah'ın meleri", onların melerlerine (hile ve tuzak-lanna) karşılık olarak Allah'ın onlara vereceği azap ve cezası demektir. Onun mekrinin, nimet ve sıhhat ile istidracı anlamına geldiği de söylenmiştir.

100. Yeryüzüne sahiplerinden sonra varis olanlara, hâlâ şu belli ol­madı mı: Eğer Biz dileseydik onları da günahlarından ötürü azaplandmr, kalplerini mühürlerdik de işitmez oluverirlerdi.

Yüce Allah'ın: "Yeryüzüne,., varis olanlara" buyruğu ile Mekke kafirle­ri ve çevresindekiler kastedilmektedir. "Hâlâ şu belli olmadı mı", yani bu hu­sus onlara şu gerçeği açıkça göstermedi mi: *Eğer Biz dileseydik onları da günahlarından" küfürlerinden ve yalanlamalarından "ötürü azaplandırır" onları azap ile yakalar "kalplerini mühürlerdik." Yani Biz, kalplerini mü­hürleriz demektir. O halde bu yeni bir cümledir.[221] Bunun, daha önce geçen "azaplandmr* fiiline atıf olduğu da söylenmiştir. Yani, (her iki fiil de mu-zari anlamım verecek şekilde) azaptandınrız ve mühürleriz anlamına getir. Bu durumda dili geçmiş olan (azaplandırırdık anlamındaki) fiil, (mühürleriz anlamındaki) geniş zaman fiili gibi kullanılmış olur. [222]

101. İşte o beldelerin haberlerinden bîr kısmını sana anlatıyoruz. Gerçekten peygamberleri onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Fakat daha önce yalanladıkları şeylere iman etmediler. İşte Al­lah, kâfirlerin kalplerim böyle mühürler.

"İşte o beldelerin..." Yani, şu helak ettiğimiz beldelerin. Bunlar, daha ön­ce sözü edilen Nuh, Âd, Lût, Hud ve Şuayb beldeleridir. Biz o beldelerin "ha­berlerinden bir kısmını sana anlatıyoruz." Yani, onlara dair haberlerin bir bölümünü sana okuyoruz. Bu anlatılanlar da Peygamber ('sav)'a ve müslü-manlara bir tesellidir.

"Fakat, daha önce yalanladıkları şeylere İman etmediler." Yani, bu kâfirler, eğer heiâk ettikten sonra onları diriltmiş olsaydık, yine iman edecek değillerdi. Bu açıklamayı Mücahid yapmıştır. Bunun bir benzeri de yüce Al­lah'ın şu buyruğudur: "Eğer geri döndürülürlerse, elbette nehy olundukla­rı şeye yine geri dönerler." (el-En'âm, 6/28) İbn Abbas ve er-Rabİ' de şöyle demektedirler: Yüce Allah, onlardan ahid aldığı gün, onların peygamberle­re iman etmeyeceklerini biliyordu.

"Daha önce yalanladıkları şeylere* buyruğu İle kastedilen ise, onları Hz. Adem'in sulbünden çıkartıp da kendilerinden ahid aldığı gün ister istemez iman etmeleri kastedilmektedir. es-Süddî der ki: Onlardan ahid alındığı gün istemeyerek İman ettiler. Dolayısıyla onlar, şimdi hakikaten iman edecek de­ğillerdir.

Şöyle de açıklanmıştır: Onlar kendilerine mucize gösterilmesini istediler. Bu mucizeleri gördüklerinde ise, mucizeyi görmeden önce yalanladıkları şe­ye İman etmediler. Bunun bir benzeri de yüce Allah'ın şu buyruğudur; "Ev­velce ona iman etmedikleri gibi..." (el-En'âm, 6/110) buyruğudur.

"İşte Allah kâfirlerin kalplerini böyle mühürler." Yani, sözü geçen bu kimselerin kalplerini mühürlediği gibi, Muhammed (sav)'ı inkâr eden kâfir olanların kalplerini de böylece mühürler. [223]

102. Onların çoğunda ahde vefa bulamadık. Onların çoğunu gerçek­ten fâsık kimseler bulduk.

Yüce Allah'ın:"Onların çoğunda ahde vefa bulamadık" buyruğunda yer alan; edatı fazladan gelmiştir (zaiddir). Ve bu, cins anlamına delalet eder. (Yani onlarda ahid namına bir şey bulmadık an­lamına gelir). Eğer bu edat olmasaydı, bütün ahidler değil de tek bir ahde bağlılıkları görülmediği anlamı anlaşılabilirdi.

İbn Abbas şöyle demektedir: Yüce Allah bu buyruğu ile Adem'in zürriye-ti olarak yaratıldıkları sırada ruhlardan alınan ahdi kastetmektedir. İşte bu ah­di bozan kimselere "ahdi yoktur" denilir. Yani, adeta ahid vermemiş gibi dav­ranır. el-Hasen der ki: Allah'ın Peygamberler ile kullarına ahdi O'na ibadet edip, O'na hiç bir şeyi ortak koşmamaları demektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Bununla, kâfirlerin bir kaç kısma ayrıldıklarını kas­tetmektedir. Onların çoğunluğunun emanetlerine riâyetleri, ahde vefaları yok­tur. Aralarından bazıları az olsalar dahî, kâfir olmakla birlikte emanete riâyet ederler. Bu açıklama Ebu Ubeyde'den rivayet edilmiştir. [224]

103. Sonra onların ardından Musa'yı âyetlerimizle Flravun'a ve ileri gelenlerine gönderdik. Onlarsa bu âyetlere karşı zalimlik ettiler. Fesatçıların sonu nice oldu, bir baki

"Sonra onların" yani Nuh, Hûd, Salih, Lût ve Şuayb'ın "ardından Musa'yı" yani İmran oğlu Musa'yı "âyetlerimizle" mucizelerimizle "Firavun'a ve ile­ri gelenlerine gönderdik. Onlarsa bu âyetlere karşı zalimlik ettiler." Yani, küfre saptılar ve bu âyetleri (mucizeleri) tasdik etmediler. Zulüm, bir şe­yi konulmaması gereken, haketmediği yere koymak demektir.

"Fesatçıların sonu nice oldu" işlerinin sonunda nereye vardılar; "bir bak." [225]

104. Musa dedi kb "Ey Firavun, ben şüphesiz ki âlemlerin Habbi ta­rafından gönderilmiş bir peygamberim."

105. "Allah hakkında haktan başkasını söylememek bana bir borç­tur. Gerçekten size Rabbinizden apaçık bir delil ile geldim. Ar­tık îsralloğullarını benimle gönder."

106. Dedi ki: "Eğer sen bir âyet İle gelmişsen, haydi onu göster. Eğer doğru söyleyenlerden isen."

107. Bunun üzerine asasını bıraktı, hemen apaçık bir ejderha olu­verdi.

108. Elini çıkardı, ne görsünler, o, bakanlara bembeyaz parlıyordu.

109. Firavun kavminden ileri gelenler: "Muhakkak bu, gayet bilgin bir sihirbazdır" dediler.

110. "Sizi yurdunuzdan çıkarmak istiyor." (Firavun sordu): "O halde ne buyurursunuz?"

111. Dediler ki: "Onu ve kardeşini alıkoy. Şehirlere de toplayıcılar gönder de;

112. "Sana ne kadar bilgin sihirbaz varsa hepsini getirsinler."

Bana bir borçtur" anlamındadır. Bunu; diye okuyanla­rın kıraatine göre de; haktan başkasını söylememeye özellikle gayret göste­ren bir kimseyim, anlamına gelir. Abdullah (b. Mes'ud) kıraatinde ise; Benim vazifem... söylememektir" şeklinde yı zikret-meksizin okumaktadır.

Buradaki; " edatının "be" harf-i cerri gibi anlam verdiği söy­lenmiştir. Yani, ben söylememekle yükümlüyüm anlamına, gelir. Ubey ile el-A'meş'in kıraatinde ise; şeklindedir. Bu daYayla attım, ok attım," derken her iki harf-i cerrin de kullanılmasına benzer. Buna göre; kelimesi, üzerimdeki hak (vazife) budur, anlamına gelir.

"Artık İsrailogullarım benimle gönder" buyruğunun anlamı onları ser­best bırak demektir. Firavun, İsraüoğullarım ağır işlerde çalıştırırdı.

"Bunun üzerine asasını bıraktı" buyruğunda ^bırakmak" anlamındaki "ilkaa" mastarı hem maddi şeyler hakkında kullanılır, hem de manevi şeyler hakkında kullanılır ki, buna dair açıklamalar dalıa önceden (ÂH İmran, 3/151. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır,

" İri, büyük erkek yılan" demektir. Bu yılan çeşitlerinin en büyü­ğünü ifade eder. "Apaçık ise, onun yılan olduğunda en ufak bir karışıklık ve şüphe bulunmaması anlamını ifade eder.

"Elini çıkardı" elini çıkarıp gösterdi. Elini gömleğinin yakasından, yahut da koltuğunun altından çıkardığı söylenmiştir. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de şöy­le buyuru İmaktadır: "Elini de yakana sok. Hastalıksız, parlak, bembeyaz çı­kı verecekt//-"(en-Neml, 27/12). Yani, her hangi bir baraz hastalığı sözkonu-su olmaksızın bembeyaz çıkacaktır. Hz. Musa, oldukça esmer idi, Çıkardık­tan sonra elini tekrar gömleğinin yakasına sokunca yine eli eski rengini al­dı. İbn Abbas der ki: Hz. Musa'nın elinin arz ile sema arasını aydınlatan, yu­karı doğru yükselen bir nuru vardı. Denildiğine göre, eli kar gibi parıldayan bembeyaz bir halde çıkıyordu. Onu yakasına geri götürdü mü, vücudunun sair bölgeleri gibi oturdu.

"Gayet bilgin" sihiri çok İyi bilen demektir.

"Siziyurdunuzdan çıkarmak" yani, Ey Kiptiler topluluğu, bu İsrailogul­larını önünüze geçirmek suretiyle sizi mülkünüzden etmek İstiyor demektir.

"O halde ne buyurursunuz?" Yani Firavun, o halde ne emredersiniz di­ye sordu. Bunun Firavun'un çevresindeki ileri gelenlerin söylediği sözlerden olduğu da söylenmiştir. Yani, çevresindeki ileri gelenler, sadece Firavun'a, ne buyurursunuz diye çoğul kipi ile -zorba ve başkanlara hitab ederken, bu husustaki görüşünüz nedir dercesine- soru sordular. Bununla birlikte bu sö­zü hem ona, hem de yakın arkadaşlarına söylemiş olmaları da mümkündür.

Ne?" sorusundaki ref mahallinde, da anlamında ve nasb mahallindedir. Bu iki bitişik edatın da aynı şey olmalarına rağmen Prabı böyledir.

"Dediler ki: Onu ve kardeşini alıkoy" buyruğundaki;Onu alı­koy" kelimesini Medineliler, Âsim ve el-Kisaî (fiilin aslında bulunan "cim" har­finden sonrakO hemzeyi okumamışlardır. Ancak Verş ile el-Kisaî, "he" har­finin kesresini işba' ile okumuşlardır. Ebu Amr ise, ("cim" harfinden sonra) sakin bir hemze ile ve "he" harfini de ötreii olarak okumuştur. Bu İki oku­yuş, iki ayn söyleyiştir. Her iki şekilde Onu geciktirdim, alı­koydum" denilir. Onu erteledim, anlamındadır. Aynı şekilde îbn Kesir, İbn Muhaysın ve Hişam da böyle okumuşlardır. Şu kadar var ki onlar, "he" har­finin üzerindeki ötreyi işba' ile okumuşlardır. Sair Kûfeliler ise, "he" harfini sakin olarak; diye okumuşlardır. el-Ferra der ki: Bu, arapların bir şivesidir. Onlar, eğer önceki harf harekeli ise, va&l halinde zamir olarak ge­len "he" üzerinde vakıf yaparlar. İşte bu Talha'dır, bize doğru geliyor" demek gibi. Ancak Basralılar bunu kabul etmezler.

Katade der ki: onu hapset, tut, alıkoy" demektir. İbn Abbas ise, onu tehir et, geciktir anlamındadır, der. Bu kelimenin; 'dan geldiği de söy­lenmiştir. Yani, sen onu umutlandır, bırak umutlansın, anlamındadır. Bu gö­rüşü en-Nehhâs, Muhammed b. Yezid'den nakletmektedir. Bu kelimenin "he" harfinin esreli okunuşu ise, itbâ' (Önceki "cim" harfine uydururak) ile oku­nur. Aslı üzere ÖtreÜ okunması da caizdir. Bununla birlikte sakin okunuşunun şiirde ancak istisnai olarak caiz olabilen bir lahin olduğu söylenmiştir.

"Ve kardeşini" anlamındaki kelime,, "onu alıkoy" anlamındaki kelimede yer alan zamire alfediimiştir.

"Toplayıcılar" kelimesi ise hal olarak nasb edilmiştir. "Sana getirsinler" fiili meczumdur. Çünkü, emrin cevabıdır. İşte bundan dolayı (vav harfinden sonra gelmesi gereken) "nûn" hazfedilmiştir.

Âsim müstesna, Küreliler;"İleri derecede ne kadar sihirbaz var­sa" diye okumuşlardır. Diğerleri ise; "Sihirbaz" diye okumuşlardır ki, anlam itibariyle birbirlerine yakındır. Ancak (birinci okuyuşun vezni olanKfe'al" vezni anlam itibariyle daha İteri derecede mübalağa ifade eder. [226]

113. Sihirbazlar Fİravun'a geldi. Dediler ki: "Eğer galip gelen biz olursak herhalde bize bir mükâfat var değil mi?"

114.  "Evet, hem siz elbette yakınlaştırıhmşlardan da olacaksınız" dedi.

Yüce Allah'ın: "Sihirbazlar Fİravun'a geldi" buyruğunda, bu buyrukları dinleyenin bilgisi dolayısıyla haberci gönderilmesi sözkonusu edilmemiştir. İbn Abdi'l-Hakem der ki: Bunlar, on iki nakib idiler. Her bir nakible birlikte de yirmi arif" vardı. Ve her bir afifin emri altında da bin sihirbaz vardı, Hep­sinin başı İse Mukatil b. Süleyman'ın görüşüne göre Şem'un adındaki birisi idi.

İbn Cüreyc der ki: Bu sihirbazlar el-Arîş, Feyyûm ve İskenderiyye'den her bir şehirden üçte bir olmak üzere dokuzyüz kişi İdiler.

İbn İshâk ise şöyle demektedir: Bunlar onbeş biasihirbaz idiler. Bu, İbn Vehb'den de böylece rivayet edilmiştir. Sayılarının oniki bin kişi olduğu da söy­lenmiştir. İbnü'l-Münkedir ise, seksen bin kişi olduklarını söylemiştir. Ondört bin kişi oldukları söylendiği gibi, er-Rîf den, üçyüz bin sihirbaz, es-Said böl­gesinden üçyüz bin sihirbaz, el-Feyyum ve çevresinden de üçyüz bin sihir­baz olduklan da söylenmiştir. Hepsinin yetmiş kişi oldukları söylendiği gibi, yetmiş üç kişi olduklan da söylenmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Rivayet olunduğuna göre, sihirbazlarla birlikte üç yüz devenin taşıdığı ip­ler ve asalar da vardı. Hz. Musa'nın ejderhaya dönüşen asası bunların hep­sini yutuvermişti. İbn Abbas ve es-Süddî der ki: Ağzım açtığı vakit, bu ağız açıklığı seksen zirai bulurdu. Alı çenesi yerde, üst çenesi ise köşkün suruna kadar yükselirdi. Ağzının genişliğinin kırk zira olduğu da söylenmiştir. Doğ­rusunu en iyi bilen Allah'tır.

Fİravun'a, onu yutmak üzere gitmiş, o ise tahtından kendisini atarak, bu ejdarhadan kaçıp Hz. Musa'ya sığınmıştı. Hz. Musa da onu yakalamakla birlikte eski hali asaya dönüvermişti. Velıb der ki: Asa korkusundan yirmi-beş bin kişi ölmüştü.

"... Herhalde bize bir mükâfat var, değil mi dediler." Yani, bize bir takım ödüller ve mallar verilecek değil mi? Burada "fe" harfi getirilerek; De­diler," denilmemiştir, Çünkü, bununla Firavun'un yanına ge1diklerindefbu söz­leri söyledikten kastedilmiştir. Bu buyruk, (soru edatsız olarak)Mu­hakkak bizim için... vardır" şeklinde haber kipi suretinde de okunmuştur. Bu, Nafi' ve İbn Kesir'in kıraatidir.

Bu sözleriyle Firavun'u, galip gelmeleri halinde kendilerine bir miktar mal vermekle mükellef tutmuş oldular. Firavun da kendilerine: "Evet, hem siz el­bette yakınlaştırıLrmşlardan da olacaksınız" diye cevap verdi. Yani, bizim

nezdimizde oldukça yüksek bir mevkiye çıkartılacak kimselerden olacaksı­nız diyerek, onlara istediklerinden fazlasını da vadetti.

Denildiğine göre onlar, galip geldikleri takdirde kendi kanaatlerine göre kendilerine böyle bir mükâfat biçtiler. Yani, galip gelecek olursak bize bir mü­kâfat bir ücret verilmesi gerekir, diye düşündüler.

Nâfi' ve İbn Kesir dışındaki diğer kıraat âlimleri ise, Firavun'dan durumu öğrenmek anlamında istifham (soru) ile okumuşlardır. Yani, galip gelecek olurlarsa, Firavun kendilerine bir mükâfat verecek mi, vermeyecek mi diye sorup bu hususta Firavun'a karşı kesin bir ifade kullanmadılar. Bunun yeri­ne ondan sadece böyle bir şey yapıp yapmayacağı hususunu öğrenmek is­tediler. O da onlara: Evet, galip geldiğiniz takdirde size hem mükâfat var, hem de yakınlaştırılmak, diye cevap verdi. [227]

115. "Ey Musa, sen mi ilk atacaksın, yoksa Uk atanlar biz mi olalım" dediler.

116. "Siz atın* dedi. Onlar bırakınca, insanların gözlerini büyüle-diler ve onlara korku saldılar. Ve böylece büyük bir sihir or­taya koydular.

117. Biz de Musa'ya: "Asanı bırak" diye vahyettik. Bir de ne görsün­ler! Onların uydurup düzdüklerini yakalayıp yutuyor.

Sihirbazlar, Uz. Musa'ya karşı, edebe riâyet ettiler. İşte bu da onların iman etmelerine sebep teşkil etmişti, Âyet-i kerimedeki; el-Kisaî ve el-Fer-râ'ya göre; ya bırakma işini sen yaparsın... anlamında olmak üzere nasb ma-hallindedir. Şairin şu mısraı da bu kabildendir:

"(Yoksa) binmek (ini) dediler. Biz de, işte bu bizim adetimizdir, dedik."

"Siz atın dedi" buyruğu ile ilgili olarak, el-Ferra ifadede hazf olduğunu söylemiştir. Buyruğun manası şudur: Musa onlara dedi ki: Siz asta Rabbini-ze galip gelemeyecek, O'nun âyetlerini iptal edemeyeceksiniz, Bu ifade ise, İnsanların sözleri arasında benzeri getirilemeyecek ve buna güç yetire-meyecekleri Kur'anın mucizevi ifadelerindendir.

Kur'an bir kaç kelime ile oldukça kapsamlı pek çok manayı ifade edebil­mektedir.

Bunun tehdit olduğu da söylenmiştir. Yani hayır, siz öncelikle atınız. Başı­nıza gelecek rezillik ve rüsvayiığı da göreceksiniz, demektir. Zira, Hz. Musa'nın büyü yapılmasını emretmesini kabul etmeye imkân yoktur. Şöyle de açıklan­mıştın Hz. Musa'nın onlara, bu işi yapmalarını emretmesi, onların yalancılık­larını ve gerçekleri değiştirip sulandırmalarını ortaya çıkarmak içindi.

"Onlar, bırakınca" yani, iplerini ve asalarını yere atınca, "insanların göz­lerini büyülediler." Yani, onların gözlerine hakikati olmayan hayeller gös­terdiler ve gözlerinin sağlıklı bir şekilde idrak etmelerini önlediler. Bunu da gözbağcılık ve el çabukluğu gibi, görenlere gerçekleri sulandırarak hayal gös­termeleri suretiyle yapmışlardı. Nitekim el-Bakara Sûresi'nde (2/102. âyet, 3. başlık ve devamında) geçmiş bulunmaktadır.

"Büyük bir sihir" buyruğunun anlamı ise, onlara göre büyük bir sihir idi demektir. Çünkü, yaptıkları büyü gerçekten pek çok idi. Ama gerçekte bü­yük değildi.

İbn Zeyd şöyle demektedir: Bu toplanma İskenderiye'de olmuştu. Yılanın kuyruğu ise, Buhayra'nsn ta arkasına kadar ulaşmıştı. Başkası ise şöyle de­mektedir: Yılan, ağzını açarak onların yere bıraktıkları ip ve sopalarını yut­maya başladı.

Yine denildiğine göre, onların yere bıraktıkları, içinde civa bulunan ve de­riden yapılmış bir takım iplerdi. Bu ipler harekete geçti ve bunlar yılandır, dediler.

Hafs, "lâm" harfini sakin ve tahfif ile (şeddesiz olarak) okumuş ve böy­lelikle bunu; Yuttu, yutar"dan muzari bir fiil olarak kabul etmiştir. en-Nehhâs der ki: Bu kıraate göre; dJİîi ) şeklinde okuyuş da caizdir. Çün­kü bu da; dan gelmektedir.

Diğerleri ise şeddeli ve "lam" harfini üstün olarak okuyup 'in, ge­niş zaman fiili (muzari) diye okumuşlardır. Bir şeyi alıp yakalamayı yahut da yutmayı anlatmak kastı İle;  O şeyi alıp yuttum," denilir. ise, "alır, yutar" şeklinde aynı anlama gelir. Ebu Hatim der ki: Bana kıraatlerin birisinde bunun; şeklinde "mim" harfi ile ve "kat"" harfi şeddeli olsrak okunduğuna dair bilgi ulaşmış bulunuyor. Şair der ki:

"Sen, Musa'nın asesisin ki, o

Sihirbazın uydurduğu iftirayı ahp yutan."

Bu beyit; şeklinde (âyet-i kerimenin lafzında olduğu gibi) de ri­vayet edilir.

"Uydurup düzdüklerini" yani, yalan olarak ortaya koydukla­rını... Çünkü onlar ip getirmiş ve iplerin içerisine cıva yerleştirmişlerdi. So­nunda bu ipler hareket etmeye başlamıştı. [228]

118. İşte böylece hak yerini buldu. Onların yapmakta oldukları şey­ler de boşa çıktı.

119. Artık oracıkta yenilmiş oldular, küçülmüşler olarak geri dön­düler.

120. Sihirbazlar ise hep birden secdeye kapandılar.

121. Dediler ki: "İman ettik âlemlerin Rabbine;

122. "Musa ve Harun'un Rabbİne."

"işte böylece hak yerini buldu" buyruğunu Mücahid, hak üs­tün geldi, açıkça ortaya çıktı diye açıklamıştır. "Küçülmüşler olarak geri dön­düler" buyruğundaki Küçülmüşler olarak" kelimesi, hal olarak nasbedilmiştir. Bunun fiili ise, şeklinde gelir.

Yani, Firavun'un kavmi de Firavun da onlarla birlikte olmak üzere zelil düş­müşler, kahrolmuşlar ve yenik düşmüşler olarak geri döndüler. Sihirbazlar ise iman ettiler. [229]

123. Firavun: "Ben size İzin vermeden önce mi ona iman ettiniz? Bu, şüphe yok ki ahalisini oradan çıkarmanız için şehirde kurdu­ğunuz gizli bir tuzaktır. Yakında bileceksiniz" dedi.

124. "Mutlaka ellerinizi, ayaklarınızı çaprazlama keseceğim. Son­ra da muhakkak topunuzu astıracağım."

125. uBİz, muhakkak Rabbimize dönücüleriz" dediler.

126. "Sen bizden ancak Rabbİmizin âyetlerine, onlar bize geldiğin­de iman ettik diye intikam alıyorsun. Ya Rab, üzerimize sabır yağdır ve müslümanlar olarak canımızı al."

"Firavun: Ben size izin vermeden önce mi ona iman ettiniz... dedi-" Sö­zü ile sihirbazların yaptıklarını red ve İnkâr etmek istemişti. "Bu şüphe yok kî ahalisini oradan çıkarmanız için şehirde kurduğunuz gizli bir tuzak­ta-." Yani, bu hususta Mısır'ı elegeçirmeniz için sizinle onlar arasında bir an­laşma cereyan etmiştir. Şunu demek İstemişti: Siz bu işi, bu sahraya (düzlü­ğe) gelip ortaya çıkmadan önce Mısır şehrinde kendi aranızda kararlaştırmış idiniz.

"Yakında bileceksiniz." Bu sözleriyle onları tehdit etmişti. İbn Abbas der ki: İlk çarmıha gererek asan, sağ el ile sol ayak, sol el ile sağ ayak şek­linde'çaprazlama el ve ayakları ilk kesen kişi Fİravun'dur. Bu da el-Ha-sen'den nakledilmiştir.

"Sen bizden ancak Rabbİmizin âyetlerini., iman ettik diye intikam alı­yorsun" buyruğundaki:  İntikam alıyorsun" kelimesini el-Hasen "kaf' harfini üstün olarak okumuştur. el-Ahfeş der ki: Bu bir söyleyiştir. Çün­kü, Ben bu işi red ve inkâr ettim,*1 denilir. Bu ifadelerin an­lamı da şöyle olur: Sen ancak bizim Allah'a iman edişimizi çirkin görüyor, red-

dediyorsun. Halbuki o, hakkın kendisidir.

"Onlar" yani, Rabbimizin âyet ve beyyineleri "bize geldiğinde" onlara "iman ettik diye" bizden "intikam alıyorsun."

"Ya Rab, üzerimize sabır yağdır." Yani, el ve ayaklarımızı keseceği ve bi­zi asacağı vakit sabrı üzerimize bol bol dök. "Ve müslümanlar olarak canı­mızı al." Denildiğine göre Firavun, sihirbazları yakalayıp onları nehrin ke­narında parçaladı. Sihirbazların imanı ile birlikte de Hz. Musa'ya altı yüz bin kişi iman etti. [230]

127. Firavun kavminden ileri gelenler şöyle dedi: "Musa ve kavmi­ni yer yüzünde fesadçdık etsinler, seni ve ilâhlarım terk etsin-ler diye mi bırakacaksın?" O da: "Oğullarını öldürür yalnız ka­dınlarını diri bırakırız. Şüphesiz biz, onların üzerinde kahre­dici güce sahibiz" dedi.

128. Musa kavmine: "Allah'tan yardım dileyin ve sabredin. Şüphe­siz ki yer yüzü Allah'ındır. Kullarından dilediğine onu miras verir. İyi âkibet ise takva sahiplerinin olacaktır" dedi.

Yüce Allah'ın: "Firavun kavminden ileri gelenler şöyle dedi: Musa ve kavmini yer yüzünde" tefrikaya düşürmeleri ve topluluğu dağıtmaları sure­tiyle "fesatçılık etsinler, seni ve ilâhlarını terketsinler diye mi bırakacak­sın?" Bu buyrukta yer alan; "Seni... terketsinler" buyruğu, "ra" har­fi istifhamın cevabı olarak nasb İle okunmuştur. "Vav" ise, "fe" harfi yerine gelmiştir.

"İlâhlarını" buyruğu ile ilgili olarak da el-Hasen şöyle demektedir: Fira­vun, kendisi putlara tapıyordu. O, hem kendisi putlara tapıyor, hem de kendisine tapılıyordu. Süleyman et-Teymî der ki: Bana ulaştığına göre Fira-

vun ineğe tapıyor idi. Yine et-Teymî der ki: Ben, el-Hasen'e: Acaba Firavun herhangi bir şeye ibadet ediyor muydu, diye sordum. O şöyle dedi: O, boy­nuna yerleştirmiş olduğu bir şeye tapıyordu.

Denildiğine göre 'ın anlamı, ("senin ilahlarını" değil de) "sana ita­ati" şeklindedir. Nitekim yüce Allah'ın: "Onlar Allah'ı bırakıp hahamlarını ve rahiplerini rabler edindiler" (et-Tcvbe, 9/31) diye buyurulmuştur. Halbu­ki onlar, haham ve rahiplerine ibadet etmemişler, ama itaat etmişlerdi. O hal­de bu, bir örneklendirınedir.

Nuaym b. Meysere şeklinde ref ile; : Ve o seni terkeder" takdirinde okumuştur. el-Eşheb el-Ukaylî ise, ötrenin ağırlığı dolayısıyla öt-relisinden tahfif edilmiş olarak;  şeklinde "ra" harfini sakin olarak oku­muştur. Enes b. Malik ise, "ra" harfini Ötreli ve başta muzaraat harfi "nun" ol­mak üzere; Seni terk edelim..." şeklinde; Musa'yı hayatta bırakacak olursa, ona ibadeti kendilerinin de terk edeceğini bildirmek anlamında oku­muştur.

Ali b. Ebi Talib, İbn Abbas ve ed-Dahhâk ise, (şeklinde; "sana iba­deti" diye okumuşlardır. Bu okuyuşa göre ise, Fİravun'a ibadet ediliyor, kendisi ise başkasına ibadet etmiyordu. Yani o, sana yaptığı ibadetini terk mi etsin, anlamındadır.

F,bu Bekr el-Enbarî de der ki: Bu kıraati benimseyenlerin görüşlerine gö­re Firavun: "Ben sizin en yüce rabbinizim" (en-Nâziât, 79/24) ile: "Sizin ben­den başka bir ilahınız olduğunu bilmiyorum" (el-Kasas, 28/38) deyince, ken­disinin bir rabbi ve bir ilahesi (tanrıçası) olmasını reddediyordu. Bunun üze­rine ona: Sem' de insan/arın sana ibadetlerini de terk etmesi an/amınrfa, se­ni ve sana ibadeti terk etsin diye mi şeklinde ona cevap verilmişti. Ancak, ön­ceden de geçtiği gibi, genel olarak kıraat, . İlahlarım şeklindedir. Bu ise, Firavun'un, kendisinin bir rabbi olduğunu bilmekle birlikte zahiren ru-bubiyet iddiasında bulunmuş olması görüşüne dayanır. Bunun delili ise, ölü­mün yaklaşması esnasında; "İsrailoğullannın iman ettiklerinden başka bir iiıtî olmadığına inandım" (Yunus, 10/90) demiş olmasıdır. Ancak, onun için tnie Kapısının kapatılmasından sonra bu sözleri söylediği için kabul olun- 3ü sözü söylemeden önce ise, onun, âlemlerin Rabbi dışında gizlice jdığ: bir ilahı vardı. Bu açıklamaları el-Hasen ve başkaları yapmıştır.

V-ıey'in kıraatinde ise âyetin bu bölümü şu şekildedir:

Musa'yı ve kavmini ibadeti terketmiş oldukları halde, yer yüzünde fesad çıkarsınlar terk edeceksin?"

Ve senin tanrıçam" okuyuşu ile ilgili olarak şu açıklama yapılmıştır: O, bir ineğe tapıyordu. Bir ineğin güzel olduğunu gördü mü, hemen ona ibadet edilmesini emrederdi ve şöyle derdi: Ben hem sizin rabbinizim, hem de bunun labbiyim. İşte bundan dolayı yüce Allah: "Onlar için böğü-ren bir buzağı cesedi çıkardı" (Tâ-Râ, 20/88) diye buyurmuştur. Bunu, İbn Abbas ve es-Süddî zikretmişlerdir.

ez-Zeccâc da der ki: Firavun'un küçük bir takım putları vardı. Kavmi, Fı-ravun'a yakınlaşmak kastı ile bu küçük putlara tapıyorlardı. O bakımdan iba­det ona nisbet edilmiş, bundan dolayı da o: "Ben sizin en yüce rabbinizim' demişti.

İsmail b. İshâk da der ki: Firavun'un: "Ben sizin en yüce rabbinizim" de­miş olması, onların Firavun'dan başka bir şeylere de İbadet ettiklerini gös­termektedir. Şöyle de denilmiştir. İbn Abbas'ın kıraatine göre "el-İlâhe"den kasıt Firavun'un tapındığı inektir. O, bununla güneş i kastetmiştir de, denil­miştir. Çünkü onun kavmi güneşe tapıyordu. Nitekim şair şöyle demiştir:

"Ve güneş batmadan önce alel-acele yola koyulduk,"

Firavun, daha sonra kavmine teselli vererek: "Oğullarını öldürürüz..." de­di. ( JxiLi ): (Oğullarını) öldüreceğiz" şeklinde şeddesiz okuyuş, Nâfi' ve İbn Kesir'in kıraatidir. Diğerleri ise çokluk anlamı ifade edecek şekilde şed­deli okumuşlardır.

"Yalnız kadınlarını diri bırakırız." Yani, onların size zarar vereceklerin­den korkmayımz. "Şüphesiz biz onların üzerinde kahredici güce sahi­biz." Bu sözleriyle kavmine teselli verdi. Firavun'un, Musa'yı öldürürüz de­memesi, onu öldüremeyeceğini bilmesinden dolayıdır.

Satd b. Cübeyr'den şöyle dediği nakledilmektedir. Firavun'un kalbi, Mu­sa'nın korkusu ile dolup taşmıştı. O bakımdan Musa'yı gördü mü, bir eşek gi­bi küçük abdestini yapardı. Hz. Musa'nın kavmine Firavun'un bu söyledikle­ri ulaşınca, onlara: "Allah'tan yardım dileyin ve sabredin. Şüphesiz ki yer­yüzü Allah'ındır. Kullarından dilediğine onu miras verir" diyerek onları Al­lah'ın kendilerine Mısır topraklarını miras vereceği hususunda umutlandırdı.

"İyi akibet ise takva sahiplerinin olacaktır." Yani, cennet takvahların-dtr, dedi. Her şeyin akibeti, o şeyin sonu demektir. Fakat bu kelime mutlak olarak kullanılacak olursa ve; akibet filanın oldu, denilecek olursa, örfen bu­nun hayırlı ve iyi akibet anlamı vardır. [231]

129- "Sen bize gelmezden evvel de, geldikten sonra da İşkenceye uğ­ratıldık" dediler. Dedi kî: "Umulur ki Rabbiniz düşmanınızı he-îâk eder ve sizi yeryüzünde halîfeler kılar. O zaman da sizin na­sıl davranacağınıza bakacaktır."

"Sen bize gelmezden evvel. Yanı, senı'n doğumun sırasında erkek çocuk­ların öldürülmesi, kadınların da köleleştirilmesi suretiyle "geldikten sonra da İşkenceye uğratıldık, dediler." Şimdi de aynı ceza bize tekrar uygulana­cak diyerek Firavun'un yaptığı tehdidi kastediyorlardı.

Şöyle de açıklanmıştır: Daha önceden kendilerine yapılan işkenceler ve eziyetler îsrailoğullannı günün ortasına kadar (Kıplilerin çalıştırmaları) ge­ri kalan bölümünde ise kendileri için kazansınlar diye serbest bırakmaları idi. Onun gelişinden sonraki eziyet ve işkence ise, yemeksiz ve bir şey içmeden gündüzün tamamı kendi işlerinde çalıştırmalarından ibarettir. Bu açıklama­yı da Cuveybir yapmıştır. el-Hasen der ki: Önceki işkence de sonraki işken­ce de aynı şeydir, bu da onlardan cizye almaktan ibaretti.

"Dedi kî: Umulur ki Rabbiniz düşmanınızı helak eder. Ve sizi yeryüzün­de halifeler kdar" buyruğundaki: Umulur ki" ifadesi, Allah tarafın­dan kendisi hakkında kullanıldığı takdirde vücub ifade eder, Yüce Allah on­lara olan vadini yeniledi ve gerçekleştirdi. Mısır'da da Davud ile Süleyman (iki­sine de selam olsun) dönemlerinde halife kılındılar. Beytülmakdis'i de -ön­ceden de geçtiği gibi- Yuşa b. Nûn ile birlikte fetlı ettiler. Rivayet edildiğine göre onlar bu sözlerini Hz. Musa onları Mısır'dan çıkartıp, arkalarından da Fi­ravun onları takip edince, önlerinde deniz, arkalarında da Firavun'un bulun­duğu sırada söylemişlerdi. Allah Firavun'u ve kavmini suda boğmak, kendi­lerini de kurtarmak suretiyle onlara olan vadini gerçekleştirdi.

"O zaman da sizin nasıl davranacağınıza bakacaktır." Bu buyruğun benzerleri daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Yani, karşılığı verilmesi gereken amellerde nasıl bulunacağınızı görecektir. Çünkü yüce Allah onlar hakkında bilgisine göre karşılık vermez. Onların yaptıklarına uygun olarak karşılık verir. [232]

130. Andolsun ki Biz, Firavun hanedanını belki düşünüp ibret alır­lar diye yıllarca kuraklıkla ve ürün kıtlığı ile sıkıntıya düşür­dük.

Yüce Allah'ın: "Andolsun ki Biz, Firavun hanedanını... yıllarca kurak­lıkla... sıkıntıya düşürdük" buyruğunda onların kuraklığa maruz bırakıldık­ları anlatılmaktadır. Hadis-i şerifte de: ""Al­lah'ım, Sen bu yıllan onlar hakkında Yusuf'un (döneminde görülen) kurak­lık yılları gibi yıllar kıl[233] diye buyurulduğu nakledilmektedir. Araplar ara­sında "yıllar" anlamına gelen; 'deki "nûn"u i'rab ile okuyanlar vardır. el-Ferrâ da şu beyiti nakletmektedir:

"Geçen yılların benden birşeyler aldıklarını görüyorum.

Tıpkı hilalin gözükmediği gecelerde gecenin ondan birşeyler aldığı gibi."

en-Nehhâs da der ki: Sibeveylı ise bu beyiti, "nün" harfini üstün olarak nakletmektedir. Ancak o, burada başka türlüsü caiz olmayacak şekilde bir be­yit nakletmiştir, Onun da son mısraı şöyledir:

"Ve ben kırk yılı aşmış bulunuyorum."

el-Ferrâ, Beniâmirlilerden, onların: "Ey filan, ben onun yanında yıllarca ikamet ettim," şeklinde bu kelimeyi munsarıf olarak

kullundtklarmı nakletmiştir. Devamla der ki: Temimoğulları İse bunu mun-sarıf kabul etmez ve: Ey fiian, onun yıllan geçti," derler. ise, Yılın çoğuludur. Burada ise, anlamında değil, ku­raklık anlamındadır. Nitekim; Topluluk kuraklığa mübtelâ oldu," ifadesi buradan gelmektedir. Abdullah b. ez-Ziba'rî de şöyle demektedir:

"O yücelerin Amrt {Peygamberimizin dedesi Abdulmuttalib'in babası Haşim b. Abdimenafı kastetmektedir) kavmine tirit hazırladı. Ve Mekke'nin yiğitleri kıtlık ve kuraklık içinde idiler."

"İbret alırlar" yani, öğüt alırlar, kalpleri yumuşar "diye..." [234]

131. Fakat onlara İyilik geldiğinde: "Bu zaten bizim hakkımızdır" dediler. Eğer kendilerine bir fenalık gelirse, Musa ve berabe­rindekilerin uğursuzluğu olarak kabul ederlerdi İyi bilin ki, onların uğradığı uğursuzluk ancak Allah tarafındandır. Fakat onların çoğu bilmezler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız: [235]

1. İnanmayanların Yanlış Değerlendirmelerine Bir Örnek:

Yüce Allah'ın: "Fakat onlara bir iyilik geldiğinde" buyruğu ile kastedi­len, bolluk ve genişlik geldiğinde demektir. "Bu zaten bizim hakkımızdır." Yani bu bize biz onu hakettiğimiz için verildi, derler. "Eğer kendilerine bir fenalık gelirse" kıtlık, kuraklık ve hastalık isabet ederse demektir. Bu on­ların uğursuzluk diye adlandırdıkları şeydir ki, bir sonraki başlığın konusu­dur. [236]

2. Uğursuzluk İnanışı:

"Musa ve beraberindekilerin uğursuzluğu olarak kabul ederlerdi." Ya­ni, onun uğursuzluğu dîye bilirler ve çekinirlerdi. Bunun bir benzeri de yü­ce Allah'ın şu buyruğudur: "Şayet onlara bir musibet dokunursa; 'bu senden­dir'derler" (en-Nisa, 4/78). Buradaki; Uğursuzluğu olarak kabul ederler" kelimesinin aslı; şeklinde olup, "te" harfi "tı"ya idğam olunmuştur. Tallıa ise mazi bir fiit olarak, Uğursuzluğu olarak ka­bul ettiler, diye okumuştur. Bu fiil aslı itibariyle uğursuz kabul etmek ve bu maksatla kuşlan uçurtmak anlamını ifade eden; 'dan gelmek­tedir. Daha sonra bu kelimelerin kullanılışı gittikçe çoğaldı ve sonunda her­hangi bir şeyi uğursuzluk kabul eden herkes hakkında; "Uğursuz ka­bul etti," fiili kullanılır oldu.

Araplar, Yemen tarafından gelen kuşları uğur kabul eder, buna Sânih der­lerdi. Buna karşılık Kuzey larafından geleni de uğursuzluk kabul ederler ve buna da el-Bârih derlerdi. Aym şekilde karga sesini de uğursuz kabul eder ve bunu ayrılık diye yorumlarlardı. Kuşlann biri birlerine karşılıklı olarak ötüş­melerini de bir takım hususlara delil kabul ediyorlar, alışılmadık vakitlerde çıkardıkları sesleri de benzeri şekilde yorumluyorlardı. Aynı şekilde ceylan­ların güneye yahut kuzeye doğru gidişlerini de te'vil ediyorlar ve ceylan ku­zeye doğru gitti mi: "Artık kuzeye doğru gidenden sonra benim için, güne­ye doğru gelecek bulunur mu" derlerdi. Şu kadar var ki, onlara göre en güç­lü yorum, bütün kuşlar hakkında meydana gelen bu uğur yorumları idi. O bakımdan bütün bu gibi açıklamalar hakkında kendileri (kuş kelimesi ile ay­nı kökten gelen) "tetayyur" adını kullanırlardı.

Arap olmayan kavimler de bazı şeyleri uğur ve uğursuzluk sayarlar. Me­sela sabahleyin öğretmenine götürülen küçük bir çocuğu gördükleri vakit, bunu uğursuz kabul ettikleri halde, küçük bir çocuğun öğretmenin yanından evine dönüşünü görmeyi uğur kabul ediyorlardı. Su taşıyıcının sırtında ol­dukça dolu ve ağzı kapanmış bir kırba görmeyi uğursuzluk, buna karşılık bu su taşıyıcısının (sakanın) kırbasını boş ve ağzı açık olarak görmeyi de uğur kabul ediyorlardı. Sırtında ağır yük taşıyan hamalı ve ağır yük taşıyan bine­ği görmeyi uğursuzluk kabul ederler, buna karşılık yükünü sırtından bırak­mış hamalı, sırtından yükü indirilen bineği görmeyi de uğur kabul ediyor­lardı. İstâm ise, hangi kuş olursa olsun ve hangi halde öterse ötsün, kuşun işitilen sesinden dolayı uğura veya uğursuzluğa yorumlamayı yasaklamıştır. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Kuşları yumurtaları üzerinde bırakı­nız (onları ürkütmeyiniz).[237]

Çünkü cahiliye dönemi insanlarının pek çoğu bir ihtiyacını görmek iste­diği takdirde yuvasında bulunan kuşların yanına gider ve kuşları ürkütürdü. Sağ tarafa doğru uçacak olurlarsa o da işini görmeye giderdi. Bu da onlara göre Sânih (uğurlu) kabul edilirdi. Sol tarafa doğru uçarsa, işini görmeye git­mez, geri dönerdi. Bu da onlara göre Bârih (uğursuz) kabul edilirdi. İşte Pey­gamber (sav); "kuşian yuvalarında yumurtaları üzerinde bırakınız (onları ür­kütmeyiniz)" diye buyurarak bu işi yasaklamıştır. Hadis-i şerifte yuva anla­mında bu kelime; şeklinde vasid olmakla birlikte Arapça bilginle­ri bunun; şeklinde kullanıldığın! söylerler. İmriu'1-Kays der ki:

"Ve henüz kuşlar yuvalarında iken bazan sabah erkenden çıkarım."

lıef türlü kuş yuvasının adıdır. İse, kuşun yumurta bırak­tığı ve kuluçkaya oturduğu her yerdir. Bu da ağaç ve duvarlardaki çatlaklar­da olur. Kuşun yumurtaları üzerine kuluçkaya oturmasını anlaimak üzere; denili r.

Yine araplar arasında kuşiarın uçuşunu uğur saymayı kabul etmeyen, bu­na hiçbir değer atfetmeyen kimseler de var ve bu işi yalanlayanları övenle­ri de vardır. Mesela el-Mu rakkas şöyle demektedir:

"Andolsun ki, sabahleyin yola çıktım. Esasen ben

Ne bir göçeğen kuşunun, ne de kara karganın yanına sabah gitmeyen birisiydim.

Baktım ki, soldan gelenler sağdan gelenler gibidir,

Sağdan gelenler de soldan gelenler gibidir."

İkrime der ki: İbn Abbas'ın yanında bulunuyordum. Öten bir kuş geçti. Orada bulunanlardan birisi: Hayırdır hayırdır deyince, İbn Abbas şu cevabı verdi: Bu kuşun yanında ne hayır olur, ne de şer.

İlim adamlarımız der ki: Kuşların çıkardıkları seslerin insanlar tarafından yorumlanan şeylerle hiç bir ilgisi yoktur. Gelecekte olacağa dair haber ver­mek şöyle dursun, olana dair bile bir bilgileri yoktur. İnsanlar arasında kuş-ların dilinden anlayan kimse de yoktur. Bundan tek istisna yüce Allah'ın bu hususta Hz. Süleyman'a özel olarak öğrettiğidir. O halde kuşların uçuşların­dan uğur ya da uğursuzluğa dair sonuçlar çıkarmak batıl şeyler arasına ka­tılır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: "Yalan rüya anlatan yahut kâhin­lik yapan ya da kuşların uçuşundan uğursuzluk sonucu çıkartarak yolculu­ğundan geri dönen bizden değildir."[238]

Ebû Dâvûd da Abdullah b. Mes'ud'dan, o, Peygamber (sav)'dan şöyle bu­yurduğunu rivayet etmektedir: "-Üç defa- kuşların uçuşundan uğur (ya da uğursuzluk) çıkartmak bir şirktir ve bizden değildir. Ancak...[239] Fakat yüce Al­lah bunu tevekkül ile giderir. "[240]

Abdullah b. Amr b. el-Âs da Rasulullah (sav)'ın şöyle buyurduğunu riva­yet etmektedir: "Kuşların, ihtiyacını görmekten geri döndürdüğü kimse şirk koşmuş olur." Peki Ey Allah'ın Rasulü, bunun keffareti ne olur diye sorulun­ca, şöyle buyurdu: "Böyle yapan bir kimse, şunlan söyler:

"Allah'ım, senin uğurundan başka uğur, senin hayrından başka bir hayır yoktur. Senden başka da bir ilah yoktur" der, sonra da İhtiyacını görmeye gider."[241]

Bir diğer haberde de şöyle denilmektedir: "Sizden herhangi bir kimse böy­le bir şey hissedecek olursa;

"Allah'ım, iyilikleri ancak sen verirsin, kötülükleri ancak sen giderirsin. İta­ate, güç ve serden korunmaya kuvvet ancak Sendendir" deyiversin. Sonra da yüce Allah'a tevekkül ederek işine gitsin. Şüphesiz ki Allah, bundan dolayı içinde duyduklarına karşı ona yeterli olacaktır ve yüce Allah onu düşündü­ren şeye karşı ona yetecektir.[242]

el-Maide Sûresi'nde (5/3. âyet, 19. başlıkta) tefe'ül (uğura yormak) ne te-tayyur (uğursuzluğa yormak) arasındaki farka dair açıklamalar geçmiş bulun­maktadır.

"İyi bilin ki onların uğradığı uğursuzluk, ancak Allah tarafındandır"

buyruğundaki; Onların uğradığı uğursuzluk" kelimesini el-Hasen;

Onların uğursuzlukları" şeklinde; 'in çoğulu olarak okumuş­tur. Onların leh ve aleyhlerine takdir edilen şeyler anlamındadır.

"Fakat onların çoğu bilmezler" kendilerine isabet eden kıtlık ve türlü sı­kıntıların, işledikleri günahlar sebebiyle -Musa ve kavmi tarafından değil de-Allah nezdinden geldiğini bilmemektedirler. [243]

132. Ve dediler ki: "Bizi büyülemek için her ne mucize getirlrsen sa­na asla İman edecek değiliz."

Yüce Allah'ın: "Ve dediler ki: Bizi büyülemek İçin her ne mucize geti-rirsen..." Yani, Firavun'un kavmi, Hz. Musa'ya böyle dediler.

"Her ne..." kelimesi, el-Halil'in dediğine göre aslında, 'den ibarettir. Birincisi şart içindir, ikincisi İse, şartın cevabını te'kid için fazladan gelir. Nitekim bu diğer harflerde (edatlarda) da fazladan getirilebilir. edatlarında olduğu gibi. Araplar lafız itibariyle aynı olan iki harfi (edatı) bir arada kullanmak istemediklerinden dolayı birinci­sinin elifini "he"ye değiştirerek, diye kullandılar.

el-Kisaî ise şöyle demektedir: Bunun aslı; dır. Yani bu işten vazgeç. Sen bize her ne mucize getirecek olursan... demektir.

Bunun tek başına bağımsız bir kelime olduğu da söylenmiştir. Bu, şart eda­tı olarak kullanılır ve; 'in takdiri ile ondan sonra (cevap) cezmedilir. Bu buyrukta bunun cevabı ise, " Sana asla iman edecek de­ğiliz" buyruğudur.

"BM büyülemek" yani bizi, izlemekte olduğumuz yoldan alıkoymak "için..." demektir. Bu kelimeye dair açıklamalar, daha önce el-Bakara Sûre-si'nde*(2/44. âyet, 3- başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

Denildiğine göre Hz. Musa, -sihirbazların secdeye kapanmalarından yü­ce Allah Firavun'u suda boğduğu vakte kadar- Kiptiler arasında yirmi yıl sü­re ile kaldı ve onlara mucizeler gösterip durdu. İşte onların bu sözleriyle kas­tettikleri bu mucizelerdir. [244]

133- Biz de onlara ayrı ayrı âyetler (mucizeler) olmak üzere, başları­na tufan, çekirge, haşerât, kurbağalar ve kan gönderdik. Fakat yine büyüklük tasladılar, Onlar günahkâr bir topluluk idiler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız: [245]

1. Hz. Musa'nın Bu Mucizeleri Gösterdiği Süre:

İsrail, Simak'den, o, Nevi" eş-Şamî'den şöyle dediğini rivayet eder: Musa (a.s), sihirbazları yenilgiye uğrattıktan sonra Firavun hanedanı arasında kırk yıl kaldı.

Muhammed b. Osman b. Ebi Şeybe de Mincâb'dan şöyle dediğini naklet­mektedir: Yirmi yıl kaldı, onlara çekirge, haşerat, kurbağalar ve kan muci­zelerini gösterdi. [246]

2. "Tufan"In Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Tufan" buyruğundan kasıt, aşırı yağmurdur. O kadar ki, yağmur içinde yüzer oldular. Mücahid ile Ata da: Tufan'dan kasıt ölümdür, demişlerdir.

el-Ahfeş der ki: Bunun tekili; kelimesidir. Şöyle de denilmiştir: Bu kelime "rüclıân ve nuksân" gibi mastardır, bunun tekili aranmaz.

en-Nehhâs da şöyle demektedir; Sözlükte tufan, ölüm yahut sel gibi öl­dürücü olan yani, insanların etrafını kuşatarak (tavaftan geliyor) onları he-iâk eden şey demektir.

es-Süddî der ki: İsrailoğullarına tek damla su dahi isabet etmemişti. Bu­na karşılık, Kiptiler ayakta dikildikleri halde boğazlarına ulaşıncaya kadar ev­lerini su basmış ve bu halJeri yedi gün devam etmişti. Kırk gün devam etti­ği de söylenilmiştir. Bunun üzerine Kiptiler (Hz. Musa'ya); Rabbine bizim için dua et; bizim bu sıkıntımızı açıp gidersin, biz de sana iman edeceğiz, dedi­ler. Hz. Musa da Rabbine dua etti, yüce Allah da tufanı üzerlerinden kaldır­dığı halde yine iman etmediler. Yüce Allah, o yıl daha önce kendilerine ver­mediği şekilde ot ve ekin bitirdi. Bu sefer: O su bir nimet idi, dediler. Bu se-

fer Allah üzerlerine bilinen hayvan olan çekirgeleri gönderdi.

çekirgeler demek olup, bunun tekili müzekker ve müennes için de­ğişmemek üzere şeklînde gelir. Şayet erkeği dişisinden ayırd edilmek istenirse sıfat getirilerek; Erkek çekirge gördüm," denilir.

Gönderilen bu çekirgeler onların ekin ve meyvelerini yeyip bitirdi. Hatta bu çekirgeler evlerinin çatılarını ve kapılarını dahi yeyip duruyorlar­dı. Buna karşılık bu çekirgelerden İsraiİoğullannın evlerine hiçbir tane gir­memişti. [247]

3.  Çekirge Öldürmenin Hükmü:

Çekirge bir araziye hücum edip orayı ifsad edecek olursa, öldürülmele­ri hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Öldürülmeyecekleri de­nilmekle birlikte; bütün fukahâ öldürülürler derfıişlerdir. Öldürülmez di­yenler şunu delil gösterirler: Çekirgeler Allah'ın mahlukatından büyük bir tür­dür. Ve bunlar Allah'ın rızkından yerler, onlar için sorumluluk yoktur. Yine bunlar: "Çekirgeleri öldürmeyin. Çünkü çekirgeler Allah'ın en büyük ordusudurlar"[248] şeklindeki rivayeti de delil gösterirler.

Cumhur ise, çekirgeleri bu halde öldürmeyip bırakmanın mallan ifsad ede­ceğini delil göstermişlerdir. Peygamber (sav) müslüman bir kimse olsa bile bir başkasının malını almak isteyecek olursa, öldürülmesine ruhsat vermiş­tir. O halde çekirgeler de malı ifsad etmek isteyecek olurlarsa, onların öldü­rülmesinin caiz oluşu öncelikle söz konusudur. Nitekim fukaha, yılan ve ak­rebi öldürmenin caiz olduğunu da ittifakla kabul etmişlerdir. Çünkü yılan ve akrep insanlara eziyet verirler. Çekirgeler de aynı hükmü alır. İbn Mace de Cabir ile Enes b. Malik'tcn rivayet ettiğine göre, Peygamber (sav) çekirgele­re beddua ettiğinde şöyle buyururmuş: "Allah'ım, bunların büyüklerini he­lak et, küçüklerini öldür. Yumurtalarını ifsad et, kökünü kes ve bizim maişet ve nzık kaynaklarımızı yemesini er diye ağızlarını tut. Sen duayı işitensin." Bir adam, Ey Allah'ın Rasulü, Allah'ın askerlerinden bir orduya köklerinin kesil­mesi için nasıl beddua edersin deyince, Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Çekirgeler denizde balığın aksırmasının savurduğudur."[249]       [250]

4.  Çekirge Yemenin Hükmü:

Müslim'in Sahih'inde Abdullah b. Ebi Evfâ'dan şöyle dediği sabittir: Biz

Rasulullah (sav) ile birlikte yedi defa gazada bulunduk, onunla beraber çe­kirge yiyorduk.[251]

İlim adamları, genel olarak çekirgenin yenilebileceği hususunda ihtilaf et­memişlerdir. Eğer canlı olarak yakalanacak olup da kafası kopartılacak olur­sa, helal olduğu ittifakla kabul edilmiştir. Böyle bir uygulama, çekirge için şer'i kesim seviyesindedir. Şu kadar var ki, çekirge avlanılacak olur ise, kendisi sebebiyle öleceği herhangi bir şeye ihtiyacı olup olmadığı hususun­da farklı görüşlere sahiptirler. Genel olarak böyle birşeye ihtiyaç olmadığı­nı ve nasıl ölürse ölsün yenilebileceğini kabul etmişlerdir. Fukahaya göre çe­kirgenin hükmü bu durumda balıkların hükmü gibidir. İbn Nafi' ve Mutar-rif bu görüşü benimsediği gibi, Malik ise ölümüne sebep teşkil edecek bir şe­yin olmasının kaçınılmaz olduğu görüşündedir. Ölümüne sebep teşkil ede­cek olursa başlarının, ayaklarının, yahut kanatlarının kopartılması gibi. Ya­hut, ateşe atılması gibi. Çünkü çekirge Malik'egöre kara hayvanlarındandır. O bakımdan onun meytest (kendiliğinden ölmüş olanı) haramdır.

el-Leys ise ölmüş çekirgeyi yemeyi mekruh kabul ederdi. Ancak canlı ya­kalandıktan sonra ölenin bu yakalanmasını şer'İ kesim yerine geçer kabuİ ederdi. Said b. el-Müseyyeb de bu görüştedir.

Dâıakutnî, İbn Ömer'den Rasulullah (sav)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Bize iki meyte helal kılındı. Balık ile çekirge. Bir de iki kan: Ka­raciğer ve dalak."[252]

İbn Mace de şöyle demektedir: Bize Ahmed b. Menî' anlattı, bize Süfyan b. Uyeyne anlattı, o, Ebu Said'den naklettiğine göre Enes b. Malik'i şöyle bu­yururken dinlemiş: Peygamber (sav.Vın hanımları tabaklar üzerinde çekirge hediyeleşirlerdi.[253] Bunu İbnü'l-Münzir de zikretmektedir. [254]

5. Çekirgeler Ve Diğer Canlıların Soylarının Tükenişi: