Lokman (A)'In Şahsiyeti 5

Ma'rufu Emretmek, Münkeri Nehyetmek. 5

Şükretmek. 6

Babalarına Karşı Çocukların Görev Sınırları 7

Şirki, Büyük Zulümle Tanımlama. 7

Annenin Özellikle Zikredilmesi 7

Ataları Taklit Üzerine. 8

İnsan Aktivitesine Teşvik. 9

Allah'ın İlmi Hakındaki Tartışma. 10

LOKMAN SÛRESİ

Kur'an'daki Sırası : 31

Nüzul Sırası ; 57

Ayet Sayısı ; 34

İndiği Dönem : Mekke

Sûrenin Tanıtımı

Bu süre, İhsan sahibi mü'minler için bir uyarma, müsîekbir ve zorba kafirler için ise bir korkutmadır. Kafirlerin bazı sözlerini hikaye ederken onlara verilen kesin cevapları içerir. Lokman (a)'ın hikmetine; oğluna söylediği bazı nasihatlara güzel ahlâk ve prensiblere teşvik ve örnek verme yoluyla işaret eder. Anne ve babaya itaat ve Allah'ın büyüklüğü, O'nun insanlar üzerindeki sayısız nimetlerine değinme düzeyinde ise bir hatırlatmadır. Fırsatları kaybetmeme, davete icabet hususunda bir teşvik vardır. Müşriklerin, bâtıl olmasına rağmen atalarının anane ve göreneklerine sıkı sıkıya sarılmalarına bir kınamadır.

Sûrenin üslubu ve bölümleri arasındaki bağlantıları, onun bir defada yahut ardarda bölümler halinde indiği sözünü bize söyletmektedir.

Bizim baz aldığımız Mushaf'ın rivayetine göre 27. ve 29. ayetleri Medeni'dir. Ancak bu rivayet, ayetlerin uyumluluğu, kendinden önceki ve sonraki ayetlerle ilişkisi karşısında tutarlı değildir. [1]

Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla.

1- Elif, Lâm, Mim.

2- İşte bunlar hikmetli Kitab'ın ayetleridir.

3- Muhsinler[2] için bir hidayet, bir rahmet (olarak indiril-miş£İr)tir.

4- Onlar ki, namazı ikame (gereği üzere} ederek kılarlar, zekâtı verirler. Ve onlar âhirete de kesin olarak İnanırlar.

5- İşte onlar, Rab'lerinden bir hidâyet üzerindedirler ve felah bulanlar da onlardır.

Sûrenin, "Elif, Lâm, Mim" harfleriyle başlaması, zihinleri ve dikkatleri ondan sonra gelecek ayetlere çekmek içindir. Bundan sonra ise uyarma işareti gelerek, üslubu, hedefleri ve nasihatlan ile rahmet ve hidayet dolu muhkem Kitab'ın ayetlerine değinmektedir. Güzel niyetleri ve amelleriyle namazı ikame etmek, zekâtı vermek, ahiret hayatı gerçeğine ve Allah'ın orada vaadettiğine yakini imanla inananlar için, bu ayetler bîr hidayet ve rahmettir.

İşte bu kimseler Allah'ın hidayeti üzerine olanlardır. Kazanan ve imtihanı başarıyla verenlerdir. Akla ilk gelen beşinci ayetin akışı dördüncü ayetle birlikte üç sıfatı gerçekleştiren kimselerin durumunu belirttiğidir. Aynı zamanda bu sıfatları gerçekleştirmeye teşviki de içermektedir. Üç ayetin ruhu ve içeriği şudur: Kitab'ın ayetlerinden faydalanan kimseler varsa onlar için hidayet ve rahmet vardır. Onlar ki, hayrın, hidayetin ve hakkın gerçekleşmesini isteyen iyi ruhlu, sağlam kimselerdir. [3]

"El-Muhsinun" Kavramı

Bu kelime, başta salih müminleri uyarırken, onları Övmede, Allah'ın onlara sevgisinde, korumasında büyük mükafaat vaadindeki tasdiklerde tekrarlanır. [4]

Ayetlerde Ortaya Konulanlar

1- "Hayır, kim işini güzel yaparak özünü (kendini) Allah'a teslim ederse, onun mü-kâfaatı, Rabbi'nin yanındadır. Onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir." (Bakara, 112)

2- "(Mallarınızı) Allah yolunda harcayın, kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın. İyilik edin. Doğrusu Allah muhsinleri sever."(Bakara, 195)

3- "Bu sözlerinden dolayı Allah onlara, altlarından ırmaklar akan, içinde ebedi kalacakları cennetler verdi. Muhsinlerin mükâfatı işte budur! "(Maide, 85)

4- "Yeryüzünün düzene konulmasından sonra bozgunculuk yapmayın, korkarak ve umarak O'na dua edin. Doğrusu Allah'ın rahmeti, muhsinlere yakındır." (A'raf, 56)

5- "Çünkü Allah, takva sahibi olanlarla ve iyilik edenlerle beraberdir." (Nahl, 128)

6- "Onların ne etleri ne de kanları Allah'a ulaşmaz. Fakat sizin takvanız (sizi, Allah'ın buyruklarını tutmaya zorlayan saygınız) O'na ulaşır. Allah onları size böyle boyun eğdirdi ki, sizi doğru yola ilettiği için O'nun büyüklüğünü anasınız. (Ey Muham-med), muhsinleri müjdele" (Hac, 37)

7- "Ama bizim uğrumuzda cihad edenleri, elbette yollarımıza iletiriz. Şüphesiz ki Allah, ihsan edenlerle beraberdir." (Ankebut, 69)

8- "Çünkü onlar bundan önce ihsanda bulunurlardı. Gece boyunca da pek az uyurlardı. Onlar, seher vakitlerinde isiğfar ederlerdi. Onların mallarında dilenip isteyen (ve iffetinden dolayı istemeyip de) yoksul olan için de bir hak vardı" (Zâriyat, 16-19)

Bu anlatımda ilk kastedilen, dar sınırlar İçerisinde emir ve yasaklan ifa etmekle yetinmeyen, bilakis en geniş ve kapsamlı sınırlarda bunu yapmak için bütün gücünü harcayanların niteliğidir. Bunlar Allah'ın rızasını kazanmak için bütün zorluklara katlanır, işkencelere tahammül ederler. Bu durum ibadetlerle de, insanlık ve sosyal işlerle de ilgilidir.

İşte böylece, Allah'ın yardımıyla, Kur'an'ın müslümani piskolojik ve ahlâki olgunluğa ve faziletlerin zirvesine çıkarmasının hikmeti ortaya çıkar. [5]

6- İnsanlardan öyleleri vardır ki. hiç bir bilgiye dayanmak-sızın, Allah'ın yolundan saptırmak için sözün "boş ve amaçsız olanını '[6] satın almaktadırlar ve onu bir eğlence konusu edinmektedirler. İşte, onlar İçin aşağılatıcı bir azab vardır.

7- Una ayetlerimiz okunduğunda, sanki onları ışıtmıyor-muş ve kulaklarında bir ağırlık varmış gibi[7], büyüklük taslayarak (müstekbirce) sırtını çevirir. Artık sen onu acıklı bir azapla müjdele.

8- (Ancak) Gerçekten iman edip salih amellerde bulunanlar için nimetlerle donatılmış cennetler vardır.

9- Orada ebedi kalacaklardır. (Bu) Allah'ın gerçek va'didir. O, Aziz (üstün ve güçlü olan)dır. Hakim (hüküm ve hikmet sahîbijdir.

10- O, gökleri direksiz[8] yaratmıştır, bunu görmektesiniz. Yeryüzünde de, sizi sarsıntıya uğratır'[9] diye sarsılmaz dağlar bıraktı ve orada her canlıdan'[10] türetip yayıverdi. Biz gökten su indirdik, böylelikle orada (her güzel) olan çift-ten[11] bir bitki bitirdik.

11- İşte bunlar, Allah'ın yarattıklarıdır. Gösterin bana, O'n-dan başkaları(tanrılarıniz) ne yarattı? Doğrusu o zalimler açık bir sapıklık İçindedirler.

Ayetlerde insanlardan bir grubu Allah'ın yolundan saptırmak için bâtıl sözlere sarılanlara ve onları biliçsizce dinleyenlere bir kınama vardır. Ki bu insanlar, Allah'ın ayetleri okununca büyüklük taslayarak yüz çevirirler. Sanki onlar bu ayetleri işitmemiş ya da kulaklarında işitmeyi engelleyen bir tıpa varmış gibi bir tavır takınırlar. Allah Rasulü (s)nün bu insanları korkutmakla, onlara Allah'ın acıklı, aşağılayıcı bir azapla müjdelemesi emrediliyor. Bu gurubun karşısında ise iman edenler ve salih amel işleyenler vardır. Onlara Allah Naim cennetlerini gerçek bir sözle va'delmiştir. Va'dini gerçekleştirme de O, Aziz'dir, Kadir'dir. O Hakim'dir; çünkü her şeyi yerli yerine koymada hikmet sahibidir.

O'nun göz alıcı ayetlerinden biri de, gökleri yaratması, direksiz havada tutmasıdır. Yeryüzünün üstünde dağlan oturtmasıdır. İnsanların altlarında bulunanların hareket etmesini engellemek, onların üzerine yıkılmamasını sağlamak için bunu yapmasıdır. Yeryüzünde bütün canlı çeşitlerini bitirmesidir. Gökyüzünden yağmuru indirmesi ve bitki türlerinden her türü bitirmesidir.

Ayetler dinleyenlerine meydan okuyarak ve şöyle seslenerek bitiyor: İşte bunlar Allah'ın sanatım gösterdiği, yaratüği şeylerdir. İnsanların ibadet ederek ve yönelerek Allah'a şirk koştukları ilahların yarattıkları nelerdir? Sonra Allah'tan başkasına çağıran zalimlerin bu yaptıklarının apaçık bir sapıklık olduğunu ve gerçek sapıklığın bu olduğunu açıklıyor.

Bazı müfessirler ilk ayetin, Fars ülkesine gidip gelen Nadir bin Haris'i kastettiğini rivayet ederler, Bu şahıs insanlara şöyle der: "Muhammed size Semud ve Ad hakkında konuşuyor, ben de size Rustom ve İsfendiyar hakkında anlatabilirim. Benim konuşmam onun konuşmasından daha çekicidir[12]. Bazıları ise "Lehvül-hadis" (gerçeği unutturan bâtıl söz) cümlesinin, müzik ve müzisyenleri, şarkıcıları dinlemeyi kastettiğini söyler. Ayet kafirlerin Kur'an-ı dinlemek yerine müzik meclislerini tercih edişlerini kınamaktadır. Bu münasebetle, müzik dinlemeyi yasaklayan bazı nebevi hadisler rivayet edilir[13].

ilk ayetin müziğe dalanları kınamak için indiği anlaşılıyor. Ayetler arasındaki uyumluluğun tam olduğu gözleniyor. Bu uyumluluk, ayetlerin içeriği ve ruhunun; bazı kafirlerin Allah'ın ayetlerine karşı tavırlarını, yüz çevirişlerini, büyüklük taslamalarını,

alay ve hafife alma ile karşılamalarını, saptırmalarını anlatma yolunda olduğunu ilham ediyor. Sûredeki ilk ayetlerin bu tavrı anlatmak için ön giriş veya yönlendirilmiş bir tavır olma ihtimalini getiriyor. Bundan önceki sûrelerdekİ bunun benzeri anlatımın siyakında Allah Rasulü (s) ile özellikle müşrikler arasındaki seçkinlerle yapılan çekişme ve tartışmalarda tekrarlanıyor.

Ayetlerin üslubu, hayvan, bitki, yer ve göklerin yaratılmasındaki Allah'ın ayetlerine yönlendirmeyi içermekledir. Sanatsal sonuçları kastetmeksizin genel bir şekilde insanların zihinlerinde yer eden, gözleriyle gördükleri evrenle ilintilidir. Çünkü sanatsal İnceliği anlatmak, buna benzer münasebetlerde de uyardığımız gibi Kur'ani hedefin dışına çıkar. Ancak burada istenen bu amaç üzerinde durmasıdır. O da, ayetlerin meydan okuması, uyarması ile birlikte güçlü ve güzel olmasıdır. [14]

12- Biz Lokrnan'a "Allah'a şükret" diye hikmet[15] verdik, kim şükrederse kendisi İçin şükreder; kim nankörlük ederse bilsin ki, şüphesiz Allah Gani (hiç kimseye ve hiç bir şeye muhtaç olmayanjdır. Hamid (hamd da yalnızca O'na ait)dir.

13- Hani Lokman oğluna-öğüt vererek- demişti ki: "Ey oğlum, Allah'a şirk koşma. Hiç şüphe yok ki şirk gerçekten büyük bir zulümdür."

14- Biz insana anne ve babasına (iyilikte davranmasını) tavsiye ettik. Annesi onu zayıflık üstüne zayıflık'[16] çekerek (karnında) taşımıştır. Onun sütten kesilmesi de İki yıl[17] içinde olmuştur. (Bunların hepsi güç şeylerdir, onun için biz insana): "Hem bana, hem de anne ve babana şükret, dönüş yalnız banadır." (Araplar iki yıl emzirmeyi daha uygun görüyorlardı. Bakara Sûresinin 233. ayetinde bu daha açık bir şekilde dile getiriliyor: "Anneler, çocuklarını emzirmeyi tamamlamak isteyen kimse için tam iki yıl emzirir-ler.")

15- Bununla birlikte, onların ikisi (annen ve baban) hakkında bir bilgin olmayan şeyi b.ma ortak koşman için, sana karşı çaba harcayarak olurlaı.ıa[18] bu durumda onlara İtaat etme ve dünya (hayatın)da onlarla iyilikle (ma'ruf üzere) sahiplen'[19] (onlarla geçin) ve bana gönülden katık-sız olarak yönelenin[20]' yoluna tâbi ol. Sonra dönüsünüz banadır, böylece ben de size yapmakta olduklarınızı haber vereceğim.

16- (Lokman dedi ki}: "Ey oğlum, yaptığın iş gerçekten bir harda! tanesi ağırlığında olsa da (bu) ister bir kaya parçasından ya da göklerde veya yer(in derinliklerinde) de bulunsa bile, Allah onu getirir (açığa çıkarır). Hiç şüphesiz Allah, Latiftir (O'nun bilgisi her gizli ve ince şeye ulaşır). O (her şeyden) haberdardır.

17- Ey oğlum, namazı ikame et, iyiliği[21]' emret, kötülükten'[22] sakındır; sana isabet edene sabret. Çünkü bunlar, az-medİlmesi gereken işlerdendir.

18- İnsanlara yanağını çevirip (büyüklenme)'[23] ve yeryüzünde böbürlenerek'[24] yürüme. Zira Allah, her büyüklük taslayıp[25] böbürleneni'[26] sevmez.

19- Yürüyüşünde orta ve kibirsiz bir yolu tut[27]', sesini hafifleterek alçalt[28]'. Çünkü seslerin en çirkini'[29]' eşeklerin sesidir.

Ayetler, Lokman'm hikmetine ve oğluna yaptığı nasihatlara işareti içermektedir. Ve Allah'ın Lokman'a hikmeti verdiğini ve bunun gereği olarak da şükretmesinin farz kıldığını zikretmektedir. Lokman(a)'ın oğluna karşı tutumu, nasihat edenin tavrıdır. Allah'a şirk koşmaktan nehyederken, onu büyük bir zulüm olarak nitelendirir. Allah'ın azameti ve kudretinin bazı görüntülerine dikkat çekerek, O'nun yalnızca ibadet ve boyun eğmeye layık olduğuna delil getirir. Bir hardal tanesinin, bir kayanın içinde yada gök ve yerin herhangi bir yerinde bulunması Allah'ın ilmiyle kuşatılmıştır ve onun üzerindeki kesin kontrolü vardır. Oğluna namazı Allah için ikame etmesini, marufu emretmesini, münkerden yasaklamasını, zorluk ve musibet anlannda çözülmemesini, sabretmesini emreder.

Bu konuda nefis, ahlâk ve azimet açısından güçlü olunmasının önemini oğluna açıklar. Kibirli, zalim ve zengin olarak görünmesini, büyüklenmesini sakındırır. İnsanlarla ilişkisinde konuşmasına, yaşantısına, yürüyüşüne dikkat etmesine, güzel ahlâk, tevazıû ve itidalli davranmasına teşvik eder.

Lokman (a) vaazında şu hikmetli sözlerini serpiştirir. Bunlardan bazısı Lokman (a) lisanıyla hikaye edilirken, bazısı da Kur'an'ın direkt onaylamasıdır.

1- Allah Subhanehu şu insanlann kendisine şükretmelerinden müstağnidir. Ve yine O'na inkarcıların şükretmemesi zarar vermez. Şükreden kendisi faydalanır. İnkar eden kendine zarar verir. Allah varlığının zâtına hamd edilmesini farz kılmıştır. İnsanlar ister O'na hamd etsin ya da hamd etmesinler, ister O'nu tanısınlar, isterse inkar etsinler far-ketmez.

2- Allah insana ana-babasına ihsanda bulunmasını, onlara şükretmesini farz kıldı. Özellikle annesi ondan hamile kaldı, bu uğurda çok zorluk çekti, sonra onu iki yıl emzirmesi için çaba gösterdi, meşakkatlere katlandı. Bundan sonrasında ise daha da büyük zorluklan üstlendi. Fakat anne ve babaya şükrün farzlığı, Allah'a şirk koşmada o ikisine itaat etmeyi caiz görmez. O ikisinin ondan bunu yapmasını istemeleri, buna zorlamaları durumunda onlara ilaat edilmemelidir. Bu konumda bulunan bir kimse, anne ve babasına dünya işlerinde güzel ve ma'rufla muamele etmeye, diğer taraftan din işlerinde, Allah'ın hidayetine ulaşmaları için gayret sarfetmeye çalışmalıdır. Bütün insanların dönüşü Allah'adır, O onlardan kimin ne yaptığını bildirecek, ameline göre de hüküm verecektir.

3- Allah, güçleri ve kendileriyle övünen, böbürlenen gururlanan ve insanlara büyüklük taslayanları sevmez.

4- Sesi yükseltmenin ve bağırmanın herhangi bir meziyeti, Övgüye layık yönü yoktur. Çünkü sesi en yüksek ve çirkin çıkan canlı, eşektir.

Ayetlerin ruhu ve içeriği darb-ı mesel vermek, ayrıntıları anlatmak yoluyla geldiğini ilham etmektedir. Kendinden önceki ayetlerle bağlantısı kesik değildir. Bundan önceki ayetlerin içeriği, kafirlere Allah'ın ayetleri okunduğu ve O'nun yoluna çağrıldığı zaman, engellemek, böbürlenmek ve büyüklenmek tavırlarının anlatımını kapsamaktadır. Bu ayetler ise böylesine bir ahlâkı kınama, Allah'ın hidayetiyle hidayete ermiş, O'nun yolunda yürüyen, hakim bir peygamberin diliyle şirki yermeyi içerir. Geçen ayetlerde müşrikler ve zalimler vasıflandırılırken, bu ayetler ise şirki büyük bir zulüm olarak tanımlar. Her iki grub arasında bir bağlantı ve bir siyak vardır. [30]

Lokman (A)'In Şahsiyeti

Lokman (a)'ın şahsiyeti hakkındaki sözler değişiktir. Bir görüşe göre salih, hakim Habeşistanlı bir kuldur. Diğer bir görüşe göre de peygamberdir. Bir söze göre de îsrailo-ğullarınm kadılarından bir kadıdır. Bir rivayete göre ise İbrahim (a)'in kardeşinin torunu İbn Baura bin Nahur bin Tarh'tır. Nevbe yada Mısır kölelerinden ayaklan nasırla parçalanmış İri dudaklı zenci bir köledir. Bütün bu sözlerin doğruluğu incelenmemiştir[31].

Durum ne olursa olsun ayetlerin ruhu, Lokman adının dinleyenlere yabancı olmadığını, Arapça'ya ve Araplara garip gelmediğini ilham ediyor. Biz, bu kelimenin Arapça "Lakime" kelimesinden türemiş olduğunu tercih ediyoruz. Bu ikisi de Arapça isimlere delalet etmektedir. Rivayetler Allah Rasulü'nün Mekke'de bedevi liderlerden Suveyd bin es-Samit'Ie karşılaştığını ve onu İslâm'a davet ettiğini zikreder. Ona şöyle dedi: "Belki de sen, Lokman (a)'m davasına davet etmektesin. Onun (Lokman) levhası bende var", sonra ondan okudu. Peygamberimiz (s) ona şöyle buyurdu. Bu güzel ancak benden Allah'ın kelamını dinle, o daha güzeldir"[32].

Eğer rivayet doğru ise akla ilk gelen Lokman'm levhası Arap diliyle yazılmasıdır. Miifessirler siyer ve haber alimlerine dayanarak Lokman (a)'ın bazı sözlerini, nüktelerini, karşılaştığı rabbani imtihanlarını zikrederler[33]. O'nu zikrederken fazlalık ve farklilıklar bulunmakla birlikte, Lokman isminin ve haberlerinin Hz. Muhammed'in yaşadığı toplumda kullanıldığına delildir. Onun hakkında Kur'an-ı Kerim'in getirdikleri ile Arapların onun hikmeti ve şahsiyetini bilmeleri uyum gösterir.

Lokman (a), oğluna yaptığı nasihatların, ayet ve üslubunun içerdiği prensiplerin güçlü, yöntemin güzel ve çarpıcı olmasından dolayı nitelikli bir anlatımı vardır. İster bu kibir ve böbürlenmeden, dili tasallut etmeden nefret ettirmek, ister ma'rufu emretmek, münkeri nehyetmek, musibetlere yenilmeden sabretmeye teşvik etmek şeklinde olsun, değişmez. Çünkü Kur'an'ın öğreti ve prensibleri geneldir, müslümanlara sosyal ve şahsi ahlak düzeyinde yönelir. Kur'an'da hikmetli nasihatlar olarak zikredilse de Kur'an'ın genel prensipleriyle uyumludur. [34]

Ma'rufu Emretmek, Münkeri Nehyetmek

A'raf Sûresinde "Ma'rufu emretmek, münkeri neyhetmek" cümlesi Peygamberimizin (s) getirdiği prensiblerden bir prensib olarak zikredilir. Lokman (a)'ın diliyle oğluna bir nasihat şeklinde zikredilirse de, burada bu cümle bir davet olarak gelmektedir. Kur'an'da bundan sonra birçok defa bunu emretmek şeklinde zikredilir. Örneğin Al-i İmran Sûresinin 104. ayeti "İçinizden hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten men' e-den bir topluluk olsun; işte onlar felaha erenlerdir"; ya damü'minleri uyarma şeklinde zikredilir. Çünkü onlar bunu yapmaktadırlar. Örneğin Al-i İmran Sûresinin 110. ayeti: "Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmet oldunuz, iyiliği emreder, kötülükten men'edersiniz ve Allah'a inanırsınız". Tevbe Sûresinin 71. ayetinde "İnanan erkekler ve inanan kadınlar, birbirlerinin velisidirler" buyurulur.

"iyiliği emrederler, kötülükten men ederler, namazı ikame ederler, zekatı verirler, Allah'a ve Rasulüne itaat ederler. İşte onlara Allah rahmet edecektir. Allah Azizdir. Hakim'dir". Veyahut Allah'ın müminleri yeryüzüne mirasçı kıldığı zaman onlann tavrı şeklinde zikredilir. Hac sûresinin 41. ayetini buna örnek verebilir. "Onlar ki, yeryüzünde kendilerini yerleşik kılıp iktidar sahibi kılarsak, namazı ikame ederler, zekâtı verirler, iyiliği emrederler, kötülüğü men'ederler. Bütün işlerin sonu Allah'a aittir."

Burada şu noktalar ortaya çıkmaktadır:

Bir: iyiliği emretmek, kötülüğü men'etmek Kur'an'ın müslümanlar üzerine her şart ve mekanda farz ve hüküm koyduğu prensiblerindendir.

iki: Her ikisinin de sadık müslümanlarm edindiği sıfat ve özelliklerdir. Ya da sadık islam ve imanlarından kaynaklanarak davranışlarında görünen, heybet ve güzellik veren bir durumdur.

Tirmizî ve Taberani'nin Peygamberimiz (s)'den tahriç ettiği bir hadisi şerifte "Nefsimin akibeti elinde olana and olsun ki, ma'rufu kesin emredeceksiniz, münkeri, kesin men'edeceksiniz ya da Allah'ın size bir cezayı göndermesine az kalır sonra O'na yalvarırsınız da duanıza icabet etmez."[35] Bu rivayette bu farzı başka üslupla pekiştirme, bunda ihmallik gösterilirse müslümanlara bir korkutma vardır.Her İki kelime geneldir.

Ma'ruf: Kur'an ve sünnet'te gelen emirler, toplumda bilinen her hayır, adalet, hak, salih, faydalı, güzel, izzet gibi durumların kendisidir.

Münker: Kur'an ve sünnet'te gelen nehyler, toplumda bilinen her şer, zulüm, bâtıl, fasid, zararlı, kötü, aşağılık gibi durumların kendisidir. Bu söylenenlere binaen şunu diyebiliriz. "Ma'rufu emretmek, münkeri men'etmek" prensibi, Kur'an'ın sosyal prensib-lerinden en güzelidir. Bununla toplum ıslah edilir ve saadet bulur, onda hak, hayır ve adalet ruhu yerleştirilir; sapıklık, eğrilik, fesad ve kural dişilik düzeltilir.

Her iki kelime genelde büyük ve hikmetli bir durumu içermektedir. Kur'an ve Sünnet'te açık bir nass olmadığı zaman, her şart ve mekanda hayır, adalet, kurtuluş, şerr, zulüm ve fesad olacak değişim ve gelişme ihtimalleri ve bütün şartlar için, bu prensib geçerlidir. İşte bu Kur'an öğretilerini ebedileştiren Özelliklerden biridir.

Müslümanların toplumdaki değişik kariyerlerine rağmen hepsi için bu farzın ilk anda kapsayıcı olduğunu anlıyoruz. Toplum ve cemaatlerin hayatı ile bağlantılı genel durumlara gelince bunu başarmak ancak toplulukların, cemaatlerin dayanışmasıyla mümkündür. Her zaman gerekli olanla olmayanı, caiz olanla olmayanı iyi değerlendirmeye ihtiyaç vardır. Sonra görevi güzel araştırma ve bu yolda yürüme ihtiyacı doğar. Ma'rufu emretmek, münkeri men'etmek görevi, sosyal örgütlerle, topluluklara düşmektedir. Otorite, uygulama ve güç durumlarına gelince, bu görev elinde otorite bulunanlara düşmektedir. Böylece yeryüzünde anarşi, başıboşluk, abes şeylerle bozgunculuğu önler yada insanları faydalı işlere yönlendirerek genel maslahatı sağlamış olur. Ahlâki durumlara gelince, doğruluk, hak, gelenek, fayda, hayır, yanlış, bâtıl, zarar ve şerr yönleri gizleneme-yen açık ahlakî değerlerin, fertler tarafından bozguncu ve anarşik bir şekilde yerine getirilmeleri doğru değildir. Çoğu fertler genel adab-ı muaşeret ile ilgili görevler ile; sapıklıklar karşısındaki görevlerini ihmal ederler. Bu sapık hareketlerin yaygınlaşmasını sağlar. Bu sapma karşısında otorite ve toplulukların da tutarsızlığı sözkonusu olabilir. Bu durumda görevi üstlenecek güçlü fertlerin bulunması şüphe götürmez. Bunlarda görevlerini yapmazlarsa günahkâr olurlar. [36]

Şükretmek

"Biz Lokman'a "Allah'a şükret" diye hikmet (Geniş akıl, uzak bakış ve idrak, güzel düzenleme) verdik, kim şükrederse kendisi için şükreder; kim nankörlük ederse bilsin ki, şüphesiz Allah, Gani'dir. Hamid'dir" ayetinin içerdiği "şükretmek" konusunu yorumlama ve hatırlatma ihtiyacı vardır. Mckkİ ve Medeni sûrelerde çoğu ayetlerde Allah'a şükretme durumu değişik şekillerde zikredilir. Ona teşvik edilir. Şükredenlere Allah'ın nimetini artırma va'di vardır. Dua edeni şükründe başarılı kılması için Allah'a yalvanlır. Şükretmemenin ise, Allah'a ve faziletine karşı gelmek ve O'nu inkar etmenin simgesi olduğu açıklanır. Allah kendisine şükredene şükreder ve ona nimetini, gözetimini fazlalaştırır. En güzel bir şekilde onu mükafatlandırdığının isbatı vardır. Allah kendini çoğu ayetlerde "eş-Şekur" olarak adlandırır. Bununla ilgili çoğu ayetlerde zikredilir. Örneğin Bakara Sûresinin 172. ayeti "Ey iman edenler, size verdiğimiz azıkların iyilerinden yeyin, Allah'a ibadet ediyorsanız, O'na şükredin." Ve yine Bakara 185. ayeti "Size doğru yolu gösterdiğinden dolayı Allah'ı tekbir etmenizi ister. Umulur ki şükredersiniz." Al-i İmran Sûresinin 145. ayeti "Allah'ın izni olmadan hiçbir kişi ölemez. (Ölüm), belirli bir süreye göre yazılmıştır. Kim dünya (menfaatini) sevabını isterse, kendisine ondan veririz, şükredenleri mükafatlandıracağız." İbrahim Sûresi 7. ayeti "Ve Rabbi'niz size şöyle bildirmişti: Andolsun şükrederseniz elbette size daha fazla veririm ve eğer nankörlük ederseniz azabım pek çetindir." ez-Zumer Sûresi 7. ayeti "Eğer nankörlük ederseniz, şüphesiz Allah, siz(in imamnız)a muhtaç değildir. Fakat kullan için küfre razı olmaz. Ve eğer şükrederseniz sizin için ona razı olur." Tegabun Sûresi 17. ayeti "Eğer Allah'a güzel borç verirseniz, Allah onu size kat kat yapar ve sizi bağışlar. Allah şekur (karşılık veren) dur, Halim (hoşgörülü)dir." Bunlar Kur'an'ın, Allah'a şükretme konusuna verdiği Öneme delildir.

Şükür kelimesi, Şeyh Mustafa el-Merağı'nin dediği gibi kapsamlı kelimelerdendir. Her hayır onunla düzene girer; kalbinin, beynin, bedeninin bütünüyle ıslahını kapsar. Allah'ın bir lutfu olarak kalbi şahid olmayan kimse şükreden biri değildir. Rabbini övmeyen, diliyle O'nu hamdetmeyen, bâtılın içinde bulunan, dilini boş sözle hakikatten saptıran, bâtıl sözlerle dolduran kimse şükreden biri değildir. Allah'ın kendisine verdiği malı O'na itaat etmede, hayır ve ihsan yolunda harcamada yardımcı olacakken, bu yolda cimrilik eden ya da Allah'a isyan edecek işlerde harcayan şükreden kimse değildir, Şükretmek sahibine faydası ulaşan, Allah'ın muthaç olmadığı bir boyuttur. O, nefisleri temizler, Allah'a yaklaştırır, O'nun iadesi ile salih yönde, meşru yolla nimetleri infak eder. Allah'a umut ve rica ile yönelmeyle, O'nun iyi mükafat ve koruması konusundaki va'di gerçekleşir[37].[38]

Babalarına Karşı Çocukların Görev Sınırları

14. ve 15. ayetlerin hükümleri, Lokman (a)'m nasihatlarının hikayesine ilhamda bulunsa da biraz daha parantez içinde vurgulardır. Aynı zamanda bu nasihatlerle, bu iki ayetin içeriği arasında bir münasebet vardır. Tefsiri yapılan En'am ve İsra Sûrelerinde gelen ayetler de, anne ve babaya iyilik yapmayı, muamelelerinde ihsanda bulunmayı, rahmet kanatlarını germeyi kesin ve farz olarak vermektedir. Burada İse zikredilen iki ayet, Allah'ın çocuklara babalarına ihsanda bulunmayı, onlara şükretmeyi tavsiye etmektedir. Ve yine O, onlara itaati, Allah'a olan itaatleri, İmanları ihlaslan ile sınırlamaktadır. Anne ve baba yada ikisinden biri çocuklarını Allah'a ortak koşmaya çağırırlarsa, onlara itaat edilemez. Kendinin yapacağı tek şey kalır ki, dünya hayatında o ikisine ihsanla muamelede bulunmaktır. Sonra Allah'ın yoluna tabi olmak, ona çağıranlarla ve yürüyenlerle birlikte olmak gerekir. İşte böylece Kur'an-ı celil tarafından bir prensip verilmektedir. Bu prensip de, itaat gereken kimseye itaat etmek, bu kişinin de hak ve ma'ruf sınırlarını aşmamasını sağlamaktadır. Ayrıca günah, bâtıl ve isyan durumlarında herhangi bir kimseye itaat edilmez.

Rivayetler her iki ayetin de, Sa'd bin Ebi Vakkas ve annesi hakkında indiğini zikrederler[39]. Sa'd, Kureyş gençlerinden iman edenlerle birlikte gençliğinde iman eder. Annesi onu İslam'dan döndürmek için uğraşmaya başlar. Onu açlık grevi yapmakla tehdid eder. Bu durum onda piskolojik bir krize dönüşmeye başlar. Allah bu iki ayeti indirerek anne babaya itaati ve onlara ihsanı, O'na şirk koşmama ve ihlash olma sınırları içerisinde farz olduğunu emreder. Her iki ayetin içeriği ve siyakın münasebeti, rivayeti doğrulamaktadır. Ya da her ikisinin içeriği hatırlatma ve açıklama yoluyla, müşriklerden bir anne yada baba ile mü'min çocuğu arasında geçen çekişmeye Örnek bir tutum olarak işaret eder. Bu tutum Ankebut Sûresinde de şu ayetle tekrarlanmaktadır. "Biz insana, ana bahasına iyilik etmeyi tavsiye ettik. Eğer onlar seni, (gerçekliği) hakkında hiçbir bilgin olmayan bir şeyi hana ortak koşman için zorlarlarsa (hu hususta) onlara itaat etme. Dönüşünüz banadır. O zaman size yaptıklarınızı haber veririm" (Ankebut, 8). Bu ayet bizi, problemin sadece Sad'in hiddeti ile şahsından üreyen bir problem olmadığını, birçok şahsın aynı probleme maruz kaldığını söylemeye götürmektedir. Siyer rivayetleri[40] bunu açıklığa kavuştururlar. Muhammedi risalete babalarının kufr ve şirk üzere kalmalarına rağmen inanan Kureyş'in bir çok genç ve delikanlılarını zikretmektedir. Bu kimseler babalarının işkence ve baskılarına maruz kaldılar. Bunun sonucu olarak Habeşistan'a hicret ettiler. Buna örnek olarak Halid bin Said bin As ve hanımı Emine bintu Halef, onun kardeşi ve hanımı Fatma bintu Safvan, Esved bin Nevfcl bin Huveylid, Amir bin Ebi Vakkas, Matlab bin Avl've Hamını Remle bintu Ebi Avf, Ubeydullah bin Cahş ve hanımı Remle bintu Ebi Süfyan, Osman bin Rebia, Muamer bin Abdullah, Malik bin Rabia, İbn Kays bin Abduşems ve hanımı Amrah, Yezid bin Zumah bin Esved ve başkaları verilebilir. Allah onlardan razı olsun.

Sa'd hakkında şu rivayet edilir[41]: "Annesi oğluna dönmesi için ısrarını artırınca ona şöyle der; 'Yemek yemeyeceğim, tâ ki helâk oluncaya kadar. İnsanlar da seni kınasın'.

Oda annesine şöyle karşılık verir. Ey Anacığım, Allah'a yemin ederim ki, yüz canım olsa ve bunlar teker teker bedenimden çıksa, ben dinimi terketmeyeceğim". Bu konu ile ilgili Nebevi siret sayfalarında güzel tablolar vardır.

İman eden gençler ilk anda kendilerini zor durumda buldular. Çünkü îsra ve En'anı sû releri ndeki ayetler, anne ve babalarına kesin iyilik ve ihsanda bulunmasını emretmektedir. Bu zor durumlarını Allah Rasulü'ne açıkladılar. Kur'an'ın hikmeti gerçeği bu ayetler, zorluğu kaldırmak için indirilmiştir. [42]

Şirki, Büyük Zulümle Tanımlama

Şirkin büyük zulümle tanımlamanın sebebi şirk günahını büyük göstermek ve en çok uyarılması gereken bir konu olduğu içindir. Bu günahın büyüklüğü, bu tanımın doğruluğu, müşrik kimsenin çeşitli fısk ve cinayetleri gözlemlendiğinde daha da açığa çıkar. Müşrik ilkönce kendisiyle çelişkili bir durumdadır. Bunu en çirkin ve aptal bir şekilde ortaya koyar. Zarar ve fayda veren, düzenleyen ve yaratan Allah'ı tanır, sonra da ibadet ederken, yönelme ve duasında başkalarını O'na ortak koşar. İkinci olarak haktan sapmasıyla Allah'ın gazab ve Öfkesine maruz kalır. Ona düşen sadece O'na yönelmesidir. Fakat o, O'nunla bazı yarattıkları arasında eşit tutar. Üçüncü olarak da kendini gerçek olmayan bâtıl güç, düşünce ve mefhumlara boyun eğdirir. Oysa bunların hiçbiri ona ne zarar ne de fayda verir. [43]

Annenin Özellikle Zikredilmesi

Annenin özellikle zikredilmesi, önemine binaen ve uyarılmaya layık olduğu içindir. Bunun içeriği bir yanda annenin çocuğuna bağışladığı büyük sevgi de dikkat çekerken, diğer taraftan çocuklara düşen özellikle annelerine karşı merhamet ve ihsan görevlerini yerine getirmeleri için yapıla.ı uyandır. Buhari ve Müslim'in Ebu Hureyre'den tahriç ettiği bir hadiste bir adam Allah Rasulü'ne gelerek şöyle sorar: "Ey Allah'ın Rasulü, insanlardan güzellikle oturup kalkacağım en haklı arkadaşım kimdir? Ona: Annendir buyurdu. Dedi ki: Sonra kimdir? Dediki Annendir. Sonra kimdir? Annendir buyurdu. Sonra kimdir? dedi, sonra babandır buyurdu"[44]". Tirmizi, Behiz bin Hakim babasından, o da dedesinden rivayet ettiği bir hadiste o kişi sorar: "Ey Allah'ın Rasulü kime ihsanda bulunayım? Annene sonra annene sonra annene sonra babana sonra en yakınına buyurdu". Taberani Talba bin Muaviye Selmi'den tahriç ettiği bir hadisi şerifte "Dediki: Peygambere (s) geldim ve ona şöyle dedim; Ey Allah'ın Rasulü, ben Allah yolunda cihad etmek istiyorum. Annen hayatta mı? buyurdu. Evet dedim. Onun dizinin dibini bırakma, sonra sana cennet var buyurdu". Ve yine Taberani Ebi Ümame'den tahriç ettiği bir hadiste'[45]

Allah Rasulü veda haccında İlk olarak söz anneler hakkında tavsiyede bulunmuştur. Neticede Allah'ın Kitabı'mn uyarması ile Rasulünün tavsiyeleri arasında bir uyumluluk vardır. [46]

20- Görmediniz mi Allah, göklerde ve yerde bulunan şeyleri size boyun eğdirdi ve size zahir ve batın (görülen, görülmeyen) nimetlerini bol bol vererek tamamladı[47]'. Yine de insanlardan kimi varki ne bilgisi, ne yol göstereni ve nede aydınlatıcı bir kitabı olmadan Allah hakkında tartışır.

21- Onlara: "Allah'ın indirdiğine uyun!" dense: "Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız" derler. Şeytan onları alevli ateşin azabına çağırmış olsa da mı (babalarının İzinde gidecekler)?

İlk ayette ki hitab, dikkat çekmek suretiyle muhatablara ve dinleyenlere yöneliktir. Allah, yerde ve göklerde bulunan güç ve yöntemleri kendisine boyun eğdirmesine dikkatlerini çeker. O'nun onlar üzerinde hissi görüntülerine düşen, etkilerini nefislerinde gören batini ve zahiri nimetlerini tamamladığını, onları kuşatan herşeyle onlar için rahatlık, güç ve barışı sağladığını bildirir. Sonra bütün bunlara rağmen Allah, birliği, büyüklüğü, ibadet ve boyun eğmedeki tek haklılığı konusundaki tartışmalara kmayıcı bir şekilde işaret ediyor. Çünkü bu tartışma ne bir bilgiye ne yol gösterene, ne de aydınlatıcı bir kitaba dayanır. İkinci ayet onları korkutmaya devam eder. Onları Allah'ın indirdiğîne tabi olmaya çağrıldıkları zaman, babalarının üzerinde buldukları yola tabi olmayı tercih ettiklerini cevap verdiklerini anlatır. Ayet inkar eden ve çarpıcı bir soru ile biter. Çünkü onlar inatçı bir tavır sergilediler. Eğer şeytan onları dolduruşa getirip, alevli ateşin azabına gerçekten, sürüklese de mi? Babalarını takip edecekleri sorusunu yöneltir.

Eğer dikkatle incelenirse her iki ayette de, sûrenin ilk ayetlerinde hikaye edilen tablonun bölümleri ile darb-ı mesel yoluyla Lokman ayetleri arasında bir bağlantı vardır.

Her iki ayetin de[48] müşriklerin liderlerinden Haris bin Nadir ve başkaları hakkında indirildiği rivayet edilir. Onlar, Peygamberimiz (s)'le, Allah'ın sıfatları, meleklerin şefaati, Allah'a olan akideleri ile kendilerinin ve babalarının takip ettikleri yolun tabi olmaya daha yakın olduğu arasında bağlantı hakkında tartışıyorlardı. Her iki ayetin ruhu genel şekliyle rivayetle uyum gösterir.

Sûrenin ilk ayetlerinde olduğu gibi her ikisinin de kafir liderleriyle, delile tartışarak bir olayı anlatımı ima etmektedir.

Burada bütün bilinmesi gereken silsilenin siyaki, her iki ayetin bu tavra karşı hiddet sonucu inmediğidir. Bilakis genel anlamda kafirlerin tavırları ve tartışma tablolarını anlatma siyakına işareti içermektedir. İkinci ayetteki son paragrafın çarpıcılığı gerçekten kuvvetlidir. Burada Allah Rasulü'nün Kur'an diliyle kafirlere ve liderlerine kendisi ile onlar arasında tartışma ortamının ya da mücadelenin şiddetlendiği zaman yönlendirdiği cesur ve güçlü haykırışının yankısı vardır. [49]

Ataları Taklit Üzerine

Kafirlerin sözünü içeren "Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız (onların yolundan gideriz)" ayeti, ilk defa bu sözler nedeni ile onları kınamaktadır. Kur'an'ın Mekki ve Medeni sûrelerinde bunun içeriği defalarca tekrarlanmıştır. Bu durum, Arap kafirlerinin, anne ve babalarının geleneklerine şiddetle bağlı olduklarına, onu mukaddes saydıklarına ve onu terketmeye çağırmayı bid'at ve düşmanca karşıladıklarına delildir. Nebevi davetin karşısında şiddetli tavır koymalarından Önemli bir neden, bu davetin geleneklerinin çoğunu yıkmasıdır. Bu tavrın sadece Araplara has olduğunu söyleyemeyiz. Bu taassubi durum, bütün insanlar arasında ortak bir noktadır. Miras alınan gelenekleri kolayca sindirmek ya da bırakmak konusunda, ancak bu geleneklerin yer etmediği, zihinleri açık, genç, münevver kişi ve topluluklar için sözkonusudur. Belki bu husus, Allah Rasulü'nün risaletine tabi olanların gençlik yaşını aşmamış kişilerden olmasındaki Allah'ın hikmetini açıklıyor. İslama giren ilk neslin çoğunun çok yaşlanmamış ve genç zümredendir. Buna örnek olarak Ebu Bekir, Ömer, Osman, Sa'd, Ali Ebu Ubeyde, Ca'fer, Ebu Seleme, Halid bin Said, Talha, Zubeyr, Said ve başkaları verilebilir. Allah onlardan razı olsun. Belki bu iki ayetin çerçevesinde kararlaştırdığımız ile,Lokman ayetleri arasında, sonra onunla babalarının şirke tâbi olmalarını istemeleri karşısında çocuklar üzerinden itaat hakkının kalkmasında kuvvetli bir münasebet vardır. Kureyş'in bu neslinden çoğu fertler, genç erkek ve kızlar babalarına rağmen iman ettiler. Onların babalarından bazıları Peygamber ve davasına karşı şiddetli muhalefet hamlesinin başını çekmekteydiler. Peygamber yakınlarından şirk üzere kalan Beni Haşim kabilesinin çoğu ihtiyarlan babalarının örf ve ananelerine sarılmışlardı. Bunların başında amcası ve koruyucusu Ebu Talip gelir. Ebu Cafer ve Ali, amcaoğlunun dinine tabi olarak davanın ilk anlarında müslüman oldular. Onlar Allah Rasulüne olan himayelerini asabiyet etkisiyle ilan da etmekte idiler.

Kur'anî kınamanın açıklamaya ihtiyacı yoktur. Babaların ve annelerin taklitlerine tutunmak hiçbir ilme, hakka ve mantığa dayanmaz. Miras alınan taklitlere körükörüne bağlanmanın, ondan daha güzelini araştırmamanın çirkinliği alanında uzun süreli, devamlı genel bir telkini içermektedir. İşte bunda ne güzel biruslüb vardır. [50]

İnsan Aktivitesine Teşvik

"Görmediniz mi Allah, göklerde ve yerde bulunan şeyleri size boyun eğdirdi ve size zahir ve batini nimetlerini bol bol vererek tamamladığı" cümlesi, insanların gözlemlerine ve eylemlerine hitap etmektedir.

İnsanların verilen nimetler için şükretmeleri, Allah'ın onların üzerinde faziletini itiraf etmeleri gerekmektedir. Allah'ın yeri ve gökleri, içindekilerini insanoğlu için yarattığı anlamını burada görmüyoruz. Fakat bununla birlikte diğer canlılardan insan aklının İleri bir derecede olmasını görüyoruz. Bu aklı ile yer ve göklerde ki güç, kanunları yenerek kendi faydalanması için emrine boyun eğdirebilir. İşte bunun anlamı ile geniş boyutta, her zaman ve her yerde insan aktivitesi insanlık ilimleri, fikir ve aklın gelişmesiyle orantılıdır. Bunun isbati bazı sûrelerde tekrarlandı. Bazısında bu anlam daha açığa çıkmaktadır.

22- Kim güzel davranarak Özünü Allah'a teslim ederse o, en sağlam kulpa yapışmıştır. İşlerin sonu Allah'a döner.

23- Kim de inkâr ederse, onun inkârı seni üzmesin sonunda onların dönüşü bizedir. O zaman yaptıklarını kendilerine haber veririz. Şüphesiz Allah göğüslerin özünü bilir.

24- Onları biraz yaşatırız, sonra kaba bir azaba süreriz.

Ayetlerin anlamlan açıktır. İlk anda kendilerinden önceki ayetleri takip ettiği söylenebilir. Aynı zamanda peygamber için bir tesellidir. Kafirlerin inadı, sözleri, babalarının bâtıl geleneklerine bağlanmaları karşısında korkutmak için Peygambere düşen, onların inkarına karşı üzülmemesidir. Onların en son durumu, az bir zamanda metalandırılma-ları, sonra da hakettikleri ebedi ve şiddetli azaba gönderilmeleridir. Aynı zamanda kişinin sadece Allah'a teslim olmaya ve O'na yönelmeye teşvikini de içermektedir. Bununla salih, güzel ameller arasında toplananlara yönelik bir uyarma da vardır. Çünkü onlar, kopmayan sağlam bir kulpa yapışmışlardır.

Ayetlerin üslubu, hikmetli, açık uslublardandır. İnsanların amellerini kazanmaları, buna göre mükafatlarını haketmelerini kararlaştırır. Bunun Örneği çok tekrarlanmıştır. [51]

25- Andolsun onlara: "Gökleri ve yeri kim yarattı?" diye sorsan, mutlaka "Allah" derler. Deki: "Hamd Allah'ındır. Hayır, çokları bilmezler."

26- Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah'ındır. Allah, işte gani (zengin) O, övülen O'dur.

Her iki ayet bir önceki siyakın devamıdır. Müşriklerin içinde bulunduğu çelişkiye dikkatleri çekmektedir. Eğer onlara yerin ve göklerin yaratıcısı kimdir diye soracak olursan, Allah'tır diye cevap verirler. Sonra sadece O'na davete ve Allah Rasulü'ne karşı, ilginç ve inatçı tavır sergilerler. Her iki ayet Peygamber(s)'e Allah'ın kendisine bahşettiği hidayet için hamdetmesini emretti. Kafirlerin gerçek durumunu kararlaştırdılar. Bu da, onların çoğunun cahil olduğunu, bilinçsiz ve aptalca bir çelişkiye düştüklerini göstermektedir. Ve yine iki ayet, Allah'ın hakikatlarından yer ve göklerin sahibinin O olduğu, O'nun varlığını hamd edilmesini farz kılarak insanlardan zengin olduğunu belirtti. İster inansınlar, isterse inkar etsinler fark etmez.

İlk ayet, müşrik Arapların, evrende tasarruf edenin, rızık verenin, yaratanın Allah olduğuna inançlarını açıklamaktadır. Bu durumu anlatan çeşitli ayetlerin, geçmiş sûrelerde Örnekleri vardır. Bu nedenle onlara verilen cevap, kuvvetli bir hükümle gelmiştir. [52]

27- Yeryüzünde bulunan ağaçlar kalem olsa, deniz(ler)de (mürekkep olsa) arkasından yedi deniz (daha gelip) ona yardım etse de, yine Allah'ın kelimeleri[53]' tükenmez. Allah Azîz'dİr; Hakîm'dir.

28- Sizin yaratılmanız ve dİrİltilmeniz, bir tek kişifnin yaratılıp diriltilmesi) gibidir. Şüphesiz Allah, işitendir, görendir.

29- Görmedin mi Allah, geceyi gündüzün içine sokuyor; gündüzü gecenin içine sokuyor. Güneşi ve ayı emrine boyun eğdirmiştir. Her biri belli bir süreye kadar akıp gider. Ve Allah yaptıklarınızı haber almaktadır.

30- Böyledir, çünkü Allah haktır, O'ndan başka taptıkları ise, bâtıldır. Gerçekten yüce ve büyük olan, yalnız Allah'tır.

Ayetlerde:

1- Yeryüzünde bütün ağaçlar kopanlsa ve bundan kalemler yapılsa, denizler mürekkep olsa, arkasından yedi deniz daha gelip, Allah'ın ayetlerini, yarattıklarını, kanunlarını, rububiyetininin delillerini, yüceliğini yazmada yardım etse bile bu kalemler ve yardımlar tükenir. Ancak bu ayetler, yücelikler, deliller, kanunlar, yaratıklar tükenmez. O, kudret yönünden Aziz'dir. O, yaratma, isteme, emretme hususlarında Hakim'dir.

2- Bütün insanları yaratmak ve diriltmenin O'na göre bir kişiyi yaratıp diriltmesi gi-bİ olduğunu belirtmiştir. Her söylenen sözü işitir, olacak şeyleri görür.

3- Kararlaştırma anlamında bir soru, geceyi gündüze takip ettiren, geceyi gündüze, gündüzü geceye girdiren Allah değil mi? Güneşi ve ayı boyun eğdirerek, Allah'ın hikmeti ve ilminde belli bir sürede bir düzene koyarak akıp gidişini, O yapmıştır. İnsanların bütün yaptıklarını bilen O'dur. İnsanların gözleriyle gördükleri, faydalalanndan yararlandıkları bu tablolar, O'nun büyüklüğüne, kudretine, faziletine en kuvvetli delildir. O Hak'tır. Sadece O, ibadet edilmeye, boyun eğilmeye ve dua etmeye layıktır. Müşriklerin O'ndan başka taptıkları ise bâtıldır. Büyüklüğünde ve yüceliğinde hiçbir şey O'nunla boy ölçüşemez. Çünkü O, Yüce'dir, Büyük'tür.

Bu ayetler ile, bundan önceki ayetler arasında kopmaz bir bağlantı vardır. Bundan önceki ayetlerin içerdiği mânâları ispatlamaya, pekiştirmeye devam edilir. Diğer taraftan büyüklenerek mücadele edenlerin sözlerine, tavırlarına ve inançlarına yer vererek onlar susturulur.Bu ayetler akıl ve kalplere nüfuz eden kuvvetli bir uslubla gelir.28. nci ayet muhatab üslubuyla geldi. Ahirette dirilmeyi inkar eden müşriklere cevap yolunu göstermektedir. 25. ayette belirtildiği gibi onlar, yeri ve gökleri yaratanın Allah olduğunu itiraf ederler. Zuhruf sûresinde benzer tablo karşımızdadır: "Andolsun onlara, 'Kendilerini kim yarattı?' diye sorarsan elbette: 'Allah' derler, O halde nasıl (haktan) çevriliyorlar?" (Zuhruf, 87). Allah'ın onları yarattığını itiraf ederler. Allah'ın kudretini başlangıçta itiraf etmek, sonra da inkar etmek çelişkidir. Allah'ın kudretinin sınırlı bütün insanları yaratıp diriltme ile bir tek ferdi yaratma arasında farklılık olduğunu zannetmek aptallıktır. İşte önlerinde duran Allah'ın yarattığı büyük evreni, O'nun yarattığını itiraf etmeleri, ayetlerin gozalıcı kanunları buna cevap veren delil değil midir? [54]

Allah'ın İlmi Hakındaki Tartışma

Bizim rivayetini baz aldığımız Mushaf'ta 27. 28. 29. ayetler Medeni'dir. Bazı mü-fcssirler[55], peygamber ile Medine'deki yahudiler arasında geçen Allah'ın ilmi ve boyutu hakkındaki tartışmada gösterdikleri tavra binaen indirildiğini rivayet ederler. Yahudiler derler ki: Sen Allah'ın Tevratı indirdiğini ve her şeyi açıkladığını söylersin. Oysa o, yahudilerden başkasını bağlamaz.

Bazı müfessirler[56], bazı müşriklerin yahudilerden korunmak için Peygamberimize (s) bu soruyu sorduklarını rivayet ederler. Belki bu doğru olabilir. Çünkü bazı müşrikler Peygamber(s)'i susturmaya, okuduğu Kur'an bölümlerinin çelişki arzettiğini hayal ederek delil getirmeye çalışırlar. Mekke'de Ehli Kitap'tan yahudi ve hrisuyanların bazılarını taciz etmek, susturmak, çelişki yaratmak amacı ile bu soruyu yöneltmiş olmaları da uzak değildir.

Ayetlerin kendinden Önce ve sonraki ayetlerden ayrı, tek başına inmediğini tercih ediyoruz. Çünkü kendinde, Önceki ve sonraki ayetler arasında ayrılmaz bağlantı açıktır.Bazı müşriklerin yada bazı Ehli Kitab'ın, herhangi bir olayda delil getirdikleri yada sorduklarına cevap içerdiği ihtimalini taşımakladır. [57]

31- Görmüyor musun ki, size ayetlerinden (bazılarını) göstermesi İçin, gemiler Allah'ın nimetiyle akıp gitmektedir. Şüphesiz bunda, çok sabreden[58]', çok şükreden herkes için İbretler vardır.

32- (Denizde) onları, kara gölgeler[59] gibi dalgalar sarıver-diği zaman, dini yalnızca O'na "halis kılan gönülden bağlılar" olarak Allah'a yalvarıp yakanrlar. Böylece onları karaya çıkarıp-kurtarınca, artık onlardan bir kısmı orta yoiu tutar[60]'. Bizim ayetlerimizi nankör, ahidlerini bozan'[61]', ihanet edenden başkası inkar etmez.

Müfessirlerden şöyle diyenler olmuştur: Azgınlığından vazgeçen ve denizdeki tehlikede kurtuluşu için Allah'a yalvardığı andaki ihlaslı durumu üzerinde duran ve ahdini yerine getiren. İlk kelimeden sonra gelen cümlenin karinesi bunu ifade eder.

İlk ayette gemilerin denizler üstünde seyrindeki kâinat kanunlarından birine dikkat çekmek amacı ile sabit bir soru vardır. Bunda, insanlara Allah'ın kâinattaki ayet ve eserlerini görme fırsatını vermek açısından çok faydalar görülmektedir. Ve yine Allah'ın nimetleri sözkonusudur. Bu nimetler, O'nun büyüklük ve kudretine şahitlik etmektedir. Bunu ise ancak Allah'ın sınırları içinde sebat ve sabır edenler, nimetine ve O'nun faziletine şükredenler idrak edebilir.

İkinci ayette, denizde yolculuk yapan bazı insanların durumuna vurgu vardır. Dalgalar, üstlerinde kara gölgeler gibi büyüdüğü, kendilerinin kaçınılmaz bir tehlike içinde olduklarını anladıkları zaman, dini yalnızca O'na halis kılarak, gönülden bağlılar olarak Allah'a yalvarıp, yakarırjar, dua ederler. Eğer onları bu korkunç ortamdan kurtararak, karaya çıktıkların da, onlardan bazıları o durumda Allah'a verdiği ahidlerinde durur. Onlardan bazıları da ahdini bozar, ihanet eder. İşte bu nankör ve çok ahdi bozanların davranışıdır.

Her iki ayet ilk bakışla kendinden önceki ayetlerle uslub, konu ve siyak yönünden uyumludurlar. Her ikisinin de[62] Mekke'de kaçan İkrime bin Ebi Cehl hakkında indirildiği rivayet edilir. O, Peygambcr(s) Mekke'yi fethettiğinde deniz yoluyla kaçar. Denizde tehlike başına gelince, Allah'a eğer kendisini kurtarırsa iman edeceği sözünü verir. Onu kurtarınca da iman eder. Her iki ayetin Mekki olduğu gözlemlenir. Çünkü Medeni olduklarına dair bir rivayet zayıftır, ikinci olarak konu ve üslub yönünden bu ayetler sûrenin akışında bir uyum oluşturur. Üçüncü olarak da, Yunus Sûresi 22. ve 23. ayetlerde olduğu gibi Mekki ayetlerde tekrarlanır. Bununla beraber her ikisinde gerçek bir olayda yeni tablolar görülür. Bazı Mekkeli-ler'in deniz yoluyla geziye çıktıkları ve tehlikeyle karşı karşıya kalınca, sadece Allah'a yal-vardıklan ve bu sözlerinde duracaklarına dair ahid verdikleri yada Peygamberin risaletine i-man edeceklerini söylemeleri ihtimal dahilindedir. Bu tehlikeden kurtulup Mekke'ye döndükleri zaman onlardan bazıları inkarcı tutumunu bırakıp mutedil olur, ya da iman eder. Başkaları ise ahidlerini bozar ve ihanet ederek inad ve inkar tutumlarına tekrar dönerler. Bu her İki ayetin siyaktan ayrı olarak indirildikleri anlamına gelmez. Biz bu ikisinin siyakın bir bölümü olduğunu tercih ederiz. Olaya işaret etmesi açıklama ve susturma amacıyladır. [63]

33- Ey İnsanlar, Rabb'inizden korkun ve babanın, çocuğunun cezasını çekmeyeceği, çocuğun da babasının cezasını çekmeyeceği[64] günden sakının. Allah'ın va'di gerçektir. Dünya hayatı sizi aldatmasın. O aldatıcı (şeytan), sizi Allah hakkında aldatmasın.

34- Kıyamet saatinin bilgisi, şüphesiz Allah'ın katmdadır. Yağmuru O yağdırır, rahimlerde olanı o bilir. Hiç kimse, yarın ne kazanacağını bilmez. Hiç kimse de, hangi yerde öleceğini bilmez. (Her şeyi) bilen, (her şeyden) haberi olan yalnız Allah tır.

İlk ayette insanlara sesleniş vardır. Onları Kıyamet gününden korkmaya ve Allah'ın takva yoluna girmeye davet vardır. Çünkü Kıyamet günü, ne bir babanın çocuğunun cezasını çekeceği ve ne de bir çocuğun babasının cezasını çekeceği gün değildir. Her insan, yaptığı amellerinden sorumludur ve onunla meşguldür. İnsanlardan ona en yakını ve en sevdiği de olsa onunla ilgilenemez. Onlara Allah'ın bu va'dinin gerçek olduğunu pekiştirir. Onların dünya hayatı ile kendilerini aldatmamaları, şeytanın vesveseleri süslemelerini dinlememeleri için uyarır.

İkincisinde ise Kıyamet günü saatinin bilgisinin Allah katında olduğunu isbat eder. Yağmuru yağdıran O'dur. Rahimlerde olanı bilen O'dur. Hiç kimse yarın ne yapacağını ne kazanacağını, nerede Öleceğini bilemez. Sadece Allah herşeyi bilendir. İşlerin hakikatini, akışını ve sonuçlarını ancak o haberdardır.

Rivayetler[65] son ayetin, Allah Rasulü (s)ne yöneltilen bir ve bir çok soruya cevap olarak indirildiğini zikrederler. Her iki ayetin ruhu, ilkin kendi aralannda, kendinden önceki ayetler arasında kuvvetli bir bağın olduğunu ilham eder. İkinci ayetin varlığı birinci ayetin içerdiği korkutma ve sakmdırmayı desteklediğini ilham eder. Buna rağmen iki ayetin bölümleri arasında, kendinden önceki ayetler arasında da uyumluluk arzeder. Bütün bunlar her iki ayetin kendinden önceki ayetlerle konu, şekil ve siyak bakımından bağlantılı olduğunu göstermektedir. Her ikisi de, sûrenin tabloları ya da tartışma bölümlerini içeren sonucu bildirir. Her ikisi insanları sakındıran, korkutan ve Allah'a ve O'n-dan korkmaya davet eden güçlü bir seslenişi içermektedir.

Söylediklerimiz, bazı insanların Allah Rasulü'ne yönelttiği sorulara son ayetin cevap içeriği taşıdığı anlamına uzak değildir.

"Kıyamet saatinin bilgisi, şüphesiz Allah'in katmdadır."

MüfessirIcr[66] son ayetb ilgili olarak İbn Ömer'den, bir nebevi hadisi zikrederler. "Allah Rasulü şöyle buyurdu: "Gaybın anahtarları beştir." sonra bu ayeti okur. Ve yine İbn Ömer'den başka bir hadisi[67] rivayet ederler. Allah Rasulü şöyle buyurur: "Gaybın anahtarları beştir. Onları ancak Allah bilir. Yarın ne olacağını ancak Allah bilir". Yağmurun ne zaman yağacağını ancak Allah bilir. Kıyamet saatinin ne zaman olacağını ancak Allah bilir. Rahimlerde olanı sadece Allah bilir. İnsan nerede öleceğini bilmez."

İlk hadisi Buhari tahriç etmiştir[68]. Biz buna şaşarız. Çünkü her iki hadiste, hasretme edatının ifadesiyle başlar. Bu beş durumun gaybın anahtarları olduğunu belirtmekle beraber, insanların bilmesinden uzak değildir. Sonra ayetteki cümlede "Yağmuru indiriyor" sözü, yağmurun iniş vaktini ancak Allah'tan başkası bilmez anlamını verir. Allah en iyisini bilendir. [69]

[1] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/157.

[2] el-Muhsinun Burada güzel ameller işleyenler anlamındadır.

[3] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/158.

[4] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/158.

[5] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/159.

[6] Lekvül'hadis Gerçeği unutturan bâtıl söz.

[8] Amed Çoğulu "amud" veya "imad" şeklindedir. Dayanak anlamındadır.

[10] küllt dabbe Canlı türlerinden her tür.

[13] Bkz. Taberi, Hazin, İbn Kesir Tefsirleri.

[14] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/161-162.

[15] Hikmetün Güzel anlayış ve düşünme, ileri görüşlülük ve güçlü akıldır.

[16] Vehnİn ala vehnin Zaaf üzerine zaaf. Zaafiyete uğratmasına rağmen annesi onu taşıdı ve bu hamileliği zaafiyeti arttırdı.

[17] Fisaîühü fi ameyn Onun emzirmesi iki yıldır. Sonra onu sütten keser. Araplarda, bu şekilde bir uygulamayı en faziletli bir durum olarak görüyorlardı. Bu durum, Bakara Sûresi'deki 233. ayette açıkça ifade edildi: "Anneler, süt emzirmeyi tam yapmak isteyenler için, çocuklarını tam iki yıl emzirirler" Elfısal: Çocuğu sütten kesme anlamındadır.

[18] İn câhedeke Gayretlerini senin için sarfedenler ve aleyhinde münakaşa edenler.

[19] Ve sahibhüma fi'd-dünya mağrûfen O ikisi ile iyi geçin, dünyada onlarla güzel arkadaş olun. Bu, çocukların babalan için yapması gereken, övülen ve bilinen bir durumdur.

[20] Men enâbe ileyye Bana iman eden, yoluma giren ve bana yönelen kimse.

[21] el-Ma'ruf En hayırlı, salih, temiz ve güzel olarak bilinen her şey.

[22] el-Münker En şerli, zararlı ve çirkin olarak bilinen her şey.

[23] La tusaggir haddeke Sırtını veya yüzünü çevirmek anlamındadir. Bu cümle, kibirden, büyüklenmekten, boşyere iftihar etmekten menetmektedir.

[24] Merehan Kendini beğenme, şımarma ve böbürlenme

[25] el-Muhtal Kibirlenerek ve kendini beğenerek yürüyen kimse.

[26] Fehûr Varlığıyla, malıyla, güç ve kuvvetiyle övünüp böbürlenen kimse.

[27] İksidfîmeşyike Yürüyüşünde mutedil ol, orta yolu tut. Ya da böbürlenmeksİzin yavaşça yürü.

[28] Uğdud min savtike Sesini kıs ya da hafiflet.

[29] Enkera'l-Esvat Seslerin en çirkini, iticilikte ve reddedişte en şiddetlisi. Belki eşek sesinin yüksekliği, yüksek ses çıkarmaksızm sesi kısarak konuşma emrine karşılık bir teşbih olarak gelmiştir.

[30] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/165-166.

[31] Bkz. Taberi. Tabresi, İbn Kesir. Hazin, Zemahşari Tefsirleri.

[33] Bkz. Taberi, Tabresi, ibn Kesir, Hazin, Zemahşeri, Begavi Tefsirleri.

[34] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/166-167.

[35] et-Tacu'l-Cami ii Usuli Ahadisi'-Rasul, cilt 5 s. 205

[36] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/167-168.

[37] Bkz. Tabbara'nın "İslam'ın Ruhu" adlı Kitabı s. 170.

[38] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/

[42] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/169-171.

[43] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/171.

[44] et-Tacu'l-Cami !i Usuli Ahadisi'r- Rasul c. 5, s. 5.

[46] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/171-172.

[49] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/172-173.

[50] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/173-174.

[51] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/174.

[52] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/175-176.

[53] Kelimetullahi Allah'ın ayetleri, yaratıkları, Rabb'lığınm şahitleri, kâinattaki kanunlar.

[54] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/176-177.

[57] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/177-178.

[59] ez-Zulâlü "Zelletü" kelimesinin çoğuludur. Burada dalgaların büyüklüğü ve yüksekliğinden kinayedir. Sanki yolcuları ve gemileri gölgeleyen bulutlar gibi.

[60] Muktesidim İnkarından ve azgınlığından dönerek mutedil olma.

[61] Hattarin Çokça ahdini bozan. Ahdine çok ihanet eden.

[63] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/179.

[64] La yeczî Yerine geçmez. Yerini doldurmaz.

[65] Bkz. Taberi, Hazin, İbn Kesir Tefsirleri .

[68] et-Tacu'l-Cami li Usuii AhadisiY- Rasul, c. 4, s. 181

[69] İzzet Derveze, et-tefsiru’l-hadis, Ekin Yayınları: 3/180-181.