ŞEMS SURESİ 2

Surenin İsmi: 2

Önceki Sureyle İlişkisi: 2

Surenin Muhtevası: 2

Nefsin Islahı Ve İhmalinin Cezası: 2

Belagat: 2

Kelime ve İbareler: 2

Açıklaması: 3

Ayetlerden Çıkan Hüküm Ve Hikmetler: 4

Semud Kıssasından Öğüt: 4

Belagat: 4

Kelime ve İbareler: 4

Ayetler Arası İlişki: 4

Açıklaması: 4

Ayetlerden Çıkan Hüküm Ve Hikmetler: 5

ŞEMS SURESİ

 

Surenin İsmi:

 

İlk ayetinde gündüzün ufkunu aydınlatıp parlatan "Şems"e (Güneşe) yapılan ilâhi yeminden dolayı Şems suresi olarak isimlendirilmiştir. [1]

 

Önceki Sureyle İlişkisi:

 

Bu sure iki yönden önceki sure ile bağlantılıdır:

1- Allah Tealâ Beled suresini iki farklı akibeti paylaşan iki gruptan bahsederek bitirmişti.  Şems suresinde de onları amelleri bakımından ele alarak şöyle buyurdu: "Onu tertemiz yapan kişi muhakkak umduğuna er­miş, onu alabildiğine örten kişi ise elbette ziyana uğramıştır."

2- Geçen surenin son ayetlerinde Allah Tealâ ahirette kâfirlerin vara­cakları sonu beyan etti. Bu surenin sonlarında da bazı kâfirlerin dünyada­ki sonları ve nasıl helak olacaklarından söz etti. Önceki sure, kâfirlerin ahiretteki durumlarından bir kısmını zikrederken bu sure, dünyadaki du­rumlarından bahsetmiştir. [2]

 

Surenin Muhtevası:

 

Bu sure iki mühim konudan sözetmektedir.

1- Kâinattaki büyük varlıklara, bunlar üzerinde düşünen insan nefsi­ne yemin edilmektedir. İnsanın kendi benliğini arındırması, güzel ahlâkla vasıflanması, aksi takdirde helak olacağı anlatılmaktadır.

2- İnsanın kendisini oyalayıp azgınlığa dalmasının onu şiddetli bir ce­zaya uğratağını dile getirip bunlar için Semud'u örnek vermektedir.

Kısacası bu surede hakkıyla kulluğa teşvik vardır. [3]

 

Nefsin Islahı Ve İhmalinin Cezası:

 

1- Andolsun güneşe ve onun ışığına,

2- Onu izlediği zaman aya,

3-  Onu açığa çıkardığı zaman gün­düze,

4- Onu kapladığı zaman geceye,

5- Göğe ve onu kurana,

6- Yere ve onu yayana,

7- Nefse ve onu şekillendirene,

8-  Sonra ona kötülüğü hem de on­dan sakınmayı ilham edene.

9-  Onu tertemiz yapan kişi muhak­kak umduğuna ermiştir.

10-  Onu alabildiğine örten kişi ise elbette ziyana uğramıştır.

 

Belagat:

 

"Güneş" ile "ay", "gece" ile "gündüz", "kötülük" "takva" arasında tezat vardır.

"Onu açığa çıkardığı zaman gündüze," ile "Onu kapladığı zaman gece­ye," arasında; "Onu tertemiz yapan kişi muhakkak umduğuna ermiştir." ve "Onu alabildiğine örten kişi ise elbette ziyana uğramıştır." ifadeleri arasın­da mukabele vardır. Hem tezat hem de mukabele, bilindiği gibi bedi' ilmi-ninin güzelliklerindendir.

Surenin tamamında murassa seci vardır. Her ayet aynı sesin tekrarı ile sonlanmaktadır. [4]

 

Kelime ve İbareler:

 

"Andolsun güneşe ve onun ışığına" Mücahid, ayetteki "duha"nm ışığın yükselmesi ve parlaklığı olduğunu söyler. Ebu Hayyan ise şöyle diyor: Lu-gatta bilinen, "duha" güneşin doğmasından az sonra başlar zevale kadar sürer. "Onu izlediği zaman aya" Ay, güneş battıktan sonra doğduğundan güneşi izlemektedir. "Onu kapladığı zaman geceye" Güneşi kaplamakta, karanlığı ile ışığını örtmektedir.

"Gök" Kök anlamıyla senin üstünde olan ve başını aşan her şey sema, yani göktür. Burada kastedilen içinde yıldızların da bulunduğu, yeryüzünü kuşatan evrendir. "Onu kurana" Onu yükseltene. Gök ve onu bina eden bü­yük kudret sahibine.

"Onu şekillendirene" uzuvların birbiriyle ve yaratılış amaçlarına uy­gun bir şekil verene "Sonra ona kötülüğü hem de ondan sakınmayı ilham edene" bunlar arasında seçim yapıp karar verme iradesini verene. Kötülük (fücur) fasıklık, şer ve hüsrana, helake götüren her şeydir. Takva ise gü­nahlardan ve kötülüklerden korunmaktır.

"Tertemiz yapan" günahlardan arındırıp, temizleyen ve ilimle, amelle geliştiren "kişi muhakkak umduğuna ermiştir." "Onu alabildiğine örten" masiyetler işleyen, cehalet içinde kalan ise "elbette ziyana uğramıştır." [5]

 

Açıklaması:

 

Allah Tealâ bu sürenin başında yedi şeye yemin etmiştir:

1, 2- "Andolsun güneşe ve onun ışığına; Onu izlediği zaman aya" Batı-mında veya doğumunda kendisini aydınlatan güneşe yemin ederim. Çünkü o, Allah'ın yarattığı büyük bir şeydir. Işığına ve doğumundan sonra aydın­lığın tamamlandığı ve güneşin yükseldiği an olan "duha" vaktine yemin et­mesi ise, o vaktin canlıların hayatı bakımından hareketlenme anı olmasın­dandır.

Bir de, güneşin batmasından sonra, doğup ona uyan parlak aya da ye­min edilmiştir. Özellikle de parlak gecelerine: On üçüncü geceden on altın­cı geceye kadar olan gecelerdir. Tam dolduğu ve güneşin batmasından son­ra fecre kadar dolunay olduğu zamanlar. Bu, gece vaktinin tamamında ışı­ğa yemindir.

3, 4- "Onu açığa çıkardığı zaman gündüze; Onu kapladığı zaman gece­ye." Güneşin tam parlayıp, ortaya çıkardığı ve tamamını gösterdiği zaman gündüze yemin ederim. Gündüzün tamamlanmasında, güneşin parlaklığı­nın kemâli vardır. Güneşi kaplayıp, karanlığı ile ışığını örttüğü zaman da geceye yemin etti. Güneş batıyor, ışık kayboluyor. Yer kürenin yarısında karanlık oluyor.

Bu değişim ve oluşumda, yıldızları ilâh sayan müşriklere ve alemin nur ve karanlık olarak iki ilâhı vardır, diyen putperestlere reddiye vardır. Zira, ilâh gaib olmaz ve halden hale girmez.

Bu kevnî eşyanın büyüklüğüne dikkat çekildikten sonra Allah Tealâ, onların oluşumunu tasvir etti:

5, 6- "Göğe ve onu kurana, yere ve onu yayana" Göğe ve Allah Tealâ'nın onu yıldızlarla bina etmesine yemin ederim. Adeta her yıldız, bir tavan ve­ya yeri ve ehlini kuşatan bir kubbedeki tuğlalar gibidir. İnsan hayatının sürdürüldüğü ve her yönü ile döşenmiş hayat için yayılıp hazır hale getiril­miş olan yere de yemin etti. Şu ayette de bu mana vardır: "Bundan sonra da yeri yayıp döşedi." (Naziat, 79/30) Sonra da insanlara o yerden, dişindi ki bitkilerden, içindeki madenlerden ve servetlerden yararlanma imkânu verdi. Ayetin benzeri şu ayettir: "O ki yeryüzünü sizin için bir döşek, göğ bir bina yaptı." (Bakara, 2/22).

Üzerine- yemin edilen şeyleri, bu eşyanın kendisi için yaratıldığı inşa nefsi ve onun kendisi ile faydalanma, hayatın ilerlemesi, kalkınmasına1 vesile olduğunu izah ile bitirdi:

7- "Nefse ve onu şekillendirene, Sonra ona hem kötülüğü hem de onda sakınmayı ilham edene." İnsan nefsine ve onu şekillendirip, düzgün fıtn üzere dosdoğru yapana yemin ederim. Şekillendirme bedene kendisinde beklenen fonksiyonları yerine getirebilmesi için gerekli olacak şekilde gt verilmesidir.

Sonra Allah Tealâ bu nefse, hayrı serden ayırt etmesi için şerri ve fi curu, hayrı ve takvayı, onlardaki çirkinlik ve güzelliği tanıtıp ne olduklar m öğretti. Ayette "Biz ona iki de yol gösterdik." (Beled, 90/10) buyurulmu! tur. Yani, ona hayır ve şer yollarına girmeyi öğretip bildirdik. Daha sonral ayetler de bunu teyit ediyor "Onu tertemiz yapan kişi muhakkak umduğı na ermiştir. Onu alabildiğine örten kişi ise elbette ziyana uğramıştır." B mana, Mutezile'nin görüşüdür. Ehl-i Sünnet ise şöyle demiştir: "Yol göstei dik' teki ve "ilham eden" deki zamirler Allah Tealâ içindir. Bu takdird mana şöyle olmaktadır: Allah Tealâ'nın arındırıp, temiz olarak yarattıj nefis mutlu olmuştur. Allah'ın gizleyip, kâfir facir olarak yarattığı nefis d ziyana uğramıştır.[6]

Zahir olan birinci tefsirdir. İbni Kesir'in sözü de bunun delilidir: "Sor, ra ona kötülüğe eğilimini ve takvasını ilham edene" yani Fücura ve onda sakınmaya takdirine göre irşad etti, ona hidayet etti.[7] Abbas şöyl dedi: "Sonra ona hem kötülüğü hem de ondan sakınmayı ilham edene." On hayır ve şerri açıkladı demektir.[8] Bu, insanın seçme prensibine delildir.

Ardından Allah Tealâ nefsin seçtiklerinin karşılığını zikretti:

"Onu tertemiz yapan kişi muhakkak umduğuna ermiştir. Onu alabildi ğine örten kişi ise elbette ziyana uğramıştır." Nefsini temizleyip, anndıra ve takva ile, salih amelle geliştirip, yücelten her istediğine kavuşmuştu: her sevdiğini elde etmiştir. Nefsini sapıtıp aldatan, ihmal edip söndüren v arındırmayan, taate ve salih amele alıştırmayan da ziyana uğramıştır. B da, surenin başındaki yeminin cevabıdır.

Taberani İbni Abbas'm şöyle dediğini rivayet etti: Rasulullah (s.a "Nefse ve onu şekillendirene, sonra ona kötülüğü ve odan sakınmayı ilhar, edene." ayetine geldiği zaman durur ve şöyle derdi: "Allahım! Nefsime takvasini ver. Sen onun velisi ve mevlâsısın, onu arındıranların en iyisisin."

İbni Ebi Hatim, Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet etti: Rasulul-lah (s.a.)'ın "Ona kötülüğü ve ondan sakınmayı ilham edene" ayetini okur­ken şöyle dediğini işittim. "Allahım! Nefsime takvasını ver. Onu arındır. Sen arındıranların en hayırlısısın. Sen velisi ve mevlâsısın."

İmam Ahmed Aişe'den şöyle rivayet etti: Peygamber (s.a.)'i yatağında göremedi, eli ile araştırdı ve secdede iken eli ona değdi. Şöyle diyordu: "Rabbim! Nefsime takvasını ver. Onu arındır. Sen arındıranların en hayır­lısısın. Sen velisi ve mevlâsısın."

Ahmed ve Müslim, Zeyd b. Erkam Rasulullah'ın şöyle dediğini rivayet ettiler: Rasulullah (s.a.) diyordu ki: "Allahım! Acizlikten ve tembellikten, yaşlılıktan, korkaklıktan, cimrilikten, kabir azabından sana sığınırım. Al­lahım! Nefsime takvasını ver. Onu arındır. Sen arındıranların en hayırlısı­sın. Sen velisi ve mevlâsısın. Allahım! Huşuu olmayan kalpten, doymayan nefisten, faydası olmayan ilimden ve kabul edilmeyen duadan sana sığını­rım." Zeyd dedi ki: "Rasulullah (s.a.) bunları bize öğretiyordu, biz de size öğretiyoruz." [9]

 

Ayetlerden Çıkan Hüküm Ve Hikmetler:

 

 Allah Tealâ, nefsini taat ile arındıranın kurtuluşa erip kazanacağına; onu ihmal edip günaha batmasına yol açanın ise zarar ve ziyana uğraya­cağına dair yedi şeye yemin etmiştir. Bu yedi şey şunlardır: Güneş ve ışığı­na, aya, gündüze, geceye ve onu yaratana, göğe, yere ve onu yaratana, in­sanı en güzel şekilde yaratana.

Allah azze ve celle, O'na delâlet eden büyük sanatından dolayı yarattı­ğı varlıklara yemin ederek kullarını bunlar üzerinde düşünmeye çağırmış­tır. Zira, Allah'ın yemin ettiği şeyin kalpte tesiri olur. Düşünmeye teşviki daha güçlü olur.[10]

 

Semud Kıssasından Öğüt:

 

11-  Semud azgınlığı yüzünden ya­lanladı,

12-  En bahtsızları ortaya atılınca. 

13- Allah'ın peygamberi onlara, "Allah'ın dişi devesine ve onun su içme (nöbetine) dikkat edin." demişti.

14- Fakat onu yalanladılar, derken o(deveyi) kestiler. Bundan dolayı Rableri de onları günahları sebe­biyle örtüverdi. Öyle ki hepsini bir yaptı.

15- Bunun sonundan da korkmaya­rak!

 

Belagat:

 

"Allah'ın dişi devesi" ifadesindeki devenin Allah'a izafe edilmesi ona dikkat edilmesi içindir. [11]

 

Kelime ve İbareler:

 

"Semud azgınlığı yüzünden" Azgınlığı sebebi ile "yalanladı." Azmak (tuğyan) sınırı aşmaktır. "En bahtsızları" deveyi kesen Kudar b. Salif "or­taya atılınca" "Allah'ın peygamberi" Salih (a.s.) "onlara, "Allah'ın dişi deve­sine ve onun su içme (nöbetine) dikkat edin." demişti." Ona dokunmaya ve kesmeye karşı dikkatli olun. "Onu" yapmaları halinde meydana gelecek azabın gerçekleştiği konusunda "yalanladılar" "Hepsini bir yaptı." Küçük büyük kimse kurtulamadı, azap hepsini kuşattı.[12]

 

Ayetler Arası İlişki:

 

Allah Tealâ nefsini arındırıp, günahlardan temizleyenin kazanmış ol­duğuna ve onu ihmal edip yeryüzünde kötü işler yaparak fesat çıkaracak ve hayır amelini terkedecek şekilde serbest bırakanın da zarar ettiğine da­ir büyük eşyaya yemin ettikten sonra, Semud kıssası ile onlara nasihat et­ti. Semud Arap diyarına yakındı. Bu da, Rasulullah (s.a.)'a düşmanlıktan ve onu yalanlamaktan kaçınmaları içindi. Aksi halde, geçmiş ümmetlere gelen azap onlara da gelecekti. [13]

 

Açıklaması:

 

Allah Tealâ Semud'un, peygamberleri Salih (a.s.)'i, içinde bulundukları tuğyan ve azgınlık sebebi ile yalanladıklarını haber vererek buyuruyor ki:

"Semud azgınlığı yüzünden yalanladı; en bahtsızları ortaya atılınca..." Semud kabilesi, tuğyanları ve azgınlıkları sebebi ile peygamberleri Salih (a.s.)'i yalanladı. Onları, yalanlamaya iten tuğyanları idi. Tuğyan ise, günah işlemede haddi aşmaktır.

Bu olay, kavminin kışkırtması ve yaptığını onaylamaları ile Semud'un en bahtsızı olan Kudar b. Salifin kalkıp deveyi boğazlaması şeklinde oldu. Devenin kesilmesi hem peygamberlerini topluca yalanlamalarına hem de peygamberlerinin risalet davasında doğruluğuna kesin bir delildi. Çünkü Salih'in (a.s.) onları korkuttuğu azap başlarına gelmişti.

Ayetin bir benzeri şu ayettir: "Sonunda arkadaşlarını çağırdılar. O da sarılarak kesti." (Kamer, 54/29) Semud'un bu en bahtsızı, aralarında pek değerli, şerefli, soylu ve itaat edilen bir liderdi. Ahmed, Buhari, Müslim, Tirmizi ve Nesai, Abdullah b. Zema'dan şöyle rivayet etti: Rasulullah (s.a.) hutbe irad edip deveyi zikretti, onu boğazlayanı da zikretti ve buyurdu ki: "En bahtsızları, kavmi arasında en güçlü, sert ve kibirli olanı atılmıştı. Ebu Zema gibi."

Sonra Allah Tealâ, peygamberlerinin onları yaptıklarına karşı tehdit ettiği şeyi zikrederek buyuruyor ki:

"Allah'ın peygamberi onlara, "Allah'ın dişi devesine ve onun su içme (nöbetine) dikkat edin." demişti." O azgın gruba Salih (a.s.) şöyle demişti: Allah'ın devesini bırakın. Ona dokunmaktan veya ona bir kötülük yapmak­tan sakının. Onu bırakın da kendisine ayrılmış olan sudan içsin. Çünkü onun için bir gün ayrılmış, sizin için de bir gün ayrılmıştır. Onun nöbetinde ona dokunmayın.

"Fakat onu yalanladılar, derken o (deveyi) kestiler." Onları azapla uyarması konusunda onu yalanladılar, onları uyardığı cezaya aldırış etme­yip en kötüleri deveyi kesti. Bütün kavmi de yaptığına razı oldu. Bunun so­nucu olarak da, Allah'ın onlar için kayadan bir mucize ve aleyhlerine bir belge olarak çıkarmış olduğu deveyi boğazladılar.

Bunun ardmdan,nasıl cezalandırıldıklarını anlattı:

"Bundan dolayı Rableri de onları günahları sebebi ile örtüverdi. Öyle ki hepsini bir yaptı. Bunun sonundan da korkmayarak!" Azabını salıp onla­rı helak etti. Onlara gazap etti, üzerlerine azabı örttü. Azap onlara umumi olarak büyük küçük demeden hepsine eşit şekilde geldi. Katade şöyle dedi: Bize ulaştığına göre o, küçüğü büyüğü, erkeği kadını kendisine tabi olma-lan onu kesmedi. Kavmi devenin öldürülmesinde ona ortak olunca da, Al-_îh günahları sebebi ile onların hepsini aynı azaba uğrattı. Allah onlara bunu yaptı, onları helak etti; o en kötüleri sonuçtan ve peşinden gelecek olanlardan korkmadı. Yani, deveyi boğazlayan bu işe cü­ret ederken kavmini helak etmekten ve yaptığının sonucundan korkmuyor­du. Bununla anlatılmak istenen o boğazlamaya yönelirken, onun ve kavmi­nin helak edilmekten endişe duymadıklarıdır.

İbni Abbas dedi ki: Allah kimseyi cezalandırmaktan korkmaz. İbni Ke­sir şöyle dedi: Bu söz, siyakın delâleti için evla olandır. Ebu Hayyan ise şöyle dedi: Zahir olan zamirin en yakına dönmesidir. O da "Rablerf'dir. Ya­ni, Allah Tealâ'nın onlara yaptığında bir şüphe yoktur. O yaptığından so­rulmaz. İfade edilen şudur: Allah, onlara yaptığının akibetinden korkmaz. Çünkü O, hükmünde âdildir. Zemahşeri şöyle dedi: Her kralın verdiği ceza­dan çekinip bir miktar tedbirli olduğu gibi, Allah onun akibetinden ve so­nucundan korkmaz. Zamirin Semud'a dönmesi de caizdir. O zaman mana: Onu yerle bir etti veya helakte bir etti. Semud kavmini helak edişinin aki­betinden de korkmaz. [14]

 

Ayetlerden Çıkan Hüküm Ve Hikmetler:

 

Bu, Aziz  olan Allah'tan kesin bir haberdir. Tuğyanı ile haddi aşan, is­yanda sınır tanımayan Semud kabilesinin durumunu bize anlatmaktadır.

Ancak, peygamberleri Salih (a.s.) yaptıklarının akibetinden onları sa­kındırdı ve onlara: Allah'ın devesini kesmekten sakının ve onu bırakın. Al­lah Tealâ buyurdu ki: "İşte size bir alâmet olmak üzere Allah'ın şu dişi de­vesi! Onu bırakın, Allah'ın arzında otlasın. Ona bir fenalıkla dokunmayın. Sonra sizi acıklı bir azap yakalar." (A'raf, 7/73). Onun su nöbetinde bırakın onu. Onlar deveyi ortaya atıp da, Allah da onu kayadan onlar için çıkarın­ca, kuyularından onlar için bir günü, deve için de bir günü su nöbeti yaptı. Bu onlara ağır geldi.

Salih (a.s.)'in "Bunu keserseniz azap edilirsiniz." sözüne karşı kendisini yalanladılar. En azgınları onu boğazladı. Ayette kesme işi "onu kestiler" şek­linde onların hepsine izafe edilmiştir. Çünkü, onun yaptığına razı olmuşlardı.

Suçları olan boğazlama ve peygamberin yalanlanması, şüphesiz ağır bir cezayı gerektiriyordu. Ceza da Allah'ın onları helak etmesi şeklinde ol­du. Küfür, yalanlama ve boğazlama biçimindeki günahları sebebiyle onla­rın üzerine azabı örtüverdi. Yerle bir etti onları. Çünkü sayha küçük büyük ayırmadan hepsini helak etti.

Buradaki ibret: İbni Abbas, Hasan, Katade ve Mücahid'in dediği gibi, Allah örtüvermenin sonucunda herhangi bir kimseden gelecek bir takipten korkmadan onlara, yapacağını yaptı.

Son ayet, "kendi sonlarından, başlarına gelecek olan cezadan korkmu-yorlardı." şeklinde de anlaşılmıştır. [15]