YUSUF SURESİ

Rahman ve Rahim Allah'ın Adı île

(Mekke'de İnmiştir, Yüzonbir Âyettir)

Tamamıyle Mekke'de inmiştir. İbn Abbas ve Katâde ise, dört âyet müstes­na Mekke'de inmiştir, derler.

Rivayete göre; yahudilerin, Rasûlullah (sav)a Yûsuf kıssasına dair soru sor­maları üzerine bu sûre inmiştir. İleride bu rivayet gelecektir.

Sa'd b. Ebi Vakkâs da der ki: Kur'ân-ı Kerîm, Rasûlullah (sav)a indirildi. O da bir süre onlara Kur'ân'ı okudu. Bize kıssa anlatsan, demeleri üzerine yüce Allah'ın: "Biz sana en güzel kıssayı anlatacağız" (Yûsuf, 12/3) buyru­ğu nazil oldu. Yine Hz. Peygamber bir süre Kur'ân-ı Kerîm'i onlara okuyun­ca, bu sefer de: Bize bazı şeyler anlatsan demeleri üzerine, yüce Allah: "Al­lah sözün en güzelini... indirmiştir"(ez-Zümer, 39/23) buyruğunu indirdi.[1]

İlim adamları derler ki: Yüce Allah, Kur'ân-ı Kerîm'de peygamberlerin kıs­salarını zikredip aynı anlamda fakat değişik şekillerde, belagat dereceleri de birbirinden farklı lafızlar ile tekrarlamıştır. Hz. Yûsuf kıssasını ise başka yerde tekrarlamamaktadır. O bakımdan Kur'ân'a muhalefet eden hiçbir kim­se ne tekrarlanana karşı çıkarak ona benzer örnek koyabildiler, ne de tek­rarlanmayana benzer örnek koyabildiler. Bunlar üzerinde dikkatle düşünen kimseler (ilâhî) buyruklardaki i'cazı çok iyi anlar.[2]

1. Elif, lâm, râ. Bunlar apaçık kitabın âyetleridir.

"Elif, Lâm. Râ" buyruğu ile ilgili açıklamalar daha önceden geçmiş bulun­maktadır. (Bundan sonra gelen) buradaki "Bunlar apaçık Kitabın âyetleri­dir" ifadesi, mübtedâ ve haber takdirindedir.

“Elif, lâm, Râ"nın sûrenin adı olduğu da söylenmiştir. Yani, bu "Elit tam, Kâ" adındaki sûredir.

"Banlar apaçık Kitabın âyetleridir" buyruğundaki "apaçık Kitab"dan ka­sıt apaçık Kur'ân-ı Kerîm'dir. Yani helâii ve haramı, hadlerini, hükümlerini, hidayet ve bereketini açıklayan Kur'ân-ı Kerîm. Bir diğer açıklamaya göre iş­te bunlar Tevrat'ta size vaadolunmuş bulunan âyetlerdir, anlamındadır.[3]

2. Muhakkak Biz, onu anlayıp düşüttesiniz diye Arapça bir Kur'ân olarak indirdik.

Yüce Allah'ın. "Muhakkak Biz, onu... Arapça bir Kur'ân olarak indirdik" buyruğunun: Biz Arapça bir Kur'ân indirdik, anlamında; "Kur'ân ola-rak"ın hal olmak üzere nasbedîlmiş olması, "Arapça" buyruğunun da "Kur'ân olarak" buyruğunun sıfatı olması mümkündür. Bununla birlikte; Ben Zeyd'e uğradım (onu) salih bir adam olarak (gör­düm)," ifadesinde olduğu gibi, hal için bir hazırlık ifadesi (tavtie) olması; "Arapça" kelimesinin hal olması da mümkündür. Yani bu Kur'ân-ı Ke­rîm, ey Araplar sizin dilinizle gayet anlaşılır ve açık seçik bir şekilde okunmaktadır, "Dul kadın ise kendi maksadını açıkça ifade eder"[4] hadisindeki "ifade eder" anlamını veren kelime de "Arab" ile aynı kök­ten gelmektedir.

"Anlayıp düşünesiniz diye" buyruğu, onun manalarını bilesiniz, içinde­ki buyrukları da kavrayastnız diye, demektir. Bazı Araplar; " diye" ile birlikte a benzeterek da getirirler. deki "lam" te'kid için fazladan getirilmiştir. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Ey babamız, belki sen yahut olur ki sen..."

"Anlayıp düşünesiniz diye" buyruğunun, onu iyice düşünmeniz umulur diye, anlamında olduğu da söylenmiştir. Buna göre şüphe ve tereddüt anla­mı ne Kitab, ne de yüce Allah ile ilgilidir; onlar ile ilgilidir.

"Onu... indirdik" buyruğunun Yûsuf'un haberini indirdik, anlamında olduğu da söylenmiştir.

en-Nehhâs der ki: Böyle bîr açıklama buyruğun anlamına daha uygun düş­mektedir. Çünkü rivayete göre yahuditer şöyle demişler: Ona Ya'kub'un çocuklarının Şam'dan, Mısır'a niçin gittiklerini ve Yûsufun haberinin ne ol­duğunu sorunuz? Bunun üzerine yüce Allah bu buyruğu Mekke'de iken Tev­rat'a uygun olarak indirdi. Üstelik burada onların bilmedikleri fazla açıkla­malar da vardır. Peygamber (sav)'in bir kitab okumadığı ve kitab okunan bîr yerde bulunmadığı halde- onlara bu hususları haber vermesi, İsa (a.s)ın -ile­ride ona dair açıklamalarda geleceği üzere- ölüleri diriltmesi gibi bir muci­ze olmuştu.[5]

3. Biz sana bu Kur'ân'ı vahyctmekle en güzel kıssayı sana anlata­cağız. Halbuki sen şüphesiz bundan önce haberdar olmayanlar­dandın.

Yüce Allah'ın: "Biz sana... anlatacağız" buyruğu mübtedâ ve haberdir, "En güzel kıssayı" anlamındaki ifade de mastar anlamında olup, ifadenin takdi­ri: En güzel kıssayı anlattık, şeklindedir.

Kıssa anlatmak (diye anlam verilen: el-kasas), bir şeyin izinden gitmek, izini takib etmektir. Yüce Allah'ın: "Anası, kızkardeşine: Git onu, izle dedi." (el-Kasas, 28/11) buyruğu, onun izini takib et, anlamındadır. "Kâss (kıssacı, kıssa anlatan)" İse izleri takib edip onların durumunu bildi­ren kimse demektir. "En güzel" sıfatı ise kıssaya değil, kıssa anlatmaya ait­tir. Çünkü: Filan kişi güzel bir şekilde anlattr, denilirken onun sözü sıralama­sı ve anlatma şekli güzeldir, demektir.

Bir diğer görüşe göre buradaki "el-kasas" mastar olmayıp, isim anlamın­dadır. " Umudumuz Allah'tandır" denilmesi gibi. Buna göre ifade­nin anlamı; Biz, sana en güzel haberi (kıssayı) bildireceğiz, demek olur. Bu da; "Biz sana biı Kur'ân'ı vahyetmekle" bizim vahyedişimizle olacaktır, demektir. Buna göre burada; fiil ile birlikte mastar (vahyetmek) anlamın­dadır.

"Bu Kur'ân'ı" anlamındaki buyrukta ise "Kur'ân" kelimesi "bu"nun sıfatı yahut onun bedeli ya da atf-ı beyanı olarak nasbedilmiştir. el-Ferrâ ise "Kur'ân’ kelimesinin esreli okunmasını da uygun görmekte ve şöyle demek­tedir: Bunun esreli okunması ("bu" anlamındaki kelime ile birlikte ( ın) tek­riri (bedeli) olarak esreli okunur. Basrâhlara göre ise bu, Man bedel ol­mak üzere esrelidir. Ebu İshak da bir mübtedâ takdiri ile merfu okunacağı­nı caiz kabul etmektedir. Yani bir kimse vahye dair soru sormuş da ona; "O, işte bu Kur'ân'dır" diye cevap verilmiş gibidir.

"Halbuki sen şüphesiz bundan önce haberdar olmayanlardandın." Yani sana bu bildirdiklerimizden haberdar olmayan kimselerden idin.[6]

Bu Kıssaya Neden Kıssaların En Güzeli Adı Verilmiştir:

İlim adamları diğer kıssalar arasında neden buna "kıssaların en güzeli" adı­nın verildiği hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Bir görüşe göre, bu ismin veriliş sebebi Kur'ân-ı Kerîm'de bu kıssanın ihtiva ettiği ibret ve hükümleri ihtiva eden bir başka kıssa bulunmadığından dolayıdır. Bu da bu sûrenin so­nunda yer alan; "Andolsun tyi onların kıssalarında olgun akıl sahihleri için bir ibret vardır" (Yûsuf, 12/111) buyruğunda açıkça ifade edilmektedir.

Bir diğer görüşe göre buna "en güzel kıssa" adının veriliş sebebi, Hz. Yû­suf'un kardeşlerini güzel bir şekilde affedip bağışlaması, eziyetlerine sabre­dip katlanması, onlarla karşılaştıktan sonra da yapmış olduklarını hatırlatma­yarak onları affetmesi, onları af edişındeki keremidir. O kadar ki onlara: "Bu­gün başınıza bir şey kakılmayacaktır" (Yûsuf', 12/92) demişti.

Bir diğer görüşe göre buna sebep bu sûrede peygamberlerin, salihlerin, meleklerin, şeytanların, cinlerin, insaniarın, hayvanların, kuşlann, hükümdar­ların ve yönettikleri kimselerin davranışlarının, tüccar, iîim adamları ve ca­hillerin, erkeklerin, kadınlann, kadınların hile ve tuzaklarının söz konusu edil­mesidir. Yine bu sûrede tevhjd, fıkıh, siyer, rüya tabiri, siyaset, muaşeret, ge­çim idaresi (iktisadi hayat) ve hem dine hem de dünyaya yarayacak pek çok faydalı hususların bulunmasıdır.

Bir başka açıklamaya göre sebep, bu sûrede sevenin, sevilenin ve bun­ların imledikleri yolların söz konusu edilmesidir.

Bir başka açıklamaya göre buradaki "engüzel" ifadesi "en şaşırtıcı, en hay­ret verici" anlamındadır.

Kimi Meanî bilginleri derler ki: Yûsuf Sûresi'nin kıssaların en güzeli olma­sının sebebi, bu sûrede sözü edilen herkesin sonunda mutluluğu elde etme sidir. Mesela Yûsuf'u, babasını, kardeşlerini ve azizin karısını hatırlayınız. Hü­kümdarın da Hz. Yûsuf'a iman edip İslâm'a girdiği, İslâm'a güzel bir şekih de bağlandığı da söylenmiştir. Rüyasının tabir edilmesini isteyen ve rüyasında efendisine şarap sunduğunu gören kişi ve yine denildiğine göre şahitlik­te bulunan kişi de böyledir. Kısacası hepsinin sonuçta hayra ulaştığı görül­mektedir.[7]

4. Hani Yûsuf, babasına şöyle demişti: "Babacığım! Rüyamda on-bir yıldızı, güneşi ve ayı gördüm. Gördüm ki onlar bana secde ediyorlardı;"

Yüce Allah'ın: "Hani Yûsuf... şöyle demişti" buyruğundaki; "Hani" zarf olarak nasb mahallindedir. Sen onlara Yûsuf'un... dediği zamanı hatır­lat, demektir.

Genel olarak "Yûsuf" kelimesinin "sin" harfi ötreli okunmuştur. Ancak Tal-ha b. Musarrif bu kelimeyi hemzeli ve "sin" harfini esreli olarak; Yu'sif şeklinde okumuştur. Ebu Zeyd hemzeli ve "sin" harfi üstün olarak; "Yu'sep diye bir okuyuşu da nakletmektedir. Bu ismin munsarıf olmayışı, Arap­ça olmadığından dolayıdır. Bunun Arapça olduğu da söylenmiştir. Ebu'l-Hasen el-Akta'a -hakim birisi idi- Yûsuf hakkında soru sorulmuş, kendisi de şöy­le demişti: Sözlükte "esef' üzüntü demektir. "Esîf" ise köle demektir. Bu iki özellik de "Yûsuf'da vardı. Bundan dolayı ona "Yûsuf" adı verilmiştir.

"Babasına... babacığım" buyruğundaki; "Babacığım" kelimesinin "te" harfi Ebu Amr, Âsim, Nafi', Hamza ve el-Kisaî tarafından esreli olarak okunmuştur. Basralı'tara göre bu harf te'nis alameti olup izafet "ya"sından be­del olarak yalnızca nidada "baba" anlamındaki sonuna getirilir. Di­ğer taraftan müenneslik alâmeti olan (yuvarlak) "te" müzekker isme de bi­tişerek mesela;" Çokça nikâh yapan adam ve çokça alay eden adam" denilir.

en-Nehhâs der ki: "Te" harfi esreli olarak; "Babacığım" denilecek olursa Sîbeveyh'e göre buradaki "te" izafet "ya"sından bedeldir. Onun bu gö­rüşüne göre ise bu kelimede vakıf yapılacak olursa "he" sesi ile vakıf yapı­lır. Onun bu görüşüne dair bir takım delilleri vardır. Bir delil şudur: Bir kim­senin; " Babacığım" demesi ın anlamım verir. Buna karşılık ise ancak marife (belirli isim)de kullanılır ve; babacığım bana geldi (anlamında); denilmez; Araplar bunu ancak özel olarak nidada kullamrlar. Yine denilmez. Çünkü buradaki "te" zaten "ya"den bedeldir. O bakımdan her ikisi bir arada getirilmez.

el-Ferrâ'nin iddiasına göre İse "te" harfi esreli olarak; " Babacığım" denilecek olursa bu sadece sonda "ya"dan bedel olduğuna delildir, başka bir şeyi göstermez. Çünkü "ya" harfinin telaffuzu niyet olarak vardır. Ebu İshak ise bunun yanlış olduğunu iddia etmiştir. Doğrusu da onun söylediğidir. "Ya" harfinin söylenmesi niyet olarak nasıl var olabilir ki? Çünkü hiçbir şekilde; Babacığım (anlamında "ya"li olarak) denilmez.

Ebu Ca'fer, el-A'rec ve Abdullah b. Âmir ise "te" harfini üstün olarak; diye okumuşlardır. Basralılar derler ki: Bu şekilde okuyanlar "ya" har­fi ile  kastederler. Bundan sonra "ya" harfi "elife ibdal edilerek; şeklini almıştır. Daha sonra "elif te hazfedilerek, "te" harfi üstün kal­mıştır.

Bir diğer açıklamaya göre asıl esreli iken daha sonra esre yerine fetlıa ge­tirilmiştir. Tıpkı "ya'dan bedel "elifin getirilmesi suretiyle; "Ey kölem gel" demek gibidir.

el-Ferrâ ise "te" harfi ötreli olarak; demeyi caiz görmektedir.

"Rüyamda onbir yıldızı, gördüm."  Bana onbir kişi geldi ve ben onbir kişi gördüm, onbir kişiye uğradım" deni­leceği hususunda nalıivciler arasında görüş ayrılığı yoktur. Onüç ve ondokuz ile aralarındaki sayılar da böyledir.[8] Araplar böylelikle bu İki ismi tek bir isim kabul ederek, harekelerin en hafifi ile bunlara i'rab ver­mişlerdir.

es-Süheylı der ki: Bu yıldızların isimleri müsned bir rivayet ile zikredilmek­tedir. Bunu da el-Hâris b. Ebî Üsâme rivayet ederek şöyle demiştir: Kitab eh­linden bir kişi olan- Büstane gelip Peygamber (sav)e Yûsuf (a.s)m gördüğü onbir yıldıza dair soru sordu. Hz. Peygamber de şöyle buyurdu: "el-Haresan, et-Tarık, ez-Zeyyâl, Kâbis, el-Musabbih, ed-Darûh, Zü'l-Kenefât, Zü'1-Kara', el-Felîk, Vessâb ve el-Amûdan'ı Yûsuf (as)ı kendisine secde ederlerken gör­dü.[9]

O İbn Abbas ve Katâde derler ki: Yıldızlar Hz. YûsuPun kardeşleri, güneş annesi, ay da onun babası (demek)dir.

Yine Katâde der ki: Güneşten kasıt onun teyzesidir. Çünkü annesi vefat etmişti. Teyzesi de babasının nikâhı altında bulunuyordu.

"Gördüm ki onlar" ifadesi ise te'kiddir. Hz Yûsuf un; "Gördüm ki onlar bana secde ediyorlardı" ifadesinde çoğul müzekker olarak gelmiştir, el-Halîl ve Şibeveyh'in görüşüne göre Hz. Yûsuf bu eşyaya itaat ve secde et­tiklerini haber verdiğinden -ve bunlar da akıl sahibi varlıkların fiillerinden olduğundan dolayı bu varlıklar hakkında aklı eren varlıklar gibi haber ver­miştir. Bu anlamdaki açıklamalar daha önce yüce Allah'ın: "Onları sana ba­kar görürsün" (el-A'raf, 7/198) buyruğunu açıklarken geçmiş bulunmakta­dır. Araplar da aklı ermeyen varlıkları eğer aklı eren varlıklar seviyesinde söz konusu edecek olurlarsa, -asıl kaidenin dışına çıkarak aklı eren varhkmış gi­bi çoğul yaparlar.[10]

5. Dedi ki: "Oğulcağızım! Rüyanı kardeşlerine anlatma. Sonra sa­na bir tuzak kurarlar. Çünkü şeytan insanın apaçık bir düş­manıdır."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onbir başlık halinde sunacağız:[11]

1- Tuzak Kurmak:

"Sonra sana bir tuzak kurarlar" yani seni öldürmek için bir hileye, bir yola başvururlar. Zira rüyanın te'vili gayet açıktır. Belki şeytan onları, o tak­dirde sana bir suikast düzenlemeye İtebilir. Buyruktaki; " Sana" lafzın-daki "lam" harfi le'kid içindir.

Nitekim ileride gelecek olan; "Eğer rüya yorumunu biliyorsanız" (Yûsuf', 12/43.) buyruğundakt gibidir.[12]

2- Rüyaya Dair Açıklamalar:

Rüya şerefli bir hal, üstün bir makamdır. Peygamber (sav) şöyle buyurmak­tadır: "Benden sonra müjdeci şeylerden salih kimsenin gördüğü yahut ken­disine gösterilen sadık ve salih rüyadan başka bir şey kalmamıştır."[13] Bir baş­ka hadisinde şöyle buyurmaktadır: "Aranızda rüyası en doğru kişi, sözü en doğru olandır.[14] Peygamber (sav) de rüyanın nübüvvetin kırkaltı bölümünden bir bölüm olduğuna hükmetmiştir.[15] "Peygamberliğin yetmiş bölü­münden bir bölüm" olduğu da rivayet edilmiştir.[16]

İbn Abbas (r.a)ın rivayet ettiği hadiste ise "Peygamberliğin kırk bölümün­den bir bölüm" diye belirtilmiştir.[17] İbn Ömer'in rivayet ettiği hadiste: "Kırk-dokuz bölümünden bir bölüm"[18] Hz. Abbas yoluyla gelen hadiste: "Peygam­berliğin elli bölümünden bir bölüm"[19] Enes yoluyla gelen hadiste: "Yirmi-altı bölümünden bir bölüm"[20] Ubade b. es-Samît yoluyla gelen hadiste: "Peygamberliğin kırkdört bölümünden bir bölüm"[21] diye rivayet edilmiştir.

Ancak bunlar arasında sahih olan ktrkaltı bölümünden bir bölüm olduğu şeklindeki rivayettir. Sıhhat itibariyle bundan sonraki rivayet ise yetmiş bö­lümünden bir bölüm şeklindeki rivayettir. Müslim, Salıih'inde bu iki hadisin dışındakiler rivayet etmemiştir. Diğer hadisleri ise başka hadis âlimleri naketmişlerdir. Bu açıklama İbn Battal'a aittir.

Ebu Abdullah el-Mazerî der ki: Hadis elılince daha çok rivayet edilen ve daha sahih kabul edilen: "Kırkaltı bölümünden bir bölüm" şeklindeki riva­yettir.

Taberî der ki: Doğrusu şunu söylemektir: Bu hadislerin hepsi veya çoğun­luğu sahihtir ve bu hadislerin herbirisinin makul bir açıklaması vardır. Me­sela Hz. Peygamber'in; "O, peygamberliğin yetmiş bölümünden bir bölüm­dür" şeklindeki buyruğu şu demektir: Bu salih ve sadık bütün rüyalar hak­kında genel bir ifadedir ve hangi dummda olursa olsun, rüya gören her müs-lüman hakkında söz konusudur.

"Rüyanın kırk veya kırkaltı bölümden bir bölüm" olduğunu belirten hadi­se gelince, o bununla rüyayı gören kişinin, es-Sıddık Ebu Bekir hakkında sö­zü edilen,durumda olan kişiyi kastetmektedir. Buna göre aşın soğukta bile ab-destini iyice alan ve hoşuna gitmeyen hususlarda Allah yolunda sabreden, bir namazı kıldıktan sonra diğerini bekleyen bir kimsenin gördüğü salih rüya, -yüce Allah'ın izniyie- peygamberliğin kırk bölümünden bir bölümdür.

Kimin de bizatihi durumu bunun arasında bir yerde ise onun göreceği sa­dık rüya da bu iki bölüm arasında değişir. Yani kırk bölümden birinden, alt­mış bölümden birisine kadar- ki sınırlar arasında gider gelir ve yetmiş bölümden birinden daha aşağıya düşmez, kırk bölümden bir bölüm olmaktan yukarıya da çıkmaz.

Ebu Ömer b. Abdi'l-Berr de bu manaya işaret ederek şöyle demektedir: Rüyanın bölümleri ile ilgili bu husustaki rivayetlerin farklılığı, bana göre bir­birine zıt ve biri diğerini reddeden bir ayrılık değildir. Doğrusunu en iyi bi­len Allah'tır.- Çünkü salth bir rüya, gören kimsenin durumuna, doğru sözlü­lüğüne, emaneti edaya, sağlam bir dine ve güzel bir yakîne sahib oluşuna gö­re değişebilir. İnsanların belirttiğimiz bu niteliklerdeki farklılığına göre onların gördükleri rüyalar da muhtelif sayılardaki bölümlerden birisi olabilir. Rab-bine ibadette, niyetinde, yakîninde ve doğru sözlülüğünde ihlaslı ve sami­mi olan bir kimsenin gördüğü rüya, dalıa doğru çıkar ve nübüvvetin bildir­diklerine daha yakındır. Nitekim peygamberler de birbirlerinden daha fazi­letlidirler. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki Biz, peygamberle­rin kimini kiminden üstün kılmıştzdır." (el-İsra, 17/55)

Derim ki: Böyle bir açıklama değişik hadisleri bir arada telif edebilmek­tedir ve böyle bir açıklama, onların bir bölümünü yorumlarken diğer bir bö­lümünü bir kenara atmaktan daha uygundur. Bunu da Ebu Said el-Esfakusî (Sefakısî) bazı ilim ehlinden naklederek şöyle demektedir: Hz. Peygam-ber'in: "Peygamberliğin kırkaltı bölümünden bir bölüm" ifadesinin anlamı şu­dur: Şanı yüce Allah, Muhammed (sav.)e peygamber olarak -İkrime ve Amr b. Dinar'ın, İbn Ab bas (r.a)dan rivayetlerine göre- yirmrüç yıl vahiy indirmiş­tir. İşte biz (Hz. Peygamber'in nübüvvetten önce gördüğü sadık rüya döne­mi olan) altı aylık sürenin yirmiüç yıla oranını tesbit edecek olursak, bunun kırkaltı bölümden bir bölüm olduğunu görürüz. İşte el-Mazerî de "et-Mu'lim" adlı eserinde buna İşaret etmiş, el-Konevî[22] de Yunus Sûresi'nin tefsirinde yüce Allah'ın: "Onlar için dünya hayatında da... müjde vardır." (Yunus, 10/64) buyruğunu tefsiri sırasında bu görüşü tercih etmiştir.

Ancak bu görüş iki açıdan yanlıştır. Birincisi Ebu Seleme'nin İbn Abbas ve Hz. Aişe'den; vahyin yirmi yıllık süre devam ettiği, Peygamber (sav)in de kırk yaşında iken peygamber olarak gönderilip Mekke'de on yi! kaldığına da­ir rivayetidir. Bu aynı zamanda Urve, eş-Şa'bî, İbn Şilıab, el-Hasen, Atâ el-Horasanî ve Said el-Museyyeb'in -bu konuda ondan farklı rivayet de gelmiş­tir- kabul ettikleri görüştür. Aynı zamanda Rabia ve Ebu Galib'in, Enes'ten ri­vayeti de budur. Bu hadis sabit ise o takdirde böyle bir yorum da yanlış de­mektir,

2- Farklı bölümler olduğunu belirten diğer hadislerin bir anlam ifade et­mesi söz konusu olamaz.[23]

3- Rüyanın Nübüvvetin Bir Bölümü Olması Ne Demektir?

Rüyanın peygamberlikten bir bölüm olmasının sebebi rüyada uçmak, ci­simlerin değişmesi, gayb ilminden bazı şeylere muttali' olmak gibi imkansız ve beşeri âciz bırakan hususların olmasından dolayıdır. Nitekim Hz. Peygam­ber hadisinde şöyle buyurmaktadır: "Peygamberlik müjdeieyicilerinden ge­riye uykudaki sadık rüyadan başka bir şey kalmadı."[24]

Özetle sadık rüya Allah'tandır ve peygamberliktendir. Nitekim Hz. Pey­gamber şöyle buyurmaktadır: "İyi rüya Allah'tandır, hulm (kötü rüya) da şey­tandandır. "[25] Sadık rüyayı tasdik etmek haktır, onu güzel bir şekilde tevil et­melidir. Hatta kimi rüyaların te'vile (yoruma) dahi ihtiyacı olmaz. Bu gibi rü­yalarda mü'minin imanını arttıracak türden yüce Allah'ın harikulade takdir ve lütufları da vardır. Bu konuda rey ve eser ehlinden olup din ve hak ehli kimseler arasında görüş aynlığı yoktur, rüyayı ancak inkarcılar ile Mutezile'den çok az bir kesim reddetmektedir.[26]

4- Sadık Rüya Peygamberlikten Bir Parça Olduğuna Göre Kâfir ve Yalancıların Rüyası Ne Olur?

Sadık rüya peygamberlikten bir bölüm olduğuna göre kâfir, yalancı ve hak­kı batıla karıştıran kimse sadık rüya görmeye nasıi ehil olabilir? Üstelik ki­mi kâfirler ile öyle olmamakla birlikte dininden razı olunmayan başka kim­seler, gerçekten sadık ve doğru rüyalar görmüşlerdir. Mesela (Yûsuf Sûresi'nde sözü edilen) ve yedi inek gören hükümdar, (Hz. Yûsuf ile birlikte) hapisha­nedeki iki gencin rüyası, Danyal'ın, hükümdarlığının elinden gideceği şek­linde yorumladığı Buhtu Nassar'ın rüyası, Peygamber (sav)in ortaya çıkışı­na dair Kisrâ'nın rüyası, Rasûlullah (sav)ın halası Atike'nin kâfir iken Hz. Pey­gamber hakkında gördüğü rüya. Diğer taraftan Buhârî'nin "hapistekilerin rüyası"[27] diye başlık açmasına dair ne söyleriz? diye sorulacak olursa, cevabı­mız şudur:

Kâfir, facir, fasık ve yalancıların kimi zaman rüyaları doğru çıksa bile ofı-ların bu rüyalarının vahiy ya da nübüvvetten bir bölüm olması söz konusu değildir. Zira gaybe dair söylediği bir sözde doğru söyleyen her kişinin verdiği bu haberi nübüvvet olamaz. Nitekim En'âm Sûresi'nde de (6/59. âyet, 2. başlıkta) kâhin ve benzeri diğer kimselerin bazen hak bir sözü haber verip bunda doğru söyleyebileceğine dair açıklamalar geçmişti. Ancak bu du­rum son derece nadir ve az görülen bir durumdur, İşte böylelerinin rüyası da bu kabildendir.

el-Mühelleb derki: Buhârî'nin böyle bir başlık kullanması, müşriklerin rü­yasının da sadık (doğru çıkan) bir rüya olmasının mümkün olduğuna işaret etmek içindir Nitekim hapishanedeki iki gencin rüyası da bu şekilde idi. An­cak böyle bir rüyanın mü'minin rüyasının izafe edildiği gibi nübüvvete iza­fe edilmesi caiz değildir. Zira doğru bir şekilde te'vil edilebilen herbir rüya­nın nübüvvetten bir bölüm kabul edilmesi doğru olamaz.[28]

5- Sadık Rüya İle Öyle Olmayan Rüya (Hulm):

Yüce Allah'a izafe olunan (Allah tarafından gösterilen) rüya, her türlü ka­rışıklıktan ve vehimden arınmış ve te'vili (yorumu) J,evh-i Mahfuz'dakine uy­gun düşen rüya demektir. Karmakarışık haberler ihtiva eden tevili kolay ko­lay mümkün olmayan rüyalara da "hulm" denilir ki, şeytana İzafe olunan rü­ya budur. Bu rüyaya karmakarışık (dığs) adının veriliş sebebi, bunda birbi­riyle çelişen şeyler olduğundan dolayıdır. el-Mühelleb de bu anlamda açık­lamıştır.

Rasûlullah (sav) da rüyayı bu konuda söz söylemiş herhangi bir kimse­nin açıklamasına gerek bırakmayacak şekilde kısımlara ayırmıştır. Avf b, Mâ­lik (r.a), Rasûlullah (sav) şöyle dediğini rivayet etmektedir: "Rüya üç tür­lüdür. Bunlardan birisi şeytanın Adem oğlunu kederlendirmesi için göster­diği dehşetli şeylerdir. Bir bölümü ise mü'minin uyanıkken üzülüp ihtimam gösterdiği ve uykusunda gördüğü şeylerdir. Bir bölümü de nübüvvetin kırkaltı bölümünden bir bölümdür." (Hadisi Avf b. Malik'ten rivayet eden Ebu Abdullah Müslim b. Mişkem) dedi ki: Ben: Sen bunu Rasûlullah (sav)tan mı İşittin? dedim. O da: Evet ben bunu Rasûlullah (sav)dan işittim, [29]dedi.[30]

6- Rüya ve Yorumu:

"Dedi ki: Öğulcağızım! Rüyanı kardeşlerine anlatma..." âyetinde geçen "rüya" kelimesi; "  Uykuda gördü" kelimesinin mastarı oiup "sükyâ Ve büşrâ" kelimeleri gibi "fu'tâ" vezninde bir kelimedir. Sonundaki "elif’’ te'nis için olduğundan dolayı munsanf bir kelime değildir.

İlim adamları rüyanın gerçek mahiyeti hususunda farkh görüşlere sahip­tirler. Rüyanın herhangi bir afetin (olumsuz etkenin) söz konusu olmadığı cüzlerdeki derin uyku vb. gibi bir idrâk olduğu söylenmiştir. Bundan dolayı rüya çoğunlukla -uyku baskınlığının az olması, dolayısıyla- gecenin sonunda görülür. Yüce Allah rüya görene yeniden hasıl olan bir bilgi halkeder. İdrâ­kin sahih olabilmesi için de o gördüğü şeyi, gördüğü şekilde onun için hal­keder. İbnu'l-Arabî der ki: Uykuda ancak uyanıkken idrâk edilmesi salıilı olan şeyler görülür. Bundan dolayı rüyada hiçbir şekilde hem ayakta, hem otu­ran bir kişi görmez. Ancak olması mümkün ve mutad olan şeyler görebilir.

Denildiğine göre yüce Allah'ın uyuyan kimsenin idrâk mahalline görülen şeyleri sunduğu bir meleği vardır. Bu melek rüya görene hissedilebilen su­retler gösterir. Bu suretler kimi zaman varlık aleminde meydana gelen uygun misaller olur, kimi zaman da hissedilemeyen, akıl ile idrâk olunabilen bir ta­kım manevi şeyler olur. Her iki durumda da rüya ya müjdeleyici veya (kor­kutup) uyarıcı olur. Peygamber (sav), Müslim'in, Sahih'inde ve başka hadis kitaplarında yer alan bir hadiste şöyle buyurmaktadır: "Rüyamda siyah saç­ları karmakarışık bir kadının Medine'den Mehyâa (Şamlıların ihrama girme yeri olan el-Cuhre'nin diğer adı) çıktığını gördüm ve ben bunu humma di­ye yorumladı m. "[31]

Yine bir başka hadiste şöyle buyurmaktadır: "Ben kılıcımın da ön tarafı­nın koptuğunu ve bazı İneklerin de boğazlandığını gördüm. Bunları Ehl-i beytimden birisinin öldürüleceği şeklinde te'vil ettim. İnekleri ise ashabım­dan öldürülecek kimseler olarak yorumladım."[32] "Ve ben elimi oldukça sağ­lam bir zırha soktuğumu gördüm, onu da Medine diye yorumladım."[33] "Elimde iki bilezik olduğunu gördüm. Bunları da benden sonra çıkacak iki yalancı (peygamber) olarak yorumladım."[34]

Ve buna benzer bir takım misallerin verildiği başka rüyalar. Bunların ki­misinin manası (yorumu) öncelikte çabucak bilinir, anlaşılır. Kimisinin İse yo­rumu ancak belli bir süre düşündükten sonra anlaşılır. Yûsuf (a.s) zamanın­da ise bilinen kişinin rüyasında gördüğü inekleri Hz. Yûsuf "yıllar" diye yo­rumlamıştı. Onbir yıldızı, güneşi ve ayı da (babası) kardeşleri ve ebeveyni diye yorumlamıştı.[35]

7- Çocuk Yaştaki Hz. Yûsufun Rüyasının Hükmü:

Yûsuf (a.s) rüyasını gördüğünde küçük bir çocuktu. Çocuğun fiilinin hük­mü yoktur, O halde nasıl belli bir hüküm ifade eden bir rüyası olur ve hatta babası ona: "Rüyanı kardeşlerine anlatma" der, diye sorulursa cevab şudur: Rüya önceden de açıkladığımız gibi bir hakikati idrâk etmektir, dolayıst ile küçük çocuğun gördüğü rüya, uyanıkken onun gerçek idrâki gibidir. Ço­cuk gördüğü bir şeyi haber verirse bu sözünde doğru söylediğine göre, rü­yada gördüğü şeyi bildirmesi de böyledir, Şanı yüce Allah, Hz. Yûsuf'un rü­yasını bize bildirmiş ve aynen gördüğü gibi rüyasının da gerçekleştiğini ha­ber vermiştir. Bu konuda ileri sürülebilecek bir itiraz olamaz. Hz. Yûsuf'un o sırada oniki yaşında olduğu da rivayet edilmiştir.[36]

8- Rüya Kimlere Anlatılır?

Bu âyet-i kerîme, rüyanın şefkatli olmayan, samimi olarak kişinin iyiliği­ni istemeyen ve rüyayı doğru dürüst yorumlayamayan kimselere anlatılama­yacağı hususunda asıl bir delildir. Ebu Rezîn el-Ukaylî'nin rivayetine göre Pey­gamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Rüya peygamberliğin kırk bölümünden bir bölümdür."[37] "Rüya o rüyayı gören kişi, onu anlatmadığı sürece bir kuşun kanadına asılıdır. O rüyayı anlattı mı ordan düşer. O bakımdan rüyanızı an­cak aklı başında bir kimseye yahut (sizi) sevene veya (size) karşı (samimi ola­na) anlatınız." Bu hadisi Tirmizî rivayet etmiş olup hakkında; Hadis hasen, sahihtir, demiştir. Ebu Rezîn'in adı ise Lakît b. Âmir'dir.[38]

İmam Malik'e şöyle soruldu: Herkes rüyayı yorumlayabilir mi? O: Peygam­berlik ile mi oynanacak, diye cevap verdi. Yine Malik şöyle demektedir: Rü­yayı ancak rüya yorumunu iyi bilen bir kimse yorumlayabilir. Eğer o görü­şüne göre hayır bir şey bilirse onu bildirsin, hoşlanılmayan bir şey olduğu görüşüne sahib olursa ya hayır söylesin yahut sussun. Bu sefer: Peki, rüya ona göre hoş olmayan bir yoruma delalet ediyorsa? "Rüya onun yorumuna göre çıkar" denildiğinden ötürü yine hayra göre mi yorumlayacak? sorusu­na da: Hayır diye cevab verdikten sonra şunları ekler: Rüya peygamberlik­ten bir bölümdür, peygamberlikle oynanamaz.[39]

9- Müslümanın Sakıncalı Gördüğü Hususlarda Kardeşini Uyarması ve Gıybetin Sınırı:

Bu âyet-i kerîmede müslüman bir kimsenin, müslüman bîr kardeşini, hakkında korktuğu şeyden sakındırmasının mubah olduğuna ve bunun gıy­betin kapsamına girmediğine delil vardır. Çünkü Ya'kub (a.s), Hz. Yûsuf'u rüyasını kardeşlerine anlatmaktan sakındırmış, ona bir kötülük yapabilecek­leri konusunda uyarmıştır.

Yine bu âyet-i kerîmede kıskançlık, hile ve tuzak şeklinde zarar verece­ğinden korkulan kimselerin huzurunda nimeti açığa vurmaktan vazgeçme­nin caiz olduğuna da delil vardır. Nitekim Peygamber (sav) de şöyle buyur­muştur: "İhtiyaçlarınızın başarıya ulaşmasını sağlamak için gizliliğin yardımı­nı alınız. Çünkü herbir nimet sahibi kıskanılır. "[40]

Yine bu âyet-i kerîmede Hz. Ya'kub'un rüya yorumunu çok iyi bildiğine açık bir delil vardır. Çünkü Hz. Ya'kub -bu hususta kendisi herhangi bir şe­ye aldırmaksızın- Hz. Yûsuf'un kardeşlerine üstün geleceğini bilmişti. Çün­kü kişi oğlunun kendisinden daha hayırlı olmasını arzu eder, fakat kardeş ay­nı şeyi kardeşi için istemez. Yine bu, Hz. Ya'kub'un oğullarının Hz. Yûsuf u kıskandıklarını ve ona karşı içlerinde buğz beslediklerini farketmiş olduğu­nu göstermektedir. O bakımdan Hz. Yûsuf’a rüyasını bu rüyanın kalplerine yer ederek onu öldürmek İçin bir hileye başvuracaklarından korktuğu için kardeşlerine anlatmamasını söylemişti. Hem bundan, hem de onların Hz. Yû­suf a yaptıklarından, kardeşlerinin o sırada henüz peygamber olmadıklarının delili vardır.

Taberî'nin, İbn Zeyd'e mektubunda ise bunların peygamber oldukları nakledilmektedir. Ancak peygamberlerin dünyevî sebepler dolayısıyla kıskanç­lık, babalarına karşı gelmeleri, mü'mini ölüme maruz bırakmak, onu öldür­mek için komplo hazırlamak gibi hususlardan uzak ve masum olduklarına da­ir kat'î hüküm bu görüşü reddetmektedir. Kardeşlerinin o sırada peygamber olduklarını söyleyenlerin görüşleri önemsenemez. Bununla birlikte aklen herhangi bir peygamberin yanılması imkansız değildir. Şu kadar var ki böy­le bir yanılma (kabul edilirse) pek çok büyük günahı bir arada toplamakta­dır. Müslümanlar ise peygamberlerin büyük günahtan korunmuş (masum) ol­duklarını ıcma ile kabul etmişlerdir. Ancak daha önceden de geçtiği gibi ve ileride de geleceği üzere küçük günahlar konusunda farklı görüşleri vardır.[41]

10- Rüyanın Müjde Oluşu:

Buhârî, Ebu Hureyre (r.a)nin şöyle dediğini rivayet eder: Rasûlullah (sav)ı şöyle buyururken dinledim: "Peygamberlikten ancak mübeşşirât (müjdeleyiciler) kalmış bulunuyor." Mübeşşirat nedir? diye sormaları üzerine, Hz. Peygamber: "Salih rüyadır." diye buyurdu.[42]

Bu hadis-i şerifin zahiri, rüyanın mutlak olarak müjde olduğuna delil ise de durum esası itibariyle böyle değildir. Çünkü sadık rüya, bazen yüce Al­lah tarafından bir uyarıcı olabilir ve o rüyayı göreni hiç de sevindirmeyebilir. Ancak yüce Allah'ın böyle bir rüyayı mü'mine göstermesi ona bir şefkat ve rahmetinin bir tecellisidir. Böylelikle mü'min gerçekleşmeden önce başı­na gelecek belaya hazırlanmış olsun. Şayet kendisi bunu anlayıp kendi ken­disine yorumlayabilirse mesele yok. Aksi takdirde bu konuda ehü olan kim­seye yorumunu sorup öğrenebilir.

İmam Şafiî de Mısır'da bulunduğu sırada Ahmed b. Hanbel'in mihnetine delalet eden bir rüya görmüştü. Buna hazırlanması için o da gördüğü bu rü­yayı yazarak haber vermişti. Dalia önce Yûnus Sûresi'nde de yüce Allah'ın: "Onlar için dünya hayatında da... müjde vardır." (Yunus, 10/64) buyruğun­da bunun.salih (doğru çıkan) rüya olduğuna dair açıklamalar geçmiş bulun­maktadır. İşte bu ve Buhârî'nin rivayet ettiği bu hadis, çoğunlukla (salih rü­yanın) müjdeleyici olduğu anlamındadır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[43]

11- Hoşa Gitmeyen Rüyalar:

Buhârî, Ebu Seleme'nin şöyle dediğini rivayet eder: Ben bir rüya görür ve gördüğüm bu rüya beni hasta ederdi. Nihayet Ebu Katâde'yi şöyle derken din­ledim: Ben de bir rüya görür ye bu beni hasta ederdi. Nihayet Rasûluilah (sav)ı şöyle buyururken dinledim: "Güzel rüya Allah'tandır. O bakımdan sizden her­hangi bir kimse sevdiği (hoşlandığı) bir rüya görürse bunu ancak sevdiği kim­selere anlatsın. Hoşuna gitmeyen bir rüya görürse şerrinden Allah'a sığınsın ve üç defa (sol tarafına) tükürür gibi yapsın ve hiç kimseye de o rüyasını an­latmasın. Ona asla (o rüyada belirtilen) zarar dokunmayacaktır."[44]

İlim adamlarımız derler ki: Allah bu gibi rüyalardan kendisine sığınmayı (istiâze) rüyanın eziyetini kaldıran sebepler arasında takdir etmiştir. Nitekim Ebu Katâde'nin: Ben bir rüya görürdüm ve gördüğüm bu rüya benim için dağ­dan daha ağır gelirdi. Bu hadisi işitince bu sefer onu hiçbir şey saymamaya başladım, şeklindeki sözleri bunu göstermektedir. Ayrıca Müslim, Hz. Cabîr yoluyla gelen rivayetinde Rasûluilah (sav)ın şu buyruğunu da kaydeder: "Siz­den herhangi bîr kimse hoşuna gitmeyen bir rüya görecek olursa, sol tara­fına üç defa tükürsün ve üç defa da şeytandan Allah'a sığınsın ve uyuduğu yanından öbür yanına dönsün.[45]

Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği hadiste de Peygamber (sav) şöyle buyur­maktadır: "Sizden herhangi bir kimse hoşuna gitmeyecek bir rüya görürse, kalksın ve namaz kılsın, "[46]

İlim adamlarımız der ki: Bütün bunlar arasında tearuz (çatışma) yoktur. Bu gibi durumda asıl emir kişinin uyuduğu yanını çevirmesi, öbür yana dön­mesidir.

Namaz ise bundan fazla bir emirdir. Buna göre rüya gören bir kimsenin bunların hepsini yapması gerekir. Namaza kalkmak ise bunların hepsini kapsar. Çünkü namaz kılmak bütün bu hususları kapsar. Zira bir kimse na­maza kalkacak olursa, yatmakta olduğu yanını değiştirmiş olur. Ağzına su alıp, mazmaza yaparsa tükürmüş olur. Namaza durduğu vakit, Allah'a sığınmış, dua etmiş ve Allah'tan o rüyanın şerrinden kendisini koruması için yalvarıp ya-karmış olur ki, bu hal kişinin duasının kabule en yakın olduğu haldir ki, bu da gecenin seher vaktidir.[47]

6. "Rabbİn seni böylece beğenip seçecek, sana rüya yorumuna dair bilgi öğretecek, nimetini daha önce ataların İbrahim ve İshak'a tamamladığı gibi sana ve Yakub oğullarına da tamamlaya­caktır. Şüphesiz ki Rabbin, herşeyi bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir."

"Rabbin seni böylece beğenip seçecek" buyruğundaki; " Böyle­ce" lafzındaki "kef" harfi nasb mahallindedir. Çünkü hazfedilmiş bir masta­rın sıfatıdır. Aynı şekilde "nimetini daha önce atalarına... tamamladığı gi­bi" anlamındaki buyrukta yer alan: " Gibi" lafzındaki "kep de böyle­dir. ise kâffe (önceki âmilin amelini önleyen edat tır.

"Böylece" nin şu anlama geldiği de söylenmiştir: Allah rüya ile sana lütufta bulunduğu gibi aynı şekilde seni beğenip seçecek ve bu rüyayı gerçek­leştirmek suretiyle sana ihsanda bulunacaktır.

Mukatil: Sana (kardeşlerinin) secde etmesiyle (seni seçecektir); el-Hasen ise peygamberlikle seçecektir diye açıklamışlardır.

Beğenip, seçmek" seçilen kimse için üstün işleri seçmek demek­tir. Bu kelimenin aslı bir şeyi tahsil ettim, ele geçirdjm anlamına gelen; den gelmektedir. " Suyu havuzda topladım" ifadesi de buradan gelmektedir. Bu açıklamayı en-Nehhâs yapmıştır.

Bu buyruk yüce Allah tarafından Yûsuf (a.s)a bir övgüdür. Allah'ın ken­disine ihsan etmiş olduğu nimetler arasında da bir nimet olarak bunu say­maktadır. Allah'ın kendisine ihsan ettiği nimetler ise yeryüzünde ona imkân ve iktidar vermesi, rüyaların yorumunu öğretmesi gibi hususlardır. Bütün bunların ise gerçekleşen rüyanın kapsamında olduğu da ittifakla kabul edilmiştir.

Abdullah b. Şeddad b. el-Hâd der ki: Yûsuf (a.s)ın rüyasının yorumu kırk yıl sonra gerçekleşti. Bu da rüyanın (gerçekleşmesinin) son sınırıdır. Hz. Ya'kub "ehâdîs" ile insanların rüyada gördükleri şeyleri kastetmiştir. Bu da onun bir mucizesîdir. Çünkü onun bu yorumunda hiçbir hata söz konusu ol­mamıştı.

Hz. Yûsuf rüya yorumunu insanlar arasında en iyi bilen kişi idi. Bizim Pey­gamberimiz (sav) da bu durumda idi. es-Siddîk (Ebu Bekir r.a) da insanlar arasında en başarılı rüya tabiri yapan kimse idi. İbn Şîrîn de rüya yorumun­da oldukça ileri gitmiş, hem tabiatı itibariyle bu konuda mesafe almıştı, hem de güzel şekilde rüya yorumunu yapabiliyordu. İlim adamlarının belirttikle­rine göre Said b. el-Müseyyeb de ona yakın idi.

Yüce Allah'ın: "Sana rüya yorumuna dair bilgi öğretecek" buyruğu, geçmiş ümmetlerin durumları, geçmişteki kitablar ve tevhidin delillerini öğ­retecek diye de açıklanmıştır. Bu ise peygamberliğe işarettir ve yüce Allah'ın: "Nimetini... sana da tamamlayacaktır" buyruğu ile kastedilen de budur; buradaki nimet peygamberliktir. "Bu nimetin tamamlanması "mn kardeşleri­nin yanına getirilmesidir, diye açıklandığı gibi; senin hoşa gitmeyen herşey-den kurtarılmandır, diye de açıklanmıştır.

"Nimetini daha önce ataların İbrahim" e dost edinmek ve onu ateşten kurtarmak suretiyle "ve İshak'a" peygamberlik vermek suretiyle "tamamla­dığı gibi, sana... da tamamlayacaktır." Hz. İshak'ın nimetinin boğazlanmak­tan kurtarılması olduğu da söylenmiştir. Bu görüş İkrime'ye aittir. Yüce Al­lah: "Ve Ya'kub oğullarına" buyruğu ile Hz. Ya'kub'un oğullarının tümüne peygamberlik vereceğini de bildirmiştir. Bu açıklamayı da müfessirlerden bir topluluk ifade etmişlerdir.

"Şüphesiz ki Kabbin" sana verdiği "herşeyl bilendir," Sana bütün yap­tıklarında "hüküm ve hikmet sahibidir,"[48]

7. Andolsıın ki Yûsuf un ve kardeşlerinin durumunda soranlar İçin nice İbretler vardır.

8. Hani onlar şöyle demişlerdi: "Doğrusu biz güçlü bir topluluk ol­duğumuz halde babamızın nezdinde Yusuf ile kardeşi bizden da­ha sevgilidir. Babamız herhalde apaçık bir hata İçindedir.

9. "Yûsuf u öldürün yahut onu bir yere atıverin. Babanızın yüzü yalnız size yönelsin. Bundan sonra da salih bir topluluk olur­sunuz."

"Andolsun kî Yûsuf un ve kardeşlerinin durumunda soranlar için ni­ce ibretler vardır" buyruğu ile onların durumlarının ne olduğunu soranla­rı kastetmektedir.

Mekke'ltler; "İbretler" kelimesini tekil olarak; "Bir ibret" di­ye okumuşlardır. Ebu Ubeyd ise çoğul okuyuşu tercih etmiş ve: Çünkü o pek çok hayırdır, diye açıklamıştır.

en-Nehhâs da der ki: Burada tekil okuyuş da güzel bir okuyuştur, yani an­dolsun ki Yûsuf un haberine dair soru soran kimselere verilen haberde bir ibret vardır. Çünkü onlar Peygamber (sav)e henüz Mekke'de iken bunu sormuş ve: Sen bize Şam (Suriye ve Filistin) topraklarında bulunup da oğlu Mısır'a götürülen ve gözleri kör oluncaya kadar oğlu için ağlayan bir peygam­berin durumunu haber ver, demişlerdir.

O sırada Mekke'de kitab ehlinden hiçbir kimse yoktu, peygamberlerin ha­berlerini bilen kişi de yoktu. Yahudiler ise Medine'den, Mekkelilere bu hu­susa dair soru sormalarını telkin etmişlerdi. Bunun üzerine yüce Allah da Yû­suf Sûresi 'ni tek bir defada indirdi. Bu sûrede Tevrat'ta bulunan bütün ha­berler yer aldığı gibi, orada bulunmayan fazla bölümleri de vardır. İşte bu da Peygamber (sav) İçin Meryem oğlu İsa (a.s)ın ölüleri diriltmesi ayarında bir mucize idi.

"Bir öğüt" diye açıklandığı gibi, ibret diye de açıklanmıştır. Hat­ta bazı mushaf larda bunun; İbret, şeklinde olduğu da rivayet edilmiş­tir. Bunun "basiret (gözleri hakka açan, hakkı gösteren bir husus)" anlamı­na geldiği söylendiği gibi; hayret verici bir durum diye de açıklanmıştır. Me­sela; filan kişi bilgi ve güzellikte bir âyettir, denilirken, akıllara hayret veri­ci bir durumdadır, denilmek istenir.

es-Sa'lebî tefsirinde der ki: Yûsuf'un kardeşleri rüyayı haber alınca onu kıs­kandılar. İbn Zeyd, o sırada peygamber idiler, demiştir. Kardeşleri: Kardeş­lerinin kendisine secde etmesiyle'yetinmiyor da bir de anne babası da mı ona secde edecekmiş? dediler ve ona düşman kesildiler. Ancak bu görüşün red­dedilmiş olduğuna önceden değinilmiş idi.

"Andolsun ki Yûsuf un ve kardeşlerinin durumunda..." buyruğundaki kardeşlerinin adları şöyledir: En büyüklerinin adı Rûbîl idi. Diğerleri ise Şem'ûn, Lâvî, Yehûza, Zeyâlûn ve Yeşcer'dir. Bunların annesi Leyan kızı Leyâ'dır. Hz. Ya'kub'un dayısının kızıdır. Hz. Ya'kub'un ayrıca iki cariyesinden dört oğ­lu olmuştu: Dân, Naftalî, Câd ve Âşer diye. Daha sonra Leyâ vefat edince, Hz. Ya'kub onun kızkardeşi Râhil ile evlendi. Bundan da Yûsuf ve Bünyamin adın­daki oğulları dünyaya geldi. Böylelikle Hz. Ya'kub'un çocukları toplam oni-ki kişi idi. es-Süheylî der ki: Ya'kub'un annesinin adı ise Refkâ idi. Râhil, Bün-yamin'den lohusa iken vefat etmişti. Leyân b. Nâlıer b. Âzer ise Hz. Ya'kub'un dayısıdir.

Hz. Ya'kub'un iki cariyesinin Leyâ ve Teltâ adlarında olduğu da söylen­miştir ki bu cariyelerin birisi Râhil'e; diğeri ise kızkardeşi Leyâ'ya ait idi. Herbirisi cariyesini Hz. Ya'kub'a bağışlamıştı. Hz. Ya'kub iki kızkardeşi bir ara­da nikahlamış idi- ve bu ondan sonra hiçbir kimseye helal olmamıştır. Çün­kü yüce Allah: "Ve iki kızkardeşi birlikte almanız da (size haram kılındı)" (en-Nisa, 4/23) diye buyurmaktadır.

İbn Zeyd'in görüşüne dair (yani kardeşlerinin Hz. Yûsuf a tuzak hazırla­dıkları sırada peygamber olduklarına dair kanaati) daha önceden reddedil­miş idi, yüce Allah'a hamdolsun.

"Hani onlar şöyle demişlerdi. Doğrusu... Yûsuf buyruğundaki "Yûsuf kelimesi mübtedâ olarak ref edilmiştir. Başındaki ("doğrusu" anlamını ver­diğimiz) "lâm" ise te'kid içindir. Bu da kasem için getirilen "lâm"dır ki; Al­lah'a andolsun, doğrusu ... Yûsuf "ile kardeşi" -ona atfedilmiştir- "babamı­zın nezdlnde bizden daha sevgilidir" anlamındaki buyruk da onun habe­ridir.

Buradaki; "Daha sevgilidir" kelimesi fiil manasında olduğundan dolayı tesnîye de yapılmaz, çoğul da yapılmaz. Onlar bu sözlerini Hz. Yûze yönelsin, sadece sîze yönelsin demektir. "Babanızın yüzü yalnız size yö­netsin" tamamiyle size yönelsin "bundan sonra da salih bir topluluk olurmuz." Bu günahtan sonra, bir diğer görüşe göre Yûsuf'tan sonra tevbe eden salih bir topluluk olursunuz" yani siz böyle bir vebali işledikten sonra tevredersiniz, Allah da sizin tevbenizi kabul eder.

Bu da katilin tevbesinin makbul olduğuna delildir. Çünkü yüce Allah on-iann söyledikleri bu sözlerini reddetmemektedir.

"Salih bir topluluk" ile ilgili olarak şu açıklama yapılmıştın Yani o vakit sizin babanızın nezdinde durumunuz düzelir, size başkasını tercih etmez ve üstün tutmaz.[49]

10. İçlerinden bir sözcü dedi ki: "Yusuf u öldürmeyin, eğer yapacak­sanız onu kuyunun dibine bırakın da yoku kafilesinden biri onu alsın."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onüç başlık halinde sunacağız:[50]

1- Sözcülerinin Söyledikleri:

"İçlerinden bir sözcü dedi ki..." buyruğundaki sözcü Yehuzâdır. Bu da Hz. Ya'kub'un en büyük oğlu idi. Bu görüş İbn Abbas'a aittir. Bunun Rûbîl olduğu da söylenmiştir ki bu da üvey annesi, teyzesinin oğludur. "Artık... ka-tiyyen bu yerden ayrılmam" (Yûsuf, 12/80) diyen de odur. Bu sözleri söy­leyenin Şem'ûn olduğu da söylenmiştir.

"Onu kuyunun dibine bırakın" anlamındaki buyruğu Mekkeliler, Basralı-

lar ve Kûfeliler; "Kuyunun dibine" diye (dib anlamındaki keli­meyi tekil olarak) okumuşlardır. Medineliler ise; şeklinde çoğul ola­rak okumuşlardır. Ebu Ubeyd tekil okuyuşu tercih etmiştir. Çünkü bu onu bı­raktıkları bir tek yeri kastetmektedir. Bundan dolayı çoğul okuyuşu kabul et­memektedir.

en-Nehhâs ise şöyle demektedir: Böyle bir açıklama dilde bir daraltma­dır. Bu kelimenin çoğul olarak okunuşu da iki bakımdan mümkündür: Ev­vela Sibeveyh; şeklinde; (çoğul anlamında ol­makla birlikte) tekil anlamı kastıyla sabah akşam üzerinde yol alındı, anlamında kullanıldığını naklederek; bu vakitleri tekil anlamında değerlendirmiş­tir. İşte bir kimsenin saklandığı herbir yere de tekil olarak; denilir. Diğer bir sebep de şudur: Kuyunun kendisinde kaybolunacak bir çok yerleri­nin bulunması ihtimali vardır.

Bu kelimenin kökünden fiil; "Kayboldu, kaybo­lur, kaybolma, kayboluş" şeklinde gelir. Nitekim şair de şöyle demektedir:

"Ey o iki kişi, iki ay durun yahut üçüncü bir ayın yarısını da ona ekleyin. İşte ben, o kayboluşlarımın saklayıp kaybettirdiği kişiyim."

el-Herevî der kî: Kuyunun dibi (ğayâbe), havuz ya da kuyudaki suyun aşın­dırdığı, mağarayı andıran hale çevirdiği yer, yahutta suyun biraz üstünde ku­yudaki bir kemer demektir ve bu durumda herhangi bir şey göze görünmez olur. İbn Uzeyz der ki: Herhangi bir şeyi senin önünden saklayıp kaybeden herşeye "ğayâbe" denilir. Derim ki: Kabire de bu adın verilmesi bundan do­layıdır. Şair der ki:

"Eğer günlerden bir gün benim kabrim benim üstümü örterek

beni kaybettirecek olursa, Aşiretim ve çocuklarım hakkında benim yaptığım uygulamayı siz de yapınız."

Cubb, duvarları örülmemiş kuyu demektir. Duvarları örülecek olursa ona "bi'r" denilir. Şair el-A;şâ der ki:

"Eğer seksen adam boyunda bir kuyuda bulunsan dahi, Ve bir merdivenle göğün yollarına yükseltilecek olsan bile."

Kuyuya "cubb" adının veriliş sebebi yer içinde belli bir şekilde açılmasın­dan dolayıdır, çoğulu; şekillerinde gelir.

Burada hem kuyunun kaybedilecek dibi, hem de kuyunun birlikte zikre­dilmesinin sebebi, bu sözü söyleyenin bakanların göremeyeceği bir şekilde kuyunun karanlık bir yerine bırakılmasını kastettiğinden dolayıdır.

Bu kuyunun Beytu'l-Makdis kuyusu olduğu söylendiği gibi, Ürdün'de ol­duğu da söylenmiştir. Bu da Vehb b. Münebbih'in görüşüdür. Mukaül ise bu kuyu Ya'kub'un evinden üç fersah uzaklıkta bir yerde idi, demektedir.[51]

2- Yolcu Kafilesi:

"Yolcu kafilesinden biri onu alsın" anlamındaki buyruk, emrin cevabı olarak cezmedilmiştir. Mücahid, Ebu Recâ, el-Hasen ve Katide; "Ömı alsın" kelimesini "te" harfi ile; (, iiüiî:) diye okumuştur. Bu da manaya hami edilerek böyle okunur, çünkü "kafilenin birisi" bir kafile demektir. Sibeveyh: "Parmaklarından birisi düştü" tabirini kullanılır ve şubeyiti nakleder:

"Ve yaygınlaştırdığın söz senin boğazına tıkanır, Tıpkı mızrağın ucunun kana boyandığı gibi."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Görüyorum ki geçen yıllar aldı benden,

Tıpkı ayın son gecesinin ayı tamamen alıp götürdüğü gibi."

Görüldüğü gibi şair(ler) burada (fiilleri): "Boğazına tıkandı" şek­linde de; "Aldı" şeklinde de kullanmamışlardır.

" Yolcu kafilesi" yolda yolculuk kastıyla yürüyen topluluk demek­tir.

Bu sözü söyleyenin bu şekilde konuşması bizzat kendilerinin onu uzak­ça bir yere taşıma gereğini duymamaları ve bununla da maksadın hasıl ola­cağını anlatmak istediğinden dolayıdır. Çünkü onu bulacak olan yolcu ka­filesi alıp uzakça bir yere götürür. Bu da onların planlarının bir şekli idi ki, bizzat kendileri bir yerden, bir yere gitmek ihtiyacını duymasınlar. Çünkü ba­balan bu konuda kendilerine izin vermeyebilirdi ve belki de maksatlarının farkına varabilirdi.[52]

3- Hz. Yûsuf un Kardeşleri Peygamber miydi?

Bu buyrukta Hz. Yûsuf un kardeşlerinin onu kuyuya atmadan önce de, at­tıktan sonra da peygamber olmadıklarına delil vardır. Çünkü peygamberler bir müslümam öldürmek için plan hazırlamazlar. Ama kardeşleri müsJüman idiler ve bir masiyet işledikten sonra tevbe ettiler.

Bir görüşe göre de peygamber idiler. Çünkü bir peygamberin yanılması aklen imkânsız bir şey değildir. Bu onların bir yanılması idi. Ancak bu iddi­ayı peygamberlerin önceden de açıkladığımız gibi- büyük günahlardan ko­runmuş (masum) oldukları hükmü reddetmektedir.

Bir diğer görüşe göre onlar o sırada peygamber değillerdi, daha sonra Al­lah onlara peygamberlik vermiştir. Bu bir önceki görüşe göre daha uygun gö­rünmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[53]

4- Hz. Yûsuf un Çocukken Kuyuya Atılması:

İbn Vehb dedi ki: Malik dedi ki: Hz. Yûsuf daha küçük bir çocukken ku­yuya atıldı. İbnul-Kasım da, Malik'ten böyle rivayet etmiştir. Yani o sırada Hz. Yûsuf küçük bir çocuktu. Buna delil de yüce Allah'ın: "Yûsuf’u öldürmeyin. Eğer yapacaksınız onu kuyunun dibine bırakın da yolcu kafilesinden biri onu alsın" şeklindeki sözüdür. Malik der ki: Ancak küçük çocuk (lakît: buluntu olarak) alınır. Aynı şekilde Hz. Ya'kub'un: "Kurtun onu yemesinden korkarım" (Yûsuf, 12/13.) şeklindeki sözü de bunu göstermektedir. Çünkü bu, küçük çocuklara has bir durumdur. Kardeşlerinin: "Yarın onu bizimle be­raber gönder de bol bol yesin, oynasın. Biz onu mutlaka koruruz" (Yûsuf, 12/12) şeklindeki sözleri de bunu göstermektedir.[54]

5- Buluntu Eşya ve Çocuk:

İltikât: Bir şeyi yoldan almak demektir. (Buluntu çocuk anlamındaki) la­kît ile (bulunan eşya anlamındaki) lukata da buradan gelmektedir. Biz âyet-i kerîmenin ve sünnetin bu hususta delalet ettiği hükümler ile dilbil-ginleri ile ilim ehlinin söylediklerini söz konusu edeceğiz.

İbn'Arafe der ki: İltikat, aramak kastı olmaksızın bir şeyin bulunması de­mektir. Yüce Allah'ın: "Yolcu kafilesinden biri onu alsın (yeltekithu)" buy­ruğu da buradan gelmektedir. Yani ummaksızın ve beklemeksizin onu bul­sun, demektir.

Lakît hakkında ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Denildiğine göre lakîtte aslolan hür olmaktır. Çünkü hürler kölelere göre sayıca daha çoktur­lar. el-Hasen b. Ali'den rivayet edildiğine göre o lakîtin hür olduğu hükmünü vermiş ve yüce Allah'ın: "Onu düşük bir fiyata, sayılı bir kaç dirheme sat­tılar" (Yûsuf, 12/20) buyruğunu okumuştur.

Malik'in arkadaşı Eşheb'de bu görüştedir. Ömer b. el-Hattab'ın görüşü de budur. Hz. Ali ve bir gruptan da bu görüş böylece rivayet edilmiştir.

İbrahim en-Nehaî de der ki: Eğer bulduğu çocuğu köleleştirmeyi niyet ederse, o köledir. Ancak Allah rızası için onu almayı niyet ederse, o kişi hür­dür.

Maiik'de, "Muvatta"ındn şöyle demektedir: Sokağa atılmış çocuk hakkın­da bize göre hüküm onun hür olduğudur. Böyle bir çocuğun velâsı da bü­tün müslüman cemaate aittir. Onlar o kişiye mirasçı olurlar ve onun akilesini öderler. Şafiî de bu görüştedir. Buna Hz. Peygamber'in: "Velâ hakkı an­cak âzâd eden kimseye aittir"[55] hadisini delil göstermiştir. Görüldüğü gibi Hz. Peygamber burada azad edenlerin dışındakilerin, velâ hakkına sahib olama­yacağını belirtmiştir. Malik, Şafiî ve mezheplerinin ileri gelen ilim adamları ittifakla şunu kabul ederler: Lakît hiçbir kimse ile velâ bağına girişemez ve velâ dolayısıyla da kimse ona mirasçı olamaz.

Ebu Hanife, arkadaşları ve Kûfelilerin çoğunluğu da şöyle derler: Lakît di­lediği kimseyle velâ akdini yapabilir. Onunla velâ akdi yapan kimse ona mi­rasçı olur ve onun yerine diyet öder. Ebu Hanife'ye göre de velâ akdinde bu­lunduğu kişi onunla birlikte akile (diyet) ödemediği sürece velâsı İle diledi­ğine İntikal edebilir. Eğer işlediği bir cinayetin diyetini onun yerine ödeye­cek olursa, artık hiçbir zaman velâsını alıp başkasına intikal edemez.

Ebu Bekr b. Ebi Şeybe de, Ali (r.a)dan şöyle dediğini nakletmektedir: So­kağa atılmış çocuk hürdür, eğer kendisini bulan kimse ile velâ akdi yapmak isterse yapabilir. Başkası ile velâ akdi yapmak isterse onu da yapabilir.

Buna yakın bir görüş Atâ'dan da nakledilmiştir. Bu aynı zamanda İbn Şi-hab'ın ve Medinelilerden bir kesimin de görüşüdür ve buna göre buluntu ço­cuk hürdür.

İbnu'l-Arabî der ki: Lakîtin asıl itibariyle hür kabul edilmesinin sebebi, hür­lerin sayıca kölelerden daha çok olmasından dolayıdır. O bakımdan çoğun­lukla görülene göre hüküm verilmiştir. Tıpkı çoğunlukla görülen esasına gö­re onun müslüman olduğu hükmüne varılması gibi.

Şayet müslüman ve hristiyanların bulunduğu bir yerde-bulunacak olursa, İbnu'l-Kasım der ki: Çoğunluk kimlerdense ona göre hüküm verilir, eğer üzerinde yahudi kıyafeti bulunursa yahudîdir, hristiyan kıyafeti bulunursa hristiyandır. Aksi takdirde o müslümandır. Ancak o kasaba ehlinin çoğunluğu eğer müslüman değilse müstesnadır. (İbnu'l-Kasım'dan) başkaları ise şöyle demek­tedir: Şayet o kasabada yalnız bir müslüman dahî bulunuyor ise o buluntu çocuğun herşeyin üstünde olan ve hiçbir şeyin üstüne çıkamadığı İslâm hük­münü galib getirerek müslüman olduğuna hüküm verilir. Eşheb'in sözünün muktezası da budur. Eşheb der ki: Lakît ebediyyen müslümandır, çünkü ben durum ne olursa olsun hür olduğunu kabul ettiğim gibi, yine durum ne olur­sa olsun müslüman olduğunu kabul ederim.

Fukalıa sokağa atılmış ve bununla birlikte beyyinenin köle olduğuna delalet ettiği kimsenin durumu hakkında farklı görüşlere sahiptirler. Bu hu­susta sözleri kabul edilmeyen Medİnelilerden bir kesim bu yolda açıklama­lar yapmışlar.[56] Eşheb de Hz. Ömer'in; böyle bir kimse hürdür, sözü dola­yısıyla bu kanaattedir. Böyle birisinin hür olduğu hükmüne varan bir kim­seye göre sokakta bulunan çocuğun köle olduğuna dair geürilen beyyineler kabul olunmaz. İbnu'l-Kasımda der ki: Bu hususta beyyine kabul edilir. Bu aynı zamanda Şafiî ve el-Kûfî'nin de görüşüdür.[57]

6- Buluntu Çocuğun Sahipleri Sonradan Ortaya Çıkarsa:

Malik buluntu çocuk hakkında şöyle demektedir: Çocuğu bulan kişi bu çocuğa harcamalarda bulunduktan sonra, bir adam bu çocuğun oğlu oldu­ğuna dair delil ortaya koyarsa, bulan kişi, -babası onu kasten atmış ise ba­basından rücu' ederek harcamalarını alır. Eğer babası onu atmamış fakat ço­cuk kaybolmuş ise, babanın herhangi bir yükümlülüğü yoktur ve çocuğu bu­lan kişi yaptığı harcamaları tatavvu (nafile) olarak harcamış olur.

Ebu Hanife de der ki: Bulan kişi bulduğu çocuğa harcama yapacak olur­sa, o tatavvuda bulunan bir kimse demektir. Hakimin ona harcama emrini ver­mesi hali müstesna.

el-Evzaî de der ki: Kendisine vacib olmayan bir harcamada bulunan her­kes yaptığı harcamayı rücû' ederek (asıl yükümlüden) hakkını alır.

Şafiî de der ki: Şayet buluntu çocuğun (lakîtin) herhangi bir malı yoksa, onun ihtiyaçlarının Beytulmalden karşılanması icab eder. Eğer Beytulmalde bunu karşılayacak bir mal yoksa bu konuda iki görüş vardır: Bir görüşe gö­re buluntu çocuğun adına borç alınır, ikinci görüşe göre herhangi bir karşı­lık söz konusu olmaksızın harcamaları bütün müslümanlara paylaştırılır.[58]

7- Bulunan Eşya ve Mal:

Bulunan (lukata) ve kaybedilen (dâlle) eşyanın hükmüne gelince, Üim adamlarının bu konuda farklı görüşleri vardır. İtim ehlinden bir kesimin ka­naatine göre bulunan ve kaybedilen eşya Oukata ve dâlle) aynı anlamdadır ve her ikisinin de hükmü birdir. Ebu Ca'fer et-Tahavî bu görüştedir. Ayrıca Ebu Ca'fer, Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellâm'ın dâlle ancak hayvan hakkında söz konusudur, lukata da hayvanın dışındaki eşya için kullanılır görüşünü de kabul etmemekte ve bu yanlıştır, demektedir. Buna Hz. Peygamberin İfk (Hz. Âişe'ye İftirada bulunma olayına dair) hadisinde[59] müslümanlara söylediği: " Annenizin (Âişe -r.a-)nin gerdanlığı kayboldu" demesi­ni delil göstermiştir. Görüldüğü gibi Hz. Peygamber (dalle; kayboldu) bu ta­birini gerdanlık hakkında kullanmaktadır.[60]

8- Lukatanın Hükümleri:

İlim adamlarının icmâ' ile kabul ettiklerine göre lukata, değersiz ve önemsiz bir şey, yahut kalıcılığı mümkün olmayan bir şey değilse tam bir yıl boyunca tanıtılır (İlan edilir). Yine icmâ' ile kabul ettiklerine göre lukatanın sahibi gelecek olursa, eğer onun o malın sahibi olduğu sabit olursa, o luka­ta da lukatayı bulandan daha çok hak sahibidir.

İcma ile kabul ettikleri bir başka husus da şudur: Lukatayı yiyen bir kimse eğer sene geçtikten sonra onu yemiş ve sahibi de ona tazminat ödet­tirmek isterse bu hakka sahihtir. Şayet lukatayı bulan kişi onu sadaka olarak bağışlamış ise lukatanın asıl sahibi bulana tazminat ödettirmek ile onun ec­rini kabul etmek arasında muhayyerdir. Bunların hangisini isterse seçebile­ceği icmâ' ile kabul edilmiştir. Lukatayı bulan bir kimse sene dolmadan onu sadaka olarak da bağışlayamaz, herhangi bir tasarrufta da bulunamaz. Telef olacağından korkulan kaybolmuş koyunu bulanın yiyebileceğini de icmâ' ile kabul etmişlerdir.[61]

9- Lukatayı Almak Mı Terketmek Mi Daha Faziletlidir:

Fukaha lukatayı almanın mı, almamanın mı? daha faziletli olduğu husu­sunda farklı görüşlere sahiptir. Bu konuda hadis-i şerifte lukatanın ve kay­bolan hayvan (dalle) da deve olmadıkça alınmasının mubah olduğuna de­lil vardır. Koyun hakkında da Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır; "O ya se­nindir, ya kardeşinindir veya kurdundur."[62] Hz. Peygamber bu buyruğuyla kaybolmuş koyunu almayı teşvik etmektedir. Hiçbir şekilde o şey kaybolsun yahut ca sahibi onu gelip buiuncaya kadar onu bırakınız, dememiştir. Eğer lukatanın terkedilmesi daha faziletli olsaydı, hiç şüphesiz Rasûlullah (sav) kay­bolan deve hakkındaki emri gibi mutlaka onun da terkedilmesini emreder­di. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Maliki mezhebi alimlerinin görüşünün özeli, kişinin bu konuda geniş bir hareket imkanına sahip olduğu şeklindedir. Dilerse lukatayı alır, dilerse al­maz. İsmail b. İshak'ın -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- görüşü budur.

el-Müzenî de Şafiî'den şöyle dediğini nakletmektedir: Ben aldığı takdir­de emniyetle onu koruyacak olursa, herhangi bir kimsenin lukatayı almama­sını uygun görmüyorum. Ayrıca der ki: Lukatanın azı da çoğu da birdir.[63]

10. Bulunan Eşya ve Hayvanlar île İlgili Hz. Peygamber'den Gelen Rivayetler:

Hadis imamları Malik ve başkalarının Zeyd b. Halid el-Cuhenî'den şöyle dediğini rivayet etmektedirler: Bir adam Peygamber (sav)e gelerek, ona lu-kataya dair soru sordu. Hz. Peygamber şöyJe buyurdu: "O bulduğun malın kabını (torbasını) ve bağını iyice belle. Sonra onu bir sene süre ile tanıt (ilan et.) Şayet sahibi gelirse (ona ver), aksi takdirde ona (uygun) gördüğünü uy­gula." Adam; Peki ey Allah'ın Rasûlü! Ya kaybolan koyun deyince, Hz. Pey­gamber şöyle buyurdu: "O ya senindir, ya kardeşinindir, yahut kurdundur." Adam: Ya kaybolan deve? diye sorunca, Hz. Peygamber şöyle buyurdu; "Sana ne ondan? Devenin beraberinde içeceği suyu, ayakkabısı vardır. Suya gider (su içer), ağaçtan yer, Sahibi onu buluncaya kadar (ona ilişme..)[64]

Ubeyy (b. Ka'b)ın rivayet ettiği hadiste de Hz. Peygamber şöyle buyurmuş­tur: "Bulduğun malın sayısını, torbasını ve bağını iyice belle. Sahibi gelirse (ona ver), aksi takdirde sen ondan yararlan. "[65] Bu hadiste de sayısının bel­lenmesi fazlalığı vardır ki bunu da Müslim ve başkaları rivayet etmişlerdir.

İlim adamlarının icma İle kabul ettiklerine göre lukatanın içinde bulun­duğu torba (vb. kabı) İle bağı alametlerinden ve lukata üzerindeki deliller­den birisidir. Lukata sahibi kaybettiği lukatanın bütün niteliklerini gelip söyleyecek olursa ona teslim edilir.

Îbnu'l-Kasım der ki: Bulan onu geri teslim etmeye mecbur edilir. Şayet bir delile bağlı olarak herhangi bir kimse o lukataya hak kazandığını gelip or­taya koyarsa ve bu lukatanın kendisinin olduğunu ispatlayacak olursa, bu du­rumda lukatayı bulan kişi hiçbir tazminat ödemez.

Gelen kişiye niteliklerini belirtmesi halinde ayrıca yemin ettirilir mi, et­tirilmez mi? Bu hususta iki görüş vardır: Birinci görüş Eşlıeb'in görüşüdür, İkin­cisi de İbnu'l-Kasım'ın görüşüdür. Malik, arkadaşları, Ahmed b. Hanbel ve di­ğerlerine göre ise bu konuda ayrıca bir beyyine getirme yükümlülüğü yok­tur.

Ebu Hanife ve Şafiî ise şöyle derler: Lukatanın kendisine ait olduğuna da­ir delil ortaya koymadıkça, o lukaıa ona teslim edilmez. Ancak bu hadisin nassına uygun değildir. Eğer lukatanın geri verilmesi için beyyine'(delil) ge­tirmek şart olsaydı, herhangi bir şekilde lukatanın kabının, torbasının, bağı­nın ve sayısının söz konusu edilmesinin bir anlamı olmazdı. Çünkü bir kim­se lukataya beyyine ile bütün hallerde hak kazanır. Peygamber (sav)in bu gi­bi durumları açıklamadan susması ise caiz değildir. Çünkü susacak olursa bu, beyanın ihtiyaç vaktinden sonrasına bırakılması demektir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır,[66]

11- Deve ve Koyun Dışındaki Yitik Hayvanlar:

Hadis-i şerifte deve ve koyunlar açıkça söz konusu edilmiş ve hükümle­ri beyan edilmiş olduğu halde, onların dışındaki hayvanlardan söz edilme­mektedir. (Mâliki mezhebine mensub) ilim adamlarımız inek türünün deve­lere mi, koyunlara mı tabi olduğu hususunda iki farklı görüşe sahiptirler. Yi­ne imamlarımız at, katır ve eşeklerin kaybolması halinde alınıp alınmayaca­ğı hususunda da farklı görüşlere sahihtirler..İbnu'l-Kasım'ın sözünün zahirin­den anlaşıldığına göre bu gibi kayıp hayvanlar alınır. Eşheb ve İbn Kinâne ise bunlar alınmaz, derler. Ancak İbnu'l-Kasım'ın görüşü daha sahihtir. Çün­kü Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Mü'min kardeşinin yitiğini onun adı­na ’[67]koru.’[68]

12- Yitik Hayvanlara Yapılan Harcamalar:

İlim adamlan yitik hayvanlara yapılan harcamalar hususunda farklı görüş­lere sahiptirler. İbnu'l-Kastm'ın naklettiğine göre Malik şöyle demektedir: Eğer hayvanları deve vb. bulan kişi, bunlara harcamada bulunacak olursa, yap­tığı bu harcamaları rücu' ile sahiplerinden almak hakkına sahiptir. Onun yap­tığı bu harcamalar, ister bu konudaki yetkili âmirin emriyle olsun, ister em­ri dışında olsun farketmez. (Yine Malik) der ki: Bulan kişi yaptığı harcama dolayısıyla o hayvanı teslim etmeyebilir ve rehinde olduğu gibi, onda ken­disi daha çok hak sahibidir. Şafiî de der ki: Yitik hayvanları bulan kişi, onlara harcamada bulunacak olursa, bu bir tatavvu' (teberru)dur. Bu görüşü on­dan er-Rabî1 nakletmiştir. el-Müzenî ise ondan şöyle dediğini nakletmekte­dir: Hakim harcamada bulunmasını emretmiş ise bu, bir alacak olur. Yaptı­ğını iddia ettiği harcamalar -eğer benzeri bir harcama makul görülüyor ise-kabul edilir (ve ona ödenir).

Ebu Hanife de der ki: Bir kimse hakimin emri olmaksızın bulduğu mala ve deveye harcamada bulunacak olursa, tatavvuda bulunan birisi olur. Ha­kimin emriyle harcayacak olursa, o takdirde bu lukatanın sahibinden alaca­ğı bir borç olur, geldiğinde ondan tahsil eder. Sahibi gelecek olursa, onu teslim etmemek hakkına sahiptir. Buluntuya harcama üç gün vb. kadar bir sü­redir. Sonunda hakim bu şekilde bulunan koyunun vb. satılmasını emreder ve bunlara yapılan harcama hakkında hükmünü verir.[69]

13- Lukata Süresinden Sonra Sahibi Gelir ve Lukatasınm Bulan Tarafından Telef Edilmiş Olduğunu Görürse:

Müslim'in Sahih'inde ve diğerlerindeki ifadelere göre; Hz. Peygamberin lukatanın tarif edilmesinden sonra onunla ilgili olarak söylediği: "Ondan ya­rarlan" yahut "ona istediğini yap" veya: "O senindir" ya da: "Onu harcaya­bilirsin" veya; "Sonra onu ye" ya da: "O Allah'ın bir malıdır, onu dilediğine verir" buyruklarında lukatanın temlik edildiğine delâlet eden bir ifade yok­tur. Sahibi geldiği takdirde lukatayı bulanın tazminat ödemeyeceğini ortaya koyan bir husus bulunmamaktadır. Çünkü Zeyd b. Halid el-Cühenî'nin, Peygamber (sav)den rivayet ettiği hadiste şöyle denilmektedir: "Eğer o luka­tanın sahibini bulmayacak olursan, artık sen onu harca ve bu senin yanın­da bir emanet olsun. Günlerden birgün sahibi gelecek olursa, onu sahibine edâ et." Bir başka rivayette de şöyle denilmektedir: "Sonra onu ye, sahibi ge­lirse onu sahibine edâ et." Bu hadisi de Buhâri ve Müslim rivayet etmiştir.[70]

İlim adamları da icmâ' ile sahibi ne zaman gelirse, lukataya daha çok hak sahibi olduğunu İttifakla kabul etmişlerdir. Ancak Dâvûd ez-Zahirî'nin benim­sediği görüş bundan farklıdır. Ona göre lukatayı bulan kişi tarif (tanıtım süresiden sonra lukataya malik olur. Çünkü bu konudaki buyrukların zahir­leri bunu gerektirmektedir. Ancak diğer bütün ilim adamlarına muhalefeti do­layısıyla Davud'un görüşü muteber değildir. Diğer taraftan Hz. Peygamberin: "Onu sahibine edâ et" buyruğu da bunu gerektirmektedir.[71]

11. "Ey babamız! dediler. Sana ne oluyor da Yûsuf hakkında bize gü­venmiyorsun? Halbuki biz, elbette onun iyiliğini isteyenleriz.

12. "Yarın onu bizimle beraber gönder de bol bol yesin, oynasın. Biz onu mutlaka koruruz."

"Ey babamız! dediler. Sana ne oluyor da Yûsuf hakkında bize güvenmi­yorsun?" el-Hasen'e: Mü'min kıskanır mı? diye sorulunca, o: Ya'kub'un oğullarını nasıl da unutuyorsun? diye cevap vermiştir. Bundan dolayı: "Ba­ba senin için celbedicidir, kardeş ise senden selbedici (sana gelecek olanı alıcı)dır" denilmiştir.

Bunun üzerine Hz. Ya'kub'u herhangi bir yolla oğlundan ayırmayı karar­laştırdılar ve ona: "Ey babamız! dediler. Sana ne oluyor da Yûsuf hakkın­da bize güvenmiyorsun?"

Denildiğine göre onlar kendi aralannda anlaşıp, ikinci olarak konuşanın görüşünü benimseyerek ayrıldıklarında Hz. Ya'kub'a geri dönüp bu sözleri söylediler, Bu buyrukta onların ona bu isteklerini Hz. YûsuPu beraberlerin­de götürmeden bir defa daha ilettiklerine ve ileride geleceği üzere Ya'kub'un da bu isteklerini kabul etmediğine delil vardır.

Yezîd b. el-Ka'kâ ile Amr b. Ubeyd ve ez-Zührî; "Bize güvenmi­yorsun" buyruğunu (nun harflerini) idğam ile ve işmam yapmaksızın oku­muşlardır. Kıyas da bu şekilde okumayı gerektirir. Çünkü idğam yapılan harf sakin olmalıdır.

Talhâ b. Musarrif ise asla uygun olarak açıkça okunan (zahir) iki "nun" ile şeklinde okumuştur. Yahya b. Vessâb ve Ebu Rezîn "te" harfini es-reli olarak; şeklinde okumuşlardır -el-A'meş'ten de rivayet edilmiş­tir- ki bu da Temimliferin şivesidir. Temindiler: "Sen vurursun" (di­ye muzaraat harfini esreli) söylerler. Buna dair açıklama daha önceden geç­miş bulunmaktadır. Diğer kıraat alimleri İse harfin îdğamdan önceki haline delâlet etsin diye "nun’’ları hem idğam ve hem de işmam yaparak okumuş­lardır.

"Halbuki biz elbette onun iyiliğini İsteyenleriz." Onu sana tekrar geti­rinceye kadar, onu koruyacak, muhafaza edeceğiz, Mukatil der ki: İfadede takdim ve te'hir vardır. Şöyle ki: Yûsuf'un kardeşleri babalarına: "Yarın onu bizimle beraber gönder" âyetinde geçen sözleri söyleyince, babalan da kendilerine: "Onu alıp gitmeniz, muhakkak ki beni tasaya düşürür" (Yûsuf, 12/13) diye cevap vermişti. Bunun üzerine babalarına cevab olmak üzere: "Sa­na ne oluyor da Yûsuf hakkında bize güvenmiyorsun?" buyruğundaki sözlerini söylediler.

"Yarın onu bizimle beraber" Sahraya (açık havaya) "gönder de bol bol yesin, oynasın." Bu buyruktaki; " Yann" lafzı zarftır. Bu kelimenin as­lı Sibeveyh'e göre; şeklindedir. Bu kelime aslına uygun olarak da kullanılmıştır. en-Nadr b. Şumeyl der ki: Tan yeri ile sabah namazı arasında­ki vakte denilir. da böyledir,

"Bol bol yesin, oynasın" anlamındaki buyruğu Basralılar, " Bol bol yiyelim, oynayalım" şeklinde "nun" harfi ile ve "ayn" harfini de sakin ola­rak okumuşlardır. Mekkelilerin bilinen okumaları şeklinde ve "ayn" esreli olarak okumaları şeklindedir.

Kûfeliler ise; " Bol bol yesin, oynasın" şeklinde "ya" harfiy­le ve "ayn" harfini sakin olarak okumuşlardır. Medineliler ise "ya" harfi ve "ayn" esreli olarak okumuşlardır. Birinci okuyuş (bol bol yiyelim, oynayalım anlamındaki okuyuş) Arapların İstediği gibi yemesi halini anlatmak üzere kul­landıkları; "İnsan ve deve bol bol yedi" ifadelerinden alın­mıştır. Yiyebildiğimiz kadar yiyelim, demektir. Bolca yiyen herkese de; O denilir. Şair der ki:

"Ey Pezâre! Haydi bol bol ye (yayıl); bu yiyişin sana afiyet olmasın.’’

Bir başka şair (el-Hansa) da şöyle demektedir:

"(Yavrusunu kaybettiğini) unuttu mu yayılıp otlar, ama hatırladı mı da (yavrusunu kaybetmenin şaşkmlığıyla) gider, gelir."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Ölümü benden geri çevirmenden ve bana

Çokça otlayıp yayılan o yüz (deveyi) verişinden sonra nankörlük eder miyim?"

Ma'mer, Katâde'den; Koşup, gider anlamında okuduğunu rivayet etmektedir. en-Nehhâs der ki: O; "Biz yarış yapalım diye git­tik" (Yûsuf, 12/17) ifadesinden hareketle böyle okumuştur: Çünkü burada buyruğun anlamı belli bir noktaya kadar koşmak için yarışalım, şeklindedir. Aynı şekilde; "Bol bol yesin" buyruğunda "ayn" harfinin sakin okun­ması da bu şekildedir. Şu kadar var ki burada yalnız Yûsuf (a.s) söz konu­sudur. " Bol bol yesin" lafzında "ayn" harfinin esreli okunması koyun­ların otlamaları anlamından alınmıştır. Yani o böylelikle buna ahşsın ve er­kekliğe doğru adım atsın, kimi zaman yesin, küçüklüğü dolayısıyla da kimi zaman oynasın.

el-Kutebî der ki: şeklindeki okuyuş, birbirimizi koruyalım, kollaya-lım, biri diğerine riayet etsin anlamında olup, "Allah seni korusun" manasındaki ifadesinden alınmıştır. "Oynayalım" ise oyun anlamın­daki dan gelmektedir. Ebu Amr b. el-A'la'ya: Kendileri peygamber ol­dukları halde nasıl "oynayalım" dediler, diye sorulunca: Henüz daha peygam­ber olmamışlardı, diye cevab vermiştir.

Bir diğer açıklamaya göre oynamaktan maksat, mubah olan şekliyle ne­şelenmek, rahatlamaktır. Yoksa hakkın zıttı olan ve yasak olan oyunlar de­ğildir. Bundan dolayı Hz. Ya'kub onların: "Oynayalım" sözlerine tepki gös­termemiştir. Hz. Peygamber'in (Cabir b. Abdullah'a): "Ne diye bakire ile ev­lenmedin? Sen onunla oynaşır, o seninle oynaşırdı"[72] buyruğu da buradan gelmektedir.

Mücahid ile Katâde ise bineğini otlatır, anlamında; diye okumuşlar ve "binek" anlamındaki mefulü hazfedilmiş olarak değerlendirmişlerdir. Ondan sonraki; " Ve oynar" kelimesini de yeni bir cümle olarak (is­tinaf) ref ile okumuşlardır. Ve: O henüz oyun döneminde olan kimselerden­dir, demektir. "Biz onu mutlaka koruruz." Senin onun hakkında korktuğun lıerşeye karşı onu koruruz.

Ayrıca onların binekli çıkmış olmaları da muhtemeldir, piyade çıktıkları ihtimali de vardır. Onların Hz. Ya'kub kendilerini gördüğü sürece, Hz. Yû­suf u omuzları üzerinde taşıdıkları, kendilerini göremeyeceği bir yere geldik­lerinde ise; ona zarar vermek üzere kendileriyle birlikte koşsun diye bırak akları da nakledilmektedir.[73]

13- Dedi ki: "Onu alıp gitmeniz muhakkak ki beni tasaya düşürür. Siz kendisinden habersizken kurdan onu yemesinden korka­rım."

14. Dediler ki: "Andolsun ki, biz güçlü bir topluluk iken onu kurt yerse doğrusu biz zarara uğrayanlar oluruz."

Yüce Allah'ın: "Dedi ki: Onu alıp gitmeniz muhakkak ki beni tasaya dü­şürür'’ anlamındaki buyruk ref mahallindedir. Onu alıp gitmeleri halinde Hz. Yûsuf yanında olmayacağından dolayı üzülüp tasalanacağını onlara haber ver­mektedir.

"Siz kendisinden habersizken" yani yeyip içmekle meşgul iken "kurdun onu yemesinden korkarım." Çünkü Hz. Ya'kub rüyasında kurdun Hz. Yû­suf a hamle yaptığını, hücum ettiğini görmüştü. O bakımdan kurdun Hz. Yû­suf a zarar vereceğinden korkmuştu. Bu açıklamayı el-Kelbî yapmıştır.

Bir diğer açıklamaya göre Hz, Ya'kub kendisini bir dağın zirvesinde, Hz. Yûsuf u da vadinin iç taraflarında imiş gibi görür. Bu halde iken on tane kur­dun etrafını sardığını, onu yemek istediklerini görür. Bu kurtlardan birisini uzaklaştırdıktan sonra, yer yarılır ve Yûsuf üç gün süreyle orada saklı kalır.

Buradaki on kurt, onu öldürmeyi kararlaştıran on kardeşidir, onu savu­nan kişi ise büyük kardeşi Yehudâ'dır. Yerin içinde saklı kalması ise üç gün süreyle kuyuda kalması demektir.

Bir diğer açıklamaya göre Hz. Ya'kub bu sözlerini onların kardeşlerine za­rar vereceklerinden korkması üzerine söylemiştir. Kurt dernekle onları kas­tetmiştir, çünkü o kardeşlerinin Yûsufu öldüreceklerinden korkuyordu. Kurt diyerek onlara karşı durumu örtbas etmek istemişti.

İbn Abbas der ki: Hz. Ya'kub onlan kurt diye adlandırmıştı.

Bir diğer açıklamaya göre Hz. Ya'kub kardeşlerinin Yûsuf a zarar verecek­lerinden korkmarmştı, eğer korkmuş olsaydı onlarla beraber Yûsuf u gönder­mezdi. O gerçekten kurdun zararından korkmuştu. Çünkü çöllerde çoğun­lukla kurdun zarar vereceğinden korkulur.

Kurt anlamındaki; kelimesi herbir yandan rüzgarın esişini anlat­mak üzere kullanılan-, İfadesinden alınmadır. Ahmed b. Yahya da böyle demiştir. Ayrıca der ki: " Kurt" kelimesi hemzelidir. Çünkü kurt, her bir yandan gelir.

Verş de, Nâfi'den hemzesiz olarak; diye okuduğunu rivayet etmek­tedir. Çünkü hemze sakin olup ondan önceki harf esreli olduğundan onu ha­fifletince "ya" harfine dönüşmüştür.

"Dediler ki: Andolsun ki biz güçtü bir topluluk iken onu kurt yerse" ya­ni biz toplu olarak kurdu görüp de sonra kurdu ondan uzaklaştırmayacak olursak "doğrusu biz zarara uğrayanlar oluruz." Koyunlarımızı korumak hu­susunda da zarar ederiz. Yani kardeşimizden kurdu uzaklaştıramayacak olursak, biz onu koyunlarımızdan hiç uzaklaştıramayız.

Buradaki "zarara uğrayanlar oluruz" ifadesinin, onun hakkını bilmeyen cahillerden oluruz, anlamına geldiği söylendiği gibi, acze düşmüş kimseler oluruz anlamında olduğu da söylenmiştir.[74]

15- Nihayet onu alıp götürdükleri ve kuyunun dibine bırakmayı ka­rarlaştırdıklarında... Biz de kendisine şunu vahyettik: "Andol­sun ki bu yaptıklarını, kendilerine haber vereceksin ve onlar da farkına varamayacaklar."

Yüce Allah'ın: "Nihayet onu alıp götürdükleri ve kuyunun dibine bırak­mayı kararlaştırdıklarıiıda" buyruğunda yer alan; " Onu... bırak­mayı" buyruğundaki Çok nasb mahallindedir ve; takdirinde olup ku­yunun dibinde onu bırakma karan üzerinde birleştiklerinde demektir.

Bu olay ile ilgili olarak şöyle denilmiştir: Hz. Ya'kub, Hz Yûsuf’u kardeş­leriyle beraber gönderdiğinde onlardan mutlaka onu koruyacaklarına dair ol­dukça sağlam ahitler aldı ve Rûbîl'e teslim ederek; Ey Rûbîl! dedi. Bu küçük bir çocuktur. Yavrucuğum benim buna olan şefkatimi de çok iyi biliyorsun. Acıkırsa ona yemek yedir, susarsa ona su ver, yorutursa onu taşı. Sonra da onu çabucak bana geri getir.

Bunun üzerine kardeşleri onu alıp omuzlarında taşımaya koyuldular. Biri onu bıraktı mı mutlaka diğeri onu kaldırıyordu. Ya'kub (a.s) da bir mil ka­dar bir süre onları uğurladıktan sonra geri döndü. Babalarının kendilerini gö­remeyecekleri bir yere geldiklerinde, onu taşımakta olan kişi yere bırakıver­di. Neredeyse kemikleri kırılıp, dökülecekti. Bir diğer kardeşine sığındı, fa­kat onların herbirisinin diğerinden daha katı, daha kinli ve öfkeli davrandı­ğını gördü. Bu sefer Rûbîl'in yardımına sığınarak: "Sen abilerimin en büyü­ğüsün. Babamın benim üzerimdeki bıraktığı halef sensin. Bütün kardeşler ara­sında en yakın da sensin, bana acı, benim güçsüzlüğüm dolayısıyla bana şef­kat et." Rûbîl de ona oldukça ağır bir tokat indirerek: Benimle senin aran­da hiçbir akrabalık ve yakınlık yoktur. Haydi o, onbir yıldızı çağır da seni el­lerimizden kurtarsın, dedi.

Yûsuf böylelikle gördüğü rüyadan dolayı, kardeşlerinin kendisine kin ve öfke duyduklarını anlayınca, ağabeyi Yehudâ'ya sığınarak şöyle dedi: "Kar­deşim! zayıflığıma, acizliğime, yaşımın küçüklüğüne sen şefkat göster de ba­bamız Ya'kub'un kalbine merhametin olsun. Sizler onun vasiyetini ne kadar çabuk unuttunuz, ona verdiğiniz sözü ne kadar çabuk bozdunuz? Yehudâ'nın kalbi yumuşayarak şöyle dedi: Allah'a yemin ederim, ben hayatta kaldığım sürece sana bir kötülük ulaştıramayacaklar.dır. Arkasından: Kardeşlerim de­di, Allah'ın haram kıldığı bir cam öldürmek en büyük günahlardandır, Hay­di bu çocuğu babasına geri görürünüz, o da bize meydana gelen bu olaylar­dan hiçbirisini babasına anlatmayacağına dair söz versin. Kardeşleri ona şöy­le dediler: Allah'a andolsun ki sen böyle yapmakla babamız Ya'kub'un ya­nında iyi bir yer edinmek istiyorsun. Allah'a yemin olsun, onu bırakmayacak olursan, sent de onunla birlikte öldürürüz. Bu sefer Yehudâ şöyle dedi: Eğer başka bir yolu kabul etmiyor İseniz, işte burada şu oldukça kurak ve ıssız bir kuyu var. Yılanların, türlü haşeratın barınağıdır. Yûsuf’u o kuyuya atınız, eğer ona bir zarar gelirse, zaten istediğiniz odur. Onun kanını dökmekten yana da sorumluluktan kurtulmuş olursunuz, eğer gelen bir yolcu kafilesi vasıta­sıyla kurtulabilirse onlar da onu alıp uzak bir yere götürürler. Bu da sizin is­teğinizi gerçekleştirir.

Böylece hep birlikte bu görüş etrafında birleştiler. İşte yüce Allah'ın: "Nihayet onu alıp götürdükleri ve kuyunun dibine bırakmayı kararlaştır­dıklarında..." buyruğunda anlatılan budur. Bu buyruktaki; "...ında"nın cevabı hazfedilmiştîr. Yani onu alıp gittiklerinde ve kuyunun dibine onu bı­rakmayı kararlaştırdıklarında yaptıkları fitne gerçekten çok büyük idi. Bu eda­tın cevabının, onların babalarına söyledikleri bildirilen; "Ey babamız! Biz ya­rış yapalım diye gittik... dediler" (Yûsuf, 12/17) buyruğunda olduğu da söy­lenmiştir.

Bir diğer görüşe göre ifadenin takdiri şöyledir: Onlar kardeşlerini babalarının yanından alıp kuyunun derinliklerine atmayı kararlaştırdıklarında oraya onu attılar, Basralılann görüşüne göre ifadenin takdiri böyledir. Kûfelilerin görüşüne göre ise; bunun cevabı: "Şunu vahyettik" anlamındaki buy­ruk olup bunun başına gelen "vav" fazladan gelmiştir. Onlara göre ise "vav" hem ile hem de ile fazladan getirilebilir. Nitekim yüce Allah şöy­le buyurmaktadır: Nihayet oraya geleceklerinde ve kapıları açılacağında." (ez-Zümer, 39/73) Bu buyruk, "oraya geleceklerin­de kapıları açılır" demektir. Yüce Allah'ın:"Nihayet emrimiz geldiğinde ve tandır kaynayınca" (Hûd, 11/40) buyruğu da emri­miz gelip tandır kaynayınca takdirindedir. İmruu'l-Kays da söyle demektedir:

"Nihayet biz o kabilenin (yerleşik olduğu) alanını geçip de karşımıza çıkınca."

Burada geçtiğimizde karşımıza çıktı, anlamındadır. Yüce Allah'ın; "Nihayet ikisi de teslim olup onu alnı üzere yıkın­ca ve Biz ona... seslendiğimizde" (es-Saffat, 37/103-104) buyruğu da bu ka­bilden olup "teslim olup... yıkınca ona... seslendik" takdirindedir.

Yüce Allah'ım "Biz de kendisine... şunu vahyettik" buyruğunda o sıra­da peygamberliğine delil vardır. el-Hasen, Mücahid, ed-Dahhâk ve Katâde derler ki: Yüce Allah suyun içinde yüksekçe bir taş üzerinde kuyuda bulun­duğu sırada ona peygamberlik vermiştir.

el-Kelbî der ki: Yûsuf onsekiz yaşında iken kuyuya atıldı, o sırada küçük değildi. Bununla birlikte onun küçük olduğunu söyleyenlerin kanaati kabul edilecek olsa bile aklen küçük çocuğa nübüvvet verilmesi, ona vahyolunması uzak bir ihtimal görülemez.

Buradaki vahyin yüce Allah'ın: "Ve Rabbin arıya vahyetti." (el-Nahl, 16/68) buyruğunda ilham anlamındaki vahiy olduğu da söylenmiştir. Bura­da sözü geçen vahyin rüya olduğu da söylenmiştir. Ancak birinci görüş ve Cebrail'in ona vahiy getirdiği kanaati -doğrusunu en İyi bilen Allah'tır ya da­ha kuvvetli görülmektedir.

Yüce Allah'ın: "Andolsun ki bu yaptıklarını kendilerine haber verecek­sin" buyruğu iki şekilde açıklanabilir. Birinci açıklamaya göre yüce Allah, ken­disine şunu vahyetti: Kardeşleriyle karşılaşacak ve yaptıklarından dolayı onları azarlayacaktır. Buna göre buradaki vahiy onun kalbine metanet ver­mek, esenliğe kavuşacağına dair onu müjdelemek üzere kuyuya atılmasından sonra gelmiştir.

İkinci açıklamaya göre ise onların kendisine yapacakları şeyler ona vahiy ile bildirilmiştir. Bu açıklamaya göre ise buradaki vahiy, uyarılması maksa­dıyla kuyuya atılmasından önce yapılmıştır.

"Ve onlar da farkına varamayacaklar." Senin Yûsuf olduğunu anlayama­yacaklar. Şöyle ki: Yüce Allah, Mısır'da işlerin dizginleri onun eline geçince babasına ve kardeşlerine bulunduğu yeri haber vermemesini emretti. Bu: On­lar yüce Allah'ın peygamberlik verip, ona vahyettiğinin farkına varamayacak­lar, diye de açıklanmıştır ki bu açıklamayı İbn Abbas ve Mücahid yapmıştır.

"Kendisine şunu vahyetttk" buyruğundaki zamirin Hz. Ya'kub'a ait ol­duğu da söylenmiştir. Yüce Allah, Hz. Ya'kub'a kardeşlerinin Hz. Yûsuf a yap­tıklarını vahiy yoluyla bildirmişti. Ayrıca Hz. Yûsuf un durumunu kendileri­ne bildireceğini de söylemişti. Onlar ise yüce Allah'ın ona indirdiği vahyin farkında değillerdi. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Hz. YûsuPun kuyuya atılması esnasındaki kıssası ile İlgili olarak zikredi­lenler arasında es-Süddî ve diğerlerinin naklettiklerine göre- şunlar da var­dır: Kardeşleri Yûsuf'u kuyuya sarkıtmaya başladıklarında, o kuyunun kena­rına tutundu. Bu sefer ellerini bağlayıp üzerinden gömleğini çıkardılar. Ey kar­deşlerim! dedi, gömleğimi bana geri veriniz. Bu kuyunun içinde hiç olmaz­sa ona sanlayım, ölürsem kefenim otur, hayatta kalırsam onunla avretimi ör­terim. Kardeşleri kendisine: Güneş'i, ayı ve onbir yıldızı çağır da onlar seni teselli etsinler ve seni giydirsinler. Bu sefer: Ben hiçbir şey görmedim, diye cevap verdi. Ancak onu kuyuya sarkıttılar, kuyunun ortasına ulaştığı sırada dü­şüp de ölsün diye onu bırakıverdiler. Kuyuda su olduğundan dolayı suyun üze­rine düştü, daha sonra bir kaya parçasına ulaşıp üzerine dikildi.

Denildiğine göre düşeceği kaya parçası üzerinde parçalanması kastıyla ipi koparan kişi Şemûn'dur. Hz. Cebrail ise o sırada arşın bacağı altında bulu­nuyordu. Yüce Allah ona: Kuluma yetiş! diye vahyetti. Hz. Cebrail dedi ki: Ben de çabucak yerimden ayrılıp indim ve atıldıktan sonra ve düşmeden ön­ce onu yakalayıp ve sağsalim olarak kaya parçasının üzerine onu oturttum.

Sözü geçen kuyu haşeratın barındığı bir yerdi. Hz. Yûsuf kaya parçasının üzerinde dikilerek, ağlamaya koyuldu. Ona seslendiklerinde, kendisine acı­dıklarını sandı, onlara cevab verdi. Bu sefer üzerine taş atmak istedilerse de Yehudâ onlara engel oldu. Yehudâ, Yûsufa yiyecek getirirdi. Hz. Yûsuf çıplak olarak kuyunun dibine düşünce, Cebrail yanına geldi. Hz. İbrahim de ateşe çıplak olarak atıldığı sırada, Hz. Cebrail kendisine cennet ipeğinden bir gömlek getirmiş ve o gömleği ona giydirmiş idi. Bu gömlek Hz. İbrahim'in yanında bulunuyordu. Daha sonra Hz. Eshak bu gömleği miras almıştı, ondan sonra da Hz. Ya'kub. Hz. Yûsuf büyüyüp, serpilince Hz. Ya'kub da bu gömleği bir lıamayıl şeklinde sararak onun boynuna asmıştı. Bu gömlek Hz. Yûsuf'tan ayrılmıyordu. Kuyuya çıplak olarak atılınca, Hz. Cebrail bu göm­leği çıkartıp Hz. Yûsuf a giydirdi.

Vehb der ki: Hz. Yûsuf kaya parçasının üzerine dikildiğinde şöyle dedi: Kardeşlerim! Her ölenin bir vasiyeti olur, benim vasiyetime kulak veriniz. On­lar: Nedir? diye sorunca şöyle dedi: Hepiniz bir araya toplanıp da biriniz di-gerini teselli ettiğinde benim yalnızlığımı hatırlayınız. Yemek yediğinizde, aç­lığımı hatırlayınız. İçtiğinizde, benim susuzluğumu hatırlayınız, Yabancı bi­risini gördüğünüzde, benim garibliğimi hatırlayınız. Genç bir delikanlıyı gördüğünüzde, benim gençliğimi hatırlayınız. Bu sefer Hz. Cebrail ona: Ey Yûsuf! Bunu bırak ve dua ile uğraş, çünkü duanın Allah nezdinde önemli bir yeri vardır, dedikten sonra ona şu duayı öğretti: Ey her garibi teselli eden, her yalnız kalmışın arkadaşı olan, her korkuya kapılmışın sığınağı, herbir sı­kıntıyı açıp gideren, her gizli söyleşmeyi bilen ve bütün şikayetlerin kendi­sine ulaştığı Allah'ım! Ey her topluluğun yanında hazır bulunan, Ey Hayy ve Ey Kayyûm! Senden başka hiçbir düşüncem ve hiçbir uğraşım olmayacak şe­kilde, Sen'den umudu kalbime yerleştirmeni, bu halimden beni kurtarıp bana bir çıkış göstermeni diliyorum. Çünkü Sen herşeye gücü yetensin.

Bunun üzerine melekler: Ey ilahımız! Biz bir ses ve bir dua işitiyoruz ki ses küçük bir çocuk sesi, dua İse bir peygamber duası, dediler.

ed-Dahilik da der ki: Cebrail (a.s) Yûsuf kuyuda iken yanına İndi ve ona şöyle dedi: Sana söylediğin taktirde Allah'ın senin bu kuyudan çıkışını ça­buklaştıracağı bazı kelimeler öğreteyim mi? Hz. Yûsuf: Öğret deyince, Hz. Cebrail ona şöyle dedi: Deki: Ey herbir masnu'un sani'i, her kalbi kırığın kal­binin onarıcısı, herbir gizli duanın tanığı, herbir topluluğun yanında hazır bu­lunan, herbir sıkıntıyı açıp gideren, herbir yabancının sahibi olan, herbir yal­nızın tesellicisi olan! Bana kurtuluş ve umut gönder, Sen'den başka hiçbir kim­seden, hiçbir şey ummayacak hale gelecek şekilde umudunu kalbime sal! Hz. Yûsuf o gece bu duayı defalarca tekrarladı ve Allah da o gecenin sabahın­da onu kuyudan çıkarttırdı.[75]

16. Akşam ağlaya ağlaya babalarına geldiler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:[76]

1- Hz. Ya'kub'a Verilen Haber:

Yüce Allah'ın: "Akşam... babalarına geldiler" buyruğu geceleyin baba­larına geldiler, demektir. Buradaki; "Akşam" kelimesi zarf olup hal ma­hallinde de kullanılabilir. Akşamleyin geliş sebebleri, karanlıkta mazeret beyan etme güçleri daha ileri olsun diyedir. Bundan dolayı sen gece vakti muhtaç olduğun bir şeyi isteme, çünkü haya gözlerdedir. Herhangi bir ha­ta dolayısıyla da gündüzün Özür dileme, çünkü özür dilerken dilin dolaşa­bilir.

Rivayet olunduğuna göre Ya'kub (a.s) onlann ağlayışlarını işitince, ne olu­yor size? koyunlara bir şey mi oldu? diye sormuş. Onlar, hayır deyince, pe­ki Yûsuf nerede? diye sormuş. Bu sefer onlann. Biz birbirimizle yarışmaya gittiğimizde, kurt onu yedi demeleri üzerine, Hz. Ya'kub ağlayarak feryadı basmış; peki gömleği nerede? diye sormuş... İleride buna dair açıklama -yü­ce Allah'ın izniyle- gelecektir.

es-Süddî ve İbn Hibban der ki: Kardeşleri: Yûsuf u kurt yedi deyince, Hz. Ya'kub bayılarak yere düşmüş. Üzerine su dökmüşler, hareket etmemiş, seslenmişler cevab vermemiş. Vehb der ki: Yehudâ ellerini Hz. Ya'kub'un ne­fes alıp verdiği yerlere koymuş, nefes aldığını farkedememiş, hiçbir damarı hareket etmemiş. Yehudâ kardeşlerine bunun üzerine şöyle demiş: Din (kı­yamet) günü hesaba çekecek olandan vay halimize! Kardeşimizi kaybettik, babamızı öldürdük. Hz. Ya'kub ancak seher vaktinin serinliğinde ayıhp kendisine geldi. Ayıldığında başı Rûbîl'in kucağında idi. Ey Rûbîl! demiş, ben sana güvenip oğlumu teslim etmedim mi? Bu konuda ben senden söz alma­dım mı? Rûbîl babacığım! Ağlamanı kes, ben sana durumu bildireyim, demiş. Hz. Ya'kub ağlamasını kesince, kardeşi: Babacığım! Biz yanş yapalım diye git­tik, Yûsuf'u da eşyamızın yanında bırakmıştık. Onu kurt yemiş, diye cevap vermiş.[77]

2- Gözyaşları Neye Alâmettir?

İlim adamlarımız derler ki: Bu âyet-i kerîme bir kimsenin ağlayışının, sö­zünün doğruluğuna delil teşkil etmediğine delildir. Çünkü bu gözyaşlarının suni olma ihtimali vardır, İnsanlardan bazıları suni olarak gözyaşı akıtabilir, bazısı da akıtamaz.

Suni gözyaşlarının rahatlıkla anlaşılacağı da söylenmiştir. Nitekim ba­kîmin birisi şöyle der:

"Gözyaşları yanaklara akıp birbirine karışınca,

Kimin gerçekten ağladığı, kimin yalandan ağlaştığı açıkça ortaya çıkar."[78]

17. Dediler ki: "Ey Babamız! Biz yarış yapalım diye gittik, Yûsuf u da eşyamızın yanında bırakmıştık. Onu kurt yemiş. Biz doğru söyleyenler olsak bile zaten sen bize inanmazsın."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:[79]

1- Yarış Yapmak:

Yüce Allah'ın: " Yarış yapalım" fiili "müsâbaka"dan veznin­de bir kelimedir. Buradaki yarış ok atma yarışı yapalım, diye de açıklanmış­tır. Nitekim Abdullah (b. Mes'ud)ın kıraatinde; " Biz ok atışı ya­rışı yapalım diye gittik" şeklindedir ki bu da zaten bir çeşit yarıştır. Bu açık­lamayı ez-Zeccâc yapmıştır.

el-Ezherî der ki: "Nidâf ok atışı yarışıdır. "Rihân" at yansıdır, "müsabaka" kelimesi ise her iki yarışı da ifade eder. el-Kuşeyrî Ebu Nasr der ki: "Yarış ya­palım (müsabaka)" ifadesi ya ok atma yarışı ya at üzerinde yahut ta koşarak yarış yapmak demektir. Koşu yarışından maksat İse kişinin kendisini koşma­ya alıştırmasıdtr. Çünkü koşu düşmanla savaşmanın bir aracıdır. Kurdun koyunlardan uzaklaştırılmasının da bir yoludur.

es-Süddî ve İbn Hibban der ki: "Yarış yapalım (müsabaka yapalım)" kelimesi hangimizin daha hızlı koşup, öne geçtiğini görelim diye, hızlıca ko­şalım, anlamındadır.

İbnu'l-Arabî der ki: Müsabaka şeriatte hükmü olan bir iştir ve harikulade bir Özelliktir, savaşa karşı da bir destektir. Hz. Peygamber de bizzat kendi­si müsabaka yaptığı gibi, atıyla da yarışmıştır. Hz. Âişe ite koşarak yarışmış ve onu geçmiştir, Rasûlullah (sav) yaşlanınca yine Hz. Âişe İle koşu yarışı yap­mış, bu sefer de Hz. Âişe onu geçmişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ona:

"Bu öbürüne karşılık olsun" diye buyurmuştu.[80]

Derim ki: Seleme b. el-Ekvâ' da Zû Kared'den, Medine'ye döndüklerin­de bir kişi ile müsabaka yapmış, Hz. Seleme onu geçmişti. Bunu da Müslim rivayet [81]etmektedir.[82]

2- Müsabakada Aranan Şartlar:

Malik, NafPden, o İbn Ömer'den rivayetine göre Rasûlullah (sav), özel ola­rak zayıflatılıp eğitilmiş atlar arasında el-Hayfa'dan itibaren yanş yapmıştır. Varışın son noktası Seniyetu'1-Veda' idi. Yine Hz. Peygamber bu şekilde za­yıflatılmamış atlar arasında da Seniye'den Zureyk oğulları mescidine kadar müsabaka yaptırmıştır. Abdullah b. Ömer de bu yarışa katılanlardan birisi idi.[83] Bu hadis, bu konuda sahih olmanın yanında üç şart ihtiva etmektedir ki bunlar olmaksızın müsabaka caiz değildir. Söz konusu şartlara gelince, ya­rış yapılacak mesafenin mutlaka bilinmesi gerekir. İkinci olarak atların du­rumları birbirine eşit olmalıdır. Üçüncü husus ise aynı mesafe ve aynı hede­fe kadar özel olarak eğitilip zayıflatılmış atlar ile bu şekilde eğitilmemiş at­lar birbirleriyle yarışa sokulmamalıdır. Eğitilip zayıflatılması ve üzerinde ya­rış yapılarak bu sünnetin gerçekleştirilmesi gereken atlar ise, fitne zamanlarında müslümanlarla savaşmak için değil de düşmana karşı cihad etmek için eğitilen atlardır.[84]

3- Ok ve Develerle Yarışlar:

Ok ve develerle yanşa gelince. Müslim'in rivayetine göre Abdullah b. Amr: Rasûlullah (sav) ile birlikte sefere çıktık. Bir yerde konakladık. Bizden kimi­si çadırını onarırken, kimisi de ok yarışı yapıyordu, diyerek hadisin geri ka­lan bölümlerini zikretti.[85]

Nesafnin kaydettiği rivayete göre de Ebu Hureyre, Rasûlullah (sav)ın şöy­le buyurduğunu nakletmektedir: "Ya ok, yahut deve, ya da at yansı olmadık­ça yarış dolayısı ile ödül almak yoktur (caiz değildir)."[86]

İbn Ebi Zî'b'in, Nafî' b. Ebi Nafî'den, onun da Ebu Hureyre'den nakletti­ği hadiste "ok "dan söz edilmiştir. Hicaz ve Irak fukahâsı da bu görüştedir­ler.

Buhârî de Enes'ten şöyle dediğini rivayet etmektedir: Peygamber (sav)ın el-Adbâ' diye bir dişi devesi vardı. Bu deve bir türlü geçilemiyordu. -Humeyd dedi ki: Veya hemen hemen geçilemiyordu.- Bedevi bir Arap genç bir erkek devesi ile Hz. Peygamber'in dişi devesini geçti, bu müslümanlara ağır geldi ve Hz. Peygamber bunu anlayınca şöyle buyurdu; "Dünyadan herhangi bir şey yükseldi mi mutlaka onu alçaltmak Allah'ın üzerindeki bir haktır. (Allah'ın bir [87]kanunudur.)[88]

4- Ödüllü Yarışlar:

Müslümanlar ödüllü yarışın ancak at, deve ve ok yarışlarında caiz olaca­ğını ittifakla kabul etmişlerdir. Şafiî der ki: Bu üçü dışındaki yarışlarda ödül­ler kumardır.

Kadı Ebu'l-Bahterî ise at, deve ve ok yarışı ile ilgili hadiste "veya kanat (kuşların yarışı)" kelimesini fazladan eklemiştir. Bu ise Ebu'l-Bahterî'nİn . Harun Reşid'in hatırı için uydurduğu bir kelimedir. O bakımdan ilim adam­ları bundan ve başka uydurmalarından dolayı, onun naklettiği hadisleri ter-ketmişlerdir. İlim adamları hiçbir şekilde onun naklettiği hadisi yazmazlar.

Malik'ten de şöyle dediği rivayet edilmiştir: Ancak at ve ok atma yarışla­rından ödül alınır, çünkü bunlar savaşanlara karşı güç kaynağıdırlar. Yine Ma­lik der ki: Bununla birlikte at yarışlarını, ok atışı yarışından daha çok seve­riz.

Hadisin zahiri soylu atlar ile normal atlar üzerinde yarış yapmayı eşit gör­mektedir. Kimi İlim adamları da at dışında her hususta ödüllü yarışı uygun görmezler. Çünkü Arapların yarış yapma adetleri bu şekilde idi.

Atâ'dan ise herşey üzerinde ödüllü yarışın caiz olduğunu söylediği riva­yet edilmiştir. Ancak onun bu sözü te'vil edilmelidir, çünkü bunun genel ola­rak her husus hakkında kabul edilmesi, kumarın da caiz görülmesi sonucu­nu verir ki bu da ittifakla haramdır.[89]

5- Caiz Olan ve Olmayan Ödüllü Yarışlar:

Önceden de belirttiğimiz gibi at ve deve üzerinde ödüllü yarış ancak bel­li bir noktaya kadar ve belli mesafede yapılırsa caizdir. Ok atışı müsabaka­sı da bu şekildedir. Belli bir nihai hedef, beİli bir mesafe ve belli isabet şekli tesbit edilmedikçe ödüllü yarış caiz değildir. Bu isabet türünde ya okun he­defi delip geçmesi ya da başka bir şart koşmaksızın isabet ettirmesi şart koşulmalıdır.

Yarışlarda üç türlü ödül söz konusudur. Birisini vali (yönetici) yahut ta onun dışında bir kimse kendiliğinden, kendi malından ödül verir ve yansı ka­zanana belli bir ödül tayin eder, galib gelen de o ödülü alır. Yahut ta Ödülü yarışanlardan birisi ortaya koyar. Öbür yarışçı kendisine galib gelirse o ödülü alır, kendisi öbür yarışçıyı geçerse, koyduğu ödülü kendisi alır. Bunun­la birlikte ödül olarak çıkardığı malı o yolda harcaması ve malını geri alma­ması da güzeldir. Bu yarış çeşitlerinde (caiz olduklarında) görüş ayrılığı yoktur.

Ödüllü yarışların üçüncü türü hakkında ise görüş ayrılığı vardır. O da şöy­ledir: Yarışçılardan herbirisi diğer yarışçının ortaya koyduğunun benzeri bir ödül ortaya koyar. Bunlardan hangisi galib gelirse hem kendisinin, hem rakibinin ortaya koyduğu ödülü alır. Bu şekildeki bir yarış aralarına kendi­lerini geçeceğinden emin olamadıkları üçüncü bir kişiyi (muhallil) sokma­dıkça caiz değildir. Eğer bu üçüncü şahıs galip gelirse, her iki ödülü de tek başına alır. Diğer iki yarışçıdan herhangi birisi galip gelirse, kendisinin de di­ğer arkadaşının da koyduğu ödülü alır ve bu yarışta muhallil olan üçüncü şah­sın alacak bir şeyi olmadığı gibi, bir şey vermek yükümlülüğü de yoktur. İkin­ci yarışçı, yalnızca üçüncü kişiyi geçecek olursa, iki yarışçıdan herhangi bi­risi yarışı kazanmamış gibi olur.

Şafiî mezhebine mensub Ebu Ali b. Hayran der ki: Üçüncü olarak giren muhatlilin atının ne şekilde yürüdüğünün, koştuğunun bilinmemesi gerekir. Ona "muhatlil" adının veriliş sebebi, yanşan iki kişiye yahut ta kendisine alı­nacak ödülü lıelâl kılmaya sebeb olmasıdır.

İiim adamlarının ittifaklarına göre şayet bu iki kişi arasında muhallil bu­lunmayıp yarışçılardan herbirisi, eğer yarışı kazanırsa hem kendisinin koy­duğu ödülü, hem arkadaşının koyduğu ödülü alacağını şart koşarsa, bu bir kumardır ve caiz değildir.

Ebu Davud'un, Sünen'inde Ebu Hureyre'nin Peygamber (sav)den şöyle bu­yurduğu rivayeti yer almaktadır: "Her kim iki at arasına bir at katar ve ken­disinin yansı kapanacağından emin değil ise bu bir kumar değildir. Ancak ken­disinin yarışı kazanacağından emin olmakla birlikte, üçüncü atı sokarsa o bir kumardır."[90]

Muvatta'da da Said b. el-Müseyyeb'den şöyle dediği nakledilmektedir: Ara­ya bir muhallil girdiği takdirde ödüllü at yarışında bir mahzur yoktur, eğer

(muhallil) galib gelirse ödülü alır. Şayet kendisi yenilirse, alacak   ir şeyi ol­maz.[91]

Şafiî ve İlim adamlarının cumhuru bu görüştedir, Ancak bu hususta Ma-lik'in nakledilen görüşleri farklıdır. Bir seferinde; at yansında muhallilin girmesine gerek yoktur ve biz bu konuda Said'in görüşünü kabul etmiyoruz derken, daha sonra da muhallil olmaksızın bu yarış caiz olmaz demektedir. Görüşlerinin daha kuvvetli ve güzel olanı da budur.[92]

6- At ve Deve Yarışlarında Binicilerin Nitelikleri:

Yanş esnasında at ve devenin sırtına ancak buluğa ermiş birisi binici ola­bilir. Bununla birlikte bineklere asıl sahiplerinin binmesi daha uygundur. Ömer b. el-Hattab (r.a)dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Yarış esnasın­da atlara sahiblerinden başkası binmesin.

Şafiî de der ki: Yarışta önde olmanın asgari mesafesi bineğin boynunun tamamiyle veya bir bölümüyle önde olması yahut sağrısının tamamı veya bir bölümü ile öne geçmesi gerekir. Ok atma yansında da öne geçiş yine ona gö­re böyledir.

Bu konuda Muhammed b. el-Hasen'in görüşü de Şafiî'nin görüşüne ya­kındır.[93]

7- Hz. Peygamberin, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer ile Yarışması:

Peygamber (sav)in, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer ile yarıştığı ve Rasûlullah (sav)in, Hz. Ebu Bekir'i bir at boyu geçtiği, Hz. Ömer'in de üçüncü geldiği rivayet edilmiştir. Yani Hz. Ebu Bekir'in atının başı Hz. Peygamber'in atının sağrısı ile aynı hizada idi.

"Yûsuf u da eşyamızın" elbisemizin ve kumaşlarımızın "yanında" onla­rı korumak üzere "bırakmıştık. Onu kurt yemiş." Çünkü onlar babalarının: Kurdun onu yemesinden korkarım, dediğini'işitince bunu ondan öğrendiler ve bu sözün arkasına sığındılar. Çünkü daha önce Hz. Ya'kub bundan do­layı Yûsuf için korktuğunu izhar etmiş idi.

"Biz" sözümüzde "doğru söyleyenler olsak büe" el-Müberred ve İbn İshak'a göre doğru söylüyor isek dahi "zaten sen bize inanmazsın." Bizim doğru söylediğimizi kabul etmezsin. Hz. Ya'kub da onların suikastte bulunma ih­timallerinin kuvvetli olduğunun açıkça görülmesi ve delillerin söyledikleri­nin aksine pek çok olması dolayısıyla -ileride açıklanacağı üzere- onların doğ­ru söylediklerine inanmamıştı,

"Biz doğru söyleyenler olsak bile" buyruğunun biz her ne kadar senin nezdinde güvenilir ve doğru söyleyen kimseler olsak bile sen yine bizi doğrulamayacaksın. Çünkü sen bu meselede bizi itham akında tutmaktasın. Buna sebep de Yûsuf a karşı duyduğun aşırı sevgidir. Bu anlamdaki bir açık­lamayı et-Taberî, ez-Zeccâc ve başkaları yapmışlardır.[94]

18. Bir de üstüne yalancıktan kanlı gömleğini getirdiler. "Hayır, de­di. Nefisleriniz sizi aldatmış, böyle bir işe sürüklemiş. Artık bana düşen güzel bir sabırdır. Sizin şu söylediklerinize karşı yar­dımına sığınılacak Allah'tır."

Yüce Allah'ın: "Bir de üstüne yalancıktan kanlı gömleğini getirdiler." buyruğuna dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:[95]

1- Gömlek Üzerindeki Kan:

Yüce Allah'ın: "Yalancıktan kanlı" buyruğu ile ilgili olarak Mücahid şöyle demektedir: Bu kestikleri bir keçi ya da bir oğlağın kanı idi. Katâde: Ceylan kanı idi, demektedir. Yani onlar, üzerinde yalancıktan kan bulunan gömleğini getirdiler. Yüce Allah burada "kan"; "Yalancıktan" diye mastar ile nitelendirmiştir. Buna göre ifade, "gerçeği olmayan kan" anlamın­da; takdirinde "o şehre sor" (Yûsuf, 12/82) buyruğu gibidir. Fa­il İle meful bazen mastar olarak da kullanılabilir. Mesela; "Bu emir tarafından sikke olarak vurulmuştur" denilir. Yine dökülmüş su anlamın­da-, denilir. Yere çekilmiş su anlamında; adil kişi anlamın­da da; denilir.

el-Hasen ve Hz. Âişe; şeklinde "dal" harfi ile okumuşlardır ki taze kan demektir. Bunun değişikliğe uğramış kan anlamına geldiği de söylenmiştir ki, bu açıklamayı eş-Şa'bî yapmıştır. Bu kelime aynı zamanda kü­çük yaştaki çocukların tırnaklarında görülen beyazhk anlamına da gelir. Buna göre gömlek üzerindeki kanın iki rengin birbirinden farklı olması ba­kımından tırnakta görülen beyazlığa benzetilmiş olması da mümkündür.[96]

2- Hz. Yûsuf un Gömlekleri:

(Malîkî mezhebimize mensub) ilim adamlarımız -Allah'ın rahmeti üzerle­rine olsun- derler ki: Hz. Yûsuf'un kardeşleri kanı doğruluklarına alamet ola­rak göstermek isteyince, yüce Allah bu alametle birlikte onunla çelişen bir başka alameti de çıkardı. Bu da onun gömleğinde herhangi bir şekilde parçalayıcı dişlerden gömleğinin kurtulmuş olması, yırtılmamış olmasıdır. Çün­kü kurdun Yûsuf’u, üzerinde bulunan gömleği yırtıp parçalamaksızın yeme­sine imkan yoktur. Hz. Ya'kub gömleği dikkatle inceleyince, onda herhan­gi bir yırtık ve herhangi bir iz bulmayınca bunu yalan söylediklerine delil gör­dü ve onlara: Bu kurt ne kadar da hikmetle hareket eden birisiymiş? Yûsuf'u yiyecek ve gömleğini parçalamayacak ha! Bu açıklamayı İbn Abbas ve baş­kaları yapmıştır.

İsrail, Simâk b. Harb'dan, o İkrime'den, o İbn Abbas'tan şöyle dediğini ri­vayet etmektedir: Gömleğin üzerindeki kan bir keçi kanı idi.

Süfyan, Simâk'dan, o İkrime'den, o da İbn Abbas'tan şöyle dediğini nak­letmektedir: Hz. Ya'kub gömleğe bakınca, yalan söylediniz dedi. Çünkü kurt onu yemiş olsaydı, elbette gömleğini de parçalayacaktı.

el-Maverdînin naklettiğine göre Hz. Yûsufun gömleğinde üç tane alâmet (mucize) vardı. Birincisi babalarına üzerinde yalancıktan kanlı olarak onu gö­türdüklerinde, ikincisi gömleği arkadan yırtıldığında, üçüncüsü de gömleği babasının yüzüne bırakılınca gözlerinin görüvermesinde.

Derim ki: Ancak bu görüş kabul edilemez. Çünkü kardeşlerinin getirdik­leri ve üzerinde yalancıktan kanlı olan gömlek, arkadan yırtılan gömlekle ay­nı değildir. Müjdecinin Hz. Ya'kub'a getirdiği gömlek de başkadır.

Hz. YûsuPun arkadan yırtılan gömleği ile babasına getirildiğinde gözle­rinin görmesine sebep teşkil eden gömleğin aynı olduğu da söylenmiştir. İle­ride yüce Allah'ın izniyle sûrenin sonlarında açıklanacağı gibi.

Yine rivayet edildiğine göre kardeşleri, babalarına: Hayır, hırsızlar onu öl­dürdü, dediler ve böylelikle sözleri birbirini tutmaz oldu. Babaları da onları itham etti ve onlara şöyle dedi: Önce kurdun onu yediğini iddia ediyorsunuz, eğer kurt onu yemiş olsaydı, dişleri derisine ulaşmadan önce gömleğini par­çalardı. Ben ise bu gömlekte herhangi bir yırtık görmüyorum. Hırsızların onu öldürdüğünü iddia ediyorsunuz, hırsızlar onu öldürmüş olsaydı, şüphesiz gömleğini de alırlardı. Çünkü hırsızlar onun elbisesinden başka neyi istiyorlardı ki? Bunun üzerine: "Biz doğru söyleyenler olsak bile zaten sen btee inan­mazsın" dediler. Bu açıklama el-Hasen ve başkalarından nakledilmiştir. Ya­ni bizler, doğruluk sıfatına sahip olsak dahi, yine sen bizi itham edersin.[97]

3- Fıkhı Meselelerde Emareler ve Karineler:

Fukahâ bu âyet-i kerîmeyi delil kabul ederek, kasâme[98] ve buna benzer hkhî bir takım meselelerde emareleri göz önünde bulundurmuşlar ve ittifak­la Hz. Ya'kub'un oğullarının yalan söylemelerine, gömleğin sağlamlığım delil gösterdiğini kabul etmişlerdir. Buna göre bir meseleye bakan bir kim­senin emarelere ve alâmetlere -çelişmeleri halinde- dikkat etmesi, üzerlerin­de dikkatle durması gerekmektedir. Bunlardan hangisi ağır basarsa, o ağır ba­san tarafa göre hüküm verir. İşte bu, ithamın kuvveti demek olup, buna gö­re hüküm verilebileceği hususunda görüş ayrılığı yoktur. Bu açıklamayı İb-nu'1-Arabî yapmıştır.

Yüce Allah'ın: "Hayır, dedi. Nefisleriniz sizi aldatmış, böyle bir işe sü­rüklemiş. Artık bana düşen güzel bir sabırdır" buyruğuna dair açıklama­larımızı da üç başlık halinde sunacağız:[99]

1- Hz. Ya'kub'un Çocuklarının Söylediklerine Înanmayışı:

Rivayete göre Hz. Ya'kub'a çocukları: "Onu kurt yemiş" deyince onlara: Kurt onun bir uzvunu olsun geriye bırakmadı mı? Siz de onu bana getirsey­diniz, ben de onunla bir teselli bulurdum. Geriye bana bir elbisesini dahi bı­rakmadı mı? O elbisesinden, onun kokusunu koklardım. Bunun üzerine oğullan: Evet işte kanının bulaşmış olduğu gömleği, dediler. İşte yüce Allah'ın: "Bir de üstüne yalancıktan kanlı gömleğini getirdiler" buyruğunda anla­tılan budur.

Bunun üzerine Hz. Ya'kub ağladı, çocuklarına da şöyle dedi: Bana göm­leğini gösteriniz. Ona gömleğini gösterince, onu koklayıp öptü. Daha son­ra bu gömleği evirip, çevirmeye başladı. Ancak gömlekte herhangi bir yır­tık ve herhangi bir parçalanma görmeyince şöyle dedi: Kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah adına yemin ederim ki, bugüne kadar bunun gibi hikmetli hareket eden bir kurt görmedim. Oğlumu yeyip parçaladığı, onu gömleğinin İçinden çekip çıkardığı halde üzerindeki gömleğini parçalama­mış. Böylelikle Hz. Ya'kub durumun dedikleri gibi olmadığını, kurdun onu yemediğini anladı. Ağlayarak ve üzüntü içerisinde kızmış haliyle onlardan yüz çevirdi ve şöyle dedi: Ey çocuklarım! Bana oğlumu gösteriniz, eğer hayatta ise onu tekrar yanıma getiririm. Eğer ölü ise onu kefenler ve gömerim.

Denildiğine göre işte o vakit şöyle dediler: Babamızın sözlerimizin yalan olduğunu nasıl iddia ettiğine bakmaz mısınız? Haydi gelin onu kuyudan çı­kartalım ve onu parçalayalım. Daha sonra da organlarından birisini babamı­za getirelim, o vakit söylediğimizi doğru kabul eder ve böylelikle ümidini de keser. Bunun üzerine Yehudâ şöyle der: Allah'a yemin ederim bunu yapa­cak olursanız, hayatta kaldığım sürece size düşman kesilirim ve yaptığınız bu kötülüğü babanıza haber veririm.

Onlar da şöyle dediler: Böyle bir şeyi yapmamıza engel olduğuna göre, haydi gelin ona bir kurt yakalayalım. Bu sefer bir kurt yakalayarak, kurdu ip­lerle bağladılar. Sonra da onu Hz. Ya'kub'a getirip şöyle dediler: Ey babamız! İşte bizim koyunlanmıza saldıran ve koyunlarımızı yakalayan kurt budur. Kar­deşimizi yakalayarak, yüreğimizi parçalayan da bu olabilir. Bunda bizim şüp­hemiz yoktur, işte Yûsuf'un kanının izleri de onun üzerinde görülmektedir. Bunun üzerine Hz. Ya'kub: Kurdu serbest bırakın, deyince onlar da kurdu serbest bıraktılar. Kurt Hz. Ya'kub'a doğru şirin hareketlerde bulunarak ona yaklaşmaya koyuldu. Hz. Ya'kub da ona: Yaklaş, yaklaş diyordu. Nihayet kurt yanağını Hz. Ya'kub'un yanağına yapıştırınca, ona: Ey kurt! niçin oğlumu öl­dürerek, yüreğimi yaktın ve uzun süre kesilmeyecek bir kedere beni boğdun, dedikten sonra şöyle dua etti: Allah'ım sen bunu konuştur. Allah kurdu ko­nuşturunca şöyle dedi: Seni peygamber olarak seçen hakki için, ben onun etini yemedim. Derisini parçalamadım, onun tüylerinden bir tanesini olsun koparmadım. Allah'a yemin ederim, benim senin oğlundan haberim yoktur. Ben yabancı bir kurdum, Mısır taraflarından kaybettiğim bir kardeşimi ara­maya geldim, bitemiyorum hayatta mıdır, ölü müdür? diye. Bu sefer senin oğullanrı beni yakalayıp bağladılar. Şüphesiz peygamberlerin etlerini yemek bizlere ve bütün yırtıcı hayvanlara yasak kılınmıştır. Allah'a yemin ederim, peygamberlerin evlatlarının yırtıcı hayvanlara yalan iftirada bulundukları bir yerde ben de kalmam.

Hz. Ya'kub onu serbest bırakıp şöyle der: Allah'a yemin ederim ki siz ken­di aleyhinize bir delil getirmiş oldunuz. İşte bu dilsiz bir kurttur, bakınız o bile kardeşini aramaya çıkmış. Siz ise kendi kardeşinizi telef ettiniz, esasen ben kurdun sizin onun hakkında söylediğinizden uzak olduğunu, masum olduğunu biliyordum.[100] "Hayır, nefisleriniz sizi aldatmış" size böyle davran­mayı güzel göstermiş "böyle bir işe sürüklemiş." Sizin dediğinizden ve söy­lediğinizden başka bir iş yapmaya kadar gitmişsiniz.

Daha sonra da Hz. Ya'kub kendisini tahammüle hazırlamak üzere: "Artık bana düşen güzel bir sabırdır, dedi." Bu da bir sonraki başlığın konusudur.[101]

2- Hz. Ya'kub'un Güzel Sabrı:

ez-Zeccâc der ki: Bu buyruk şu demektir: Benim yapacağım ve benim yap­mam gerektiğine inandığım, güzel bir şekilde sabretmekten ibarettir. Kutrub da şöyle açıklamıştır: Artık benim sabrım, güzel bir sabır (olmalOdır. Bunun, güzel bir sabır bana daha çok yaraşır, anlamına geldiği de söylenmiştir. O hal­de (âyet-i kerîmedeki) bu buyruk mübtedadır, haberi de hazf edilmiştir.

Rivayet olunduğuna göre Peygamber (sav)e güzel sabır hak[102]kında soru so­rulmuş o da şu cevabı vermiş: "O beraberinde hiçbir şikayetin bulunmadı­ğı bir sabırdır."

Yüce Allah'ın izniyle sûrenin sonlarında daha geniş açıklamalar da gele­cektir.

Ebu Hatim der ki: İsa b. Ömer, Sehl b. Yûsuf'un iddia ettiğine göre bu buy­ruğu şeklinde okumuş ve şöyle demiş: el-Eşheb el-Ukeylî de böy­le okumuştur ve şöyle demiştir: Enes ile Ebu Salih'in, Mushaf'larında da böy­le idi.

el-Muberred der ki; Güzel bir sabır" ifadesinin ref ile okun­ması nasb ile okunmasından daha uygundur, çünkü anlamı şöyledir: Rabbim ben güzel bir sabra sahibim. Ayrıca el-Muberred der ki: Nasb ile okunması mastar olarak kabul edilmesine göredir. Yani; "Artık şüp­hesiz ben güzel bir şekilde sabredeceğim" demektir. Şair de şöyle demiştir:

"Geceleyin uzunca yürümekten devem bana şikayet etti. Güzel bir şekilde Sabret, (dedim). İşte ikimiz de belâlarla karşı karşıya bulunuyoruz."

Güzel sabır, herhangi bir tahammülsüzlüğün ve şikayetin bulunmadığı sa­bırdır. Denildiğine göre: Buyruğun anlamı şudur: Ben yüzümden kederin oku­nacağı, asık bir suratla sizinle oturup kalkmayacağım. Aksine önceden sizin­le nasıl idiysem, yine öyle oturup kalkmaya devam edeceğim. Bu ifade de onun, çocuklannı sorgulamaktan vazgeçip onları affettiğine delil olan bir ta­raf ta vardır.

Habib b. Ebi Sabit'ten nakledildiğine göre Hz. Ya'kub'un kaşları gözleri­nin üzerine düşmüştü ama, onlan bir bezle yukarı doğru kaldırırmış. Ken­disine: Bu da ne oluyor? denince, şu cevabı verirmiş: Aradan geçen uzun za­man ve pek çok keder diye. Bunun üzerine yüce Allah: Beni şikayet mi edi­yorsun, ey Ya'kub? deyince, Hz. Ya'kub şu cevabı vermiş: Rabbim bir hata yaptım, ne olur onu bana bağışla!

"Sizin şu söylediklerinize karşı" yani bana söylediğiniz bu yalanlara kat­lanabilmek için 'Yardımına sığınılacak Allah'tır" îdiye sözlerini tamamla­dı). "Yardımına sığınılacak Allah'tır" anlamındaki buyruk da mübtedâ ve haberdir.[103]

3- Hz. Ya'kub'un, Oğullarının Verdiği Haberlere Karşı Tutumu:

İbn Ebi Rifâa der ki: Görüş belirten rey sahiplerinin peygamber olarak Hz. Ya'kub'un zannını ele aldıklarında, kendi kanaatlerini itham etmeleri gere­kir. Çünkü oğullan kendisine: "Biz yarış yapalım diye gittik. Yusuf u da eş­yamızın yanında bırakmıştık. Ona kurt yemiş" dediklerinde o da kendi­lerine: "Bayır, dedi. Nefisleriniz sizi aldatmış. Böyle bir işe sürüklemiş. Ar­tık bana düşen güzel bir sabırdır" demişti ve burada isabet etmişti. Daha sonra İse kendisine: "Gerçek şu ki senin oğlun hırsızlık etti. Biz ancak bil­diğimize göre şahitlik ediyoruz. Gaybın bekçileri de değiliz" dediklerinde o da: 'Hayır, nefisleriniz sizi aldatıp böyle bir işe sürüklemiş" (Yûsuf, 12/81-83) demiş ve burada da isabet etmemişti.[104]

19. Bir yolcu kafilesi gelip sucularını yolladılar. O da kovasını sar­kıttı. "Aaal... müjde işte genç bir çocuk" dedi. Onu bir ticaret ma­lı gibi sakladılar. Allah İse ne yaptıklarını çok İyi bilendir.

"Bîr yolcu kafilesi gelip..." Yani Şam tarafından, Mısır'a doğru yol alıp gi­den bir arkadaş topluluğu geldi. Bunlar yollarını şaşırmışlardı. Nihayet ku­yuya yakın bir yerde konakladılar. Bu kuyu şehirden uzakça kurak bir yer­de idi. Çoban ve o yoldan geçip gidenler tarafından kullanılıyordu. Suyu da tuzlu idi, suya Hz. Yûsuf atıldığında suyu tatlanmıştı.

"Sucularını yolladılar." anlamındaki buyrukta zamirlerin müzekker gel­mesi manaya göredir. Eğer denilmiş olsaydı, lafza göre zamir­ler müennes getirilmiş olurdu. Nitekim;" Gelip" anlamındaki fiil de böyledir (müennesdir).

Sucu (el-vârid) ise topluluğa su götürmek üzere, suya giden kişidir. Mü-fessirlerin naklettiklerine göre bu sucunun adı Mâlik b. Du'r olup bu kişi Arab-ı Âribe'den idi.

"O da kovasını sarkıttı." Yani kovasını kuyuya bıraktı, saldı. Bu tabir ko­vasını doldurmak üzere salmasını anlatmak için kullanılır. Kovasını sarkıttıktan sonra çıkardı, anlamındadır. Bu açıklamalar el-Esmaî ve başka­larından nakledilmiştir.

"vav"lı bir fiil olup muzari ve maştan  şeklinde gelir ki; çe­kip çıkardı anlamındadır. Kovasını salmak demek olan; da böyledir (vav'lıdır.) Ancak "vav"lı kullanım ağır geldiğinden onu "ya"ya döndürmüş­lerdir. Çünkü "ya" harfi "vav" harfinden daha hafiftir. Bu açıklamayı Kûfeli-ler yapmıştır.

el-Halîl ve Sibeveyh ise şöyle derler: Bu Fiil üç harfi aşınca -muzari fiile tabi olarak "ya"ya geri çevirildi.

" Kova"nın asgari çoğul sayısı için, çoğul şekli, diye gelir. Bu çoğul daha da artarsa, denilir ve "vav", "ya"ya dönüştürülür. An­cak bu şekilde çoğulun yapılması, babların da değişik olmasına sebeb olup bu değiştirme de tekil ile çoğul arasındaki farkı ortaya çıkarmak için yapı­lır. şekli de çoğuldur.

Hz. Yûsuf (sarkıtılan kovanın) ipine asıldı. Ondördündeki ay gibi güzel bir çocuk ile karşı karşıya kaldılar. Peygamber (sav) Müslim'in, Sahih'ınde yer alan İsra hadisinde şunlan söylemektedir: "Yûsuf ile karşılaştım. Ona gü­zelliğin yansının verildiğini gördüm. "[105]

Ka'b el-Ahbar der ki: Yûsuf güzel yüzlü, siyah saçlı, iri gözlü, mutedil ya­pılı, beyaz tenli, kollan ve pazuları kalın, göbeksiz, göbek çukuru küçük idi. Gülümsediği vakit onun ön dişlerinden adeta bir nur görülürdü, konuştuğu vakit sözlerinde dişlerinin arasından güneş parıltısı görülürdü. Hiç kimse onun niteliğini anlatamaz. Güzelliği geceye göre gündüzün aydınlığı, ışığı gibiy­di. Hz. Adem'i yüce Allah'ın yaratıp da içine ruhunu üflediği ve masiyet iş­lemeden önceki haline benzerdi.

Denildiğine göre Hz. Yûsuf bu güzelliği, babası Ya'kub'un babaannesi Sa-re'den miras almıştı. Sare'ye güzelliğin altıda biri verilmişti. Sucu Malik b. Du'r, Hz. Yûsuf u görünce: "Aaa! Müjde işte genç bir çocuk" demişti. Medineli-lerle, Basrahlar bunu; "Aaa! müjde bana! İşte genç bir ço­cuk* diye okumuşlardır. Ancak İbn Ebi İshak bunu; şeklin­de okumuştur ki burada "elif, "ya"ya kalbedilmiştir. Çünkü bu "ya"nın mâ kabli (ondan önceki harf) esreli okunur. "Elifin -burada- esreli okunuşu ca­iz olmadığından dolayı onun da "ya"ya kalbedilmesi bu esreden bedel ka­bul edilmiştir.

Kûfeliler ise izafet olmaksızın; "Aaa! Müjde" diye okumuşlar­dır. Bunun anlamı ile ilgili iki görüş vardır: Bir görüşe göre bu çocuğun adı­dır, ikinci görüşe göre de anlamı şudur: Ey müjde! İşte bu, senin vaktin ve zamanındır.

Kata de ve es-Süddî derler ki: Sucu kovasını sarkıttığında, Yûsuf kovaya asıldı. Sucu da: Aaa! müjde, İşte genç bir çocuk! demişti. Katâde der ki: O bu sözleriyle arkadaşlarına bir köle bulduğu müjdesini vermişti. es-Süddî de der ki: O böylelikle adı Büşrâ olan bir adama seslenmişti. (Buna göre anlam şöy­le olur: Ey Büşra! İşte genç bir çocuk buldum.)

en-Nehhâs der ki: Katâde'nin görüşü daha uygundur. Çünkü Kur'ân-ı Ke-rîm'de pek az müstesna hiçbir kimsenin adı zikredilmemiştir. Kur'ân-ı Ke-rîm'de genellikle zamirler ile şahıslardan söz edilir. Nitekim yüce Allah şöy­le buyurmaktadır: "O günde zalim ellerini ısırıp..." (el-Furkan, 25/27) Bura­daki zalimden kasıt Ukbe b. Ebi Muayt'tır. Bundan sonra da: "Eyvah banal Keşke filanı dost edinmeseydim." (el-Furkan, 25/28.) diye buyurulmaktadır ki burada da kastedilen kişi Umeyye b. Haleftir. Bu açıklamayı en-Nehhâs yapmıştır.

Müjdeleyerek seslenmenin anlamı İse hazır bulunanlara müjde vermek­tir. Bu da bir kimsenin; ben müjdeliyorum; demesinden daha pekiştirici bir ifadedir. Tıpkı bir kimsenin: Hayret! demesi gibi ki: Bu da bu gün hayret edi­lecek bir gündür, bu alametlerinden hayret olunur, ey hayret! Haydi gel! an­lamına gelir ki; Sibeveyh'in görüşüne göre açıklama böyledir. es-Süheylî de böyle demiştir. Bir diğer görüşe göre bu şuna benzer: Vay ben ne kadar se­vinçliyim, demektir.

"Büşrâ" kelimesi "istibşar'dan mastardır. Bu görüş daha sahihtir, isim olsaydı mütekellim zamirine muzaf olarak gelmezdi. Buna göre; " Müjdeler olsun bana!" ifadesi nasb mahallinde olur. Çünkü bu, izafet terki­bine yapılan bir nidadır. Buradaki nidanın anlamı da dikkat çekmektir, ya­ni benim sevincime, benim neşeme dikkat ediniz.

es-Süddî'nin görüşüne göre ise; " Ey Zeyd işte bu bir ço­cuktur, deme gibi ref mahallindedir. Bununla birlikte; "Ey adam" sözü ile yüce Allah'ın: "Ey şu kullara hasret" (Yâsîn, 36/30) buyruğunda olduğu gibi, nasb mahallinde olması da mümkündür. Ancak "büş-râ" kelimesinin tenvinsiz gelmesi munsarıf olmadığından dolayıdır.

"Onu bir ticaret malı gibi sakladılar." buyruğundaki "o" za­miri Yûsuf (a.s)a aittir. "Vav (....lar.r zamiri ise kardeşlerine aittir. Onu satın alan tüccarlara ait olduğu söylendiği gibi; su almaya giden kişiye ve arkadaş­larına ait olduğu da söylenmiştir.

"Bir ticaret malı gibi" ifadesi ise hal olarak nasbedilmiştir.

Mücahid dedi ki: Onu gizleyen Malik b. Du'r ve arkadaşlarıdır. Onu be­raberlerinde bulunan tüccar arkadaşlarından saklamışlar ve onlara şöyle demişlerdi: Bu Şam halkından birisinin yahut ta bu su sahiplerinin bize Mı­sır'a kadar götürmek üzere verdikleri bir ticaret malıdır. Onlara bu şekilde söylemelerine sebep ise kendileri ne ortak olmaları korkusu idi.

İbn Abbas der ki: Yûsuf kuyudan çıkartıldığında Yûsufun kardeşleri onun bir ticaret malı olduğunu gizlice söylemişlerdi. Çünkü kardeşleri gelip: Bu yaptığınız iş ne kadar kötü demişlerdi. Çünkü bu bizim kaçmayı huy edin­miş bir kölemizdir. Yûsuf'a da İbranice şöyle demişlerdi: Ya bizim kölemiz olduğunu sen de ikrar edersin ve seni bunlara satarız yahut ta seni ellerin­den alır öldürürüz. Hz. Yûsuf da: Hayır, ben sizin köleniz olduğumu ikrar ede­ceğim, diyerek onlara köleleri olduğu ikrarında bulundu. Kardeşleri de Yûsuf’u onlara sattılar.

Yine denildiğine göre; Yehudâ kendi dilleriyle kardeşleri Yûsuf’a: Sen kar­deşlerinin kölesi olduğunu itiraf et, çünkü bu şekilde davranmayacak olur­san, seni öldüreceklerinden korkarım. Belki Allah böylelikle sana bir çıkış yolu gösterir ve ölümden kurtulursun, demişti. Hz. Yûsuf da kardeşleri ken­disini öldürürler korkusuyla gerçek durumunu gizledi.

Onu çıkaran Malik b. Du'r: Allah'a yemin ederim bunun siması köle sima­sına benzemiyor, deyince kardeşleri o bizim himayemizde büyüdü, bizim ah­lâkımızla ahlâktandı, bizim edebimizi aldı, dediler. Bu sefer Malik: Sen bu işe ne dersin ey çocuk? deyince, Yûsuf: Doğru söylüyorlar, cevabını verdi. On­ların himayesinde büyüdüm, onlann huyunu aldım. Bunun üzerine Malik şöy­le dedi: Onu bana satacak olursanız, sizden satın alırım. Bunun üzerine kar­deşlerini ona sattılar. Yüce Allah'ın şu buyruğu da bunu dile getirmektedir:[106]

20. Onu düşük bir fiyata, sayılı bir kaç dirheme sattılar. Bunların ona rağbetleri yoktu.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı da altı başlık halinde sunacağız:[107]

1- Hz. Yûsuf’un Satılması:

Allah'ın: "Onu... sattılar" buyruğu ile aynı kökten hem "satın aldım" hem ne "sattım" anlamında olmak üzere sözlükte; kullanılır. Şair der ki:

"Ve ben Burd'u sattım, keşke Burd'u sattıktan sonra Geceleyin kabirlere tüneyen bir kuş olsaydım."

Burada "satmak" anlamında kullanılmıştır. Bir başka şair de şöyle demek-

“Onu (yayını) satınca, gözlerinden yaşlar taştı, kalbinde de bu işi Kınamaktan dolayı oldukça yakıcı bir elem olduğu halde."

"Düşük bir fiyata" eksik bir fiyata sattılar, demektir, kelimesi bu mastar olup isim yerine kullanılmıştır. Yani onu düşük bir değere, eksik bir pahaya sattılar.

Kardeşleri onun bedelinden faydalanmak maksadında değildi.Onların asıl maksadı babalarının yalnızca kendilerine teveccüh edecek (sevecek) hale gelmesini sağlamaktı.

Denildiğine göre Yehudâ uzak bir yerden Yûsuf'un kuyudan çıkarıldığını görünce, kardeşlerine haber verdi. Onlar da, gelip geçen yolcu kafilesine onu sattılar.

Bir diğer görüşe göre durum böyle değildir. Aksine onlar üç gün sonra du­rumu öğrenmek üzere kuyuya geldiler, orada yolcu kafilesinin izlerini görünce onları takib ettiler ve: Bu bizim kaçmış bir kölemizdir, diyerek onu yol­cu kafilesine sattılar.

Katâde der ki: "Düşük fîyat'dan kasıt zulüm ile sattılar demektir. ed-Dehhâk, Mukatil, es-Süddî ve İbn Atâ ise "düşük flyaftan kasıt, onu haram bir bedel karşılığında sattıklarıdır, demişlerdir.

İbnu'l-Arabî der ki: Bu tefsirlerin açıklanabilir bir tarafı yoktur. Bununla sa­dece Yûsuf'a karşılık verilen fiyatın gerçek değeri olmadığına işaret edilmek­tedir. Çünkü kardeşleri her ne kadar onu sattı iseler de, onlar onun karşılığın­da alacakları bedelden yararlanmak maksadını gütmüyorlardı. Onların bütün maksatları Yûsuf un uzaklaşması suretiyle babalarının yalnızca kendilerine te­veccüh etmesi suretiyle elde edecekleri faydadan ibaretti. Şayet onu "satın alan­lar" (çünkü kelime, hem satmak hem satın almak anlamındadır) gelen kafi­le idiyse, onu diğer arkadaşlarından gizleyerek yalnız kendilerinin olsun is­tediklerinden böyle yapmışlardı, demektir. Ya da (aynı maksatla): Bu bizim­le birlikte bir ticaret malı olarak gönderildi, demişlerdi. Böylelikle kendileri­ne göre, karşılığında herhangi bir bedel ödemiş olmuyor, bedelleri karşılığın­da aldıklarının bütünüyle kâr olduğunu anlatmış oluyorlardı.

Derim ki: İbnu'l-Arabî'nin: "Bununla ona karşılık alınan bedelin onun ger­çek kıymeti olmadığına işaret edilmektedir" şeklindeki ifadesi şuna delildir: Şayet kardeşleri onun tam değerini almış olsalardı, bu da caiz olurdu. Ancak durum böyle değildir. O halde bu, es-Süddî'nin ve diğerlerinin söyledikle­rinin doğruluğuna delildir. Çünkü kardeşleri satılması caiz olmayan bir kişi üzerinde satış akdi yaptılar. Bundan dolayı kardeşlerinin onun bedelini ye­meleri helâl olmazdı.

İkrime ve eş-Şa'bî ise az, bir pahaya sattılar, diye açıklamışlardır. İbn Hay-yân ise bozuk ve kalp paraya sattılar, diye açıklamıştır.

İbn Abbas ve İbn Mes'ud'dan nakledildiğine göre YûsuPu yirmi dirhem karşılığında sattılar. Kardeşlerinden herbirisi iki dirhem aldı, (çünkü) on kar­deş idiler. Katâde ve es-Süddî de böyle demişlerdir.

Ebu'l-Âliye ve Mukatil der ki: Yirmüki dirheme sattılar, onlar onbir kişi idi­ler. Herbirisi İkişer dirhem aldı. Mücahid de böyle demiştir.

İkrime de kırk dirheme sattılar demektedir. Ancak sahabiden gelen riva­yet daha uygundur.

"Düşük" anlamındaki kelime "fiyat" anlamındaki kelimenin sıfatıdır, "Dİrhem(ler)" ise onun bedeli ve açıklaması (tefsiri yani temyiz)dir. "Dirhemler" şeklindeki çoğulu tekilinin, olmasına göredir. Bu Sibeveylı'e göre çoğul isim de olabilir, ayıa şekilde "he"nin esresinin uza­tılması sonucu "ya "ya dönüşmesi de olabilir. Buradaki med, maksur elifin meddi türünden değildir. Çünkü maksur elifin meddi Basratılara göre şiirde olsun, başka şekilde olsun caiz değildir. Nahivciler şu beyiti naklederler:

"Onun (devenin) on ayakları bütün öğle sıcaklarında çakıl taşlarını (çok hızlı yürüdü|fimden dolayı) Sarrafların dirhemleri sayıp ödedikleri gibi uzaklaştırır."

"Sayılı" anlamındaki kelime de dirhemlerin sıfatıdır. Bu da şuna delildin Paralar onlar nezdinde ağırlık ile dçğil, sayı ile kullanılıyordu.

Bunun, verilen bedelin azlığını anlatmak için kullanılan bir ifade olduğu da söylenmiştir. Çünkü verilen bu dirhemler azlığından dolayı tartılacak miktan bulamamıştı. Çünkü onlar bir ukiyeden daha aşağı miktardaki bedel­leri tartmazdı ki, bir ukiye de kırk dirhemdir.[108]

2- Altın ve Gümüş Paralarda Aslolan Tartı mıdır? Sayı mıdır?

Kadı İbnu'l-Arabî der ki: İki nakitte (altın ve gümüş paralarda) aslolan tar­tıdır. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Altını altına karşılık, gümüşü gü­müşe karşılık ancak eşit tartılarda satınız. Kim daha fazla verir veya daha faz­lasını isterse o kimse faize düşmüş olur."[109]

Tartının faydası, ancak miktarın tesbitinde ortaya çıkar. Aynî olmasının bir faydası yoktur, Şu kadar var ki, işlemlerin çokluğu dolayısıyla tartı zor ve ağır geleceğinden insanların yükünü hafifletmek kastı ile bu vakitlerde sayı iti­bar edilegelmiştir. Öyle ki eğer herhangi bir eksiklikleri veya fazlalıkları söz konusu olmadan mıskal veya dirhemler sikke olarak vurulacak olursa, sayı ile bunların biribirleriyle değiştirilmeleri (satımları) caiz olur. Eğer bunların ağırlıkları eksilecek olursa, yine durum tartıya avdet eder. İşte bundan do­layı -önceden de geçtiği gibi- kullanılan paraların kırılmaları veya kenarla­rının kırpılması yeryüzünde fesat çıkartmaktan sayılmıştır.[110]

3- Dinar ve Dirhemlerin Muayyen Olmaları Şart mıdır?

Dinar ve dirhemlerin tayin ile belirlenip belirlenmeyecekleri hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Bu hususta Malik'ten gelen rivayet de farklıdır. Eşheb bunlar için tayin söz konusu olmayacağı görüşündedir. Ma-lîk'in kuvvetli olan görüşü de budur, Ebu Hanife de böyle demiştir. Ancak İbnu'l-Kasım bunların tayin edileceği kanaatindedir. el-Kerhî'den de bu gö­rüş nakledilmiştir, Şafiî de böyle demiştir.

Bu konudaki görüş ayrılığının sonucu şu şekilde ortaya çıkar: Bizler dinar ve dirhemlerin tayin edilmeyeceği görüşünü kabul edecek olursak, birisi: Ben sana bu dinarları, şu dirhemlere karşılık satıyorum, diyecek olursa (ve bu ara­da bunlar telef olursa) dinarlar o miktarda dinar sahibinin zimmetine, dirhem­ler de o miktarda dirhem sahibinin zimmetine taalluk eder. Şayet (tayin edi­leceğini kabul edersek) bu dirhemler tayin edildikten sonra, telef olurlarsa sa­hiplerinin zimmetine herhangi bir şey taalluk etmez ve akit batıl olur. Tıpkı ticaret malları ve buna benzer sair aynların satışında olduğu gibi.[111]

4- Buluntu Çocuk Hür Müdür Değil Midir?

el-Hasen b. Ali (r.a)dan buluntu çocuğun hür olduğuna hükmettiği riva­yet edilmiştir. Buna delil olarak da: "Onu düşük bir fiyata, sayılı bir kaç dir­heme sattılar" buyruğunu okumuştur. Bu husustaki açıklamalar daha önce­den geçmiş bulunmaktadır.[112]

5- Hz. Yûsuf’a Rağbet Edilmeyişin Sebebi:

"Bunların ona rağbetleri yoktu" buyruğu ile ilgili olarak rağbet etmeyen­lerin kardeşleri olduğu, yolcu kafilesinin olduğu, yolcu kafilesinden su almak üzere kuyuya gidenlerin olduğu söylenmiştir. Durum ne olursa olsun, Yûsuf onların nazarında değer verilmesi gereken birisi değildi.

Kardeşlerinin nazarında değerli değildi. Çünkü onların maksadı karşılığın­da alınacak olan mal değil, babalarından uzaklaşmasıydi. Kafile nezdinde de­ğerli değildi. Çünkü kardeşleri onun kaçkın bir köle olduğunu söylemişler­di. Su almaya gelenlerin nezdinde rağbet edilen bir şey değildi. Çünkü arkadaşlarının da kendilerine onda ortak olacaklarından korktular ve karşılı­ğında verilecek az bir bedelin yalnız kendileri tarafından verilmesinin daha uygun olduğunu gördüler.[113]

6- Değerli Şeyi Az Bir Bedele Satın Almak:

Bu âyet-i kerîmede değerli bir şeyi az bir bedele satın almanın caiz oldu­ğuna ve satışın bağlayıcı olduğuna açtk bir delil vardır. Bundan dolayı Ma­lik şöyle demiştir: Bir kimse oldukça değerli bir inciyi bir tek dirheme sata­cak olsa, sonra da kişi: Ben onun inci olduğunu bilmiyordum, onu inciye benzeyen beyaz boncuk sanmıştım, dese bu satışı onun için bağlayıcı olur ve bu sözüne bakılmaz.

"Bunların ona rağbetleri yoktu" buyruğunun, güzelliğine rağbetleri yoktu, anlamına geldiği de söylenmiştir. Çünkü yüce Allah, Hz. Yûsuf'a her ne kadar güzelliğin yarısını vermiş idi ise de ona ikram ve lütuf olmak üze­re onu satın alanların nefislerinin onu arzulamalarını gerektirecek sebeple­ri de bertaraf etmişti.

"Bunların ona rağbetleri yoktu" buyruğunun, Allah nezdindeki yüksek makamını bilmiyorlardı, demek olduğu da söylenmiştir.

Sibeveyh ve el-Kisaî "rağbet etmedim" anlamında; şeklin­de "he" harfinin esreli ve üstün okunuşu ile kullanıldığını nakletmişlerdir.[114]

21. Onu satın alan Mısırlı eşine: "Buna kıymet ver, iyi bok. Belki bi­ze faydası dokunur, yahut onu evlad ediniriz" dedi. İşte Biz, böy­lece Yusuf a o yerde İmkân hazırladık ve ona rüya yorumunu öğrettik. Allah emrinde galibtlr, fakat İnsanların çoğu bilmezler.

Yüce Allah'ın: "Onu satın alan Mısırlı eşine: Buna kıymet ver, iyi bak"

buyruğu ile ilgili olarak anlatıldığına göre; buradaki "satıh almak" değiştir­mek demektir. Çünkü o bir akit değildi. Yüce Allah'ın: "İşte onlar hidayet kar­şılığında, sapıklığı satın almış olanlardır" (el-Bakara, 2/16) buyruğunda ol­duğu gibidir.

Bir diğer görüşe göre onlar durumun zahirine göre bunun bir satın alma olduğunu sanmışlardı. O bakımdan bu lafız da zannın zahirine göre kulla­nılmıştır

ed-Dahhâk der ki: Onu satm alan kişi Mısır hükümdarı idi, lakabı da "Azîz"di. es-Süheylî ise adı Kifir'di demektedir. İbn İshak ise şöyle der: Adı Itfîr b. Ruveyhib'dir, onu hanımı Râ'îl için satın almıştı. Bunu da el-Maverdî nakletmektedir. Hanımının adının Zelîha olduğa da söylenmiştir.[115]

Allah, Azİz'in kalbine Yûsuf un sevgisini yerleştirmiş, o bakımdan o da ha­nımına ona iyi bakması için tavsiyede bulunmuştu. Bunu da el-Kuşeyrî nak­letmektedir. Hanımının adı ile ilgili iki görüşü es-İa'lebî ve başkaları da nak­letmektedir.

İbn Abbas der ki: Onu satın alan kişi Mısır hükümdarının veziri Kıtfîr'dir. Hükümdarın adı ise er-Reyyân b. el-Velid'dir. Adının el-Velid b. er-Reyyân olduğu da söylenmiştir ki, Amalikalılardan bir kişi idi. Onu satın alanın Hz. Musa dönemindeki Firavun olduğu da söylenmiştir. Çünkü Hz. Musa şöy­le demişti:[116] "Andolsun önceden Yûsuf da size apaçık belgelerle gelmiş idi.(el-Mu'min, 40/34) Bu Firavun dörtyüz yıl yaşamıştı.

Hz. Musa'nın dönemindeki Firavun'un, Hz. Yûsuf'un dönemindeki Fira-vun'un soyundan geldiği de söylenmiştir. İleride Mü'min Sûresi'nde (40/34. âyetin açıklamasında) geleceği gibi.

Hz. Yûsuf'u satın alan bu Aziz, hükümdarın hazinelerinin yöneticisi idi. Hz. Yûsuf'u, Malik b. Du'r'dan yirmi dinara satın almıştı. Ayrıca ona bir ta­kım elbise ve iki çift ayakkabı da vermişti. Hz. Yûsuf'u yol arkadaşlarının ak­rabalarından satın aldığı da söylenmiştir.

Bir diğer açıklamaya göre Hz. Yûsuf açık artırma yolu ile satıldı ve değe­ri ağırlığının bir kaç katı misk, anber, ipek, gümüş, altın, inci ve mücevhe­ratı bui-du ki, bunların gerçek kıymetlerini Allah'tan başka kimse bilemez. Kıtfır bu bedel karşılığında onu Malik b. Du'r'dan satın almıştı. Bunu da Vehb b. Münebbih söylemiştir.

Yine Vehb ve başkaları derler ki: Malik b. Du'r, Hz. Yûsuf u kardeşlerin­den satın alınca kendisiyle kardeşleri arasında şöyle bir yazılı akit düzenle­di: "Bu Malik b. Du'r'un Ya'kub oğullarından satm aldığıdır. Onların adı fi­lan ve filandır. Onlara ait olan bir köleyi yirmi dirheme satın almıştır. Malik'e kölenin kaçkın olduğunu ileri sürmüşler ve bu köleyi ancak zincirlere vurul­muş ve bağlanmış olarak götürmesini şart koşmuşlardır. O da onlara böyle yapacağına dair Allah adına söz vermiştir."

Daha sonra Yûsuf şöyle diyerek onlardan vedalaşti: Siz beni korumadı­nız, Allah sizi korusun. Siz beni yardımsız bıraktınız, Allah yardımcınız ol­sun. Siz bana merhamet etmediniz, Allah size merhamet buyursun.

Derler ki: Koyunlar kannlanndaki yavrularını bu çetin vedalaşmadan dolayı taze bir kan şeklinde bırakıverdiler. Hz. Yûsufu altında minder ve üs­tünde Örtü bulunmaksızın tahta bir eğer üzerinde taşıdılar. Zincire vurulmuş, elleri bağlanmış vaziyette götürdüler.

Kenan hanedanının kabristanının yanından geçtiğinde annesinin mezarı­nı gördü. Onu korumak üzere siyahi bir bekçi koymuşlardı. Bu bekçinin ga­fil kalmasından istifade ederek, Yûsuf kendisini annesinin kabri üzerine at­tı. Kabir üzerinde yuvarlanmaya, kabre sarılmaya, çırpınmaya ve şöyle de­meye koyuldu: Anacığım! Başını kaldır, oğlunun zincirlere vurulmuş oldu­ğunu, ellerinin, ayaklarının bağlandığını gör! Beni babamdan ayırdılar. Al­lah'tan, rahmetinin altında bizi bir araya getirmesini dile, çünkü O merhamet­lilerin en merhametlisidir.

Bu sırada siyahi onu deve üzerinde göremeyince, aramaya kovuldu. Bir ka­bir üzerinde bir beyazlığı farkedince, oraya dikkatle baktı, o beyazlığın o ol­duğunu anladı. Ayağıyla toprak üzerinde bulunan Yûsuf'a tekme attı, onu top­rakta yuvarladı ve canını yakacak şekilde onu dövdü. Yûsuf ona: Yapma de­di. Allah'a yemin ederim ben kaçmadım, kurtulmak kastıyla da bunu yapma­dım. Sadece annemin mezarının yanından geçerken ondan vedalaşmak iste­dim. Bundan sonra da hoşunuza gitmeyecek hiçbir şey yapmayacağım.

Ancak siyahi bekçi ona şöyle dedi: Allah'a yemin olsun ki sen çok kötü bir kölesin, bazen babanı çağırıyorsun, bazen anneni. Sen aynı şeyleri niçin eski efendilerinin yanında yapmıyordun?

Bu sefer Yûsuf ellerini semaya kaldırarak şöyle dua etti: Allah'ım eğer be­nim, Sen'in nezdinde, Sana yalvarmama yüz bırakmayacak türden bir güna­hım varsa, atalarım İbrahim, İshak ve Ya'kub'un hatırı için bana mağfiret bu­yurmanı, bana merhamet etmeni dilerim Sen'den.

Bunun üzerine gökte melekler feryad etti, Hz. Cebrail inip ona: Ey Yûsuf dedi. Sesini kes, çünkü gökteki melekleri bile ağlattın. İster misin ki yerin al­tını üstüne getireyim? Bu sefer Yûsuf şöyle dedi: Hayır, dur ey Cebrail! Şüp­hesiz Allah Halim'dir, acele etmez. Cebrail (as) kanadım yere vurdu, her ta­raf karardı. Toz yükseldi, güneş tutuldu. Kafiledekiler birbirlerini tanımaz ol­dular. Kafile başkanı: Aranızdan kim büyük bir günah işledi? dedi. Ben şu ka­tlar zamandır yolculuk yapıyorum, hiçbir zaman başıma buna benzer bir mu­sibet gelmedi.

Siyahi bekçi şöyle dedi: Ben şu İbrani köleye bir tokat vurdum, o da el­lerini semaya kaldırıp anlayamadığım sözler söyledi. Bize beddua ettiğinden şüphem yok. Kafile başkanı ona: Sen bizi helak etmekten başka bir şey is­temiyorsun galiba, haydi onu yanımıza gebe, dedi. Bekçi, Hz. Yûsuf'u kafile başkanının yanına getirince, başkan ona: Ey delikanlı! Bu adam sana bir tokat vurdu ve gördüğün şeyler başımıza geldi, eğer kısas uygulamak istiyor­san dilediğine kısas uygula ve eğer affedecek olursan bizim senden bekle­diğimiz odur.

Hz. Yûsuf şu cevabı verdi: Allah'ın beni affedeceğini umarak ben de af­fediyorum. Bunun üzerine karanlık ve tozlar açıldı, güneş göründü, yerin do­ğuları ve batıları aydınlandı. Tacir kişi sabah-akşam Hz. Yûsufu ziyaret et­meye, ona ikramda bulunmaya koyuldu ve Mısır'a vanncaya kadar bu hal böy­lece devam etti. Mısır'a vardığında, Hz. Yûsuf Nil'de yıkandı. Allah üzerin­deki yolculuğun yorgunluğunu giderdi, ona güzelliğini iade etti. Gündüz şe-iıire girdiler, Hz. Yûsuf un nuru duvarları aştı. Onu satmak üzere sundular, hükümdarın veziri Kıtfir onu satın aldı. Onu Kıtfîr'in satın aldığı görüşünü ön­ceden de geçtiği üzere İbn Abbas söylemiştir. .

Bir başka görüşe göre bu hükümdar Hz. Yûsuf'a iman edip, dini üzere ona tabi olduktan sonra ölmüştür. Öldüğünde de Hz. Yûsuf ülke hazinelerinin idaresini elinde tutuyordu. Bu hükümdardan sonra ise Kâbus başa geçti, Kâ­bus kâfir idi. Hz. Yûsuf onu İslâm'a davet ettiyse de kabul etmedi.

"Buna kıymet ver, İyi bak." Yani ona güzel yemek ver, yedir, güzel elbi­seler giydirip makamını, mevkiini üstün tut.

"Onun makam ve mevkii" (mealde: Ona kıymet ver) aslında bir yer­de ikamet etmek anlamına gelen;  den alınmadır. Buna dair açık­lamalar daha önceden ÂI-i İmran Sûresi'nde (3/151. âyetin tefsirinde) ve baş­ka yerlerde geçmiş bulunmaktadır.

"Belki bize faydası dokunur. Yetişeceği vakit bazı işlerimizi o görür. "Ya­hut onu evlad ediniriz." İbn Abbas der ki: Onu satın alan kişi kısırdı, çocu­ğu olmazdı. İbn İshak da böyle demiştir: Kıtfîr hem iktidarsız, hem de kısır idi. Eğer: "Onun mülkü olmakla birlikte, nasıl "yahut onu evlad ediniriz" de­di. Çünkü hem evlad edinmek, hem kölelik birbiriyle çelişen şeylerdir" de­nilecek olursa, şöyle cevab verilin Önce onu azad eder, sonra onu evlatlık edinir. Geçmiş ümmetlerde evlad edinmek bilinen bir husustu. İleride yüce Allah'ın izniyle Ahzab Sûresi'nde (33/4. âyet, 5. başlıkta) açıklaması gelece­ği üzere İslâm'ın ilk dönemlerinde de böyle idi. Abdullah b. Mes'ud der ki: İnsanlar arasında en ileri, feraset sahibi üç kişi vardır. Bunlardan birincisi Hz. Yûsuf taki özelliklerini farkedecek ferasete sahib olan ve: "Belki bize fayda­sı dokunur, yahut onu evlat ediniriz" diyen Aziz, diğeri babasına Hz. Mu­sa hakkında: "Onu ücrette tut, çünkü senin ücrette tuttuklarının en iyisi, kud­retli ve emin bir kişidir" (el-Kasas, 28/26) diyen Şuayb'ın ktzı ve Hz. Ömer'i kendisinden sonra halife adayı gösterdiğinde Ebu Bekir'dir.

İbnu'l-Arabî der ki: Bu haberi ittifakla zikretmeleri dolayısıyla müfessir-lere hayret doğrusu! Çünkü firaset ileride Hicr Sûresi'nde (.15/75- âyet, 2.baş-hkta) geleceği üzere garib (İslâm şeriatına yabancı) bir ilimdir. Ayrıca durum onların naklettikleri gibi de değildir. Çünkü Ebu Bekir es-Sıddîk Hz. Ömer'i görevlerde deneyerek, uzun süre ve devamlı sohbete devam ederek, onun ilim ve ihsanına muttali oldu ve kendisinden sonra halifeliğe aday gösterdi. Bu ise firaset yollarından bir yol değildir. Hz, Şuayb'in kızı ise ileride Kasas Sûresi'nde (28/26. âyetin tefsiri ve devamında) açıklanacağı üzere apaçık bir delile sahip olmuştu. Mısır Aziz'inin durumunun ise firaset olarak değerlen­dirilmesi mümkündür. Çünkü onun buna dair açık bir alameti yoktu. Doğ­rusunu en iyi bilen Allah'tır.

"İşte Biz, böylece Yûsuf a o yerde imkân hazırladık" buyruğunda yer alan: "İşte böylece" buyruğundaki "keP nasb mahallindedir. Onu kar­deşlerinden ve kuyudan kurtardığımız gibi, işte böylece ona yerde imkân da hazırladık, demektir. Yani onu satın alan hükümdarın kalbini ona meylettir­dik ve sonunda Yûsuf hükümdarın egemen olduğu ülkede emir vermek ve yasaklamak imkân ve iktidarına sahip oldu.

"Ve ona rüya yorumunu öğrettik." Yani Biz, bunu Hz. Ya'kub'un: "Sana rüya yorumuna dair bilgi öğretecek" (Yûsuf, 12/6) buyruğunu tasdik etmek üzere böyle yaptık. Anlamın: Biz ona tarafımızdan bir söz vahyedelim. Bu sö­zün yorum ve açıklamasını ve rüya yorumunu ona Öğretelim, diye ona imkân verdik demek olduğu da söylenmiştir. İfade burada tamam olmaktadır.

"Allah emrinde gallbtir" buyruğunda "emrinde" anlamını veren: deki "he" zamiri yüce Allah'a racidir, yani hiçbir şey Allah'a galib gelemez. Ak­sine O, irade ettiği herbir hususta bizzat galib gelir ve ona: Ol der, o da olu­verir.

Zamirin Hz. Yûsuf'a raci olduğu da söylenmiştir. Yani Allah Yûsuf'un em­rinde galib olandır. Onun, işlerini çekip çevirir, korur ve başkasına bırakmaz. Herhangi bir hileci ve düzenbazın hile ve düzeninin onu etkilemesine imkân vermez.

"Fakat insanların çoğu bilmezler." Allah'ın gaybından haberdar değildir­ler. Buradaki "çoğu" ile herkesin kastedildiği de söylenmiştir. Çünkü hiçbir kimse gaybi bilemez. Bunun zahiri anlamında olduğu da söylenmiştir. Çün­kü yüce Allah, dilediği kimseleri kısmen de olsa gaybına muttali kılar. Anlamm şöyle olduğu da söylenmiştir: "Fakat insanların çoğu" Allah'ın emrin­de galib olduğunu "bilmezler." Bunlar ise müşrikler ve kadere iman etme­yen kimselerdir.

Hukemâ bu âyet-i kerîme hakkında şöyle demişlerdir: "Allah emrinde galibtir." Çünkü Hz. Ya'kub rüyasını kardeşlerine anlatmamasını emretmişti. Fa­kat Allah'ın emri galib gelerek o kardeşlerine rüyasını anlattı.

Daha sonra kardeşleri onu öldürmek istediler, Allah'ın emri galib geldi ve sonunda hükümdar oldu, huzurunda secdeye kapandılar. Yine kardeşler, ba­balarının teveccühünün yalnız kendilerine münhasır kalmasını istediler. Al­lah'ın emri galib geldi ve sonunda babalarının kalbi onlara tahammül ede­mez oldu. Yetmiş yahut seksen yıl sonra bile onu hatırlayıp durdu ve: "Ey Yûsuf un yadigârı üzüntü ve kederim..." (Yûsuf, 12/84) dedi.

Kardeşleri bundan sonra salilı kimseler olmayı tasarladılar, yani tevbe ede­ceklerini zannettiler. Allah'ın emri galib gelerek, işledikleri günahı unuttu­lar ve bunun üzerinde ısrar ettiler. Sonunda yetmiş yıl sonra Yûsuf un huzu­runda bu günahlarım itiraf ettiler ve babalarına: "Gerçekten biz hata eden kimselerdik" (Yûsuf', 12/97) dediler.

Diğer taraftan ağlayarak ve getirdikleri kanlı gömlekle babalarını kandır­mak istediler. Allah'ın emri galib geldi ve babaları kanmadı. Bunun yerine: "Hayır, nefisleriniz sizi aldatmış" (Yûsuf', 12/18) demişti. Yûsuf un sevgisi­nin babalarının kalbinden çıkmasını İsteyerek, hileye başvurdular. Allah'ın emri galib gelerek, onun kalbindeki Yûsuf un sevgi ve Özlemi daha da art­tı. Aziz'in karısı bir plan kurarak önce söze kendisi başlayacak olursa, onu yenik düşüreceğini zannetti, ama Allah'ın emri galib geldi ve sonunda Az­iz: "Sen de günahının bağışlanmasını dile. Çünkü sen gerçekten günahkâr­lardan oldun" (Yûsuf, 12/29) demişti. Sonra Hz. Yûsuf efendisine şarab içi-recek olanın durumunu efendisine hatırlatması suretiyle hapisten kurtulaca­ğını tasarladı, ama Allah'ın emri galib gelerek saki hatırlatmayı unuttu ve Hz. Yûsuf da hapiste daha bir kaç yıl kalmaya devam etti.[117]

22. Tam ergenlik çağına varınca, kendisine bir hüküm ve bir ilim verdik. İşte iyilik yapanları Biz böyle mükâfatlandırırız.

Yüce Allah'ın: "Tam ergenlik çağına varınca" buyruğundaki; "Tam ergenlik çağı" kelimesi Sibeveyh'e göre çoğuldur ve tekili;dır. el-Ki-saî ise tekilinin; olduğunu söylemiştir. Nitekim şair de şöyle demiştir:

"Onunla buluşma vaktim, günün en yüksek vakti (öğle sıcağı zamanı)dır. Sanki göğsü ve başı çivit otuyla boyanmış gibi."

Ebu Ubeyd ise bu kelimenin kendi lafzından türemiş Araplarca bilinen bir tekilinin olmadığını iddia etmektedir. Anlamı ise, güç ve kuvvetin tamamlan­dığı kemal noktasıdır. Bundan sonra eksiklik baş gösterir.

Mücahid ve Katade der ki: "el-eşudd" otuzüç yaşına tekabül eder. Rabia, Zeyd b. Estem ve Malik b. Enes ise bu ergenlik yaşına varmak demektir, di­ye açıklamışlardır. İlim adamlarının bu husustaki görüşleri daha önceden Ni­sa Sûresi (4/6. âyet, 3. başlıkta) İle el-En'âm Sûresi'nde (6/151-153- âyetler, 13- başlıkta) yeterli açıklamalarıyla geçmiş bulunmaktadır.

"Kendisine bir hüküm ve bir İlim verdik." Biz onu yönetimin başına ge­tirdik, diye de açıklanmıştır. O, hükümdarın egemenlik alanı içerisinde bizzat hüküm veriyordu. Yani Biz, ona hükmetme bilgisini verdik, anlamındadır.

Mücahid der ki: Biz ona akıl, kavrayış ve peygamberlik verdik, demek­tir. Buradaki iıükmün peygamberlik, ilmin de din olduğu da söylenmiştir. İl­min rüya ilmi olduğu da söylenmiştir. Ona genç bir çocukken peygamber­lik verildi, diyenler aynı zamanda ergenlik çağına ulaşınca da Biz onun kavrayış ve bilgisini arttırdık, diye de eklerler.

"İşte İyilik yapanları" yani mü'minleri "Biz böyle mükâfatlandırırız." Yû­suf'un sabrettiği gibi, musibetlere sabredenleri... diye de açıklanmıştır ki, bu açıklamayı ed-Dahhâk yapmıştır.

Taberî der ki: Bu buyruğun zahiri her İyilik yapan hakkında anlaşılmak­ta ise de, maksat Muhammed (sav)dir. Yüce Allah'ın buyruğu şu demektir: "Ben Yûsuf a -bunca zorluklarla karşılaştıktan sonra, ona bunca bağış ve İh­sanlar verdiğim gibi- seni de aynı şekilde, sana düşmanlıkla yönelen kavmi­nin müşriklerinden kurtaracağım ve yeryüzünde sana iktidar vereceğim."[118]

23. Evinde bulunduğu kadın kendisinden murad almak istedi. Ka­pıları sımsıkı kapadı ve: "Sana söylüyorum, haydi gel!" dedi. O İse: "Allah'a sığınının. Doğrusu o, benim efendündir. O bana iyi bakmış, iyi bir mevkî vermiştir. Gerçekten zalimler kurtuluşa eremezler" dedi.

24. Andolsıın ki o kadın ona meyletmişti, o da o kadına meyletmiş­ti. Eğer Rabbİnİn burhanını görmemiş olsaydı... Ondan fenalı­ğı ve fuhşu giderelim diye böyle yaptık. Çünkü o, Jhlâsa erdiril­miş kullarımızdandı.

"Evinde bulunduğu kadın kendisinden murad almak istedi." Bu kadın Aziz'in karışıdır. Ondan kendisi üe ilişki kurmasını istemişti.

"Murad almak istemek" aslında yumuşaklıkla dilemek ve taleb-te bulunmak demektir. de otlak aramak demektir. Bu kelimenin; " Yavaşlık"dan geldiği de söylenmiştir. Mesela; "Fi­lan kişi yavaş ve sakin yürür" denilmektedir. Buna göre; "Yumu­şak bir şekilde istemek ve taleb etmek" anlamındadır,

Erkek hakkında; "Erkek kadından murad almak istedi" de­nilir. Kadın hakkında da; "Kadın erkekten murad almak iste­di" denilir, ise teenni demektir. " Bana mühlet verdi" denilir.

"Kapıları sımsıkı kapadı" anlamındaki buyrukta; " Sımsıkı kapa­dı "kelimesi çokluk ifade eder. "Kapıyı kapadı" anlamında; denilmez "Kapadı" kipi ise hem çok, hem az hakkında kullanılır. Nitekim el-Ferezdak, Ebu Amr b. el-Alâ hakkında şöyle demektedir:

"Ben Amr b. Ammar'ın yanına gelinceye kadar bir çok kapıları Kilitleyip açmaya devam edip durdum."

Denildiğine göre; kilitlediği kapılar yedi tane idi. Sonja da onu kendisin­den murad almaya çağırdı. "Ve sana söylüyorum, haydi gel! dedi."

"Çabuk, haydi" kelimesinin maştan da yoktur, çekimi de yapılmaz.

en-Nehhâs der kî: Bunda yedi ayn kıraat söz konusudur. Bu kıraatlerin en üstünü, sened İtibariyle en sahih olanlan el-A'meş'in, Ebu Vâil'den yaptığı ri­vayettir. Ebu Vâil dedi ki: Ben Abdullah b. Mes'ud'u; Sana söylü­yorum, çabuk yanıma gel!" diye okuduğunu dinledim. Ben ona: Bazıları bu-

nu: diye okumaktadırlar, dediysem de o: Ben ancak bana öğretil­diği gibi okurum, diye cevap verdi.

Ebu Ca'fer (en-Nehhâs) der ki: Kimisi bunu Abdullah b. Mes'ud'dan, o Pey­gamber (sav)den diye de rivayet ederler ki bu da pek uzak bir ihtimal de­ğildir. Çünkü Abdullah b. Mes'ud'un: Ben ancak bana öğretildiği gibi oku­rum, demesi bu okuyuşun Hz. Peygamber'e merfu bir rivayet olduğunun de­lilidir. Bu kıraat "te’’ ve "he" harflerinin üstün olarak okunması şeklindedir.

İbn Abbas, Said b. Cübeyr, el-Hasen, Mücahid ve İkrime'den nakledilen sahih kıraat de budur. Ebu Amr b. el-A'lâ, Âsim, el-A'meş, Hamza ve el-Kisaî de böyle okumuşlardır. Abdullah b. Mes'ud der ki: Kur'ân'a dair kati bir iddiada bulunmayınız. Çünkü o (telaffuzu itibariyle) sizden herhangi birisi­nin; "Haydi yaklaş, haydi gel" demenize benzer. (Yani bunu farklı telaffuzlarla kullanmanız gibidir).

tbn Ebi İshak en-Nahrî ise; diye "lıe" harfi üstün, "te" harfi de esreli olarak okumuştur.

Ebu Abdu'r-Rahman es-Sülemî ile'İbn Kesir; şeklinde "he" har­fi üstün, "te" harfini de ötreli olarak okumuşlardır. Tarafe de der ki:

"Benim kavmim o kadar uzak kimseler değildir, Aşiretten bir çağırıcı: Haydi çabuk olun, dediğinde..."

İşte bu üç kıraatte de "he" harfi meftûhtur.

Ebu Ca'fer, Şeybe ve Nafî' ise; şeklinde "he" harfini esreli "te"yi de üstün okumuşlardır.

Yahyâ b. Vessab da; şeklinde "he" harfini esreli, "ya" sakin, "te" harfi de ötreli olarak okumuştur.

Ali b. Ebi Talib (r.a) ile îbn Abbas, Mücahid ve İkrime'den ise; şeklinde "he" harfi esreli, ondan sonra sakin bir hemze ve "te” harfini de öt­reli olarak okudukları rivayet edilmiştir.

İbn Âmir ve Şamlılardan ise; şeklinde "he" harfi esreli, sakin hem­ze ve "te" harfini de üstün olarak okumuşlardır.

Ebu Ca'fer der ki: "Te" harfinin üstün okunması (te harfinin aslı itibariy­le sakin olduğundan ötürü) iki sakinin yanyana gelmesinden dolayıdır. Çün­kü bu kelime de i'rab edilmemesi gereken;" Vazgeç ve sus" kelimeleri gibidir. Üstün, hareke oiarak hafiftir, zira bu kelimede "te"den önce "ya" harfi vardır. "Nerede ve nasü" kelimelerinde olduğu gibi.

Te" harfini esreli okuyanlar da, asloian esre olduğundan dolayı böyle okurlar. Çünkü sakin bir harfe hareke verilecek olursa, esre ile harekelenir.

Ötreli okuyanların böyle okuyuşu ise, bu okuyuşta gaye ve maksat anla­mı olduğundan dolayıdır. Yani kadın; "Seni çağırıyorum" demiş­ti. İzafet "ya"sı hazfedildikten sonra "te" harfi ötre üzere bina edilmiştir. Tıp­kı; "Orada, ve henüz, sonra" gibi.

Medinelilerin kıraati ile İlgili olarak da iki görüş vardır: Bir görüşe göre üstün okunması önceden geçtiği gibi, iki sakinin yanyana gelmesinden do­layıdır. Bir diğer görüşe göre ise bu kelime; "Hazırlandı, hazırla­nır" fiilinden gelmedir. "Geldi, gelir" fiili gibi, buna göre; in anlamı: Senin görünüşün gerçekten güzeldir, şeklinde olur. Sana" laf­zı ise, başka bir cümle olup bu da; "Seni kastediyorum" demeye benzer.

Hemze ve "te" harfini ötre ile okuyanların kıraatine göre bu "senin için hazırlandım" anlamında bir fiildir. Aynı şekilde; şeklinde okuyan­ların kıraati de bu anlamdadır.

Ancak Ebû Amr bu kıraati kabul etmez. Ebû Ubeyde -Ma'mer b. el-Mü-Sennâ der ki: Ebu Amr'a "he" harfini esreli, "te" harfini de ötreli ve hemzeli olarak okuyanların kıraati hakkında sorulunca, Ebû Amr şu cevabı verdi: Böyle bir kıraat bâtıldır. Çünkü o bunu; ": Hazırlandım" anlamında­ki fiilden getirmektedir. Git, Yemen'e ulaşıncaya kadar boydan boya Arap-ian dolaş, bu şekilde konuşan bir kimse görebilecek misin? Yine el-Kisaî der ki: söyleyişi Araplardan nakledilmiş değildir.

İkrime der ki: "Senin İçin hazırlandım, süslendim, allanıp pul­landım" demektir. Bu pek beğenilir bir kıraat değildir, çünkü Arapçada böy­le bir kullanım işitilmiş değildir,

en-Nehhâs der ki: Böyie bir kıraat BasraJılara göre güzeldir, çünkü; "Adam hazırlandı, hazırlanır, hazırlanış" diye kullanı­lır. Buna göre; "Hazırlandı, hazırlanır" fiili tıpkı; "Geldi, gelir" fiili gibi. "Hazırlandım" fiili de; " Geldim" fiili gibidir.

da "he" harfinin esreli okunuşu, "he"nin esreli okunuşunu üstün okunuşuna tercih eden bir kesimin şivesidir. ez-Zeccâc der ki: Bütün kıra­atlerin en güzeli "he" ve "te" harflerini üstün olarak; şeklindeki oku­yuştur. Tarafer "Benim kavmim o kadar uzak kimseler değildir, Aşiretten bîr çağırıcı: Haydi çabuk olun, dediğinde."

diyerek, "he" ve "te" harflerini üstün olarak kullanmıştır. Şair de Ah b. Ebi Talib (r.a) hakkında şöyle demiştir:

"İrak(lıların) kardeşi, mü'minlerin emirine şunu bildir ki: Yanımıza gelecek olursan,

Hiç şüphesiz Irak da, Iraklılar da sana tealim olmuşlardır. Haydi durma gel, haydi durma gel."

İbn Abbas ve el-Hasen der kî: Süryanice bir kelime olup kadın bu­nunla yanına gelmesi için kendisini çağırmaktadır.

es-Süddî de der ki: Bu Kıptîce: Haydi gelsene! demektir. Ebu Ubeyd de der ki: el-Kisaî şöyle derdi: Bu aslında Havranhlann kullandığı bîr tabirdir. Daha sonra Hicazlılara geçmiştir ki, gel anlamındadır. Yine Ebu Ubeyd der ki: Ben Havranlı bilgin bir yaşlı zata sordum, o bana bunun kendi şivelerin­de kullanılan bir kelime olduğunu söyledi. İkrime de böyle demiştir. Müca-hid ve başkaları ise şöyle demektedirler Bu Arapça bir kelimedir ve kadın bununla onu kendisine gelmesi için çağırmaktadır. Bu kelime herhangi bir şeye yönelmek ve teşvik etmek için kullanılır.

el-Cevherî de der ki: Bir kimseye bağırıp onu çağırdığı vakit; "Ona seslendi, çağırdı" denilir. Şair der ki:

"Bineğini bana ücretle kiralayanın susması beni şüpheye düşürdü,

Eğer onunla kastedilen kendisi olsaydı, şüphesiz feryat eder, bağırıp çağırırdı."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Herbir genç delikanlı ona {o deveye) feryad ederek şarkı söyler”

Yüce Allah'ın: "O ise Allah'a sığınırım... dedi." Yani senin beni çağırdı­ğın işten Allah'a sığınır, O'nun beni himaye etmesini isterim.

"Sığınmak" mastardır ve; Allah'a bir sığınışla sığı­nırım" anlamında olup meful hazfedilir ve hazfedilen fiil dolayısıyla mastar da nasbedilir. Daha sonra mastar -tıpkı mastarın mePule izafe edilmesi gibi-Allalı'ın adına izafe yapılır. Nitekim; "Amr'ın uğraytşı gi­bi ben de Zeyd'e uğradım" demeye benzer.

"Doğrusu o benim efendimdir." Bununla kadının kocasını kastetmekte­dir. Yani o, benim efendimdir, bana İyilikte bulundu, ben ona ihanet edemem. Bu açıklamayı Mücahid, İbn İshak ve es-Süddî yapmıştır.

ez-Zeccâc da şöyle demektedir: Şüphesiz Allah benim Rabbimdir. Lütfü ile O beni esirgedi, o bakımdan ben O'nun haram kıldığı bir şeyi işleyemem. "Gerçekten zalimler kurtuluşa eremezler."

Haberde nakledildiğine göre[119] Azizin karısı Hz. Yûsuf a: Ey Yûsuf! Yü­zün ne kadar güzel, demiş. O şu cevabı vermiş: Ana rahmindeyken Rabbim bana bu sureti verdi. Kadın: Ey Yûsuf! Saçların ne kadar güzel, demiş. O: Kab­rimde benim ilk çürüyecek tarafım odur, demiş. Kadın, ey Yûsuf! gözlerin ne kadar güzel, demiş. O: Ben onlarla Rabbime bakacağım, demiş. Kadın: Ey Yû­suf! Başını kaldır da yüzüme bir bak, demiş. O: Âhirette kör olmaktan kor­karım, demiş. Kadın: Ey Yûsuf! Ben sana yaklaşırken, sen benden uzaklaşı­yor musun? demiş. Yûsuf: Bununla Rabbime yakınlaşmak istiyorum, demiş. Kadın: Ey Yûsuf! İşte yatağı senin için hazırladım. Haydi benimle beraber ya­tağa gir. Hz. Yûsuf şöyle demiş: Yatak Rabbime karşı beni gizleyemez, de­miş. Kadın: Ey Yûsuf! İpek sergiyi senin için yaydım, kalk da ihtiyacımı gör, demiş. Yûsuf: O takdirde, cennetteki payımı elden kaçırmış olurum, demiş... Bu şekilde kadın ona sözler söylemiş. O da ona cevap yetiştirip, durmuştu. Nihayet o da kadına yaklaşmak istedi.

Kimisinin naklettiğine göre; kadınlar Hz. Yûsuf a şehvet ve arzu ite mey­ledip durdular ve bu Allah ona peygamberlik verinceye kadar böyle sürdü. Peygamberlik yerince, Allah ona peygamberlik heybetini verdi. Peygamberlik heybeti dolayısıyla onu gören herkes güzelliğine dikkat edemez oldu.

İlim adamlan Hz. Yûsuf'un kadına "meyletmesi'nin mahiyeti lıakkında fark­lı görüşlere sahiptirler. Kadının meyledişinin masiyet olduğunda görüş ayrı­lığı yoktur. Hz. Yûsufun meyledişîne gelince; "Eğer Rabblnin burhanını gör­memiş olsaydı" buyruğu, Rabbinin burhanını görünce o da meyletmedi, an­lamındadır. Bunun böyle olması peygamberler hakkında ismetin vacib olu­şundan dolayıdır. Daha sonra yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ondan fe­nalığı ve fuhşu giderelim diye böyle yaptık. Çünkü o ihlâsa erdirilmiş kul-tarımızdantlı.*

O halde ifadede takdim ve tehir vardır, yani Rabbinin burhanını görme­miş olsaydı, ona meyledicekti.

Ebu Hatim der ki: Ebu Ubeyde'ye "Garibu't-Kufân''ı okuyordum. Yüce Allah'ın: "Andolsım ki o kadın ona meyletmişti, o da o kadına meyletmiş­ti" buyruğuna gelince, Ebu Ubeyde şöyle dedi: Burada takdim ve tehir var­dır. O bununla şunu söylemek istemiş gibiydi: Andolsun kadın ona meylet­ti, o da Rabbinin burhanını görmemiş olsaydı, şüphesiz o kadına meylede­cekti.

Ahmed b. Yahya dedi ki: Yani Züleyha masiyet işlemeğe meyletti ve bunda ısrarlı idi. Yûsuf da meyletti ama meylini gerçekleştirmedi. Böylelik­le iki meyil arasında bir fark olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu iki görüşü de el-Herevî kitabında CGaribu'l-Kufân" adlı eserinde) nakletmektedir. Şair Ce­mil de der ki:

"Büseyne'ye meyletmek geldi içimden; eğer bu gerçekleşseydi, Kalbimdeki o aşkın susamı şlığım gidermiştim"

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Meylettim (yapmak istedim) ama yapamadım, yapar gibi oldum ah keşke, Osman'a helallerini (hanımlarını) ağlar bırakıp gelseydim."

Bütün bunlar karar vermek söz konusu olmaksızın, nefsin içinden geçir­dikleri eğilimlerdir.

Hz. Yûsufun ona meyletmesi, onunla evlenmeyi temenni etmesi şeklin­de idi, diye de açıklanmıştır. Onun meyli, onu vurmak ve kendisinden İtip uzaklaştırmak şeklinde olduğu, "burhan"ın ise onu vurmaktan vazgeçmesi diye de açıklanmıştır. Çünkü onu vurmuş olsaydı, bu ona haram bir şekilde yak­laşma kastını güttüğünü, kendisi buna karşı koyarken o kadını dövdüğü in­tibahını verirdi.

Şöyle de açıklanmıştır: Hz. Yûsuf un meyletmesi de bir masiyetti. O ko­canın, hanımının önünde oturuşu gibi oturdu, el-Kuşeyrî, Ebu Nasr, İbnu'l-Enbarî, en-Nehhâs, el-Maverdî ve başkalarının da naklettiklerine göre müfessirlerin çoğunluğu genel olarak bu kanaatte imişler.

İbn Abbas der ki: Uçkurunu çözdü ve onun önüne sünnetçinin oturuşu gibi oturdu. Yine ondan nakledildiğine göre, kadın sırtı üzere yattı, o da ba­cakları arasında oturup elbiselerini soyundu. Said b. Cübeyr der ki: Şalvarı­nın uçkurunu çözdü. Mücahid der ki: Şalvarını kalçalarına kadar indirdi ve erkeğin hanımının karşısında oturuşu gibi oturdu. İbn Abbas der ki: Yûsuf: "Bu gıyabında ona hiyanet etmediğini bilmesi içindi" (Yûsuf, 12/52) deyin­ce, Hz. Cebrail ona: Ve, ey Yûsuf! Sen ona meylettiğin zaman da öyle mi idi? deyince, hemen: "Bununla beraber ben nefsimi temize çıkarmıyorum" (Yû­suf, 12/53) deyivermişti.

Dediklerine göre; İşte böyle bir durumda iken vazgeçmek ilılasa delildir ve büyük bir ecir kazanmaya sebeptir.

Derim kî: İşte şanı yüce Allah'ın ileride yüce Allah'ın izniyle Sâd Sûresi'nde (38/45-47. âyetlerin tefsirinde) ve el-Enbiyâ'da, (21/85-86. âyetlerin tefsirin­de) yüce Allah'ın Zülkifl'i övmesinin sebebi bu olmuştur.

Buradaki: "...memiş olsaydı"nın cevabı -buna göre- hazfedilmiş-tir. Yani eğer Rabbinin burhanını görmemiş olsaydı, meyledip içinden geçir­diğini gerçekleştirmiş olacaktı. Yüce Allah'ın: "Hayır gerçekten kesin bir bilgi ile bilseydiniz" (et-Tekâsur, 102/5) buyruğu da buna benzemektedir ki, bunun cevabi: Siz bu şekilde birbirinizle çokluk ya­rışına girmezdiniz, şeklindedir.

İbn Atiyye der ki; Bu görüş İbn Abbas'tan ve Selef’ten bir topluluktan ri­vayet edilmiştir. Derler ki; Bundaki hikmet günahkârlara örnek olmasıdır. Gü­nahkârlar tevbelerinin yüce Allah'ın affına bağlı olduğunu ve -kendilerinden daha hayırlı olan kimseler hakkında- günaha yakınlaşmanın kişiyi helak et­mediğini görsünler diye.

Bütün bu açıklamalar Hz. Yûsuf un meylinin, bu kesimin rivayet ettiği şe­kilde Züleyha'nın bacaklan arasına oturup elbiselerini soyunup uçkurunu çöz­meye başladığını ve buna benzer davranışlarda bulunduğunu, kadının ise önünde sırt üstü yatmış olduğunu kabul eden kimselerin rivayetlerine göredir. Bu açıklamayı da Taberî nakletmektedir.

Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellam der ki: tbn Abbas ve ondan sonrakiler Yûsuf’un da kadına meylettiği hususunda ihtilâf etmezler. Yüce Allah'ı ve Ki-tabı'nm te'vilini onlar daha iyi bilirler. Peygamberler hakkında bilmedikleri bir şeyi söylemeyecek kadar, peygamberleri ta'zim ederler.

el-Hasen de der ki: Şüphesiz yüce Allah peygamberlerin, masiyetlerini on­larla ayıplasın diye söz konusu etmez. Ancak bunları söz konusu etmesi, siz tevbeden ümit kesmeyesiniz diyedir.

el-Gaznevî der ki: Bununla birlikte peygamberlerin zellelerinin (günahtan korunmuşluklarına aykırı düşmeyen yanılmalarının) hikmetleri vardır. (Bizim gibilerin) Allah'tan korkularının artması, Allah'tan dalıa çok haya etmesi, is­ledikleri amelleri beğenmekten (ve onlar dolayısıyla böbürlenmekten, ucb-dan) uzak kalınması, Allah'tan umuttan sonra af nimetinin zevkine varılma­sıdır. Peygamberler yanılan kimselerin umutlarının da önderleri olmuşlardır.

el-Kuşeyrî Ebu Nasr der ki: Kimileri de şöyle demiştir: Yûsuf'un bir mey­li görüldü, fakat onun bu meyli, fiili kararlaştırmak söz konusu olmaksızın, yaratılış itibariyle bir hareket ve bir meyil idi. Bu kabilden davranışlardan do­layı ise kul sorumlu tutulmaz. Nitekim kişi, oruçlu iken kalbinden soğuk su içmeyi, lezzetli yemekler yemeyi geçirmekle birlikte yeyip, içmediği ve yeme-içmeye kesin karar vermediği sürece, içinden geçirdikleri dolayısıyla so­rumlu tutulmaz. Sözü edilen "burhan" İse onun içinden geçirdiği bu meyil karar haline dönüşmesin diye bundan alıkonulması, engellenmesidir.

Derim ki: Bu güzel bir açıklamadır. Bu açıklamayı yapanlardan birisi de el-Hasen'dir. İbn Atiyye der ki: Bu âyet-i kerîme ile ilgili olarak benim gö­rüşüm şudur: Hz. Yûsuf'un bu olay esnasında peygamber olduğu rivayeti sa­hih değildir. Bu konuda birbirini destekleyen iki rivayet dahi yoktur. O böyle iken de kendisine bir hikmet ve bir ilim verilmiş mü'min bir kimse idi. O bakımdan bir şeyi işlemeksizin, onu yapma isteği şeklindeki meyle kapıl­ması ve bu işteki günaha rağmen bayağı düşüncelerin gelip geçmesi müm­kündür. Şayet bu olay esnasında onun peygamber olduğunu kabul edersek; bana göre ancak hatırdan geçip giden bir düşünce şeklindeki meyletmeyi onun hakkında düşünmek caiz olur ve bu hususta sözü geçen uçkurunu çöz­mesi ve buna benzer şeylerin hiçbirisi sahih değildir. Çünkü peygamberlik­le beraber ismet söz konusudur. "Senin adın peygamberler sicilinde yazılı iken, beyinsizlerin işini nasıl yaparsın?" diye ona söylendiği rivayet edilen sö­ze gelince, bu daha sonraları peygamberlerden birisi olacağının vaadedilmesi anlamındadır.

Derini ki: İbn Atiyye'nin sözünü ettiği bu şekildeki açıklama doğrudur. An­cak yüce Allah'ın: "Biz de kendisine... şunu vahyettik." (Yûsuf, 12/15) diye buyurmuş olması -önceden de açıkladığımız gibi- o sırada peygamber oldu­ğuna delil teşkil etmektedir. Aynı zamanda bu bir grub ilim adamının da ka­bul ettiği görüştür. Eğer o sırada peygamber idiyse, geriye sadece onun meyletmesi hatırdan geçip giden ve kalpte hiçbir şekilde yer etmeyen meyil­den ibarettir. Şanı yüce Allah'ın bütün insanları sorumlu tutmadığı meyi (hemm) de budur. Zira mükellefin bu gibi meyilleri terketme gücü yoktur. Hz. Yûsuf'un: "Bununla beraber ben nefsimi temize çıkarmıyorum" sözü ise -eğer onun söylediği sözlerden kabul edilirse- ben kendimi bu meyil isteğin­den temize çıkarmıyorum, demek olur. Yahut ta o bu sözü tevazu ve itiraf ol­mak üzere söylemiştir ki, daha önce temize çıkartıldığı husustan nefse mu­halefet olsun diyedîr. Diğer taraftan şanı yüce Allah bulûğu vaktinden itiba­ren Hz, Yûsufun durumu hakkında: "Tam ergenlik çağına varınca kendisi­ne bir hüküm ve bir İlim verdik" diye -az önce geçtiği gibi- haber vermek­tedir. Yüce Allah'ın haberi ise doğrunun tâ kendisidir, O'nun nitelemesi sa­hihtir, sözü haktır. Hz. Yûsuf yüce Allah'ın kendisine öğretmiş olduğu şekil­de zinanın, zinaya götüren yolların, kişinin efendisinin, komşusunun ve yabancı kimselerin namuslarına hainlik etmesinin haram olduğu hükmüne uygun olarak amel etmiştir. Hiçbir şekilde Aziz'in karısına bu maksatla yaklaşmamıştır, onun murad alma isteğine olumlu karşılık vermemiştir. Aksine ondan yüz çevirmiş, ondan kaçmıştır. Bu özel olarak ona ihsan edilmiş bir hikmettir ve yüce Allah'ın kendisine öğrettiğine uygun bîr amelidir.

Müslim'in, Sahih'inde Ebu Hureyre (r.a)dan şöyle dediği nakledilmekte­dir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Melekler der ki: Rabbim şu filan kulun -o kulunu daha iyi görmekle birlikte- bir kötülük işlemek istiyor. Yüce Allah: Onu gözetleyin, der. Eğer o günahı işlerse, günahı ona misliyle yazınız, eğer onu terkederse o günahı ona bir iyilik olarak yazınız. Çünkü o Benim için o günahı terketmiştir."[120] Yine Hz. Peygamber yüce Rabbinden şöyle buyur­duğunu haber vermektedir: "Kulum bir günah işlemeyi içinden geçirip de iş­lemezse, ona bir iyilik olarak yazılır."[121]

Kulun işlemeyi içinden geçirdiği günahı terketmesi sebebiyle ona bir iyi­lik olarak yazılıyorsa, o halde böyle bir durumda günah yok demektir. Sa­hih hadiste de Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Allah ümmetime nefis­lerinin içlerinden geçirdiklerini işlemedikleri yahut konuşmadıkları sürece affetmiştir."[122]Bu hadis de daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

İbnu'l Arabî der ki: Medinetu's-Selâm'da sürt imamlardan bir imam vardı ki, nasıl bîr imamdı! İbn Atâ diye bilinirdi. Bir gün Hz. Yûsuf ve ona dair ha­berler hakkında konuşmaya başladı. Nihayet ona nisbet edilen, hoş olmayan herbir şeyden uzak olduğunu da anlattı. Meclisinden bir başka adam -mec­lis her kesimden insanlarla dolup, taşıyorken- kalkıp şöyle dedi: Şeyhimiz, efendimiz o halde Yûsuf, meyletti ama tamamlamadı. Bu sefer kendisi; Evet, çünkü inayet oradan başlar.

Şimdi sen alimin ve ilim öğrenenin tatlılığına bak ve avamdan birisinin ne kadar zekice soru sorduğuna, alim kişinin de ne kadar özlü ve mükemmel cevab verdiğine dikkat et! İşte bundan dolayıdır ki sufi ilim adamları şöyle demişlerdir. Yüce Allah'ın: "Tam ergenlik çağına varınca kendisine bir hü­küm ve bir ilim verdik" (Yûsuf, 12/22) buyruğunun ifade etliği anlam şudur; Allah ismetine sebep olması için bunu şehvetin galib geldiği sırada, kendi­sine ihsan etmişti.

Derim ki: Yüce Allah'ın Hz. Yûsuf'u övmesi ile Hz. Yûsuf'un ismeti ve gü­nahsızlığı sabit olduğuna göre Mus'ab b. Osman'ın şu söyledikleri sahih ola­maz: Süleyman b. Yesâr yüz güzelliği İtibariyle insanlar arasında en güzel­lerden idi. Kadının birisi onu arzuladı, kendisini ona teslim etmek istedi. Sü­leyman onun bu isteğini kabul etmedi ve kadına öğüt verdi. Bu sefer kadın: Eğer dediğimi yapmazsan, seni rezil ederim, dediyse de yanından çıkıp git­ti. Rüyasında Hz. Yûsuf u otururken gördü. Sen Yûsuf musun? deyince, o da: Evet ben meyleden Yûsuf um, sen de meyletmeyen Süleyman'sın. İşte bu ve­lilik derecesinin, nübüvvet derecesinden daha üstün olmasını gerektirir. Ancak böyle bir şeye imkân yoktur. Eğer Hz. Yûsuf'un (o dönemde) peygam­ber olmadığını kabul edecek olsak dahi, en azından velilik derecesinde İdi. Tıpkı Süleyman'ın korunduğu gibi, o da korunmuş olur. Şayet o kadın Süleyman'ın üzerine kapılan kilitlemiş olsaydı ve karşılıklı olarak aralarında uzun bir konuşma geçseydi, soru ve cevab uzun birliktelikle birlikte sürüp, gitsey­di; şüphesiz Süleyman'ın fitneye düşeceğinden ve imtihanının büyüyeceğin­den korkulurdu, Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Yüce Allah'ın: Eğer Rabbinin burhanını görmemiş olsaydı" buyruğundaki (mastar anlamını ifade eden "...me" burada ref mahallinde olup; "Rabbinin burhanını görmesi olmasay­dı" demektir. Cevab ise buyruğu dinleyenin, onu bilmesinden dolayı hazfe-dilmiştir ki, olanlar olurdu demektir.

Burada zikredilen "burhan"ın ne olduğu Kur'ân-ı Kerîm'de belirtilmemiş­tir. Ali b. Ebi Talib (r.a)dan rivayete göre Züleyha evin bir köşesinde inci ve yakutlarla süslü bir taç giydirilmiş, bir puta kalkıp bir örtüyle üzerini kapattı.Hz. Yusuf ona ne yapıyorsun? Diye sorunca,Zeliha:Bu ilahımın beni bu şekilde görmesinden utanırını deyince: Benim Allah'tan utanmam daha bir yaraşır, diye cevap verdi. Bu, bu hususta yapılmış en güzel açıklamadır. Çün­kü bu şekildeki cevab ile (Zeliha'ya şirkine karşı) delil getirilmiş olmaktadır.

Denildiğine göre Hz. Yûsuf evin tavanında: "Zinaya yaklaşmayın, o cid­den bir hayasızlıktır, kötü bir yoldur" (el-İsra, 17/32) buyruğunu yazılı ola­rak gördü.

İbn Abbas da der ki: Üzerinde: "Hiç şüphesiz üzerinizde bekçiler vardır" (el-İnfitar, 82/10) yazılı bir el göründü.

Bir başka kesim de şöyle demektedir: O yüce Allah'ın ahit ve misakını ha­tırladı. Bir diğer görüşe göre ona: Ey Yûsuf! diye seslenildi. Sen peygamber­ler arasında kayıtlısın, beyinsizlerin amelini mi işliyorsun!

Bir diğer görüşe göre Hz. Ya'kub'un suretini duvar üzerinde parmakları­nı ısırmış, onu tehdit eder halde görünce durdu ve şehveti parmak uçların­dan çıktı. Bunu da Katâde, Mücahid, el-Hasen, ed-Dahhâk, Ebu Salih ve Sa-id b. Cübeyr söylemişlerdir.

el-A'meş, Mücahid'den şöyle dediğini rivayet eder: O şalvarını çözünce Ya'kub ona göründü ve: Ey Yûsuf! deyince, Hz. Yûsuf dönüp kaçtı.

Süfyan da, Ebu Husayn'dan, o Said b. Cübeyr'den şöyle dediğini rivayet eder: Hz. Yûsuf a, Hz. Ya'kub göründü ve göğsüne bir darbe indirdi. Bunun üzerine şehveti parmak uçlarından çıkıp gitti.

Mücahid der ki: Hz. Ya'kub'un herbir oğlunun oniki erkek çocuğu oldu. Yûsuf un ise sadece iki oğlu oldu, bu şehveti dolayısıyla çocukları azaldı.

Bundan başka açıklamalar da yapılmıştır.

Özetle; âyet-i kerîme'nin sözünü ettiği "burhan" yüce Allah'ın, Hz. Yûsuf a gösterdiği ve bununla imanını pekiştirip, masiyetten uzak kaldığı, Allah'ın âyetlerinden bir âyettir.

"Ondan fenalığı ve fuhşu giderelim diye böyle yaptık" anlamındaki buy­rukta yer alan: "Böyle"deki "kef'ın hazfedilmiş bir mübtedanın habe­ri olmak üzere merfu olması mümkündür. O zaman ifadenin takdiri şöyle olur: Burhanlar işte böyledir. Aynı zamanda hazfedilmiş bir mastarın da sıfatı olur. Yani Biz ona burhanları işte böyle gösterdik, demektir.

Buradaki "fenalık", şehvet "fuhuş" ise mübaşeretdir. "Fenalık"ın, kötünün, "fuhş"un zina olduğu da söylenmiştir. Bir diğer görüşe göre fenalık kişinin ar­kadaşına hainlik etmesi, fuhuş ise fuhuş işlemektir.Bir diğer açıklamaya gö­re "renatık"tan kasıt Azİz diye bilinen hükümdarın cezalandırmasıdır.

İbn Kesir, Ebu Amr ve İbn Âmir "ihlâsa erdirilmiş" anlamındaki kelime­yi "lam" harfini esreli olarak; diye okumuştur ki bu da yüce Allah'a ihlasla itaat eden kimseler demek olur. Diğerleri ise "lanı" harfini üstün oku­muşlardır ki, bu da Allah'ın risaleti İçin ihlâsa erdirdiği kimseier anlamına ge­lir. Esasen Hz. Yûsuf bu iki niteliğe de sahip idi. Çünkü o hem yüce Allah'a itaatte ihlâs sahibi idi. Hem de Allah'ın risaleti için ihlasa erdirilmiş ve seçil­miş idi.[123]

25. İkisi de kapıya doğru koştular. Kadın onun gömleğini arkasın­dan boylu boyunca yırttı. Kapının yanında da kadının efendi­sine rastgeldiler. Kadın dedi ki: "Zevcene kötülük yapmak İste­yenin cezası zindana atılmaktan yahut can yakıcı bir azaptan başka ne olabilir?"

Yüce Allah'ın: "İkisi de kapıya doğru koştular. Kadın onun gömleğini arkasından boylu boyunca yırttı" buyruğuna dair açıklamalarımız: iki baş­tık halinde sunacağız:[124]

1- Kapıya Doğru Koşan İki Kişi:

Yüce Allah'ın: "İkisi de kapıya doğru koştular" buyruğu ile ilgili olarak ilim adamları şöyle demişlerdir: Bu bir çok anlamın bir araya geldiği Kur'ân-ı Kerîmin mucizevî ve oldukça kısa ifadelerindendir. Şöyle ki: Hz. Yûsuf, Rab-binin burhanını görünce, kadından kaçtı. îkisi de koşuştular. Kadın, onu ken­disine geri döndürmek için, o da kadından kaçmak için koşmuş ve kapıdan çıkmadan önce ona yetişmiş ve "kadın onun gömleğini arkasından boylu boyunca yırttı." Üst tarafından tuttuğu gömleği boyun kısmından yırtıldı ve gömleğin alt bölümüne kadar yırtık indi.

"Koşuşma, yarışma" bir şeyi öncelikle yakalama isteği, daha er­ken ulaşma isteği demektir. " Koşu yarışı" da buradan gelmektedir. Yırtmak, kesmek" anlamsndadır. Çoğunlukla da boylu boyunca yırt­ma hakkında kullanılır.

Şair Nâbiğa der ki:

"Kılıçlar, ikişerli dokunmuş (Yemen'in) Selûkî diye bilinen zırhlarını boylu boyunca keser. Enlice sert taşlarda da ateş böcekleri gibi kıvılcım çıkartır."

 şeklinde "ti" harfi ile ise, enine yırtmalar hakkında kullanılır. el-MufaddaJ b. Harb der ki: Ben bir Mushaf ta: "Ko­cası gömleğinin arkasından yırtılmış olduğunu görünce" diye yazılı olduğu­nu gördüm. Ya'kub der ki: Bu kıraatteki; "Sağlam bir deri veya bir el­bisedeki yarık ve yırtık" demektir.

" İkisi de ... koştular" lafzındaki "elif" ve ondan sonraki "lam" sa­kin olduğundan dolayı "elif" lafızda hazfedilrnişîir.

Nitekim " İki Abdullah bana geldi" şeklindeki tesniyeli söy­leyişte de böyledir. Araplardan aynı ifadeyi; şeklinde hemze-siz oiarak fakat "elifi de isbat ile iki sakini bir arada cem ederek okuyanlar da vardır. Çünkü ikinci "elif İdgam edilir, birincisi ise hem med, hem de lîn harfidir. Yine Araplar arasında hem "elifi hem de hemzeyi çıkartarak; "İki Abdullah" diyenler de vardır. Tıpkı kelime üzerinde vakıf ya­pılması halinde söylendiği gibi.[125]

2- Kıyas, Örf ve Adet:

Âyet-i kerîme'de kıyasa ve itibara (kıyas) delil olduğu gibi, örf ve adet ge­reğince amele de delil vardır. Çünkü gömleğinin ön ve arka tarafından yır­tılmış olması söz konusu edilmektedir. Bu ise yalnızca Mâlikilerin kitablannda ele aldıkları bir husustur. Çünkü gömlek arkadan çekilecek olursa o ta­raftan yırtılır, önden çekilecek olursa yine önden yırtılır, çoğunlukla görülen budur.

"Kapının yanında da kadının efendisine rastgeldüer." Yani kapının yanında Aziz'i gördüler. Burada "efendi" ile kocası kastedilmiştir. Kıptî'ler ko­caya: Efendi derler. kelimelerinin hepsi aynı an­lamda (onunla karşılaştı demek)dir.

Kadın kocasını görünce bir hile yolu aradı ve hemen bir tuzak hazırlaya­rak: "Dedi ki: Zevcene kötülük yapmak" zina etmek "isteyenin cezası zin­dana atılmaktan yahut can yakıcı bir azaptan başka ne olabilir?" Yani ol­dukça acıtacak şekilde vurulmasından başka ne olabilir?

Buyruktaki; " Cezası ne olabilir?" ifadesi mübtedâ, haberi ise;

Zindana atılmak" lafzıdır. " Yahut... bir azab" ise; "Zindana atrimak'ın mahalline atfedilmiştir. Çünkü bunun anla­mı hapsedilmekten başka... şeklindedir. Bununla birlikte veya ona can ya­kıcı bir azab edilmesinden başka... anlamında; şeklinde gelme­si de mümkündür ki bu açıklamayı el-Kisaî yapmıştır.[126]

26. "Benden murad almak İsteyen odur" dedi. Kadının yakınların­dan bir şahid de şöyle şahitlik etti: "Eğer gömleği önden yırtıl-diysa kadın doğru söylemiştir. Bu İse yalancılardandır.

27. "Yok eğer gömleği arkadan yırtıldıysa kadın yalan söylemiştir. Bu ise doğru söyleyenlerdendir."

28. Kocası gömleğinin arkasından yırtılmış olduğunu görünce: "Şüphesiz ki bu, siz kadınların hilelerindendir. Doğrusu siz kadınların hilesi büyüktür" dedi.

29. "Yûsuf! Sen bundan vazgeç. Ey kadın! Sen de günahının bağış­lanmasını dile! Çünkü sen gerçekten günahkârlardan oldun."

Yüce Allah'ın: "Benden murad almak isteyen odur, dedi. Kadının yakın­larından bir şahit de şöyle şahitlik etti..." buyruğuna dair açıklamalarımı­zı üç başlık halinde sunacağız:[127]

1- Aziz'in Karısının Duygularının Mahiyeti:

İlim adamları der ki: Kadın kendisini temize çıkarmak isteyince ve Yûsufa duyduğu sevgide samimi olmadığı için -çünkü seven kişi sevdiğini tercih eder- "Benden murad almak isteyen odur" diyerek, onun kendisine iftira­sı ve yalanı karşılığında Yûsuf hakkı söyledi. Nevf eş-Şamî ve başkaları der ki: Sanki Yûsuf önce işin İç yüzünü açıklamak istemedi, fakat kadın ona kar­şı haksızlık edince kızdı ve gerçeği söyledi.[128]

2- Kadının Yakınlarından Şahitlik Eden Kişi:

"Kadının yakınlarından bir şahit de şöyle şahitlik etti..." buyruğunda-ki şahitliğin sebebi; iki tarafın söyledikleri birbiriyle çelişince, hükümdarın kimin doğru, kimin yalan söylediğini bilmek için şahide ihtiyaç duymasıy­dı. O bakımdan kadının yakınlarından birisi şahitlik etti. Yani onun yakın­larından bir hakim hüküm verdi. Çünkü söyledikleri bir hükümdü, bir şahit­lik değildi. Bu şahidin kimliği hususunda dört farklı görüş ileri sürülmüştür.

1- Bu, beşikte konuşan bir çocuktur. es-Süheylî der ki: Doğru olan budur. Çünkü bu hususta Peygamber (sav)den varid olmuş bîr hadis vardır ki o ha­diste Hz. Peygamber: "Beşikte yalnızca üç kişi konuşmuştur" diyerek arala­rında Hz. YûsuPun lehine şahitlik eden kimseyi de saymaktadır.[129]

el-Kuşeyrî Ebu Nasr der ki: Şahitlik eden bu kişi hakkında evde bulunup, beşikte küçük bir çocuk idi ve kadının teyzesinin oğluydu. Said b. Cübeyr, İbn Abbas'tan, o Peygamber (sav)den şöyle buyurduğunu rivayet etmekte­dir: "Küçük yaşta dört kişi konuştu." Bunlar arasında da Yûsuf (a.s)ın lehi­ne şahitlik eden kişiyi zikretmektedir. Bu bir görüş.

2- Şahit gömleğin yırtılmasıdır. Bunu da İbn Ebî Necîh, Mücahid'den ri­vayet etmektedir. Bu da dil açısından sahih bir mecazdır. Çünkü hal dili, kal (söz söyleyen) dilden daha beliğdir. Araplar kimi zaman söz söylemeyi can­sız varlıklara da izafe eder ve onlar hakkında taşıdıkları nitelikleri söz konu­su ederek haber verirler, Arapların dilinde ve konuşmalarında bunun örnek­leri pek çoktur. Bunun en tatlı örneklerinden birisi de birisinin şu sözüdür: Duvar, kazığa: Beni niçin yarıyorsun-' diye sormuş. Kazık, duvara: Beni ça­kana sor, demiş. Ancak yüce Allah'ın: "Kadının yakınlarından" buyruğu ta­nıklık edenin gömlek olduğu görüşünü çürütmektedir.

3- Tanıklık eden bu kişi insan da cin de olmayan Allah'ın bir yaratığıdır. Bunu da Mücahid söylemiştir. Ancak bu iddiayı da yüce Allah'ın: "Kadının yakınlarından" kaydı reddetmektedir.

4- Tanıklık eden bu kişi, hikmet sahibi ve akıllı bir adamdır. Vezir işlerin­de o kişiyle danışırdı ve bu kadının akrabalarından birisi idi. O esnada da ka­dının kocası ile birlikte bulunuyordu ve şöyle demişti: Ben kapının arkasın­da dönüp koşmayı, gürültüyü ve gömleğin yırtılması sesini duydum. Ancak sizden hanginizin ötekinin önünde olduğunu bilemiyorduk. Eğer gömleğin yırtılması ön taraftan ise ey kadın, sen doğru söylüyorsun ve eğer gömlek ar­ka tarafından ytrtılmış ise doğru söyleyen odur. Gömleğe baktıklarında, gömleğin arkadan yırtılmış olduğunu gördüler. Bu da el-Hasen, İkrime, Ka-tâde, ed-Dahhâk ve yine Mücahid ile es-Süddînin görüşüdür.

es-Süddî der ki: Bu şahit, kadının amcasının oğlu idi. Bu görüş İbn Ab-bas'tan da rivayet edilmiştir, bu husustaki sahih görüş budur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

-İsrail'in, Simâk'tan, onun da İkrime'den naklettiğine göre- İbn Abbas'ın şöyle dediği rivayet edilmektedir: Şahitlik eden bu kişi sakallı birisiydi. Süf-yan da, Cabir'den, o İbn Ebi Müleyke'dcn, o İbn Abbas'tan şöyle dediğini nak­letmektedir: Şahitlik eden bu kişi hükümdarın yakın ve özel adamlarından birisiydi. İkrime de der ki: Şahitlik eden bu kişi çocuk değildi. O hikmet sa­hibi bir adamdı.

Süfyan, Mansur'dan, o Mücahid'den şahidlik eden bu kişi bir adamdı, de­diğini rivayet etmektedir.

Ebu Ca'fer en-Nehhâs der ki: Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya, anlamı en uygun olan açıklama, şahitlik eden bu kişinin aklı eren ve hikmet sahi­bi bir adam olduğudur. Hükümdar ona danışınca o da ona bu delâlet yolu­na başvurmasını söylemişti. Şayet şahitlik eden bu kişi bir çocuk olsaydı, onun Hz. Yûsuf un lehine şehadeti ayrıca alışılmış hallerden bir delil getirmesine ihtiyaç bırakmayacaktı, çünkü çocuğun söz söylemesi başlı başına bir bel­ge ve bir mucizedir ve bu adeten bilinen bir hususu delil göstermekten da­ha açık bir delil olurdu. Bununla birlikte bunun böyle olması hadisteki: "Dört kişi küçükken konuşmuşlardır"[130] ifadesine ve bunlar arasında Yûsuf ile il­gisi olan küçüğün sayılmasına muhalif değildir. Çünkü o takdirde anlam, bu kişi yaşlı başlı birisi değil, yaşı küçük birisi olur. Bunda da bir başka delil var­dır ki oda şudur: İbn Abbas (r.a) bu hadisi Peygamber (sav)den rivayet et­miştir. Ancak ondan gelen rivayetler, Hz, Yûsuf'un lehine şahitlik eden ki­şinin küçük bir çocuk olmadığı noktasında birbirini desteklemektedir.

Derim ki: İbn Abbas, Ebu Hureyre, İbn Cübeyr, Hilal b. Yesaf ve ed-Dahhâk'tan rivayet edildiğine göre şahitlik eden bu kişi, beşikte küçük bir ço­cuk idi. Şu kadar var ki eğer bu konuşan küçük bir çocuk olsaydı, bizatihi onun konuşması delil teşkil ederdi ve bunun için ayrıca gömleğin yırtılma­sı şeklinin delil gösterilmesine gerek duyulmazdı. Küçüğün bu konuşması da harikulade bir olay ve bir çeşit mucize olurdu. Doğrusunu en iyi bilen Ailah'tır. Beşikte iken konuşan çocukların kimliklerine dair açıklamalar yüce Allah'ın izniyle Burûc Sûresi'nde (85/4-7. âyetlerin tefsirinde) gelecektir.[131]

3- Alâmetlere Dayanarak Hüküm Vermek:

Eğer bizler şahitlikte bulunan kimsenin küçük bir çocuk olduğunu kabul edecek olursak, -daha önce zikrettiğimiz gibi- bunda emarelere göre amel edişe delil olacak bir taraf olmaz. Şayet şahitlikte bulunan bu kişi eğer bir adam ise, o takdirde lukata ve pek çok konuda alâmete dayanarak hüküm verilebileceğine dair delil olabilir. Hatta Malik hırsızlar İle ilgili bir mesele­de şöyle demektedir: Eğer hırsızlarla beraber bir takım eşyalar bulunacak olur da bazı kimseler gelip o eşyaların kendilerinin olduğunu iddia edecek olur­sa, bununla birlikte ellerinde delilleri de bulunmuyor ise, sultan bu husus­ta hüküm vermek İçin bekler. Şayet (aynı iddiada bulunarak) onlardan baş­kaları gelmezse o eşyaları onlara teslim eder.

İmam Muhammed de karı ve kocanın herbirisi ev eşyalarının kendileri­nin olduğu iddiasında bulunurlarsa şöyle der: Erkeklere ait ve onlar tarafın­dan kullanılan eşyalar kocanındır, kadınlara has olan eşyalar kadınındır. Ka­dın ve erkek tarafından da kullanılabilen eşyalar ise erkeğe aittir.

Şureylı ile İyas b. Muaviye bu gibi anlaşmazlık konularında alâmetlere da­yanarak uygulamalarda bulunurlardı. Bunun da asıl dayanağı bu âyet-i ke­rîmedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Eğer gömleği önden yırtıldıysa" buyruğundaki; " İdi" şart edatı dolayısıyla cezm mahallindedir. Ancak nahiv açısından açıklanması gereken bir husus vardır. Çünkü şart edatları mazi olan fiili müstakbele (müzariye) çevirir. Oysa bu fiilde bu söz konusu olmaz. el-Muberred Muhammed b. Yezid der ki: Bu; "İdi" fiilinin gücünden gelmek­tedir ve bu fiil ile bütün fiillerin gerektiğinde ifade edilebilmesinden dola­yıdır.

ez-Zeccâc ise şöyle der: Buyruğun anlamı şeklinde olup eğer ... bilinirse, demektir ve burada bilgi henüz gerçekleşmemiş İdi. "İmek (oluş)" da böyledir. Çünkü bu da bilme anlamını verir.

"Önden yırtıldı" ile mazi fiil şeklinde ın haberi verilmek­tedir. Şair Züheyr'in şu beyitinde olduğu gibi:

"O içinde gizlediği bir aırn kalbinde saklayıp, durdu. Onu ne açıkladı, ne de öne geçti."

Yahya b. Ya'merve İbn Ebi İshak; "Önden" kelimesini "kat"," "be" ve "lam" harflerini ötrelî olarak okumuştur. “Arka" kelimesini de ay­nı şekilde okumuştur. ez-Zeccâc der ki: Bu okuyuşuyla bu İki kelimeyi "ön­ce ve sonra" anlamındaki kelimeler gibi iki gaye (nihâilik bildiren kelime) olarak değerlendirmektedir. Sanki; "Onun önünden ve onun arkasından" denilmiş gibidir. Asıl maksadı teşkil eden muzafu'n-ileyh hazfe­dilince, muzaf bizatihi gaye yerine geçmiştir. Oysa bundan önce muzafın ga­yesi, muzafu'n-ileyh idi. Bununla birlikte "lam" ve "ra" harfleri -munsanf ol­mayana benzetilerek-; şeklinde üstün olarak da okunabilir. Çünkü bu kelime marife olup asıl babından uzaklaştırılmıştır. Mahbûb, Ebu Amr'dan ve; şeklinde hafifletilmiş (be harfleri sakin olarak) ve mecrur okunduğunu rivayet etmiştir.

"Kocası gömleğinin arkasından yırtılmış olduğunu görünce: Şüphesiz ki bu, siz kadınların kilelerlndendir... dedi," Denildiğine göre bu sözleri Aziz kadına: "Zevcene kötülük yapmak isteyenin cezası... başka ne olabi­lir?" demesi üzerine söylemiştir. Bu sözleri kadına şahidin söylediği de söylenmiştir.

"Keyd; hile": Tuzak ve hile demektir. Bunun anlamı daha önce el-Enfal Süresi'nde (8/18. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Doğrusu siz kadınların hilesi büyüktür." Bu sözleri söyleyenin hileyi "büyüktür" İle nitelendirmesi, içine düştükleri yanlışlıklardan kurtulmak için giriştikleri fitne ve hilelerin büyüklüğünden dolayıdır. Mukatil, Yahya b. Ebî Kesir'den rivayetle Ebu Hureyre'den şöyle dediğini nakletmektedir; Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Hiç şüphesiz kadınların hilesi, şeytanın hilesin­den daha büyüktür. Çünkü yüce Allah: "Şüphesiz şeytanın hilesi zayıftır" (en-Nisa, 4/76) diye buyururken, diğer taraftan: "Doğrusu siz kadınların hile­si büyüktür" diye buyurmaktadır."[132]

"Yûsuf sen bundan vazgeç" sözlerini söyleyen şahitlik eden şahıstır. Buradaki "Yûsuf" nidadır ve "yâ Yûsuf" demektir. Nida harfi hazfedilmiştir. "Bundan vazgeç" yani bunu kimseye söyleme ve bunu gizle! demektir.

Daha sonra kadına yönelerek, şöyle dedi: "Ey kadınl Sen de günahının bağışlanmasını dile" yani kocandan bu günahını affetmesini, seni cezalan­dırmamasını iste. "Çünkü sen gerçekten günahkârlardan oldun."

Buradaki;" Günahkârlar" kelimesini müzekker çoğul olarak kul­lanıp şeklinde müennes çoğul kullanmayışırun sebebi, aynı zaman­da hem erkek, hem de dişilerden haber vermeyi kastettiğinden dolayıdır. O bakımdan müzekkeri tağlib etmiştir. Mana, sen günahkâr insanlardansın yahut günahkârlar topluluğundansın, şeklindedir. Bu yönüyle yüce Allah'ın: "Gerçekten o kadın kâfirler topluluğundandı." Cen-Neml, 27/43); " Ve o kadın itaat edenlerdendi" (,et-Tahrîm, 66/121 buyruklarını andırmaktadır.

Şöyle de denilmiştir; Hz. Yûsuf’a bundan vazgeç, kadına da bu işten ba­ğışlanma dite diyen kişi, onun kocası olan hükümdardır. Bu hususta da iki görüş vardır. Birinci görüşe göre kocası pek öyle kıskanç bir kimse değil­di, bundan dolayı hiçbir tepki göstermeyip hareketsiz kalmıştı. Mısır aha­lisinin bir çoğunda kıskançsızlık mevcuttur. İkinci görüşe göre ise yüce Al­lah ondan kıskançhğı çekip aldı. Ayrıca hükümdarda Yûsufa karşı bir İnce­lik ve bir nezaket vardı. Böylelikle Hz. Yûsuf bu badireyi atlattı ve kadını da affetti.[133]

30. Şehirde bir kısım kadınlar dediler ki: "Azizin karısı, delikan­lısından murad almak istiyormuş. Sevgisi yüreğinin zarını de­lip girmiş. Biz onu gerçekten apaçık bir şaşkınlık içinde görü­yoruz."

31. O kadınların gizliden gizliye kendisini fr<narf«Hgnn« işitince ken­dilerine haber gönderdi. Onlara rahatça yaslanacak bir yer ha­zırladı. Onların herbirlne de birer bıçak verdi ve: "Çık karşıla­rına!" dedi. Kadınlar onu görünce, onun gerçekten büyük bir gü­zelliğe sahib birisi olduğunu anladılar. Ellerini kestiler ve dedi­ler ki: "Allah'ı tenzih ederiz! Bu bir beşer değildir. Bu ancak çok şerefli bir melektir."

32. Kadın dedi ki: "Kendisi dolayısı ile beni kınadığınız işte budur. Evet, andolsun ben ondan murad almak istedim. Fakat o ken­disini korudu. Şayet kendisine emredeceğimi yapmazsa andol­sun zindana atılacak ve herhalde zillete uğrayanlardan olacak­tır."

“Şehirde bir kısım kadınlar dediler ki..." buyruğundaki; "Kadınlar kelimesi "nûn" harfi ötreli olarak; şeklinde de kullanılır. el-A'meş, sr.-Mufaddal, es-Sülemî böyle okumuşlardır. Bunun çokluk çoğulu ise; setlinde gelir. "Kadınlar dediler..." anlamını ifade etmek üzere; da denilir. -Âyet-i kerîme'de olduğu gibi-; da denilir. 'Tıpkı Bedevi Araplar dedi ki: ..." demek için; ile denilebileceği gibi.

Kadınların böyle söylemesine sebep olayın Mısır halkı arasında yayılması ve bunun sonucunda kadınların da bunu dillerine dolamaları idi. Deml­iğine göre Azlz'in sakisinin, fırıncısının, seyisinin ve hapishane müdürünün hanımlan, bir diğer görüşe göre ise onun teşrifatçısının hanımı böyle demişlerdir ki; bu görüşler İbn Abbas ve başkalarından nakledilmiştir.

“Azizin karısı delikanlısından murad almak İstiyormuş." Delikanlı anlamı verilen "fetâ" kelimesi Arapça'da genç erkek demektir, Dişisine de "fetat" denilir. "Sevgisi yüreğinin zarını delip girmiş" buyruğu, sevgisi ona ga-:b gelmiş, diye açıklandığı gibi, ona duyduğu sevgi kalbinin içine kadar işemiş, diye de açıklanmıştır. Bu açıklama da Mücahid ve başkalarından nak­ledilmiştir.

Amr b. Dinar, İkrime'den, İbn Abbas'tan rivayetine göre İbn Abbas: Onun sevgisi kalbinin zarının ta altına kadar geçmiş, diye açıklamıştır. el-Halen ise der ki: Şağaf (mealde: Kalbin zarı) kalbin içi demektir. es-Süddî ve Ebu Ubeyd ise kalbin üzerindeki örtü diye açıklamışlardır ki; bu da kalbin üzerindeki ince deri (zaridır. Kalbin ortası demek olduğu da söylenmiştir. Bü­tün bu görüşlerin anlamı birbirine yakındır, yani onun sevgisi kalbinin İçi­ne kadar ulaşmış ve kalbine hakim olmuş, demektir. en-Nâbiğa der ki:

"Bunun (ağlamamın) önüne öyle bir keder girip engel olmuş ki; (Doktorların) parmakları ile arayıp bulmak istediği kalbin ortası (şağaf) gibi içeri girmiştir."

"eş-Şuğâfın bir hastalık olduğu da söylenmiştir. el-Esmaî de şairin recez vezninde söylediği şu mısraı nakletmektedir:

"O kendisi için bir hastalık (sebebi) olmakla birlikte; yine de arkasından gitmektedir."

Ebu Ca'fer b. Muhammed, İbn Muhaysın ve el-Hasen ise "yüreğinin za­rını delip girmiş" anlamındaki kelimeyi; şeklinde "ğayn" yerine "ayn" harfiyle okumuşlardır. İbnu'l-Arabî der ki: Sevgisi kalbini yakmış, de­mektir. Ayrıca yaygın okuma, birinci şekildir, der.

el-Cevherî der ki: Sevgi kalbini yaktı" demektir. Ebu Zeyd, onu hasta etti, diye açıklamıştır. Bir şeyi sevdiğini anlatmak için de; denilir. Sevgiden dolayı kalbi yanık kimseye de; deni­lir.

el-Hasen; diye okumuştur. Yani sevgi ta kalbinin içine işlemiş, anlamındadır. en-Nehhâs der ki: Dilcilerin çoğunluğuna göre bu, sevginin ona yaptırmayacağı bir şey kalmamış, demektir. Çünkü; "Dağların en yüksek yerleri ve tepeleri" demektir. Bir kimsenin bir şeye aşın düşkün­lüğünü anlatmak için de; denilir. Şu kadar var ki Ebu Ubeyde, İmruu'l-Kays'ın şu beytini nakleder;

"Uyuz olmuş deveyi katranlayan kimaenin katranı uyuz devenin içine işlediği gibi, Ben  o kadının kalbini nasta etmişken beni öldürür mü?"

(Ebu Ubeyde) der ki: Burada sevginin verdiği huzursuzluk ve hastalığı bu­na (yani devenin katranlanmasına) benzetmektedir.

eş-Şa'bf den de şöyle dediği nakledilmektedir: "Ğayn" ile "şeğaf" sevgi de­mektir. "Ayn" ile "şe'af" delilik anlamındadır. en-Nehhâs der ki: Bu kelime şeklinde "ğayn" harfi esreli olarak da nakledilmiştir. Esasen Arap­ça'da; şeklinde "ğayn" harfi üstün şeklinde başka bir kullanım bilin­memektedir. Aynı şekilde da böyledir. Bu da; onu sevgiden hasta ol­muş halde bıraktı, o hale getirdi, anlamındadır.

Said b. Ebî Arûbe ise el-Hasen'den şöyle dediğini nakletmektedir: Şeğaf kalbin örtüşüdür, şe'af ise kalbin iç tarafındaki kara bir noktacıktır. Sevgi ora­ya varmış olsaydı, kadın hiç şüphesiz ölürdü. Yine el-Hasen der ki: Şeğafın görünmeyen ve kalbe bitişik olan ince deri (zar) olduğu söylenmiştir ve bu, beyaz bir deridir. İşte Yûsuf'un sevgisi kadının kalbine bu zarın kalbe yapı­şık olması gibi yapışmıştı.

"Biz onu gerçekten apaçık bir şaşkınlık içinde görüyoruz." Bu davra­nışıyla onun böyle olduğu görüşündeyiz.

Katâde der ki: Aslında "kocasının delikanlısı" olmakla birlikte "karısının delikanlısı" denilmesi Hz. Yûsuf un onların yanında köle hükmünde olduğun­dan ve kadının ona verdiği emirleri uygulamakla yükümlü bulunduğundan dolayıdır. Mukatil'in, Ebu Osman en-Nehdî'den, onun Selman el-Farisî'den naklettiğine göre o şöyle demiş: Aziz'in karısı kocasından Yûsuf'u kendisi­ne bağışlamasını istemişti, o da ona bağışlamıştı ve: Peki onu ne yapacak­sın? diye sormuş. Karısı da: Onu evlat edineceğim demişti. Bu sefer kocası: Haydi o senin olsun demigtf. Kadın içinde bulunan duygular ile birlikte onu yetişinceye kadar büyüttü. Onun önünde açılıp saçılır, süslenir, onu yumu­şak edalarla davet ederdi de Allah onu korudu.

"O kadınların gizliden gizliye kendisini kınadıklarını işitince"; onla­rın kendisini çekiştirdiklerini vg'yfermek için çeşitli yollara ve çarelere baş­vurduklarını işitince... demektir. Bir diğer açıklamaya göre; kendisi kadınla­rı durumdan haberdar etmiş, ancak bu sırrını kimseye açmamalarını istemiş, onlara güvenmişti. Onlarsa kadının sırrını açıkladılar, bundan dolayı kadın­ların bu davranışlarına "hile" anlamına gelen "mekr" adı verilmektedir.

Yüce Allah'ın: "Kendilerine haber gönderdi" buyruğunda hazfedilmiş ifa­deler vardır. Yani kendilerine içine düştüğü duruma onları düşürmek kastı ile bir ziyafete çağırmak üzere haber gönderdi.

Mücahid, İbn Abbas'tan naklen dedi ki: Aziz'in karısı kocasına, ben bir ye­mek hazırlayıp şu kadınları davet etmek istiyorum, demiş. Kocası da: Yapa­bilirsin deyince, bir yemek hazırlamış, daha sonra da gelecek kadınlar için odalarını süsleyip döşemiş, sonra da ziyafete katılmaları için onlara lıaber gön­dererek zikrettiğim bu kadınlardan hiçbir kimse gelmemezlik etmesin demiş.

Vehb b, Münebbilı der ki: Bu kadınlar kırk kişi idiler. Onları zorladığı için ister istemez geldiler. Umeyye b. Ebi's-Salt bunlar hakkında şöyle der:

"Nihayet yanına zorla, istemeyerek geldiler, O da o kadınlar için sedirler ve kebaplar hazırlamıştı."

Buradaki; Sedirler, kelimesi "yaygılar" anlamında; diye de rivayet edilir. Vehb b. Münebbih der ki: Nihayet gelip yerlerini aldılar.

"Onlara rahatça yaslanacak bir yer hazırladı." Üzerlerinde yaslanacak­ları yerler hazırladı. İbn Cübeyr der ki: Her oturulan yerde de içinde bal, tu­runç ve keskin bir bıçak bulunan bir kâse vardı.

Mücahid ve Said b. Cübeyr: "Yaslanacak yer" kelimesini hemzesiz ve "te" harfi şeddesiz olarak; diye okumuştur. Bu ise Kıptîce'de tu­runç demektir. Mücahid de bunu böylece açıklamıştır.

Süiyan'ın, Mansur'dan, onun da Mücahid'den rivayetine göre Mücahid de şöyle demiş: Şeddeli ve hemzeli okuyuş, yiyecek yemek demektir. Ancak şed­desiz ve hemzesiz turunç (ağaç kavunu) anlamındadır. Şair de der ki:

"Biz günahı (şarab'ı) açıktan açığa büyük kaplarla içeriz,

Turuncun da aramızda iğreti alındığını (elden ele dolaştığını) görürsün."

Ezd Şenûeliler de: el-Etrucce ile el-mütke(turunç) aynı şeylerdir, derler. el-Cevherî der ki; Mütk (şeddesiz ve hemzesiz okuyuştan isim) sünnet yapan kadının geriye kesmeden bıraktığı parçanın adıdır. Bu da aslında et ve ben­zeri şeyleri saran ince bir kabuk demektir. ise sünnet yapılmamış ka­dın demektir. el-Ferrâ da der ki: Bana Basralılardan güvenilir bir ilim adamı­nın naklettiğine göre şeddesiz olarak; et ve benzeri şeyler üzerinde­ki ince kabuk (zar) demektir. Kimisi de bunun turunç ile aynı şey olduğu­nu söylemiştir ki, bunu da el-Ahfeş nakletmektedir.

İbn Zeyd der ki: Kadın onlara turunç ve onunla beraber yenilmek üzere bal hazırlamıştı. Şair de der ki:

“Nimet içinde yedik ve yaslandık,  Ve helal içecekleri büyük testileriyim içtik."

en-Nehhâs der ki: Yüce Allah'ın; "Hazırladı" fiili; Hazır­lanan şeyler" lafzından alınmadır ki, bu da herhangi bir şey için hazırlayıp araç kıldığın herbir şey demektir.

Şeddeli ve hemzeli okuyuş ile ilgili olarak yapılmış en sahih açıklama Ali b. Ebi Talha'nın İbn Abbas'tan şöyle dediğine dair naklidir Bundan maksat oturacak yer demektir.

Tefsir bilginlerinden bir topluluğun bundan maksadın, yemek olduğunu söylemeleri; "Yaslanarak yenilecek yemek" takdirine göre müm­kün olabilir. Tıpkı yüce Allah'ın: "Kasabaya sor." (Yûsuf, 12/82) buyruğu gibi. Bu hazfın olduğuna delil de: "Onların herbirine de birer bı­çak verdi" ifadesidir. Çünkü kadınlarla birlikte bıçakların bulunması ancak bıçaklarla kesilecek bir şeyler yemek içindir.

Nitekim (en-Nelıhâs) "trabu'l-Kur'ûn"adlı eserinde de böyle demiştir. "Meûni'l-Kur'ân" adlı eserinde ise şunları söyler; Ma'mer, Katâde'den; "mealde: Yaslanacak yer-"in yiyecek, yemek diye açıkladığını rivayet etmek­tedir. Bunun yemek yenildiği yahut içildiği veya konuşulduğu esnada üze­rine yaslanılan her şey anlamına geldiği de söylenmiştir. Bu da dilciler tara­fından bilinen bir açıklamadır. Ancak kelimenin önceki açıklamasına dair ge­len rivayetler sahihtir.

el-Kutebî'nin de naklettiğine göre; filan kişinin yanında yemek yedik, an­lamında; denilmektedir. kelimesinin aslı şeklinde­dir. " Tartılan şey ve va'dolunan şey" anlamındaki kelimelerin; "Tarttım, va'dettim" fiillerinden gelmesi gibi. "Yaslanacak yer" anlamındaki kelime ise; "Yaslandım" fiilinden gelmektedir ve Yaslandı, yaslanır, yaslanmak" diye kullanılır.

"Onların herbirine de birer bıçak..." anlamındaki buyrukta iki meful var­dır. el-Kisaî ve el-Ferrâ; " Bıçak" kelimesinin hem müzekker hem de müennes kullanılacağını nakletmektedir. el-Ferrâ şu beyi ti nakleder:

"Soğuk bir sabah vakti, sapı oldukça sağlamlaştırılmış bir bıçak ile Devenin hörgücünde yara açtı."

el-Cevherî: Çoğunlukla bu kelime müzekker kullanılır, demektedir. Daha sonra el-Cevherî şu beyi ti nakleder:

"Zahiren onun samimi öğüt verdiği görünür ama yalnız kaldı mı İşte o boğaza dayanan oldukça keskin bir bıçak olur."

el-Esmaî der kî: Bu kelimenin bilinen şekli yalnızca müzekker olarak kul­lanıldığıdır.

"Ves Çıt karşılarına, dedi" buyruğundaki: " Dedi" kelimesinin "te" harfinin ötreli okunuşu iki sakinin arka arkaya gelmesinden dolayıdır. Çünkü esreden sonra ötre varsa, ağır okunur. "Te"nin esreli okunuşu ise as­la (yani sakin harf harekelenecek olursa esre ile harekelenir ilkesine) göre­dir.

Denildiğine göre kadın diğerlerine: Ben size söylemedikçe ne bir şey ke­siniz, ne bir şey yiyiniz. Daha sonra hizmetçisine: Ben sana: îl'i çağır diye­cek olursam, Yûsuf'u çağır, diye emretti. îl ise onların tapındıkları bir putun adıdır. Hz. Yûsuf da çamurda çalışıyordu, peştemalını toplayıp bağlamış, kol­larını da kıvırmıştı. Hizmetçiye -bana rabbi çağır anlamında- bana îl'i çağır dedi. îl İbranice rab demektir. Kadınlar hayrete düştü ve: O nasıl gelebilir, dediler. Bu sefer hizmetçi çıkıp, Hz. Yûsuf’u çağırdı. Hz. Yûsuf yukardan aşa­ğıya inince ev sahibi kadın diğerlerine beraberinizdekileri kesiniz, dedi. "Ka­dınlar onu görünce, onun gerçekten büyük hir güzelliğe sahip birisi ol­duğunu anladılar. Ellerini kestiler." Ellerindeki bıçaklarla kemiklere ulaşın­caya kadar, ellerini kestiler. Bu şekildeki açıklamayı Vehb b, Münebbih yapmıştır. Said b. Cübeyr de der ki: Onu süslemeden, kadınların huzuruna çıkarmadı. Ansızın kadınların yanına çıkınca ondan dolayı dehşete kapıldı­lar, yüzünün güzelliği, süsleri ve üzerindekilerden dolayı hayrete düştüler, ellerini kesmeye koyuldular. Halbuki onlar bunu yaparken turunçları kestik­lerini zannediyorlardı.

'Onun gerçekten büyük bir güzelliğe sahlb birisi olduğunu an­ladılar." buyruğunun ne anlama geldiği hususunda farklı görüşler vardır. Cu-veybir'in, ed-Dahhâk'tan, onun İbn Abbas'tan rivayetine göre: Onu çok bü­yük bir şey gördüler ve heybete kapıldılar demektir. Yine ondan gelen riva­yete göre, onu görmenin de liseliyle meni ve mezileri aktı. Şair der ki:

"Küçük tepenin üzerinden erkek deveyi gördüler mi Böğürmeye başlarlar ve hızlıca fışkıran menilerini akıtırlar."

İbn Sem'ân da arkadaşlarından bir gruptan naklettiğine göre şöyle demek­tedir: Arkadaşları dediler ki: O kadınların aşklarından dolayı mezileri aktı. Vehb b. Münebbih de der ki: Derhal ona aşık oldular ve o mecliste hayret, deh­şet ve Yûsuf a kalbten duydukları aşklarından ötürü on tanesi Öldü. Bunun anlamının dehşetlerinden ay hali oluverdiler, olduğu da söylenmiştir. Bu açık­lamayı da Katide, Mukatil ve es-Süddî yapmıştır. Şair de der ki:

"Biz kadınlara teiniz oldukları vakit varırız da ancak Ay hali olduklarında, asla kadınlara yaklaşmayız."

Ancak Ebu Ubeyde ve başkaları bunu kabul etmeyerek şöyle derler: Arap dilinde bu kelime böyle bir anlamda kullanılmaz. Bununla birlikte onu oldukça büyük bir şey gördüklerinden dolayı ay hali olmuş olmaları muh­temeldir. Çünkü kadın kimi zaman korkusundan dolayı, karnındaki yavru­yu düşürebilir yahut ay hali olabilir.

ez-Zeccâc der ki: Arapçada; "Onu büyük gördüler" denilir ama -ondan dolayı ay hali oldular anlamında olmak üzere-: denilmez. Çünkü büyük görmek, hiçbir zaman ay hali olmak manasına değildir.

el- Ezherî buna cevap vererek: Ancak ay hali oldu anlamında; de­nilebilir. Çünkü kadın ilk defa ay hali olduğu takdirde, küçük yaştan büyük­lüğe doğru geçiş yapmış olur. Devamla der ki: daki "he" zamir "he"si değil de vakf (sekt, susuş) "he"si olabilir. Ancak bu görüşün aslı yoktur, zi­ra vakf için gelen "he" vasi halinde düşer. Bundan daha uygun görüş, İbnu'l-Enbarî'nin şu açıklamasıdır: Buradaki "he" zamiri fiilin mastarından bedel­dir, yani, şeklinde olup ay hali oldular anfamındadır. İbn Abbas'ın birinci görüşüne göre ise "he" zamiri Hz. Yûsuf'a aittir ve Yûsuf u oldukça büyük birisi olarak gördüler ve onu alabildiğine ta'zim ettiler, demektir.

"Ellerini kestiler" buyruğu ile ilgili olarak Mücahid der ki: Ellerini kopa­rırcasına kestiler. Ellerini çizip yaraladılar, diye de açıklanmıştır. İbn Ebi Necîh, Mücalıid'den şöyle dediğini rivayet eder: Ellerini bıçaklarla kestiler. en-Nehhâs der ki: Mücahid bu açıklaması ile eli kopup ayıracak şekilde bir kesmeyi kastetmemektedir. Bu bir çizme ve yaralama anlamında bir kesme­dir. Dilde ise insanın -mesela- arkadaşının elini çizecek olursa "elini kesti" denilmesi bilinen bir husustur. İkrime, "elleri" lafzını kollarının yenleri diye açıklamıştır ki, bu anlama gelmesi uzak bir İhtimaldir.

Parmaklarını kestiler, diye de açıklanmıştır. Yani kalbleri Hz. Yûsuf ile meş­gul olduğundan dolayı ellerini kesip yaralamalarından dolayı hiçbir acı duy­madılar. Fiilin şekli kesmenin çok olduğuna işarettir, çokluk herbirisinin bîr kaç yerden elini yaraladığı anlamına gelme ihtimali olduğu gibi, kadınların sayılarının çokluğu dolayısıyla kullanılmış olma ihtimali de vardır.

"Ve dediler ki: Allah'ı tenzih ederiz." Yani Allah'a sığınırız. el-Esmaî, Na-fî'den; "Allah'ı tenzih ederiz" buyruğunu Ebu Amr b. el-Alâ gibi; şeklinde "şın" harfinden sonra "elifi de okuduğunu nakletmekte­dir. Asıl kullanım şekli de budur. Bu "elifi hazfeden; "(A): Allah'ı" lafzındaki "elifi onun bedeli kabul eder. Bu kelime şu dört şekilde kullanılır. şekillerinin hepsi de: Seni tenzih ederim, an­lamındadır. Yine Haşa ki Zeyd"den diye kullanılır (ve Zeyd kelimesi cer ve nasb edilebilir).

en-Nehhâs der ki: Ben Ali b. Süleyman'ı şöyle derken dinledim: Ben Mu-hammed b, Yezîd'İ şöyle derken dinledim: Bu edatın isminin nasbedilmesi daha uygundur. Çünkü bunun fiil olduğu sahih olarak kabul edilmiştir. Zi­ra Araplar: " Haşa Zeyd"den, derler ve ismin başından da harf (meksur lam edatı) hazfedilmez. Şair Nabiğa da şöyle demiştir:

"Ve ben kavimlerden hiçbir kimseyi müstesna kılmıyorum,"

Kimi dilci; "Dışında müstesna, haşa" bir edattır, "Müstes­na kılıyorum" ise bir fiildir, der.ın fiil olduğuna delil ise, ondan son­ra harf-i cerrin gelmesidir. Ebu Zeyd'in naklettiğine göre bir bedevi Arabr "Allah'ım bana ve işiten herkese mağfiret buyur. Şeytan ile Ebu'l-Esbağ müstesna," diyerek bu lafızla sonra­ki kelimeyi nasb etmiştir,

el-Hasen ise "şm" harfini sakin kılarak diye okumuştur. Yine on­dan; diye okuduğu da rivayet edilmiştir. İbn Mes'ud ve Ubeyy ise "lam" harfi olmaksızın; diye okumuşlardır. Şairin şu beyiti de bu kabildendir:

"Ebu Sevban müstesnadır, çünkü o gerçekten

Başkasını kınamaktan ve kötü söz söylemekten yana cimridir."

ez-Zeccâc der ki: Bu kelimenin aslı; " Etraf yakınlardan gelmek­tedir. Yakın çevre anlamındadır. Mesela; " Filanın ya­kınlarında idim" denilir. Buna göre Zeyd bundan uzaktır" o bir tarafta, Zeyd bir taraftadır anlamına gelir. İstisnada bir şeyi sözü edilenler ara­sından bir kenara çıkarmak ve bir kenarda tutmak demektir.

Ebu Ali bu kelime İstisna etmekten faildir. Yani Yûsuf böyle bir şeyden münezzehtir ve Yûsuf kendisine atılan iftiradan uzakta ve bir kenar­dadır, Yahut ta o insan olmaktan münezzehtir, insanlık bir tarafta o bir taraf­tadır. Sibeveyh'e göre; istisna cümlesinde cer harfidir. el-Müberred ve Ebu Ali'min açıklamalarına göre ise bir fiildir.

"Bu bir beşer değildir." el-Halîl ve Sibeveyh der ki: "Değildir" eda­tı; "Değildir" edatı gibidir. Meselâ Zeyd ayakta değildir"; "Bu bir beşer değildir" ile "Onların anaları değildir" (el-Mücadele, 58/2) denilir.

Kûfeliler de derler ki: Burada "beşer" kelimesinin başına getirilmesi ge­reken) "be" harfi hazfedildiğinden nasbedilmiştir. Bunun açıklaması da Ah-med b. Yahya'nın dediğine göre şöyledir: Bir kimse; "Zeyd gi­dici değildir" dediği vakit "be" harfi nasb mahallindedir, sair cer harfleri de böyledir. İşte bu cer harfi hazfedildikten sonra (harfin başına geldiği isim.) mahalline delalet etsin diye nasbedilmiştir. Alımed b. Yahya der ki: el-Fer-râ'nın da görüşü budur. O da şöyle der: edatı tek başına hiçbir amel et­mez. Ancak Basralılar onların bu durumda (Zeyd ay gibidir anlamında olmak üzere) demeleri gerektiğini söyleyerek görüşlerinin red edilece­ğini belirtirler. Çünkü bu;... ay gibidir" anlamındadır.

Ahmed b. Yahya ise şu sözleriyle onlara cevab verir: "Be" harf-i cerri "kePten daha çok bir harf-i cer olarak kullanılabilir. Çünkü "kef' bazen isim olabilmektedir.

en-Nelıhâs ise der ki: Ancak Basralılann görüşü sahihtir ve bu sözde bir çelişki vardır. el-Ferrâ; -Zeyd gidici değildir, anlamında-; denil­mesini uygun kabul etmiş ve şu beyiti nakletmiştik

"Allah'a yemin olsun ki sen eğer hür olaan dahi

Esasında sen hür de olamazsın, azad edilmiş köle de olamazsın."

Ve ayrıca el-Ferrâ bunun nasb ile okunmasını açık ifadelerle kabul etmez. Diğer taraftan; "Zeyd'in sana rağbeti yoktur" demenin de; " Amr sana doğru gelmemektedir" demenin de caiz oldu­ğu hususunda nahivciler arasında görüş ayrılığı olduğunu bilmiyoruz. Bun­dan sonra ise "be" harfini hazfederler ve (başına geldiği ismi) ref ederler. Basralılar ve Kûfeliler ise ref ile; "Zeyd gidici değildir" şeklindeki kullanımı naklederler. Yine Basrahlar bunun Temimlerİn söyleyişi olduğunu nakleder ve şu beyiti de zikrederler:

"Sizler Teym'i mi bana eş ve denk kabul ediyorsunuz? Halbuki Teym hiçbir zaman şerefli birisine denk olamaz."

el-Kisaî ise bunun Tihame ve Necidlilerin söyleyişi olduğunu naklet­mektedir. el-Ferrâ da refin iki bakımdan daha güçlü olduğunu iddia etmek­tedir. Ebu İshak dedi ki: Bu bir yanlışlıktır. Çünkü yüce Allah'ın Kitabı ve Ra-sûlünün kullanımı daha güçlü ve daha uygundur.

Derim ki: Hafsa (r.anha)nın MushaFında bu buyruk;" Bu bir beşer değildir" şeklindedir. Bunu el-Gaznevî nakletmektedir.

el-Kuşeyrî Ebu Nasr der ki: Burada kadınlar Hz. YûsuPun suret itibariyle in­sanlardan daha güzel bir surette olduğunu, hatta bir melek suretinde olduğu­nu söylemek istemişlerdir. Yüce Allah ise şöyle buyurmaktadır "Andolsun Biz inşam gerçekten en güzel bir surette yarattık."'(et-Tîn, 95/4) Bu iki âyet-i ke­rîmenin bîr arada anlaşılması şöyledir: Kadınlar "Allah'ı tenzih ederiz" ifade­leri ile Hz. Yûsuf u, Aziz'in karısının onu itham ettiği, kendisine kötü maksat­la yaklaşmak istediğinden uzak olduğunu anlatmaktadır. Yani Yûsuf böyle bir şeyden uzaktır. Onların " Allah İçin" sözleri Allah İçin o bundan uzaktır, demektir. Yani Yûsuf bu işten kurtulmuştur, bu surette böyle bir şey yoktur. Bunun da anlamı şudur: Onun masiyetlerden uzaklığı meleklere benzemek­tedir. Böyle bir açıklamaya göre ise (âyetler arasında) çelişki yoktur.

Bir diğer açıklamaya göre burada maksat, Hz. Yûsufun aşırı güzelliğin­den ötürü sureti itibariyle insanlara benzemesinden tenzih edilmesidir. "Al­lah'ı" ifadesi de bu manayı te'kid içindir. Buna göre buyruğun anlamı şu olur: Kadınlar melek suretinin daha güzel olduğunu zannederek böyle bir sözü söy­lediler, onlar yüce Allah'ın: "Andolsun ki insanı en güzel bir surette yarat­tık" (et-Tin, 99/4) sözlerinden haberdar değillerdi. Çünkü bu bizim Kitabı­mızda olan bir buyruktur.

Bazı zayıf anlayışlı kimseler şöyle zannederler: Eğer kadınların bu sözle­rinin gerçekle ilgisi olmayan bir kanaatleri olsaydı, yüce Allah'ın onlann bu kanaatlerini reddetmesi ve bu sözlerinde yalancı olduklarını beyan etmesi ge­rekirdi. Ancak böyle bir'görüş batıldır. Zira yüce Allah'a böyle bir şeyin vacib olduğunu kabul edemeyiz. Zaten yüce Allah'ın kâfirlerin küfrü ve yalan­cıların yalanı ile ilgili olarak haber verdiği bütün hususları hemen akabinde reddetmesi gerekmez. Aynı şekilde "örf ehli kimseler" çirkin kişi hakkında "o şeytan gibidir" derken, güzel kişi hakkında da "o melek gibidir" derler. Ya­ni benzeri görülmemiş demektir. Çünkü insanlar melekleri görmezler. Böy­le bir ifade melek suretinin daha güzel olduğu zannına binaen söylenir, ya­hut ta onun ahlâkının temizliğini, ithamlardan da uzaklığını haber vermek kas­tıyla söylemiş olabilirler.

"Bu ancak çok şerefli bir melektir." Bu ancak şerefli bir melek olabilir, başka bir şey olamaz. Şair de der ki:

"Sen bir insana mensub da değilsin fakat sen bir melekte mensub) olabilirsin, Sema boşluğundan yağmur gibi inen."

el-Hasen'den de: -"Bu bir beşer değildir" anlamındaki buyruğu-: şeklinde "be" ve "şın" harflerini esreli olarak okuduğu rivayet edilmiştir ki bu: Bu satın alınan bir kul değildir, anlamındadır; böyle birisi­nin satılmaması gerekir, demektir. O bu şekilde okumakla mastarı ism-i meful yerine kullanmış olur. Yüce Allah'ın: "Deniz avı... size helal kılındı" (el-Maide, 5/96) buyruğunda olduğu gibi ki, denizde av­lanmak anlamındadır ve bunun benzerleri de pek çoktur.

Buyruğun şu anlama gelme ihtimali de vardır: Buna değer biçilemez, bu­nun kıymeti hiçbir şekilde tesbit edilemez. Buna göre "satın almak" anlamın­daki kelime ile satın alınırken onun karşılığında verilen bedel kastedilmiş olur. Mesela bir kimsenin: Bu bine alındı, şeklindeki sözünü reddetmek isterken, bu bine alınamaz demeye benzer. Bu açıklamaya göre ise "be" harfi haber olan mahzuf bir söze taalluk eder. "Bu satın almakla mik­tarı tesbit edilebilecek bir şey değildir" demeye benzer. Ancak büyük çoğun­luğun kıraati daha uygundur. Çünkü ondan sonra "bu ancak çok şerefli bir melektir'' buyruğu gelmektedir ki, bu da onun şanını ta'zim gayesi ile me­lek türünden olduğu söylenerek üstünlüğünü mübalağa yoluyla ifade etmek içindir. Diğer taraftan; (el-Hasen'den gelen rivayet gibi) türünden ke­limeler Mushaf ta “ya" ile yazılırlar.

Allah'ın: "Kadın dedi ki: Kendisi dolayısı ile beni kınadığınız işte budur"

buyruğu şu demektir: Aziz'in hanımı misafir kadınların Yûsuf a kendilerini kap­tırdıklarını görünce, "kendisi dolayısı ile" yani onu sevdiğimden dolayı "be­ni kınadığınız işte budur" diyerek mazur olduğunu açığa vurmak istedi.

" Şu" burada " Bu" anlamındadır. Taberî'nin tercihi de budur. Buradaki "he" (mealde: Kendisi) zamirinin sevgiye ait olduğu ve; Şu, işaret zamirinin de asıl anlamı üzere kullanıldığı da söylenmiştir. Buna gö­re mana şöyle olur: İşte kendisi sebebiyle beni kınadığınız sevgi budur, ya­ni bunun sevgisi işte o sevgidir.

"Levm (kınamak)" ise çirkin şeylerle nitelendirmek demektir.

Daha sonra gerçeği ikrar ederek şunları söyledi:

"Evet, andolsun ben ondan murad almak istedim. Fakat o kendisini ko­rudu" yani bu işe yanaşmadı.[134]

"Korunma "ya bu ismin veriliş sebebi, masiyetin işlenmesinden koruyup engellemesinden dolayıdır. "Kendisini korudu" ifadesinin, bu işe kar­şı koydu, zorluk çıkardı, anlamında olduğu da söylenmiştir ki, ikisinin de an­lamı birdir.

"Şayet kendisine emredeceğimi yapmazsa, andolsun zindana atıla­cak" sözleriyle de kadınların huzurunda onu tekrar kötülük işlemeye davet etti ve haya perdesini yırtarak, dediğini yapmayacak olursa zindana atılmak­la tehdit etti, İlkin olanlar ikisi arasında ceryan etmişti; ama artık ilk duru­munun aksine, kimsenin kınamasından ve söyleyeceği sözlerden çekinme­diğinden böyle konuştu.

"Ve herhalde zillete uğrayanlardan olacaktır" buyruğundaki; " Olacaktır" kelimesi "elif" ile yazılmıştır. Ancak te'kid için getirilen şeddesiz "nûn" gibi okunur. Çünkü te'kid "nûn"u hem şeddeli, hem şeddesiz gelir. Yü­ce Allah'ın: "Andolsun zindana atılacak" buyruğu üzerinde vakıf "nûn" ile yapılır. Çünkü şeddelidir. Buna karşılık; "Olacaktır" üze­rinde vakıf elif ile yapılır. Çünkü şeddesiz "nun"dan dolayı böyle yazılmış­tır ve bu bir kimsenin; "Ben bir adam gördüm, Zeyd'i ve Amr'ı gördüm" sözündeki ı'rab "nun'u (tenvini)na benzemektedir. Yüce Allah'ın: "Andolsun ki yakalayıp, çekeriz alnından" (el-Alak, 96/15) buyruğu ve benzerleri de buna benzemektedir ki bu gibileri üzerin­de vakıf elif ile olur. el-A'şâ'nın şu mısraında olduğu gibi:

"Şeytana asla ibadet etme, Allah'a ibadet et."

Şair burada; "Mutlaka ... ibadet et" demek istemiştir. Vakıf yapma­sı gerektiğinden elif ile vakıf yapmıştır.[135]

33- Dedi ki: "Kabbim ben, zindanı bu kadınların beni kendisine da­vet edegeldiklerl şeye tercih ederim. Eğer Sen bunların tuzak­larını benden savmazsan, onlara meyleder, cahillerden olu­rum."

34- Bunun üzerine Rabbi onun duasını kabul etti. O kadınların tu­zaklarını üzerinden sardı. Çünkü O, hakkıyla işitendir, bilendir.

Yüce Allah'ın: "Dedi ki: Rabbim ben, zindanı bu kadınların beni davetedegeldikleri şeye tercih ederim" buyruğunda "zindanı ifadesi, zindana gir­meyi takdirinde olup muzaf hazfedilmiştir. Bu açıklamayı ez-Zeccâc ve en-Nehhâs yapmışlardır. "Tercih ederim"; zindan benim için masiyete düşmek­ten daha kolay ve daha hafiftir, demektir. Yoksa zindana girmek durum ne olursa olsun mutlaka sevilen bir şey olduğu anlamına değildir.

Nakledildiğine göre Yûsuf (a.s) "Ben zindanı.,, tercih ederim'1 deyince yüce Allah da kendisine şöyle vahyetmiş: "Ey Yûsuf! Sen, ben zindanı tercih ederim demekle kendini zindana atmış oldun. Eğer ben afiyet ve esenliği ter­cih ederim, demiş olsaydın hiç şüphesiz esenliğe kavuşturulurdun."

Ebu Hatim'in naklettiğine göre Osman b. Affan (.r.a); ": Hapse atıl­mak, zindana atılmak" diye "sin" harfini üstün olarak okumuştur. Bunun ay­nı zamanda İbn Ebi İslıak'ın, Abdu'r-Rahman el-A'rec'in ve Ya'kub'un da kı­raati olduğunu nakletmiştir. Bu ise; "Onu hapsetti, hapsetmek" fiilinin mastarıdır.

"Eğer Sen bunların tuzaklarını benden savmazsan" yani bu kadınlam tuzaklarını benden uzaklaştırmazsan...

Kendisini gören kadınların tuzakları diye de açıklanmıştır. Çünkü kadın­lar ona Aziz'in karısına itaat etmesini emretmiş ve ona şöyle demişti: Bu ka­dın mazlumdur ve sen de ona zulmettin.

Bir diğer açıklamada da şöyle denilmiştir: Aziz'İn kansı için ona nasihat­te bulunmak üzere herbirisi Hz. Yûsuf'la başbaşa kalmak istedi. Bundan mak­sat ise kadına belki isteğini kabul eder diye yardımcı olmasını istemek idi. Ancak herbirisi tek başına onunla başbaşa kalınca Hz. Yûsuf a: Ey Yûsuf! Be­nim ihtiyacımı gör, ben senin için efendinden daha iyiyim, demeye koyula­rak, ayn ayrı onu kendisinden murad almağa çağırıyor ve ayağını kaydırma­ya gayret ediyordu. Bunun üzerine Hz. Yûsuf: Rabbim, önceleri bir taney­di, şimdi bir topluluk oldular, dedi.

Bir diğer açıklamaya göre Aziz'in karısının tuzağı Hz. Yûsuf u işlemeye da­vet ettiği hayasızlık idi. O ("bunlar şeklindeki") çoğul ifadesiyle onu kastet­miştir. Hitabında ya onu ta'zim etmek için çoğul kullanmıştır, yahut ta açık (sarih) ifadeyi kullanmayıp üstü kapalı ifadeyi (ta'rizi) kullanmak istediğin­den böyle yapmıştır.

Keyd (tuzak) ise hileye başvurmak ve bunda çokça gayret etmek demek­tir. İnsanların çokça hileye başvurmaları dolayısıyla da savaşa "keyd" denil­miştir. Amr b. Lecâder ki:

"Sana tuzak kurmak için Biçr'in annesi göründü sana, ' Süslenip püslenerek sana kuracağı tuzağı kursun diye."

"Onlara mcyleder(im)" buyruğu şartın cevabıdır, "Meylederim" ifadesi meyledip özlemeyi anlatmak için kullanılan; Meyletti, eder­den gelmekte olup mastarı da; diye gelir. Şair der ki:

"Kalbim Hind'e şevk ile meyletti,

Hind gibi birisi zaten şevk ite meylettirir."

Yani, ey Rabbimî Eğer masiyetten uzak durmakta bana lütuf etmeyecek olursan, ben de masiyete düşerim.

"Cahillerden olurum." Yani günah işleyen ve bundan dolayı yerilmeyi ha-keden kimselerden olurum. Yahut cahillerin işini yapan kimselerden olurum.

İşte bu, Allah'ın yardımı olmaksızın hiçbir kimsenin Allah'a İsyan olan bir işten uzak duramadığının delilidir. Aynı şekilde cahilliğin çirkin olduğuna ve cahil kimsenin yerildiğine de delildir.

"Bunun üzerine Rabbi onun duasını kabul etti." Çünkü o: "Eğer Sen bun­ların tuzaklarını benden savmazsan" diyerek duaya yönelmişti. Bununla Allah'ım onların tuzaklarını benden sav, demiş gibi idi. Yüce Allah da duası­nı kabul etti, ona lütfetti ve zinaya düşmekten korudu.

"O kadınların tuzakları" denilmesinin sebebi şöyle açıklanmıştır: Çün­kü o kadınlar bir topluluktu ve hepsi de ondan murad almak istemişti, Ge­nel olarak; bütün kadınların tuzağı anlamında olduğu da söylenmiştir. Bun­dan önceki âyet-i kerîmede söz konusu edildiği gibi yalnızca Aziz'in karısı­nın tuzağını kastettiği de söylenmiştir. Ancak umum ifade etmesi daha uy­gundur.[136]

35. Sonra bütün delilleri gördükleri halde yine de onu bir sûreye kadar zindana atmak, onlarca uygun görüldü.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:[137]

1- Hz. Yûsuf a Dair Görüşler:

"Sonra" Mısır Aziz'i ve onun danışmanları "bütün delilleri gördükleri hal­de..." Hz. Yûsuf’un suçsuzluğunu, gömleğinin arkadan yırtılması, kadının ya­kınlarından şahidin şahitlik etmesi, kadınların ellerini kesmeleri ve Hz. Yû­suf ile karşılaşmaları sırasındaki dirençsizlikleri gibi alametleri gördükten son­ra, herkesin arasında bu olayın yaygınlık kazanmaması, buna engel oluna­rak gizlenmesi için onu hapsetmeyi uygun gördüler.

Bir diğer açıklamaya göre burada sözü geçen "deliller" Hz. Yûsuf arala­rında bulunduğu sürece üzerlerine açılan bereket kapılan idi, Ancak birin­ci görüş daha sahihtir. Mukatil, Mücahid'den, o İbn Abbas'tan, İbn Abbas'ın yüce Allah'ın: "Sonra bütün delilleri gördükleri halde yine de onu... uygun görüldü" buyruğu hakkında şöyle dediğini nakletmektedir: Gömleğin yırtıl­ması bu delillerdendir, şahidin şahitliği bu delillerdendir, kadınların ellerini kesmeleri bu delillerdendir, kadınların onun oldukça büyük bir güzelliğe ss hip olduğunu görmeleri de bu delillerdendir.

Şöyle de denilmiştir: Kadının insanlardan aşın derecedeki utanması ve on dan büsbütün ümidinin kesileceğinden korkması, tümden elinden gitmesi ye rine ondan uzak kalmaya razı olmaya onu mecbur etti. Böylelikle onu gör meyecek olursa, hastalığının şifa bulacağını zannetmişti. Şair de der ki:

"Kavuşma ümidi bulunan özlem duyan birisinin duyduğu hasret, Hiçbir ümit taşımayan fakat özlem duyan birisîninkine benzemez.

Yahut kadın, hapsedilmekten çekinerek kendisini teslim edeceği ümidiy­le onu hapse atmak tuzağı ile karşı karşıya bırakmak istedi.[138]

2- Hz. Yûsuf un Hapsedilmesi:

"Onu... zindana atma" (anlamı verilen); kelimesi fail mevkiinde­dir. Yani onu hapsetmeleri görüşü onlara uygun görüldü. Bu Sibeveyh'in gö­rüşüdür. el-Müberred ise bu yanlıştır, der. Çünkü fail cümle olmaz. Ancak bu­rada fail; "Uygun görüldü" fiilinin delalet ettiği mastardır. Bu da; "Onlara gelen... görüş uygun görüldü" demektir. Hapfedilmesinin sebebi ise, fiilin ona delâlet etmesidir. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Bir haktır, Ebu Musa'nın, baba olduğu kimseye Dağlan diken (yüce Allah)ın muvaffakiyet vermesi."

Burada; "Bunun gerçekleşmesi bir haktır" anlamında olup hazfedilmiştir.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Daha sonra önceden bilmedikle­ri bir görüşe sahip oldular. Bu ifadenin hazfediliş sebebi ise buyrukta buna delalet eden sözlerin bulunmasıdır.

Aynı şekilde "demek" fiili de hazfedilmiştir, yani "onu zindana atmalıdır­lar, dediler" demektir. Baştaki "lam" harfi ise gizli bir yeminin cevabıdır. Fi­il müzekker bir fiildir, müennes değildir. Çünkü müennes bir fiil olsaydı; denmesi gerekirdi. Buna da yüce Allah'ın: "Onlarca" denilerek; şeklinde (aynı anlamdaki) müennes zamir kullanılmaması delil teş­kil etmektedir. Bu buyrukla adeta kadınlara ve onların yardımcılarına dair ha­ber verilmiş ve müzekker kipi tağlib yoluyla kullanılmış gibidir. Bu açıkla­mayı da Ebu Ali yapmıştır.

es-Süddî dedi ki; Hz. Yûsuf'un hapse atılmasının sebebi Aziz'in karısının Hz. Yûsuf u kendisini teşhir edip, durumunu yaygınlaştırarak küçük düşür­mesinden şikayetçi olmasıdır. Bu açıklamaya göre "onlarca" lafzındaki za­mir hükümdara aittir.[139]

3- Hz. Yûsuf’a Süreli Hapis:

"Bir süreye kadar" buyruğu "belirsiz bir süreye kadar" demektir. Bu açıklamayı pek çok müfessir yapmıştır. İbn Abbas der ki: Şehirde yaygınlık kazanmış olan haber kesifinceye kadar, demektir.

Said b. Cübeyr de altı aya kadar diye açıklamıştır. el-Kiyâ'nın naklettiği­ne göre; o bu ifade ile üç aylık bir süreyi kastetmiş İdi. İkrime ise dokuz yıl­lık bir süre, el-Kelbî beş yıl, Mukatil de yedi yıllık bir süre kastetmişti, de­mişlerdir. Bakara Sûresi'nde; "Bir süre" kelimesi ve onun ile ilgili hü­kümlere dair açıklamalar (el-Bakara 2/36. âyet 6. başlıkta) geçmiş bulunmak­tadır.

Vehb der ki: Hz. Yûsuf oniki yıl hapis kaldı.

Bu buyruktaki;...e kadar" edatı, anlamındadır. Yüce Allah'ın: " Tan yeri ağarıncaya kadar" (el-Kadr, 97/5) buyruğu gibi.

Yüce Allah zindana atılmayı Hz. Yûsuf için kadına meyletmesi dolayısıy­la bir temizlenme sebebi kılmıştı. Aziz -eğer Hz. Yûsuf un suçsuzluğunu bil­miş ise- sanki Hz. Yûsuf'un hapse atılmasında kadına itaat etmiş gibi görü­nüyor.

İbn Abbas der ki: Hz. Yûsuf üç yerde yanıldı. Birincisi, kadına meyledin­ce; buna sebeb zindana atıldı. İkincisi rüya yorumunu isteyen kişiye: "Beni efendinin yanında an" (Yûsuf, 12/42) demesi üzerine hapiste bir kaç yıl da­ha kaldı. Diğeri ise kardeşlerine: "Siz gerçekten hırsızlık yaptınız" (Yûsuf, 12/70) dedirtmesi, onlar da buna karşılık: "Eğer o çalmış bulunuyorsa, onun daha evvel bir kardeşi de çalmıştı" (Yûsuf, 12/77) diye cevap vermişlerdi.[140]

4- Zina Îçin Hapis Tehdidi İkrah Sayılır Mı?

Yûsuf (a.s) hapse atılmak tehdidi ile zina etmek İçin zorlandı, Beş yıl ha­piste kaldığı halde mevkinin büyüklüğü ve şerefinin üstünlüğü dolayısıyla böyle bir şeye razı olmadı.

Bir kişi zina etmek üzere zindana atılmakla tehdit edilecek (ikrah) olur­sa, icma ile zina caiz olmaz. Şayet dövmek ile ikrah söz konusu olursa, ilim adamlarının bu konuda farklı görüşleri vardır. Sahih kabul edilen görüş eğer dövme aşın bir noktaya varırsa, zinanın günahı da, haddi de o kişiden düşer.

Kimi ilim adamlarımız ise o kimseden haddin düşmeyeceğini söylemişler­dir. Ancak bu, zayıf bir görüştür. Çünkü yüce Allah kulu hakkında iki ayn aza­bı bir araya toplamaz ve iki belâdan birisini tercih etmek ile karşı karşıya bı­rakmaz. Çünkü böyle bir şey dindeki en büyük zorluklardandır. Halbuki yü­ce Allah: "Dinde size güçlük vermedi" (el-Hac, 22/78) diye buyurmaktadır. İleride bu hususlara dair açıklamalar yüce Allah'ın İzniyle Nahl Sûresi'nde (16/106. âyet, 4.başlık ve devamında) gelecektir.

Hz. Yûsuf bu ceza ve tehdide rağmen sabretti, kendisine kurulan bu hi­le ve tuzaklardan dolayı Allah'a sığındı. Önceden de geçtiği üzere yüce Al­lah da onun duasını kabul buyurdu.[141]

36. Onunla birlikte zindana İki de delikanlı girdi. Bunlardan biri: "Ben rüyamda kendimi şarap sıkıyor gördüm" dedi. Öbürü de: "Ben de rüyamda kendimi başımda ekmek götürüyor, kuşlar da ondan yiyor gördüm" dedi. "Bize bunun yorumunu bildir. Çün­kü biz seni iyilik edenlerden görüyoruz.''

37. Dedi ki "Size rızıklanmak üzere bir yiyecek gelecek oldu mu, muhakkak onun ne olduğunu size daha gelmezden evvel haber veririm. Bu Rabbimin bana öğrettiği şeylerdendir. Gerçekten ben Allah'a İnanmayan ve kendileri âbireti inkâr eden bir kavmin dinini terkettim;

38. "Atalarım İbrahim, İshak ve Ya'kub'un dinine uydum. Allah'a herhangi bir şeyi ortak koşmamız, yapabileceğimiz bir İş değil­dir. Bu hem bize, hem İnsanlara Allah'ın lütuf ve kereminden-dlr. Fakat insanların çoğu şükretmezler."

Yüce Allah'ın: "Onunla birlikte zindana iki de delikanlı girdi" buyruğundaki: "İki delikanlı" kelimesi in tesniyesi (ikili)dir. Bu kelime (son harfi) "yalıdır. Bunun: "Genç delikanlılar" şeklinde çoğul yapılması şaz'dır. Vehb ve başkalan derler ki: Yûsuf (a.s) bir eşek üzerinde zincire vu­rulmuş halde, zindana götürüldü. Çarşı-pazar dolaştırılarak:" Bu hanımefen­disine karşı gelenin cezasıdır" diye ilan edildi. O İse şöyle diyordu:" Şüphe­siz ki bu ateş parçalarından, katrandan yapılmış elbiselerden, kaynar su içe­ceğinden ve zakkum yemeğinden daha kolaydır."

Hz. Yûsuf zindana götürüldüğünde, orada artık umutlan kesilmiş, bela ve sıkıntıları alabildiğine artmış kimselerle karşılaştı. Onlara: Sabredin size müjdeler olsun, ecir alırsınız demeye başladı. Onlar da: Ey delikanlı! Ne gü­zel söz söylüyorsun! Gerçekten seninle birlikte olmak bizim için bereketli bir şeydir. Sen kimsin, ey delikanlı! diye sormaya koyuldular. Hz. Yûsuf da şöy­le diyordu: Ben Allah'ın seçkin kulu Ya'kub'un oğlu Yûsuf um. Benim dedem de Allah'a kurban edilmesi adanan İshak'tır. Onun da babası ise Allah'ın Halil'i İbrahim'dir.

İbn Abbas der ki: Kadın kocasına bu İbrani köle beni rezil etti. Ben onu hapse atmanı istiyorum deyince, kocası da onu hapse attı. Hz. Yûsuf, zindan­da üzüntülü olanları teselli ediyor, hastalan ziyaret ediyor, yaralılan tedavi ediyor, gece boyunca namaz kılıyordu. Odalann duvarlan, çatılan, kapıları da onunla birlikte ağlayıncaya kadar ağlıyordu. Hapis onun sayesinde terte­miz oldu ve hapistekiler de onunla teselli buldular. O bakımdan herhangi bi­risi zindandan çıktı mı tekrar Yûsuf ile birlikte olmak için zindana geri ge­lirdi. Zindan sorumlusu da onu sevdi ve onun rahat etmesini sağladı, sonra ona şöyle dedi: Ey Yûsuf! Ben seni öyle bir sevdim ki hiçbir şeyi senin kadar sevemiyorum. Bu sefer Hz. Yûsuf: Senin bu sevginden Allah'a sığınırım, dedi. Adam: Neden böyle diyorsun? deyince, bu sefer şu cevabı verdi: Ba­bam beni sevdi, kardeşlerim bana yapacaklarını yaptılar. Hanımefendim beni sevdi, ben gördüğün bale geldim.

Hz. Yûsuf" hapiste iken hükümdar firmasına ve sakisine kızdı. Şöyle kî: Hükümdar aralarında oldukça uzun bir ömür yaşadığından, ondan sıkılma­ya, usanmaya başladılar. O bakımdan hem fırıncısına hem şarapçısına zehir­lemesini telkin ettiler. Ancak fınncı bu isteği kabul etmekle birlikte, şarab sa­kisi bunu kabul etmedi. Saki gidip, bu durumu hükümdara bildirdi, hüküm­dar her ikisinin de zindana atılmasını emretti. Bu ikisi de Hz. Yûsuf’la tesel­li buldular. İşte yüce Allah'ın: "Onunla birlikte zindana iki de delikanlı gir­di" buyruğunda anlatılan budur.

Şöyle de denilmiştir: Fırıncı yemeğe zehiri koydu, ancak yemek hazırla­nınca saki; Ey Hükümdar! Yeme, çünkü yemek zehirlidir, dedi. Fırıncı da; Ey Hükümdar! İçme, çünkü içkide zehir var, dedi. Bunun üzerine hükümdar sa­kiye iç dedi, içti ve içtiğinden zarar görmedi. Fırıncıya ise: Ye dediği halde yemedi, yemeği bir hayvana vererek denedi, olduğu yerde hayvan ölü ver­di. Her ikisini de bir sene hapse attı, ikisi de bu süre zarfında Hz. Yûsuf ile birlikte kaldılar. Sakinin adı Mencâ, diğerinin adı Mecles İdi. Bunu da es-Sa'lebî, Ka'b'dan nakletmektedir.

en-Nekkaş der ki: Birisinin adı Şerhem, diğerinin de adı Serhem idi.

Taberî der ki: Rüyada şarap sıktığını gören kimsenin adı Nebû idi. es-Süheylî der ki: Diğerinin ismini de zikretti, ancak ben onu yazıp kaydetmedim.

Yüce Allah'ın: "İki de delikanlı" diye buyurması, bunlarm ikisinin de kö­le olmalarından idi. Köle de küçük ya da büyük olsun "fetâ: Genç, delikan­lı" diye adlandırılır. Bunu da el-Maverdî nakletmiştir.

el-Kuşeyrî der ki: "Fetâ" kelimesinin örflerinde kölenin adı olma ihtima­li de vardır. İşte bundan dolayı da yüce Allah: "Aziz'in karısı delikanlısın­dan (fetâsmdan) murad almak istiyor" (Yûsuf, 12/30) diye buyurmuştur. Bu­nunla birlikte "fetâ" kelimesinin, mülkiyet altındaki bir köle olmasa dahi hiz­metçinin adı olma ihtimali de vardır. Bu ikisinin Hz. Yûsuf ile birlikte zinda­na atılmış olma ihtimali de vardır, daha sonra da ondan önce de atılmış ola­bilirler. Ancak onunla birlikte, onun bulunduğu hücreye girmişlerdi.

"Bunlardan biri: Ben rüyamda kendüni şarab" yani üzüm "sikiyor gördüm, dedi." Hz. Yûsuf daha önce hapistekilere: Ben rüya tabir ederim, demişti. İşte bu iki gençten birisi arkadaşına: Gei şu İbrani köleyi deneye­lim, dediler ve ona herhangi bîr rüya görmedikleri halde soru sordular. Bu açıklamayı İbn Mes'ud yapmıştır. Ancak Taberî'nin naklettiğine göre bu iki kişi Hz. YûsuPun bilgisi hakkında ona soru sordular. Kendisi de: Ben rüya tabir ederim, diye cevab vermişti. Bunun üzerine gördükleri rüyalarını yo­rumlamasını istediler.

İbn Abbas ve Mücalıid der ki: Gördükleri rüya doğru bir rüya idi ve ona bu rüyaları hakkında yorum yapmasını istemişlerdi. Bundan dolayı rüyanın yorumu olduğu gibi gerçekleşti.

Sahih hadiste Ebu Hureyre'den, Peygamber (sav)in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: "Aranızda rüyası en doğru çıkan, sözü en doğru olan kişidir.[142]

Bu rüyaların gerçek olmadığı, onu denemek için, ondan yorum yapma­sını istedikleri de söylenmiştir. İbn Mes'ud ve es-Süddî'nin görüşü budur.

Aralarından asılan kişi yalan söylemişti, diğeri ise doğru söylemişti, diye de söylenmiştir. Bu görüş de Ebu Mîclez'e aittir.

Tirmizrnin, İbn Abbas'tan rivayetine göre İbn Abbas, Peygamber (sav)in şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Her kim yalan yere bir rüya gördü­ğünü söyleyecek olursa, kıyamet günü iki arpa arasına düğüm atması iste­necektir ve hiçbir zaman ikisi arasına böyle bir düğüm atamayacaktır." Ebu İsa (et-Tirmizî) dedi ki; Bu hasen bir hadistir.[143]

Ali (r.a)dan da Hz. Peygamberin şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Yalan yere rüya gördüğünü söyleyen kimse kıyamet gününde bir arpa dü­ğümlemekle yükümlü tutulacaktır." Tİrmizî dedi ki: Bu hasen bir hadistir.[144]

İbn Abbas dedi ki: Bu iki kişi rüyalarını gördükleri sabahı oldukça üzün­tülü ve kederli idiler. Hz. Yûsuf onlara: Ne diye sizi üzüntülü görüyorum? di­ye sorunca, onlar: Efendimiz! Biz hoşumuza gitmeyecek bir şey gördük, de­diler, Hz. Yûsuf onlara: Gördüğünüzü bana anlatın, deyince ikisi de gördük­leri rüyayı ona anlattılar ve: Bu rüyamızın yorumunu bize bildir, dediler. Bu da onların bir rüya gördüklerinin delilidir.

“Çünkü biz seni iyilik edenlerden görüyoruz." Hz. Yûsufun iyiliği has­taları ziyareti, onları tedavi etmesi, üzüntü ve kederlileri teselli etmesi idi. ed-Dahhâk der ki: Zindanda birisi hastalandı mı Hz. Yûsuf ona bakardı, birisi darlığa düştü mü sıkıntısını giderirdi. Muhtaç oldu mu ona mal toplar, onun için dilenirdi.

"İyilik edenlerden" buyruğu güzel bir şekilde bilgi edinmiş bilginlerden, diye de açıklanmıştır. Bunu da el-Ferrâ ifade etmiştir. İbn İshak der ki: "İyi­lik edenlerden" ifadesi eğer bu rüyamızı yorumlarsan, bize iyilik edenler­den olursun, anlamındadır. Nitekim bir kimsenin: Şu işi yap, iyilik eden bi­risi olursun, demek bu kabildendir. Hz. Yûsuf da onlara: Ne gördünüz? di­ye sordu. Fırıncı: Beri üç ayrı tandırda ekmek pişiriyor ve bu ekmeği üç se­pete koyup bunları başımın üzerine yerleştiriyor gördüm. Sonra da kuşlar ge­lip ondan yedi. Diğeri de: Ben de kendimi beyaz üzümden üç salkım alıp on­ları üç kapta sıktığımı gördüm. Sonra bu üzüm sularını süzüp önceki adetim üzere hükümdara içirdim. İşte yüce Allah'ın: "Ben rüyamda kendimi şarab sıkıyor" üzüm sıkıyor "gördüm" buyruğu buna işarettir. Umardılar bu tabi­ri böyle (üzüm sıkmak diye) kullanırlar. Bu açıklamayı da ed-Dahhâk yap­mıştır.

İbn Mes'ud bunu: "Ben kendimi üzüm sıkıyor gördüm" diye okumuştur. el-Esmaî der ki: el-Mutemir b. Süleyman'ın bana haber verdiğine göre o beraberinde üzüm bulunan bir bedevi görmüş, ona: Bera­berinde ne var? diye sormuş. O da: (Beraberimde) "hamr (şarab anlamında)" var, demiş.

Bir diğer açıklamaya göre "şarab sıkıyorum" ifadesi, şarab üzümü sıkıyo­rum demek olup muzaf hazfedilmiştir. Bu kelime; "Şarab, şarablar" şeklinde; " Hurma ve hurmalar" gibi kullanılır.

Hz. Yûsuf onlara "dedi ki; Size rızklanmak üzere bir yiyecek gelecek ol­du mu?" yani evinizden yarın size yiyecek gelecek olursa "muhakkak onun ne olduğunu size dana gelmezden evvel haber veririm." Böylelikle siz de be­nim rüya yorumunu bildiğimi, bilmiş olacaksınız. Onlar da: Peki öyle olsun, dediler. İkisine de: Size şunlar, şunlar gelecek, dedi ve dediği gibi çıktı.

Bu yüce Allah'ın özel olarak Hz. Yûsuf’a verdiği gayb bilgisinden idi. O, ayrıca bu bilgiyi yüce Allah'ın kendisine özel olarak verdiğini de beyan et­mişti. Çünkü Hz. Yûsuf Allah'a iman etmeyen bir kavmin dinini yani hüküm­darın dinini terketmiş idi.

Bana göre ifadenin anlamı şudur: Gerek rüyanın te'vilini bilmek, gerek si­ze gelecek olan yemekleri bilmek, gerekse Allah'ın dinini bilmek (Allah'ın ba­na öğrettiği bilgilerdendir). O halde öncelikle siz din İle ilgili olan şeyleri din­leyip, kabul ediniz ki hidayet bulaşınız. Bundan dolayı Hz. Yûsuf onlan İs­lâm'a davet etmeden, rüyalarını yorumlamadı. Onlara şöyle dedi: "Ey zindan arkadaşlarım! Darmadağınık bir çok rabler mi hayırlıdır? Yoksa bir tek olan ve kerşeyi hükmü ve iradesi altında tutan Allah mı? Sizin O'nu bırakıp tap­tıklarınız..." (Yûsuf', 12/39-40) Nitekim ileride de gelecektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Hz. Yûsuf onlardan birisinin öldürüleceğini bilmiş­ti. O bakımdan öldürülecek kişi müslüman olup bununla mutluluğu elde et­sin diye onları önce İslâm'a çağırdı.

Bir diğer açıklamaya göre Hz. Yûsuf onlardan birisinin hoş olmayan so­nucunu bildiğinden dolayı, sordukları rüyalarını yorumlamak istemedi, on­ların sordukları hususu bir kenara bırakarak başka bir söz açtı ve onlara şöy­le dedi: "Size" rüyada "rızıldanmak üzere bir yiyecek gelecek oldu mu" mut­laka uyanıklığınız halinde ben size onun yorumunu bildiririm. Bu açıklama­yı es-Süddî yapmıştır. Bunun üzerine o iki kişi ona şöyle dediler: Bu arifle­rin ve kâhinlerin işindendir. Hz. Yûsuf onlara şöyle dedi: Ben kâhin birisi de­ğilim, bu Rabbimin bana öğrettiklerindendir. Ben sizlere ne kâhinlik yapa­rak, ne de müneccimlik yaparak bunları haber veriyorum. Bilakis benim si­ze verdiğim haber yüce Allah'tan gelen bir vahiy iledir.

İbn Cüreyc de der ki: Hükümdar bir kimseyi öldürmek istedi mi ona bi­linen bir yemek yapar ve o yemeği ona gönderirdi. Buna göre anlam şöyle olur: Size uyanık olduğunuz sırada gelecek yemeği ben size bildiririm. Bu açıklamaya göre "nzıklanmak üzere bir yiyecek" ifadesi hükümdar tarafın­dan veya başkası tarafından size verilen bir yemek... anlamındadır. Bunun­la birlikte; Allah tarafından size nzık olarak bir yemek gelirse, anlamında ol­ma ihtimali de vardır.

el-Hasen der ki: Hz. Yûsuf da, -Hz. İsa gibi- ikisine gayba dair bir haber vermişti. Bir diğer açıklamaya göre Hz. Yûsuf, böylelikle bu iki kişiyi İslâm'a davet etmişti. Onların Hz. Yûsuf doğruluğuna delil görmeleri gereken mu­cize olarak da, onlara gaybı haber vermesini göstermişti. . "Atalarım İbrahim, İshak ve Ya'kub'un dinine uydum." Çünkü bu yü­ce zatlar hak üzere peygamber idi. "Allah'a herhangi bir şeyi ortak koşma­mız yapabileceğimiz bir iş değildir." Böylesi bize yakışmaz.

" Herhangi bir şey" ifadesindeki; te'kid içindir. "Bana hiçbir kimse gelmedi" derken bu edatı kullanmaya benzer.

"Bu Allah'ın hem bize" bununla Allah'ın kendisini zinadan korumuş ol­duğuna işarettir. "Hem İnsanlara" yani Allah'ın şirk koşmaktan koruduğu mü'minlere "lütuf ve keremindendlr,"

Bir diğer açıklamaya göre "bu Allah'ın hem bize" bizi peygamber kılma­sı suretiyle "hem insanlara" bizi onlara peygamber olarak göndermesi su­retiyle "Allah'ın lütuf ve keremindendir" demektir.[145]

39. "Ey zindan arkadaşlarım! Darmadağınık bir çok rabler mi ha­yırlıdır, yoksa bir tek olan ve herşeyi hükmü ve iradesi altında tutan (Kahhâr olan) Allah mı?

40. "Sizin O'nu bırakıp da taptıklarınız, kendinizin ve bahalarını­zın adlandırdığı bîr takım isimlerden başkası değildir. Allah bun­lara dair hiçbir delil İndirmemiştir. Hüküm ancak Allah'ındır. O kendisinden başkasına ibadet etmemenizi emretmiştir. Dos­doğru din İşte budur. Fakat insanların çoğu bilmezler."

"Ey zindan arkadaşlarım" ey zindanda benimle birlikte bulunanlar! de­mektir. Burada "arkadaşlık"ı söz konusu etmesi, o ikisinin de uzun süredir zindanda bulunmalarından dolayıdır. Nitekim cennet ashabı (arkadaşları) ve ateş ashabı tabiri de böyledir.

"Darmadağınık bîr çok rabler mi" yanı küçüklük, büyüklük ve orta hallilikte darmadağınık yalıut ta sayılan itibariyle darmadağınık "bir çok rab­ler mi hayırlıdır, yoksa bir ve tek olan ve herşeyi hükmü ve İradesi akın­da tutan Allah mı?"

Denildiğine göre burada hitab, hem iki arkadaşa, hem de hapisteki diğer mahpuslaradır. Bunların önlerinde Allah'tan başka tapındıkları putlar vardı. Bu ise onlara karşı susturucu bir delil getirmek demekti.

Yani hiçbir zarar ve fayda veremeyen farklı ilahlar mı hayırlıdır, yoksa "bir tek olan ve herşeyi hükmü ve İradesi altında tutan (Kahlıâr olan)" herşeyi gücüyle kahretmiş, hakimiyeti altına almış "Allah mı?" demektir. Bunun bir benzeri de yüce Allah'ın: "Allah mı hayırlıdır, yoksa koştukları ortakları mı?"

(en-Nemi, 27/59) buyruğudur.

Bir diğer açıklamaya göre o, "darmadağınıklık" ile ilahın birden çok ol­ması halinde bu uydurma ilahların iradelerinin farklı farklı olacağını, birinin diğerlerine üstünlük sağlayacağını ancak,- darmadağınık olmaları halinde hiçbirisinin İlah olmayacağını açıklamıştır,

"Sizin O'nu bırakıp da taptıklarınız kendinizin ve babalarınızın adlan­dırdığı bir takım İsimlerden başkası değildir." Hz. Yûsuf putların acizlik ve zayıflıklarını beyan ederek, sizin Allah'tan başka taptıklarınız ancak hiç­bir muhteva ve gerçek anlamlan olmayan, kendiliğinizden uydurduğunuz, taktığınız bir takım isim sahibi varlıklardan başka değildir.

Bir açıklamaya göre Hz. Yûsuf "isimler" o isimlerin ad olduğu şeyleri kas­tetmiştir. Yani siz, ancak bir takım putlara tapıyorsunuz ki bunların ilahlık adı­na isimden başka sahip oldukları hiçbir şeyleri yoktur. Çünkü bunlar cansız varlıklardır. Hz. Yûsuf'un iki kişiye hitaba başlamakla birlikte (tesniye ola­rak gelmesi gerekirken) çoğul olarak "taptıklarınız" demesi o şirkleri itiba­riyle bu iki arkadaşının durumunda olan herkesi kastettiğinden dolayıdır. "Kendinizin ve babalarınızın adlandırdığı bir takım isimlerden başkası" buyruğundaki delâlet dolayısıyla ikinci mePulü hazfetmiştir. Yani sizin kendiliğinizden ilah diye adlandırdığınız bir takım İsimler... takdirindedir.

"Allah bunlara dair" hiçbir kitapta "hiçbir delil" -Said b. Cübeyr bura­daki "sultan" kelimesini delil diye açıklamıştır. (Mealde de-böyledir)- "indirmemiştir. Hüküm ancak" herşeyi yaratan "Allah'ındır. O kendisinden başkasına ibadet etmemenizi emretmiştir. Dosdoğru din işte budur, fakat insanların çoğu bilmezler."[146]

41. "Ey zindan arkadaşlarım! Biriniz kurtularak, efendisine şarab sunacak. Diğeri ise asılacak ve kuşlar başından yiyecektir. İşte hakkında sorduğunuz iş (böylece) olup bitmiştir."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:[147]

1- Kurtulacak Kişi:

Yüce Allah'ın: "Biriniz kurtularak efendisine şarab sunacak" buyruğu şu demektir: Sakiye dedi ki: Sen daha önce yaptığın İş olan hükümdara şa­rab sunma ve şakiliğe üç gün sonra döndürüleceksin. Diğerine de şöyle de­di: Sen ise üç gün içerisinde çağırılacak ve asılarak idam edileceksin, kuş­lar da başından yiyecektir. Bu sefer bu kişi Allah'a yemin ederim, ben bir şey görmedim deyince, Hz. Yûsuf ister görmüş ol, ister görmemiş ol "hakkın­da sorduğunuz iş (böylece) olup bitmiştir™ diye cevap verdi.

Dilciler "içirdi" anlamında olmak üzere; diye iki şekilde kul­lanıldığını ve anlamın aynı olduğunu nakletmektedirler. Şairin şu beyitinde olduğu gibi:

"(Yağmur) Mecdoğullanndan kavmimi de suladı, Numeyrlileri de, Hilal'e mensub diğer kabileleri de suladı."

en-Nehhâs dedi ki: Dilbilginlerinin çoğunluğunun kabul ettiği görüşe gö­re; "Ona içecek bir şey uzattı ve öbürü de içti" anlamındadır. Yahut ta ağzına su döktü, manasınadır. Buna karşılık; ise ona içecek bir şey tayin etti, anlamına gelir. Allah da şöyle buyurmaktadır: "Ve size tatlı bir su içirdik," (el-Murselât, 77/27)[148]

2- Yalan Rüya Tabir Edilirse:

İlim adamlarımız der kir Bir kimse yalan yere bir rüya gördüğünü söyle­se, yorumcu da o kişiye rüyasını yorumlayacak olsa, bu yorumun hükmü rü­ya gördüğünü iddia eden kişiyi bağlar mı? denilecek olsa, biz: Hayır bağla­maz, deriz. Çünkü bu Hz. Yûsuf hakkında böyleydi, zira o bir peygamber­di. Peygamber'in yorumu da bir hüküm demektir. Hz. Yûsuf da: Şöyle şöy­le olacak demiştir, zamanı gelince yüce Allah da onun peygamberliğinin ger­çek olduğunu ortaya koymak için haber verdiği gibi yaratmıştır.

Denilse ki: Abdu'r-Rezzak, Ma'mer'den, o Katâ'deden şöyle dediğini riva­yet etmektedir: Bir adam Ömer b. el-Hattab'ın yanına gelerek şöyle demiş: Ben kendimi önce ot gibi biter, sonra kurur, sonra biter, sonra bir daha ku­rur gibi gördüm. Hz. Ömer ona şu cevabı vermiş: Sen önce İman edecek, son­ra kâfir olacak, sonra bir daha iman edecek, sonra bir daha kâfir olacak ve kâfir olarak ölecek birisisin, demiş. Bu sefer adam: Hayır bir şey görmedim deyince, Hz. Ömer ona: Yûsuf un arkadaşı hakkında hüküm verildiği gibi se­nin hakkında da hüküm verilmiş bulunuyor.

Bu soruya bizim cevabımız şudur: Bu özellik Ömer (r.a)dan sonra kim­seye verilmemiştir. Çünkü Ömer muhaddes (hakkın kendisine itham olun­duğu, hakka muvafakat eden) bir kimse idi[149] ve o herhangi bir tahminde bu­lunacak ve onu sözüyle ifade edecek olursa, haber verdiği şekilde meyda­na gelirdi. Onun bu kabilden gerçekleşen sözleri pek çoktur, bunlardan bi­risi şudur: Yanına giren bir adama Hz. Ömer, ben senin kâhin birisi olduğu­nu zannediyorum, demiş. Gerçekten de zannettiği gibi idi. Bunu Buhârî ri­vayet etmiştir.[150] Bir diğerine göre Hz. Ömer bir adama adını sormuş, o da verdiği cevabında ateşin bütün İsimlerini zikrederek bir isim söylemiş, Hz. Ömer ona şu cevabı vermiş: Haydi ailene yetiş, onlar yangında yandılar. Ger­çekten dediği gibi olmuş. Bunu da Muvatta' rivayet etmiştir.[151]

İleride yüce Allah'ın izniyle el-Hicr Sûresi'nde (15/75. âyetin tefsirinde) buna dair daha geniş açıklamalar gelecektir.[152]

42. Bu İkisinden kurtulacağını bildiği kimseye dedi ki: "Beni efen­dinin yanında an." Fakat şeytan ona kendisini efendisinin ya­nında anmasını unutturdu. Bu yüzden daha nice yıllar zindan­da kaldı.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız:[153]

1- Peygamberin Zannı Ve Bilgi:

"... Bildiği kimseye dedi ki..." buyruğunda geçen; "Zannettiği" kelimesi burada müfessirlerin çoğunluğunun görüşüne göre "kesin olarak bildiği" anlamındadır. Katâde ise bunu kesin bilgi ve kanaatin zıttı olan "zan" diye açıklamıştır ve şöyle demiştir; Hz. Yûsuf, o kimsenin kur­tulacağını zannetmişti. Çünkü rüyayı tabir eden ancak bir çeşit zanda bulu­nur, Rabbin ise dilediğini yaratır. Ancak birinci görüş daha sahih ve peygam­berlerin haline daha uygundur. Onun bu iki gence rüya tabirine dair söyle­diklerinin vahiy sonucu olması söz konusudur. Ancak, insanların bu konu­da verecekleri hükümler hakkında zan söz konusudur. Peygamberlere gelin­ce, onlar ne şekilde hüküm verirlerse versinler, hakkın kendisidir.[154]

2- "Rab" Kelimesine Dair Açıklamalar:

Yüce Allah'ın: "Beni efendinin yanında an" buyruğundaki "rabbın" ke­limesi "efendin" manasınadır. Efendiye "rab" denilmesi, Arap dilinde bilinen bir husustur. Şair el-A'şâ der ki:

"Rabbim kerimdir, hiçbir nimetin tadım bozmaz, Kitabların sahifelerinde bulunan ifadelerle ona dua edilirse, O da bu duaları kabul eder."

Hz. Yûsuf'un bu ifadesi şu demektir: Sen bu gördüklerini, benim rüyayı tabir edebildiğimi hükümdara anlat, benim suçsuz yere zindana atılmış bir mazlum olduğumu ona haber ver.

Müslim'in, Sahih'inde ve başka hadis kitaplarında Ebu Hureyre'den şöy­le dediği nakledilmektedir: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Sizden herhangi bir kimse: Rabbine su getir, rabbine yemek yedir, rabbinin abdestini aldır, de­mesin ve sizden hiçbir kimse Rabbim demesin. Bunun yerine efendim ve mev-lam desin. Yine sizden herhangi bir kimse benim kulum, benim cariyem de­mesin, bunun yerine oğlum, kızım, yavrum desin. "[155]

Kur'ân-ı Kerîmde ise: "Beni rabbinin (efendinin) yanında an" ve ''rab­bine dön" (Yûsuf, 12/50) denildiği gibi: "Doğrusu o benim rabbim (efendin)dir. O bana iyi bakmış, iyi bir mevki vermiştir" (Yûsuf, 12/23) diye buyurulmaktadır. Burada da rabbimden kasıt benim arkadaşım demek olup mak­sat da Âziz'dir.

Bir şeyin düzeltilmesi ve tamamlanması işini gerçekleştiren herkes hak­kında; "Onu terbiye etti, eder" ve;" o, onun rabbidir” tabirleri kullanılır.

İlim adamları der ki: Hz. Peygamber'in: "Sizden herhangi bir kimse... de­mesin... desin" buyruğu kullanılması daha uygun olan ismi işaret etmek için­dir, yoksa böyle bir ismi kullanmanın haram olduğu anlamında değildir. Di­ğer taraftan Hz. Peygamber'in hadisinde de: "Ve cariye kendi rabbini doğu­racaktır"[156] denilmektedir ki, sahibi ve efendisini doğuracaktır, anlamındadır. Bu da Kur'ân-ı Kerîm'in bu lafzı kullanmasına uygun düşmektedir. O halde bu konuda yasak kılınan husus, bizim bu isimleri kullanmayı adet edinerek, daha uygun ve daha güzel olanı terketmemizdir.

Şöyle de açıklanmıştır: Kişinin benim kulum, benim cariyem demesi iki anlamı bir arada ifade eder. Birincisi gerçek manasıyla kulluk, bu ancak Al­lah'adır. Buna göre bir kimsenin kölesine: Kulum ve cariyem demesi kendi­sini ta'zim etmesi anlamına gelir ve yüce Allah'ın kendi zatına izafe ettiği şe­yi kendi kendisine izafe etmesi demektir. Bu caiz değildir. İkinci anlamı ise köleye böyle bir ifade ile hitab etmek, bu isim dolayısıyla onu bir çeşit kü­çümsemek demektir. O bunun etkisi altında kalarak itaatsizliğe yönelebilir.

İbn Şa'ban da "ez-Zâat adlı eserinde şöyle demektedir: "Efendi benim ku­lum ve benim cariyem demesin. Köle de benim rabbim veya benim kadın rabbim (rabbeti) demesin." Bu ifade de bizim sözünü ettiğimiz şekilde yorum­lanır.

Şöyle de açıklanmıştır: Hz. Peygamber'in; "Köle rabbim demesin, bunun yerine efendim desin" buyurması rabbın yüce Allah'ın ittifakla kullanılmış isimlerinden olduğundan dolayıdır. Ancak "es-seyyid (efendi)" nin yüce Al­lah'ın isimlerinden olup olmadığı hususunda görüş ayrılığı vardır. Eğer biz, bu Allah'ın isimlerinden değildir, diyecek olursak, o zaman bu iki isim ara­sındaki fark da ortaya çıkar. Zira herhangi bir karışıklık ve açıklanamayacak bir durum ortada yok demektir. Şayet "es-seyyid" in de Allah'ın isimlerinden olduğunu kabul edecek olursak, hiç şüphesiz rab lafzı gibi meşhur ve çok­ça kullanılan bir isim değildir, yine arada bir fark olduğu ortaya çıkmakta­dır. İbnu'l-Arabî der ki: Bunun Hz. Yûsuf un şeriatında kullanılmasının caiz olma ihtimali de vardır.[157]

3- Şeytan'ın Unutturması:

"Takat şeytan ona kendisini, efendisinin yanında anmasını unutturdu"buyruğunda yer alan: "Ona... unutturdu" buyruğundaki zamir ile il­gili iki görüş vardır;

1- Bu zamir Yûsuf (a.s)a aittir. Yani şeytan Hz. Yûsuf a yüce Allah'ı anma­yı unutturdu, demektir. Şöyle ki, Hz, Yûsuf hükümdarın sakisine -onun kurtulacağını ve tekrar hükümdarın eski görevine döneceğini bilince- "be­ni efendinin yanında an" demiş ve bu esnada Hz. Yûsuf yüce Allah'a şekva­sını arzetmeyi, O'nun yardımını niyaz etmeyi unutmuş, bunun yerine bir mah­lûka sarılmaya yönelmişti. O bakımdan bir süre daha hapiste kalmakla ce­zalandırılmıştı. Abdu'l-Azîz b. Umeyr el-Kindî der ki: Hz. Cebrail, Peygam­ber Yûsuf (a.s)ın yanına hapse girdi. Hz. Yûsuf onu tanıdı ve: Ey uyarıcıla­rın kardeşi, ne diye ben seni suçlular arasında görüyorum?

Hz. Cebrail şöyle dedi: Ey temiz kimselerin oğlu, temiz kişi! Âlemlerin Rab-binin sana selâmı var ve diyor ki: Âdemoğullarından yardım dilerken utan­madın mı? İzzetim hakkı için hapiste seni bir kaç yıj daha bıraktıracağım. Bu sefer Hz. Yûsuf: Ey Cebrail, O benden razı mıdır? diye sordu. Hz. Cebrail: Evet, dedi. Bunun üzerine Hz. Yûsuf: Bu andan itibaren aldırış etmiyorum, cevabını verdi.

Yine rivayet edildiğine göre Cebrail (a.s) yanına gelerek, bu hususta yü­ce Allah'ın ona sitem ettiğini ve zindanda kalacağı süreyi uzattığını bildirdi. Cebrail ona: Ey Yûsuf dedi, kardeşlerinin elinden öldürülmekten seni kur­taran kimdir? O: Yüce Allah'tır, dedi. Cebrail: Seni kuyudan çıkaran kimdir? diye sordu. O: Yüce Allah'tır, dedi. Cebrail: Peki seni hayasızlığı işlemekten kim korudu? dedi. O: Yüce Allah, dedi. Yine: Kadınların tuzaklarından seni koruyan kimdi? dedi. Yine: Yüce Allah'tır dedi. Peki nasıl olur da bir mah­lûka güvendin ve Rabbini terkedip O'ndan dilekte bulunmadın, deyince, Hz. Yûsuf şöyle dedi: Rabbim, yanılarak söylediğim bir sözdü. Ey İbrahim'in, İs-hak'ın ve yaşlı Ya'kub'un ilahı! Bana merhamet buyurmanı dilerim. Bunun üzerine Hz. Cebrail ona şöyle dedi: Bundan dolayı senin cezan bir kaç yıl da­ha zindanda kalmaktır.

Ebu Seleme de, Ebu Hureyre (r.a)den şöyle dediğini rivayet eder: Rasû-lullalı Csav) buyurdu ki: "Allah YûsuPa rahmet ihsan eylesin. Eğer: "Beni efen­dinin yarunda an" sözü olmasaydı, hapiste birkaç yıl daha kalmazdı."[158]

İbn Abbas da der ki: Hz. Yûsuf'un bir kaç yıl daha uzun zindanda kalmak­la cezalandırılmasının sebebi, iki arkadaşından kurtulacağını zannettiği ki­şiye: "Beni efendinin yanında an" demiş olmasıydı. Eğer Yûsuf, Rabbini an­mış olsaydı, hiç şüphesiz onu kurtarırdı.

İsmail b. İbrahim de, Yunûs'tan, o el-Hasen'den şöyle dediğini rivayet eder: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Eğer Yûsuf'un o sözü -"Beni efendinin yanında an" sözünü kastetmektedir- olmasaydı, hapiste kaldtğı o uzun sü­reyi ayrıca kalmazdı." Yunus devamla der ki: Sonra el-Hasen ağladı ve şöy­le dedi: Biz ise başımıza bir iş geliyor ve bunu insanlara şekva ediyoruz.

2- "Ona... unutturdu" daki zamirin kurtulan kişiye ait olduğu da söylen­miştir. Yani unutan kişi o idi. Bu da şu demektir: Şeytan sakiye, Hz. Yûsuf u rabbine hatırlatmayı, yani efendisine ondan söz etmeyi unutturdu. Görüldü­ğü gibi ifadede hazfedilmiş kelimeler vardır, yani şeytan ona, onu (Yûsuf’u sakinin) efendisine anmayı unutturdu, demektir. Bazı ilim adamları bu gö­rüşü tercih ederek, şöyle demektedir: Şayet şeytan Hz. Yûsuf'a Allah'ın an­mayı unutturmasa idi, zindanda daha uzun bir süre kalmakla cezalandırılma­yı haketmezdİ. Çünkü (kendiliğindeni unutan kişi sorumlu tutulmaz.[159]

Birinci görüşün sahipleri de şöyle cevab vermektedirler: "Unutmak" terketmek anlamında da kullanılabilir. O Allah'ı anmayı terkedip şeytan da onu böyle bir şeye çağırınca cezalandırıldı,

İkinci görüşün salıibleri böyle diyenlere şöyle.cevap vermektedirler: Yü­ce Allah'ın: "O ikisinden kurtulmuş olan, uzun bir süre sonra hatırladı ve dedi ki..." (Yûsuf, 12/45) buyruğu unutan kişinin Hz. Yûsuf değil, saki oldu­ğunun delilidir. Diğer taraftan yüce Allah'ın: "Muhakkak Benim kullarım üze­rinde senin hiçbir tasarrufun olmaz" (el-Hicr, 15/42) buyruğunu da birlik­te ele alacak olursak, şunu sorarız: Burada şeytanın peygamberler üzerinde herhangi bir tasallutu yokken, Yûsuf’un unuttuğu iddiasını şeytana izafe et­memiz nasıl doğru olabilir?

Buna da şöyle cevab verilir: Unutma konusunda peygamberlerin yalnız bir halde masumiyetleri söz konusudur. O da tebliğ ettikleri hususlarda Al­lah'tan verdikleri haberlerdedir. Bu hususta masumdurlar. Meydana gelme­si caiz olan hallerde unutmaları ise, mutlak olarak şeytana nisbet edilir ve böy­le bir unutma da ancak yüce Allah'ın onlar hakkında verdiği haberlerde söz konusudur. Bizim bu konuda onlar hakkında (delile dayanmadan) bu tür id­dialarda bulunmamız ca'z değildir. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmak­tadır: "Adem unuttu, o bakımdan zürriyeti de unuttu."[160] Yine Hz. Peygam­ber şöyle buyurmaktadır: "Ben ancak bir insanım, sizin unuttuğunuz gibi ben de unuturum..,"[161] Önceden de geçmiş bulunmaktadır.[162]

4- Hz. Yûsuf un Fazladan Kaldığı Süre:

"Bu yüzden daha nice yıllar zindanda kaldı" buyruğunda geçen: " (mealde:) Daha nice yıllar "in süresi, hakkında ihtilaf edilen bir za­man parçasıdır. Ya'kub, Ebu Zeyd'den şöyle dediğini nakletmektedir: Bu ke­lime şeklinde "be" harfi üstün okunarak da kullanılır, şeklinde "be" harfi esreli olarak da kullanılır.

Çoğunluğun dediğine göre: " Şu kadar ve yüz" denilmez. Çünkü bu kelime doksana kadarki sayılan ifade eder.

el-Herevî de der ki: Araplar bu kelimeyi üç ila dokuz arasındaki sayılar için kullanırlar. ile aynı şeylerdir ve her ikisi de bir miktar sa­yıyı ifade eder. Ebu Ubeyde'nin naklettiğine göre o şöyle demiş: Bu kelime onun yarısı hakkında kullanılır. Bununla birden dörde kadarki sayıları kas­tetmektedir, ancak bu açıklamanın hiçbir kıymeti yoktur.

Hadis-i şerifte de Rasûlullalı (say)ın, Ebu Bekir es-Sıddîk (r.a)a şöyle de­diği rivayet edilmektedir: "Bıd1 ne kadardır?" O: Üç İla yedi arasıdır deyin­ce, Hz. Peygamber: "Haydi git ve iddialaştığın sayıyı daha da arttır."[163]

Müfessirlerin çoğunluğu da bu görüşte olup bıd'ın yedi olduğu kanaatin-dedirler. Bunu da es-Sa'lebî nakletmektedir.

el-Maverdî der ki: Ebu Bekr es-Siddîk (r.a)ın ve Kutrub'un da görüşü bu­dur.

Mücahid der ki: Bu, üçten dokuza kadarki sayıları ifade eder. el-Eşmaî de böyle demiştir.

İbn Abbas ise üçten ona kadar demiştir. ez-Zeccâc'ın naklettiğine göre üç ile beş arasıdır. el-Ferrâ der ki: Bıd' kelimesi ancak on ve yirmi ile doksana kadarki sayılarla birlikte zikredilir, yüzden sonrasında kullanılmaz.

Hz. YûsuPun hapiste kaldığı süre ile ilgili olarak değişik görüşler vardır:

1- Yedi yıl görüşü, tbn Cureyc, Katâde ve Vehb b. Münebbih böyle demiş­lerdir. Vehb der ki: Eyyub'un belası (hastalığı) yedi yıl devam etti, Yûsuf da yedi yıl süreyle hapiste kaldı.

2- Oniki yıllık bir süre kalmıştır. Bu görüş İbn Abbas'ındır.

3- Ondört yıl kalmıştır, görüşü. Bu da ed-Dahhâk'ın görüşüdür.

Mukatil, Mücahid'den, o İbn Abbas'tan şöyle dediğini nakletmektedir: Yû­suf beş yıl ve bir bıd' hapiste kaldı. Bunun türediği kök İse: Bir şeyi kestim, anlamındaki: dir. Buna göre bu, bir miktar sayı demektir. İşte yüce Allah Hz. YûsuPu önce beş yıl geçirdikten sonra, yedi veya dokuz yıl hapiste bırakmakla cezalandırdı. Burada geçen "bıd'" kelimesi hapiste kal­dığı sürenin tamamını değil, sadece ceza olarak kaldığı süreyi ifade eder.

Vehb b. Münebbih de der ki: Hz. Yûsuf yedi yıl hapiste kaldı. Hz. Eyyub da yedi yıl hasta kaldı. Buht Nassar da yedi yıl mesh (sureti hayvana değiş­tirilmek) ile azab edildi.

Abdullah b. Raşid el-Basrî, Said b. Ebi Arûbe'den şöyle dediğini naklet­mektedir: Bıd' kelimesi beş İla oniki arasındaki sayı demektir.[164]

5- Esbaba Sarılmak:

Bu âyet-i kerîmede tam bir yakîn ile olsa dahi esbaba sarılmanın caiz ol­duğuna delil vardır. Çünkü bütün işler onların sebeblerini yaratanın elinde­dir. Ama O (sebeb ve sonuçlan) bir dizi olarak takdir etmiş, biri diğerine bağ­lı kılmıştır. O bakımdan bunları harekete geçirmek bir sünnettir. Sonucu Allah'a havale etmek ve O'ndan beklemek ise yakındır. Bunun caiz oluşuna de­lil ise meydana gelen unutmanın -Hz. Musa'nın, Hz. Hızır ile karşılaşmasın­da cereyan ettiği gibi- şeytana nisbet edilmesidir, Bu da apaçık bir husustur. Bunun üzerinde dikkatle düşünmek gerekir.[165]

43. Hükümdar dedi ki: "Rüyamda yedi semiz İneğin, yedi zayıf İnek tarafından yendiğini, bir de yedi yeşil başakla diğerleri ku­ru (yedi başak) gördüm. Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumunu biliyorsanız, şu benim rüyamı açıklayınız."

"Hükümdar dedi ki: Rüyamda yedi semiz İneğin... gördüm." Hz. Yû­suf un kurtuluş zamanı yaklaşınca hükümdar rüyasını gördü.

Hz. Cebrail, Hz. Yûsuf a inerek, selam verdi ve ona kurtuluş müjdesini ve­rerek dedi ki: Allah seni bu zindandan kurtaracaktır. Yeryüzünde sana im­kân ve iktidar verecektir, yeryüzü hükümdarları önünde zilletle eğilecek, zor­baları sana itaat edecektir. O, kardeşlerine karşı senin adını yüceltmeyi ihsan olarak verecektir. Bu da hükümdarın gördüğü bir rüya sebebiyle olacak­tır ve rüya da şöyle şöyledir. Bu rüyanın yorumu da şu, şudur.

Bundan sonra Hz. Yûsuf un zindanda kaldığı süre, hükümdarın o rüyayı gördüğü vakitten fazlasına uzanmadı, sonunda çıktı. Yüce Allah rüyayı ilkin Hz. Yûsuf a bir belâ ve şiddet, sonunda ise bir müjde ve rahmet kılmıştır. Çün­kü en büyük hükümdar olan er-Reyyân b. el-Velid rüyasında kurumuş bir ne-hir'den yedi semiz ineğin çıktığını, arkasından ise cılız yedi ineğin daha çık­tığını, bu zayıf ve cılız ineklerin, semiz ineklerin üzerine giderek, kulakla­rından onları -boynuzlan müstesna- yediklerini, diğer taraftan yedi yeşil ba­şağın üzerine, yedi kuru başağın gelerek onları yemeğe başladıklarını ve ge­riye o yedi yeşil başaktan hiçbir şey kalmadığı halde diğerlerinin hala kuru olarak varlıklarını devam ettirdiklerini görmüştü. İnekler de aynı şekilde za­yıf ve cılız halleriyle kalmışlardı. Semiz inekleri yemekten dolayı hiç artma­mışlardı.

Bu rüya kendisini dehşete düşürdü, herkese, aralarında bilgi sahibi, ke­hanet bilgisine, yıldız bilgisine sahib olanlara, arif ve büyücülere, kavminin eşrafına haber gönderdi:: "Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumunu biliyor­sanız, şu benim rüyamı açıklayınız" diyerek onlara rüyasını anlattı. Yanın­da bulunanlar: "Karmakarışık rüyalardır" bunlar, diye cevap vermişlerdi.

İbn Cüreyc dedi ki: Atâ bana dedi ki: Karmakarışık rüyalar (edğasu ahlam) yanlış ve yalan çıkan rüyalardır. Cuveybir ise ed-Dahhâk'tan, o İbn Abbas'tan şöyle dediğini nakletmektedir: Rüyanın kimisi haktır, kimisi de kar­makarışıktır. Bu sonunculanyla yalan rüyaları kastetmektedir.

el-Herevî der ki: Yüce Allah'ın "edğâsu ahlârn" buyruğu karmakarışık rü­yalar anlamındadır. Çünkü sözlükte "dığs" bakla, ot ve bunlara benzer şey­lerden bir demet demektir. Yani onlar şöyle demişlerdi: Senin bu rüyan açık ve seçik anlaşılır bir rüya değildir. Ahlâm ise karışık rüyalar demektir. Mücahid der ki: "Karmakarışık rüyalar" dehşet verici (asılsız) rüyalar demektir. Ebu Ubeyde derki: "Edğas: Karmakarışık" tabiri te'vili söz konusu olmayan rüyalardır.

Yüce Allah'ın: "Yedi semiz inek" buyruğundaki; "Yedi" kelimesi­nin sonundan "he" (yuvarlak te) hazfedilerek müzekker ile müennes birbi­rinden ayırtedilmek istenmiştir. "Semiz" ise ineklerin niteliğidir. Kur'ân-ı Kerîm'in dışındaki İfadelerde bunun "yedi" anlamındaki kelimenin sıfatı olmak üzere; "Semiz yedi inek" şeklinde kullanılma­sı da mümkündür. "Yeşil" anlamındaki kelime de aynı durumdadır.

el-Ferrâ der ki: "O tabaka tabaka yedi gök..." (el-Mülk, 67/3) buyruğu da bu şekildedir. el-Bakara Sûresi'nde (2/19. âyelin tefsirinde) "yedi" anlamındaki kelimenin türeyişi ve anlamına dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır.

Ah b, Ebi Talib (r.a) dedi ki: Bir şehire keçi ve ineğin girdikleri görülür­se, eğer bunlar semiz iseler bolluk yıllarına delalet eder. Şayet zayıf iseler kıt­lık yıllarını işaret ederler. Eğer girdikleri şehir bir deniz kıyısındaki şehir ve yolculuk zamanı ise o görülen İnek ve keçilerin sayı ve hallerine uygun ge­miler gelecek demektir. Aksi takdirde haberde "biri diğerine benzer"[166] de­nildiği gibi ineğin yüzleri imişcesine, biri diğerinin ardından gelen fitneler de­mektir. Fitnelere dair bir diğer haberde de: "O fitneler ineklerin boynuzla­rını andınr"[167] denilmektedir. Bununla bu fitneler arasındaki benzerlikleri kas­tetmektedir. Ancak bütün inekler sarı ise o takdirde bu, insanları istila eden hastalıklara işarettir. Şayet renkleri birbirinden farklı, boynuzlan çirkin ise ve insanlar onlardan korkuyor yahut ağızlarından ateş ve duman çıkıyor gibi gö­rünüyor ise, o vakit bu hücum edecek bir ordu yahut bir baskın veya onla­ra baskın yapacak, topraklarına girecek düşmana işarettir. İnek hanıma, hizmetçiye, mahsule ve yıla da delil olabilir. Çünkü hanımdan çocuk gelir ve araziden bitki ile mahsul elde edilir. "Yedi zayıf İnek tarafından yendiğini" buyruğundaki: "Zayıf" kelimesi dan gelmektedir. veznîndedir. Bunun şeklinde ve: vezninde olduğu da nakledilmiştir.

Allah'ın; "Ey ileri gelenleri Eğer rüya yorumunu biliyorsanız, şu benim rüyamı açıklayınız" buyruğunda geçen "rüya" kelimesinin çoğulu; di­ye gelir. Bu rüyanın hükmünün ne olduğunu bana bildiriniz, demektir.

"Eğer rüya yorumunu biliyorsanız" buyruğundaki; Rüya yorum­lama, kelimesi Nehri kıyıdan kıyıya geçmek, ibaresinden türetil­miştir. Çünkü; " Nehrin kıyısına kadar ulaştım" demektir. Buna göre rüya tabircisi, rüyanın nereye varacağını tabir edip ifade eder.

" Rüya ...nu" lafzındaki "lam" harfi tebyîn (fiilin -burada yorumun- ne hakkında olduğunu açıklamak) içindir. Yani eğer siz tabir edebiliyorsa­nız, dedikten sonra neyi tabir edeceklerini beyan etmek üzere "rüya" diye bunu açıklamıştır. Bu açıklamayı da ez-Zeccâc yapmıştır.[168]

44. Dediler ki: "(Bunlar) karmakarışık rüyalardır. Biz böyle karışık rüyaların yorumunu bilenler değiliz."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki haslık halinde sunacağız:[169]

1- Rüyaların Yorumunu Bilenler:

Yüce Allah'ın: "Karmakarışık rüyalar" buyruğu ile ilgili olarak el-Ferrâ der ki: Bu buyruğun; şeklinde olması da mümkündür. (el-Ferrâ'nın bu görüşüne göre "dediler" anlamındaki fiilin mef ulü olur.) Ancak en-Nehhâs der ki: Nasb ile gelmesi uzak bir ihtimaldir. Çünkü ifade: Sen te'vil edilebilecek, yorumlanabilecek bir şey görmedin. Gördüğün şeyler karma­karışık rüyalardan ibarettir, demektir.

" Karmakarışık ...lar" kelimesinin tekili dır. Bakliyat, ot ve buna benzer birbirine karışık herşeye böyle denilir. Şair der ki:

"Kendisi sebebiyle görenin al dandiği bir karmakarışık rüya gibi."

"Biz böyle karışık rüyaların yorumunu bilenler değiliz." ez-Zeccâc der kî: Yani biz böyle karmakarışık rüyaların yorumunu bilemeyiz, diyerek te'vili söz konusu olmayan yorumlanamayacak şeyleri bilmediklerini söyle­diler. Yoksa onlar esasen yorum bilgisini bilmediklerini söylemiş değillerdi.

Şöyle de açıklanmıştır: Onlar "bu rüyanın" yorumunu bilemeyeceklerini söylemişlerdi,

Edğâs da bu açıklamaya göre kimisi doğru, kimisi de batıl rüyalar toplu­luğu demektir. Bundan dolayı saki: "Ben size bunun yorumunu haber ve­reyim" demişti. Böylelikle bu iş için gelenlerin o rüyayı yorumîayamayacak-ları anlaşıldı. Yoksa onlar te'vili, yorumu yapılamayan şeyleri yorumlayabi­leceklerini iddia etmediler.

Şöyle de açıklanmıştır: Onlar herhangi bir şekilde rüyayı yorumlamak mak­sadını gütmediler. Onlar bu rüya ile zihnini meşgul etmesin diye, bunu hü­kümdarın hatırından silmek istemişlerdi. Bu açıklamaya göre de onlar belli bir bilgiye sahib bulunuyorlardı, demektir.

"Rüyalar" kelimesi çoğuludur. Bu kelime ise "ha" harfi ötreli olarak uyuyanın gördüğü şeye isimdir. Bu kökten olmak üzere "ha" har­fi üstün olarak; denilir. Aynı şekilde; "Şunu gör­düm" diye (geçişli ya da harf-i cer ile geçişli) de kullanılır. Şair de der ki:

"Rüyamda gördüm onu, Rufeydaoğullan da onun yakınında idiler. O rüyamda gördüğüm hayali, sakın uzaklaşmasın!"

Bu kelimenin asıl anlamı ağır başlılık ve teenni ile hareket etmektir. Ge­lişigüzel hareket etmenin (tayş) zıttı olan, "hilm" de buradan gelmektedir. Rü­ya görmeye bu ismin veriliş sebebi, uykunun bir teenni, sükûn ve rahat za­manı olduğundan dolayıdır.[170]

2- Rüya Îlk Yorumlandığı Şekilde Mi Çıkar?

Âyet-i kerîmede: Rüya ilk yorumlandığı şekle göre çıkar, diyenlerin gö­rüşlerinin doğru olmadığına delil vardır. Çünkü önce ileri gelen kişiler "bun­lar karmakarışık rüyalardır" dedikleri halde bu gerçekleşmedi. Diğer taraf­tan Hz. Yûsuf bunu kıtlık ve bolluk yıllan diye yorumladı ve yorumladığı gi­bi çıktı.

Yine bu buyrukta rüyanın uçan bir kuşun ayağı üzerinde olduğu yorum­landı mı olduğu gibi gerçekleştiği şeklindeki kanaatin yanlışlığına da delil [171]vardır.[172]

45. O İkisinden kurtulmuş olan uzun bir süre sonra hatırladı ve de­di ki: "Ben size bunun yorumunu haber vereyim, hemen beni gönderin."

46. Yûsuf! Ey doğru sözlü! Bize söyler misin yedi semiz ineği yiyen yedi zayıf inek ile yedi yeşil başak ve diğerleri kuru olan (yedi başak) ne demektir? (Söyle) ki İnsanlara döneyim de onlar da bel­ki bilirler."

Yüce Allah'ın: "O ikisinden kurtulmuş olan" yani hükümdarın sakisi "uzun bir süre sonra" İbn Abbas ve diğerlerinden nakledildiğine göre bir müddet sonra "hatırladı." "Sayılı bir vakte kadar" (Hûd, 11/8) buyruğundaki kelime de aynı anlamda olup asıl anlamı genel olarak bir süre demektir. İbn Deresteveylı der ki: (Âyet-i kerîme'de geçeri) "ümmet (mealde: Uzun bir süre)" kelimesi "hin; bir süre" anlamında sadece muzafın lıazfedilmesi ve muzafun ileyhin onun yerine getirilmesi halinde kullanılır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya: "Bir süre geçtikten sonra hatırladı" demiş ve buna benzer tabirleri kullanmış gibidir. Ümmet esasında pek^çok insan topluluğu demektir.

el-Ahfeş der ki: Bu kelime lafız itibariyle tekildir, manası itibariyle çoğul­dur. Herbir hayvan cinsi de bir ümmettir. Hadis-i şerifte de Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Şayet köpekler ümmetlerden bir ümmet olmasalardı, on­ların öldürülmelerini emrederdim."[173]

"Hatırladı" yani Yûsuf'un ihtiyacını hatırladı ki oda: "Beni efendinin ya­nında an." (Yûsuf, 12/42) ifadesidir. en-Nehhâs der ki: İbn Abbas, İkrime ve ed-Dahhâk'ın bilinen kıraati: Uzun bir süre sonra hatırladı" şek­lînde "ümmet" kelimesinin hemzesini üstün ve "mim"i de şeddesiz olarak oku­muştur ki; bu da önceden unutmuş iken sonradan hatırladı, anlamına geiir. Şair de der ki:

"Unuttum, halbuki önceden unutmazdım, söylenen hiçbir sözü îşte zaman böyledir, diri diri toprağın altına gömer akıllan."

Şubeyi b. Azre ed-Dubaî'den de; şeklinde elif üstün, "mim" har­fi sakin ve katıksız bir he ile okuduğu nakledilmiştir. Bu da; gibidir ve her ikisi ayrı birer söyleyiştir, unutmak anlarmndadırlar. Unutmayı anlatmak için de " unuttu, unutur, unutmak" denilir. İşte; " Unuttuktan sonra hatırladı" şeklindeki kıraat te buna göredir Bunu da en-Nehhâs nakletmiştir. ise aklı başından gitmiş adarr demektir.

el-Cevherî der ki: ez-Zührî'nin hadisinde yer alan; kelimesi ise ik­rar ve itiraf etti anlamında olup, bu pek meşhur olan (çokça kullanılan) bir kelime değildir.

el-Eşheb el-Ukaylî de şeklinde ve "bir nimetten sonra" anlamın­da olmak üzere okumuştur ki; Allah ona kurtuluş nimetini ihsan ettikten son­ra hatırladı, demektir.

Diğer taraftan şöyle-denilmiştir: Bu kurtulan delikanlı, yüce Allah, Hz. Yû­suf un bir süre daha hapiste kalmasını hükme bağladığı için unuttu. Bir di­ğer görüşe göre: Bu delikanlı unutmadı, ancak hükümdarın kendisinin ve fı­rıncının hapsedilmesine sebep teşkil eden o suçlarını hatırlamasından kork­tu. İşte "hatırladı" ifadesi, hatırladı ve haber verdi, anlamındadır.

en-Nehhâs derki: " Hatırladı"nın ash şeklindedir. "Zel" har­fi mahreç itibariyle "te"ye yakındır. "zel"in "te"ye idgam edilmesi ise caiz de­ğildir. Çünkü "zel" harfi cehridir, "te" harfi ise mehmûstur. idgam edilecek olursa "zel" harfinin cehrîlik sıfatı ortadan kalkar. O;bakımdan "te" harfinin yerine cehri olan bir harf ibdâl edilmiştir, o da "dal" harfidir. "Ti" harfinden daha evla olması ise "ti" harfinin mutbak olmasıdyvBunun sonucunda bu ke­lime haline gelmiştir. Bundan sonra da "dal” harfinin rıhvet ve lîn sı­fatı dolayısı ile "zel" harfi ona îdgam edilmiştir.

Daha sonra bu genç delikanlı: "Ben size bunun yorumunu haber vere­yim" dedi. el-Hasen -bu anlamdaki buyruğu-: "Ben size bu­nun yorumunu getireyim" diye okumuş ve: O kâfir nasıl onlara yorumu ha­ber verebilirdi ki diye eklemiştir.

en-Nehhâs der ki: "Size haber vereyim" anlamındaki kıraat sahihtir ve gü­zel bir kıraattir. Yani (gidip) soracak olucsamt,ben size haber vereyim, an­lamındadır.

"Hemen beni gönderin." Bu sözleriyle hükümdara hitab etmiştir. Ancak çoğul ile tazim lafzını kullanmıştır, yahut ta hem hükümdara, hem de onun meclisinde bulunanlara hitab ettiği için çoğul kullanmıştır.

"Yûsuf!" Tekil bir nidadır. Aynı şekilde "ey doğru sözlü" yani ey çok doğ­ru kişi, demektir. "Bize söyler misin?" Bu da şu demektir: Onu gönderdiler, o da Hz. Yûsuf un yanına gelerek: Ey doğru sözlü, diye hîtab edip hüküm­darın rüyasına dair ona soru sordu.

"Ki insanlara döneyim de" yani hükümdara ve arkadaşlarına döneyim de "belki" bu rüyanın yorumunu "bilirler." Yahut "belki" senin ilim ve fazilet­teki üstün değerini "bilirler" de hapisten çıkartılırsın. Onun "insanlar" laf­zı ile yalnızca hükümdarı -onu ta'zim etmek üzere- kastetmiş olması ihtima­li de vardır.[174]

47. Dedi kt "Yedi yıl adetiniz üzere ekin. Yiyeceğiniz az bir mikta­rın dışındaki tüm biçtiklerinizi başağında bırakın."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:[175]

1- Hükümdarın Rüyası Ve Tedbir:

"Dedi ki: Yedi yıl adetiniz üzere ekin. Hükümdar ona rüyasını anlatın­ca, Hz. Yûsuf da ona rüyasını yorumlamaya başlayarak dedi ki: O gördüğün yedi semiz inek ile yedi yeşil başak, bot verimli yedi yıldır. Zayıf yedi inek ile kuru yedi başak da kurak geçecek yedi yıl demektir. "Yedi yıl adetiniz üzere ekin" peşipeşine yedi yıl ekmeye devam edin, demektir.

Buradaki: " Adetiniz üzere" mastar olmakla birlikte mastar anlamın­da değildir. "Ekin" kelimesi; "Ekin ek­mekteki adetiniz üzere yedi yıl ekmeye devam edeceksiniz" şeklindedir. Bu kelimenin hal olduğu da söylenmiştir ki bu da; "Adetiniz üzere" de­mektir. Bunun "yedi yıl"ın sıfatı olduğu da söylenmiştir.

Ebu Hatim, Ya'kub'dan hemzeyi harekeli olarak; şeklinde okuduğu­nu nakletmiştir ki, Hafs'ın Asım'dan rivayeti de böyledir ve bu İki kıraat, iki ayrı söyleyiştir.

Bunun (ikinci okuyuş şeklinin) hakkında iki açıklama yapılmıştır. Ebu Ha-tim'in görüşüne göre bu den gelmektedir. Ancak en-Nehhâs der ki: Dilbilginleri sadece kullanışını bilirler. Diğer görüşe göre elifin hareke alması boğaz harflerinden olduğundan dolayıdır. Bu açıklamayı da el-Ferrâ yapmıştır. Yine el-Ferrâ der ki: İlki üstün, ikincisi sakin olan bütün harflerin eğer ikinci harfi hemze, ne, ayn, ğayn, ha veya hı ise harekelenmesi caizdir. Bu kelimenin asıl anlamı da "adet" demektir. Şair der ki:

"Ondan önce Umel-Huveyria'ten adetin olduğu (alışageldiğin) üzere...

Âl-i İmran Sûresi'nde de (3/11- âyetin tefsirinde) bu kelimeye dair açık­lamalar geçmiş bulunmaktadır.

"Yiyeceğiniz az bir miktarın dışındaki tüm biçtiklerinizi başağında bı­rakın." Kurtlanmaması İçin ve daha uzun süre kalabilmesi için bu tedbire baş­vurulduğu söylenmiştir. Mısır'da uygulama böyledir.

"Yiyeceğiniz az bir miktarın dışında" kaydı, ihtiyaç duyacağınız kada­rını çıkartın, demektir. Bu ifadeler Hz, Yûsuf'un verdiği bir emirdir. Birinci­si ise (yedi yıl...) verdiği bir haberdir. Birinci cümlenin de -haber olduğu da­ha zahir görülmekle birlikte- emir olma ihtimali de vardır. Emir olduğu tak­dirde "ekersiniz" fiili "ekin (mealde olduğu gibi)" anlamına gelir.[176]

2- Şer’i Maslahatlar:

Bu âyet-i kerîme dini, nefsi, akh, nesebi ve mallan korumaktan ibaret olan şer'î maslahatlar görüşünde aslî bir dayanaktır. Bu hususlardan herhangi bi­risinin elde edilmesini gerçekleştiren herbir şey bir maslahattır. Bunlardan her­hangi birisini gerçekleştirmeye engel olan herbir şey de bir mefsedettir, bu mefsedetin önlenmesi ise maslahattır.

Şeriatlerden maksadın, insanlara dünyevî maslahatlarını göstermek oldu­ğunda görüş ayrılığı yoktur. Bu suretle insanlar yüce Allah'ı tanımak ve O'na ibadet etmek imkânını elde ederler. Bu ikisi ise uhrevî mutluluğa ulaştırır­lar. Yüce Allah'ın bu hususları şer'î hükümlerde göz önünde bulundurması, O'nun bir lütfü ve kullarına bir rahmetidir. Bu hususta O'nun Üzerinde bir gö­revin varlığı veya kulların bu konuda hak sahibi olmaları söz konusu değil­dir. Ehl-İ sünnetin bütün muhakkik âlimlerinin kabul ettiği görüş budur. Bu hususun geniş açıklaması fıkıh usulü kitap arındadır.[177]

48. "Sonra bunun ardından yedi kurak yıl gelecek. Saklayacağınız az bir miktarın dışında onlar için önceden biriktirdiğinizi yeyip götürecekler."

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:[178]

1- Kuraklığa Karşı Tedbir:

"Yedi kurak yıl" yani yedi kıtlık yılı "gelecek... Onlar İçin önceden bi­riktirdiğinizi'’ bu kıtlık yıllan için sakladıklarınızı "yeyip götürecekler" buy­ruğu bir mecazdır. Yani o yıllarda yemeleri uygun olan şeyleri yeyip bitire­cekler, demektir. Nitekim şu beyiti söyleyen de buna benzer bir ifade kul­lanmıştır:

"Gündüzün -ey al dalmış kişi- yanılmadır ve gaflettir, Gecen ise uykudur, helak olmak senin yakanı bırakmaz."

Bilindiği gibi gündüz yanılmaz, gece de uyumaz. Gündüzün İnsan yanı­lır ve geceleyin uyunur.

Zeyd b, Eşlem de babasından şöyle dediğini nakletmektedir: Hz. Yûsuf iki kişilik bir yemeği tek bir kişinin önüne bırakırdı. O da onun bir bölümü­nü yerdi. Nihayet bir gün aynı miktardaki yemeği bir kişinin önüne koydu­ğunda o da yemeğin tamamını yeyince, Hz. Yûsuf: İşte bu yedi kıtlık yılının ilk günüdür, dedi.

"Saklayacağınız az bir miktarın dışında" yani tohumluk olarak ekiminiz­de kullanmak üzere alıkoyacağınız az bir miktarın dışında... demektir. Çün­kü tohum olarak kullanılacak bir miktarın bırakılması ile bu temel gıda ko­runmuş olur. Ebu Ubeyde ise; elde tutacağınız... diye açıklamıştır. Katâde der ki: "Saklayacağınız" biriktireceğiniz demektir ki, anlam birdir. " " Az bir miktarın dışında" buyruğu müstesna olarak nas bedilmiştir.

Bu buyruk, ihtiyaç zamanına kadar gıda maddelerini saklamanın (ihtikâr yapmanın) caiz olduğuna [179]delildir.[180]

2- Kâfirin Gördüğü Rüyanın Hükmü:

Bu âyet-î kerîme kâfirin rüyasının doğru olabileceğine -özellikle de bir mü'min ile alakalı ise- ve gördüğüne uygun olarak gerçekleşeceği aslî bir da­yanaktır. Hele görülen bu rüya bir peygamber için belge ve rasûl için bir mu­cize, seçkin bir kul için tebliğ maksadıyla bir tasdik, yüce Allah ile kullan ara­sında vasıta olan peygamberin lehine bir delil ise...[181]

49. "Sonra bunun ardından da bir yıl gelecek ki insanlar onda yağmura kavuşturulacak ve onda sıkacaklar."

Yüce Allah'ın: "Sonra bunun ardından da bir yıl gelecek ki..." buyruğu Hz. Yûsuf un hükümdarın rüyasında yer almayan bir hususa dair verdiği ha­berlerdendir. Bu yüce Allah'ın ona verdiği gayb ilmindendi. Katâde der ki: Yüce Allah ona faziletini ortaya koymak, ilmî mevkiini ye bilgisini bildirmek kastı ile kendisine hakkında soru sormadıkları bir yılın biigisini de faziadan ona vermiş idi.

"insanlar onda yağmura kavuşturulacak" buyruğundaki; " Yağ­mura kavuşturulacak" fiili; " İmdada çağırmak, imdada yetiş-mek'den, yahut; " İmdada yetişmekken gelmektedir. "Adam imdat istedi"; " İmdat, yetişin" dedi, demektir. İsmi ise; şeklinde kullanılır. "Filan kişi benden yardım (imdat) istedi, ben de onun yardımına koştum" denilir. İsmi de; " Yardıma koşma" şeklinde gelir. Makabli (önceki harf) esreli ol­duğu için "vav" harfi "ya"ya dönüştürülmüştür, " Yağmur" demektir.

Yağmur yere yağdı, isabet etti" anlamındadır.

Allah ülkeye yağmur yağdırdı, yağdırır" denilir. (Meçhul olarak da): "Yere yağmur yağdırıldı, yağdırılır" denilir. Bu şekilde yağmur yağan yere de; denilir. Buna göre; "İnsanlara yağmur yağdırılır" anlamındadır.

"Ve onda sıkacaklar" İbn Abbas der ki: Üzümleri sıkacaklar ve yağları çı­kartılan maddelerden yağ alacaklar. Bu açıklamayı da Buhârî zikretmektedir.[182] Haccâc da, İbn Cüreyc'den şöyle dediğini rivayet eder: Üzümü sıkıp şa­rap yapacaklar, susamdan yağ, zeytinden zeytin yağı çıkaracaklardır. Şöyle de açıklanmıştır: O bu sözleriyle -çokluğunu anlatmak üzere- sütlerin sağıl­masını k'astetmiştir. Buna da bitki ve mahsullerin çoğalacağı şeklindeki ha­beri delildir. "Suçacaklar" ifadesinin; kurtulacaklar anlamına geldiği de söy lenmiştir ki, bu da kurtuluş yeri anlamını veren; dan gelir. Ebu Ubeyde der ki: Harekeli olarak; "Sığınılacak yer ve kurtulma yeri" demektir. da bu anlamdadır. Ebu Zübeyd der ki:

"Oldukça susamış halde su verecek bir kişiyi imdada çağırıyordu, fakat kimse yetişmedi onun imdadına. Halbuki o korkuya kapılmış olanın kurtarıcı sığınağı idi."

Aynı şekilde; "Filana sığındım" anlamındadır. Ebu'l-Ğavs der ki: "Sdtacaklar"ın buradaki anlamı mahsûl ve ürün elde edecek­ler demektir. Bu kelime ise; üzüm sıkmak demek olan;den gel­mektedir. " Malını elinden çıkarttırdım" manasınadır.

İsa "te" harfini ötrftti, "sad" harfini de üstün olarak; diye okumuş olup size yağmur yağdırılacak anlamındadır ve bu da yüce Allah'ın: "Ve Biz sıkıştırıcılardan şarıl şarıl bir su indir­dik." (en-Nebe', 78/14) buyruğundan gelmektedir. Aynı şekilde diye "te" harfi ötreli, "sad" harfi esreli okuyuşun -böyle okuyanların kıraati­ne göre- anlamı da böyledir.[183]

50. Hükümdar dedi ki: "Onu bana getirin." Bunun üzerine elçi ya­nına gelince, dedi ki: "Efendine dön de o ellerini kesen kadın­ların hali ne idi? diye sor. Şüphe yok ki benim Rabbim onların hilelerini çok iyi bilendir.”