TEVBE (BERAE) SURESİ

(Medine'de İnmiştir. Yûzyirmidokuz Âyettir)

Sûre'nin Medine'de indiği hususunda görüş birliği vardır.[1]

1. Müşriklerden antlaşma Yaptıklarınıza Allah ve Rasûlü tarafın­dan ilişkilerin kesildiğine dair bîr uyandır (bu).

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız:[2]

1. Bu Sûrenin İsimleri:

Bu sûrenin isimleri hakkında Said b. Cübeyr dedi ki: îbn Abbas (r.a)'a Be-rae Sûresi'ne dair soru sordum, şöyle dedi: O, el-Fâdiha (iç yüzleri açıklayıp rezîl eden) dır. (Rezil etmedik) kimse bırakmayacak diye korkuya kapılaca­ğımız derecede: "Onlardan,., onlardan..." diye buyruklar inip durdu.

el-Kuşeyrî Ebu Nasr Abdurrahim der ki: Bu sûre Tebuk gazvesi hakkın­da ve bu gazveden sonra inmiştir. Onun baş tarafında kâfirlerin ahidleri on­lara geri atılmaktadır (bozulmaktadır). Yine bu sûrede münafıkların sırlan açığa çıkartılmaktadır. O bakımdan bu sûre el-Fâdiha ve el-Buhûs diye adlan­dırılır. Çünkü bu, münafıkların sırlarını ve gizliliklerini açığa çıkarmaktadır. Ayrıca bu sûre el-Müba'sıre diye de adlandırılır. Ba'sere ise araştırmak, or­taya çıkarmak anlamına gelir.[3]

2. Bu Sürenin Baş Tarafında Besmelenin Bulunmayış Sebebi:

İlim adamları, bu sûrenin baş tarafında besmelenin bulunmayış sebebi hu­susunda beş ayrı görüş ileri sürmüşlerdir:

1- Araplar cahiliyye döneminde, eğer kendileriyle bir kavim arasında bir antlaşma bulunup da onlar bu antlaşmayı bozmak İstediklerinde kavme, bes­mele yazmaksızın bir mektup yazımlan adetleri idi. İşte et-Tevbe Sûresi de Peygamber (sav) İİe müşrikler arasındaki antlaşmayı bozmak üzere nazil olun­ca, Peygamber (sav) bu sûreyi Ali b. Ebİ Talib (r.a) ile birlikte gönderdi. O da bu sûreyi hac mevsiminde Araplara okudu. Arapların ahdî bozarken besmele okumamak şeklindeki uygulanagelen adetlerine uygun olarak o da besmele okumadı.

2- Nesaî rivayetle der ki: Bize Alımed anlattı dedi ki, bize Muhammed b. el-Müsenna, Yahya b. Said'den anlattı, Yahya dedi ki: Bize Avf anlattı dedi ki: Bize Yezid el-Rukaşi[4] anlattı dedi ki: Bize İbn Abbas dedi ki: Ben, Osman'a şöyle dedim: el-Enfal Sûresi Mesânî'den Berae (Tevbe) Sûresi de Mi-ûndan olduğu halde onları arka arkaya yazmaya; Bismiliahirrahmanirrahim satırını da yazmayarak bu sûreyi yedi uzun sure.(es-Sebu't-Tivâl) arasına yaz­maya sizi iten sebep nedir? Osman dedi ki: Rasûlullah (sav)'a bırşey nazil ol­du mu, nezdinde bulunan yazıcılardan birisini çağınr ve: "Siz bunu şu şu hu­susun sözkonusu edildiği sûreye koyunuz" diye buyururdu. Ona, birden çok âyet-i kerime nazil de olur ve yine: "Bu âyetleri içinde şu şu hususların söz­konusu edildiği sûreye koyun" derdi. el-Enfal Sûresi de (Medine'de hicret­ten sonraj ilk nazil olanlardandı. Berae (et-Tevbe) ise Kur'anın son nazil olan sûrelerindendir. Bunun sözkonusu ettiği hususlar, öbürünün sözkonusu et­tiği hususian andırıyordu. Rasûlullah (sav) ise bize, onun Ötekinden olduğu­nu açıklamaksızın vefat etti. Ben de onun (Tevbe'nin) ondan (el-Enfal'den.) olduğunu zannettim. İşte bundan dolayı her iki sureyi yan yana getirdim ve aralarına Bismillahirrahmanirrahinı satırını yazmadım. Bu hadisi, Ebu İsa et-Tirmizî de rivayet etmiş olup: Bu hasen bir hadistir, demiştir.[5]

3- Üçüncü görüş, yine Osman (r.a)'dan rivayet edilmiştir. Malik de, İbn Ve-hb, İbnü'l-Kasım ve İbn Abdi'l Hakem'in rivayetine göre şöyle demiştir: Bu sûrenin baş tarafları (vahiyle) kaldırılınca, Bismillahirrahmanirrahim de on­larla birlikte kaldırıldı. Bu görüş, ayrıca İbn Aclân'dan rivayet edilmiştir. Ona göre Tevbe Sûresi, Bakara Sûresi kadar veya ona yakındı. Onun bir bölümü gittiğinden dolayı, her iki sûre arasına Bismiliahirrahmanirrahim yazılmadı. Said b. Cübeyr de der ki: Tevbe Sûresi, Bakara Sûresi gibi idi.

4- Hârice, Ebu İsmet ve başkalarının görüşü olup şöyle demişlerdir: Hz. Osman'ın halifeliği döneminde mushafı yazdıklarında Rasûlullah (sav)'ın as­habı arasında görüş ayrılığı ortaya çıktı. Kimileri, Berae ve Enfal tek bir sûredir derken, kimileri bunlar iki ayrı sûredir dedi. Bunlar iki ayrı sûredir, di­yenlerin görüşü dolayısıyla iki sure arasında bir boşluk bırakıldı ve bunlar tek bir sûredir diyenlerin görüşü dolayısıyla da Bismiltahirrahmanirrahİm ya­zılmadı. Böylelikle her iki kesim de buna razı oldu ve her iki kesimin de mus-hafta delilleri tesbit edilmiş oldu.

5- Abdullah b. Abbas dedi ki: Ali b. Ebi Talib'e: Niçin Tevbe Sûresi'nde Bismillahirrahmanirrahim yazılmadı diye sordum, şu cevabı verdi: Çünkü, Bis-millahiırahmanirrahim bir emandır. Tevbe ise kılıç (savaş emri) ile nazil ol­muştur. Onda eman diye birşey yoktur. Bu manada bir açıklama el-Müber-red'den rivayet edilmiştir. O da şöyle der: Bundan dolayı ikisi bir arada ol­maz, Çünkü "Bismillahirrahmanirrahim" bir rahmettir. Tevbe Sûresi ise gazab olarak nazil olmuştur. Süfyan'dan da benzeri bir görüş rivayet edilmiştir. Süf-yan b. Uyeyne der ki: Bu sûrenin baş tarafına Bismiüahirrahmanirrahim'in ya-ztlmayış sebebi, besmelenin rahmet oluşundan dolayıdır. Rahmet ise bir eman­dır. Bu sûre ise münafıklar hakkında ve kılıç iie inmiştir. Münafıkların ise eraa-nı yoktur.

Besmelenin yazılmaytş sebebi hususunda sahih olan Hz. Cebrail'in bu sû­re ile birlikte besmeleyi indirmemiş olmasıdır. Bunu da el-Kuşeyrî söylemiş­tir. Hz. Osman'ın, "Rasûlullalı (sav) bize, bunun ondan olduğunu beyan et­meden vefat etti" sözleri ise, bütün sûrelerin Hz. Peygamberin sözleri ve açık­lamaları île düzenlenmiş olduğunu, sadece Berae (Tevbe) Sûresi'nin ise, Pey­gamber (sav)'ın bu husustaki açık buyruğu olmaksızın Enfal'e katıldığını gös­termektedir. Buna sebep ise bu hususu açıklayamadan vefat etmesidir. Ay­rıca bu İki sûre, iki yakın arkadaş diye adlandırılırdı. O bakımdan, bu iki sû­renin bir arada zikredilmeleri ve birinin diğerinden sonra gelmesi icabetmektedir. Çünkü, Rasûlullalı (sav) daha ayakta İken bu iki sûre bir arada ve bir­birinden ayrılmamak niteliğine sahipti.[6]

3. Enfâl ile Tevbe Sûresi Hakkındaki Bu Uygulama Kıyasa da Bir Delildir:

İbn Arabî der ki: İşte bu, kıyasın dinde aslî bir delil olduğunun delilidir, Nitekim Hz. Osman ile ashabın ileri gelenlerinin, nassın bulunmaması esna­sında benzerliği esas alarak kıyasa başvurduklarını ve Tevbe Sûresi'nin ko­nusu ile Enfal Sûresi'nin konusunun benzer olduğunu gördüklerinden, Tev­be Sûresi'ni Enfal'den sonra koymayı uygun gördüklerini görüyoruz. Yüce Allah Kur'ân-ı Kerîm'in tertibinde bile kıyasın dahlinin bulunduğunu açıkla­mış olduğuna göre, sair ahkâma dair başka ne düşünülebilir?[7]

4. Berae: İlişkilerin Kesilmesi:

Yüce Allah'ın: ": İlişkilerin kesildiği" buyruğu, şu hallerde kulla­nılır: Bir kimse birşeyi kendisinden izale edip uzaklaştıracak ve onunla kendisi arasındaki sebep ve bağlantıları koparacak -olursa,  şeyden beri oldum, ben ondan uzağım," denilir.

Bu kelime burada gizli bir mübtedânın haberi olmak üzere ref mahallin-dedir. Bunun da takdiri: Bu... ilişkilerin kesildiği... dir" şeklinde­dir. Mübtedâ olarak merfu' kabul edilmesi de mümkündür. Haberi de, yüce Allah'ın: ... larınıza(dır)" buyruğundadır.

Nekire (belirtisiz.) bir ismin mübtedâ olarak gelmesi, bunun vasfediîmiş olmasından dolayıdır. Böylelikle bu kelime de bir dereceye kadar marıfe ol­muş olur ve ona dair haber vermek mümkün olur. İsa b. Ömer ise bu keli­meyi, şeklinde nasb ile ve; ": İlişkilerin kopuşuna riayet ediniz" takdiri üzere okumuştur ve bunda İğrâ (teşvik) manası vardır. "Be-râe" kelimesi, "şenâe ve denâe" kelimeleri gibi "feâle" veznindedir.[8]

5. Hz. Peygamber, Kamuyu İlgilendiren Tasarruflarda Ashabın Tümünü Temsil Ediyordu:

"Müşriklerden antlaşma yaptıklarınıza..." buyruğu, Rasûlullah (sav)'ın kendileriyle antlaşma yaptığı kimseler demektir. Çünkü, antlaşma akidleri-ni yapan kendisi idi. Ashabının tümü de buna razı idiler. Böylelikle bizzat ken­dileri akid yapmış ve antlaşmış gibi oluyorlardı. O bakımdan bu antlaşma ak­di de onlara nisbet edilmiştir. Aynı şekilde kâfirlerin ileri gelenlerinin kavim­leri hakkında ve onlar adına yaptıkları akidler de onlara nisbet edilir, onla­ra mahsub edilir ve bu akid gereğince sorumlu tutulurlar. Zira başka türlü­sü de mümkün değildir. Çünkü, bu hususta ayrı ayrı hepsinin rızasının alın­masına imkân yoktur. Buna göre imam (devlet başkanı), uygun göreceği bir maslahat dolayısıyla herhangi bir hususta akid yapacak olursa, bu bütün re-âyâ için bağlayıcı olur.[9]

2. Yeryüzünde dört ay rahat rahat dolaşın. Biliniz ki biz Allah'ı âciz bırakamazsınız ve herhalde Allah kâfirleri rüsvay edendir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:[10]

1. Antlaşmaların Bozulacağı Vakit Başlayıncaya Kadar:

"Rahat rahat dolaşın" buyruğu ile yüce Allah haberden hitaba geçmektedir. Yani onlara de ki: Yeryüzünde gidin, gelin, yol alın, Müslüman­lardan herhangi bir kimsenin size karşı savaş açmasından, mallarınızı alaca­ğından, sizi öldürmesinden, esir etmesinden korkmaksızın güvenlik içerisin­de gidiniz geliniz, demektir."Fi­lan kişi arzda güvenlik içerisinde dolaştı," denilir. Yere genişçe yayılmış akan su hakkında; tabiri de buradan gelmektedir. Şair Tarafe b. el-Abd'in şu beyiti de bu kabildendir:

 "Ben senden böyle bir şeyden korkmuş olsaydım, bana zarar veremezdin Sen, önümde atlar koşup gidiyor görmedikçe."[11]

2. Tanınan Süre İle İlgili Görüşler ve Tebûk Gazvesini Hazırlayan Olaylar:

İlim adamları tanınan sürenin keyfiyeti ile Allah'ın ve Rasûlünün kendile­rinden ilişkilerini kestiklerinin kim oldukları hususunda farklı görüşlere sa­hiptirler. Muhammed b. İshak ve başkaları derler ki: Bunlar, müşriklerden iki ayrı guruptur. Bunlardan birisinin antlaşma süresi dört aydan daha az idi. Bun­lara tam dört ay mühlet verildi. Diğerlerinin ise antlaşmalarının belli bir sü­releri yoktu. Bunların da antlaşmaları durumlarını düşünüp değerlendirme­leri için dört ay ile sınırlandırıldı. Artık bundan sonra bu gibi kimseler Allah'a, Easûlüne ve mü'minlere karşı savaş açmış kimseler kabul edilecekti. Bulun­dukları yerlerde öldürülecek veya esir alınacaktı. Tevbe etmesi müstesna. Bu sürenin başlangıcı ise, hacc-ı ekber günü idi. Sona ereceği tarih ise Rabiu'l-âhir ayının onu idi. Herhangi bir antlaşmaya taraf olmayanlara gelince, bun­ların dq süresi haram ayların bitmesi ile sona erecekti. Bu da yirmisi Zülhic-ce'den olmak üzere Muharrem ay'ı ile birlikte elli günlük bir süre idi.

el-Kelbî der ki: Dört aylık süre, kendileri ile Peygamber (sav) arasında dört aydan daha aşağı bir süre antlaşma bulunan kimseler içindi. Antlaşma süre­leri dört aydan fazla olanlara gelince, yüce Allah'ın, Rasûlüne; "O halde on­ların süreleri bitinceye kadar akidlerini tamamlayın" (et-Tevbe, 9/4) buy­ruğunda sürelerini tamamlamasını emrettiği kimselerdir. Taberî ve başkala­rının tercih ettiği de budur.

Muhammed. b. İshâk, Mücahid ve başkaları da şunu nakletmektedirler: Bu âyet-i kertme Mekkeliler hakkında inmiştir. Şöyle ki: Rasûlullah (sav) Hudey-biye yılı Kureyşliler ile on yıl süreyle savaşmamak üzere barış yapmıştı. Bu süre içerisinde insanlar güvenlik altında bulunacak, birbirlerine ilişmeyecek-lerdi. Buna bağlı olarak Huzaalılar Rasûlullah (sav)'ın tarafında, Bekroğulla-rı ise Kureyş tarafında antlaşmada yer aldılar. Bekroğulları Huzaahlara sal­dırıda bulunarak ahidlerini bozdular. Buna sebep ise, İslâmdan bir süre önce Bekroğullarının Huzaa'dan almak istedikleri bir kan davalarının bulun­ması idi. Hudeybiye günü yapılan barış antlaşması ile insanlar birbirlerine kar­şı güven duydular. İşte, kan davalarının sahibi bulunan Bekroğullanndan Deyloğulları bu fırsatı ganimet bilerek Huzaahlann gafletlerinden yararlanmak ve böylelikle Huzaahlann öldürmüş olduğu el-Esved b. Rezn oğullarının in­tikamını almak istediler. Bunun için Deyloğullarından Nevfe! b, Muaviye, Bekroğullarının Abdumenaf kolundan kendisine itaat edenlerle birlikte yo­la çıktılar ve geceleyin Huzaahlara baskın düzenleyerek onlarla savaştılar. Ku­reyşliler de Bekroğullanna silah yardımında bulundular. Hatta Kureyşten ba­zı kimseler bizzat onlara yardımcı oldu. Huzaahlar da meşhur olduğu ve (il­gili kaynaklarda) yazılı olduğu üzere Harem bölgesine çekildiler. Yapılan bu iş, Hudeybiye günü barışını bozmaktı. O bakımdan, Huzaalı Amr b. Salim ile Budeyl b. Verta, bir gurup Huzaalı ile birlikte Rasûlullah (sav)'ın huzuruna gittiler ve Bekroğulları ile Kuıeyşlilerin başlarına getirdikleri bu musibete kar­şı Hz. Peygamber'den yardım istediler. Amr b. Salim Hz. Peygambere şu şi­iri okudu:

"Rabbim, ben Muhammed'e bizim atamızın ve onun atasının,

eskiden beri devam eden antlaşmasını hatırlatıyorum.

Bize baba oldun sen, biz de evlat durumundaydık

Orada tealim olmuştuk ve itatten el çekmemiştik

Yardıma koş, Allah sana hidayet vereaice, güçlü bir yardıma

Ve çağır Allah'ın kullarını yardım için gelsinler

Aralarında kılıcını kınından sıyırmış Rasûlullah da olsun,

Güneş gibi yükselip duran o bembeyaz yüzlü

Eğer onu küçük düşürücü bir iş yapılırsa hemen suratı asılır

Köpürerek akan coşkun deniz gibi büyük bir ordu arasında

Gerçek şu ki, Kureyşliler sana verdikleri sözü bozdular

Ve seninle pekiştirdikleri ahidlerini nakzettiler

Senin kimseyi (yardıma) çağırmayacağını zannettiler

Onlar ise en zelil ve sayıları en az olanlardır

Biz Vetir denilen suyumuzun kenarında gece uyurken bize baskın düzenlediler

Rükû ederken, secdelerde iken bizi öldürdüler."

Bunun üzerine Rasûlullah (sav) şöyle buyurdu; "Eğer Kâ'boğuliarına yar­dım etmeyecek olursam, ben de yardımsız kalayım." Daha sonra bir buluta bakarak şöyle dedi: "Şüphesiz ki bu bulut, Kâ'boğullarının zaferini müjde­liyor." Kâ'boğuUarından kastı ise Huzaalılardır. Ayrıca Rasûlullah (sav) Bu-deyl b. Verka ile beraberindekilere de şöyle dedi: "Şüphesiz, Ebu Süryan kı­sa bir süre sonra yeniden akdi bağlamak ve barış süresini artırmak için ge­lecektir. Fakat maksadını gerçekleştirerneden geri dönecektir."

Gerçekten de Kureyş, yaptıklarına pişman oldu. Ebu Süryan akdi devam ettirmek, barış süresini daha da artırmak üzere Medine'ye çıkıp geldi. Tıpkı Rasûlullah (sav)'ın haber verdiği gibi. Ancak bilindiği gibi arzusunu gerçek-leştiremeden geri döndü. Rasûlullah (sav.) da Mekke üzerine yürümek üzere hazırlandı, Allah da Mekke fethini müyesser kıldı. Bu İse hicretin sekizinci yı­lında oldu. Hevazinliler, Mekke'nin fethedildiği haberini alınca, Malik b. Avf en-Nasrî -Huneyn gazası ile ilgili bilinen ünlü haberlerde belirtildiği üzre- He-vazinlileri bir araya getirdi. -İleride bu hususta kısmen açıklamalar gelecek­tir- Ve müslümanlar kâfirlere karşı muzaffer oldular, yardıma mazhar olduiar.

Hevazin vak'ası, Huneyn günü hicretin sekizinci yılı Şevval ayının başın­da olmuştu. Rasûlullalı (sav) da ganimet olarak alınan matları ve kadınları Ta­ife varıncaya kadar paylaştırmadı. Taiflileri yirmi küsur gün muhasara etti. Başka süreler de söylenmiştir. Onlara karşı mancınıklar yaptı ve mancınık­larla -bu gaza ile ilgili bilindiği gibi- atış yaptı. Daha sonra Rasûlullah (sav) Ci'rane'ye gitti ve bu hususta bilinen haberlerde belirtildiği üzere Huneyn ga­nimetlerini paylaştırdı. Daha sonra Rasûlullah (sav) geri döndü ve berabe­rindekiler de (yerlerine gitmek üzere) dağıldılar. O yi), insanların hac yöne­timini Attab b. Esid yaptı. İslâm tarihinde haccı yöneten İlk hac emiri odur. Müşrikler de kendi ibadet anlayışlarına göre haccettiler. Attab b. Esid hayır­lı, faziletli ve vera sahibi bir zat idi. Kâ'b b. Züheyr b. Ebi Sülma da Rasûlul­lah (sav)'ın huzuruna gelip onu övdü ve onun başı ucunda:

"Suâd'dan ayrıldım o sebepten kalbim bugün üzgün ve kırgındır" diye baş­layan kasidesini sonuna kadar okudu. Bu kasidesinde Muhacirleri sözkonu-su etti, onlardan da övgüyle sö2etti. Bundan önceleri ise, Peygamber (sav)'ı yeren şiirleri ezberlenmiş idi. Ensar, kendilerinden söz etmediği için onu ayıp­layınca, bu sefer, Peygamber (sav)'ın huzurunda Ensardan övgüyle sözetti-ği (ve şu mealdeki) kasidesini şöylece okudu:

"Hayatın keremiyle sevinmek isteyen, kimse,

Ensann salimlerinden bir süvari topluluğu arasında yer alır

Onlar babadan oğul a üstün değerleri miras aldılar

Şüphesiz onlar hayırlı olanlardır ve hayırlıların oğullarıdır

Uzun mızraklar ellerinde kısacık gibi gelir

Kor gibi kızarmış gözlerle bakarlar

Fakat görmeleri zayıf değildir

Canlarını Peygamberlerine satmışlardır onlar

 Onun için sava; alanında hücum ve baskın günlerinde

Kâfirlerden ellerine geçirdikleri kimselerin kanlarıyla

Temizlenir onlar ve bunu kendileri için bir ibadet bilirler

Arslanı bol Hafiye vadisinde bulunan kalın enseli

Yırtıcı arslanlann alıştıkları gibi bunlar da (insan öldürmeye) alışmışlardır

Konaklayacak olursan engellerler senin kendilerine ulaşmanı

Ve sen dağ keçilerinin tırmandıkları sarp tepeler yanında kendini bulursun

 Onlar Bedir günü A1i (b. Bekr b. Vâil veya bir başkası)'ye öyle bir darbe indirdiler ki,

Bütün Nizârlılar onun etkisi dolayısıyla boyun eğdiler

Eğer herkes benim onlara dair bildiklerimin tümünü bilseydi

Elbette benimle tartışanlar da beni tasdik ederdi Bunlar öyle bir toplulukturlar ki, yıldızlar yağmur yağdırmazsa onlar  Gelip kendilerine konuk olan yolculara ikramda kuaur etmezler."

Rasûlullah Taif dönüşünden sonra Medine'de Zülhicce, Muharrem, Safer, Rabiülevvel, Rabiülahir, Cumadelula ve Cumadelahire aylan kaldı, hicretin dokuzuncu yılı Recep ayında ise, müslümanlarla birlikte Bizanslılarla sava­şa yani Tebuk gazvesine çıktı. Bu da onun son gazvesi idi. İbn Cüreyc, Mü-cahid'den naklen dedi ki: Rasûlullah (sav) Tebuk'den dönünce haccetmek is­tedi, sonra da şöyle dedi: "Şüphesiz Beyfe, Beyti tavaf etmek üzere çıplak müşrikler gelir. Ben böyle bir şey kaldınlmadan lıaccetmeyi arzu etmiyorum." Bunun üzerine Hz. Ebu Bekir'i hac emiri olarak gönderdi. Onunla birlikte de hacca katılanlara karşı okumak üzere Berae Sûresi'nin baş tarafından kırk âyet gönderdi.

Hz. Ebu Bekir yola çıktıktan sonra Peygamber (sav) Hz. Ali'yi çağırarak: "Sen de Tevbe Sûresi'nin baş tarafından şu hususları anlatan buyrukları al ve bir ara­ya gelip toplanacakları vakit herkese karşı bunları İlan et" diye buyurdu.

Hz. Ali de Peygamber (sav)'m el-Adbâ diye bilinen dişi devesi üzerinde yola çıktı ve sonunda Zül-Huleyfe denilen yerde Ebû Bekir -Allah ikisinden de razı olsun-'e ulaştı. Hz. Ebu Bekir onu görünce: Emir olarak mı geldin, yok­sa memur olarak mı dedi. Hz. Ati hayır, memur olarak geldim dedi ve hep birlikte yola koyuldular. Hz. Ebu Bekir daha önce cahiliyye döneminde vakfe yaptıkları yerlerde onlara hac yaptırdı. Nesaî'nin kitabında (Sünenin-de) Hz. Cabir'den şöyle dediği nakledilmektedir: Ali (r.a) da insanlara karşı Tevbe Sûresi'ni terviye (Zülhicce'nin sekizinci) gününden bir gün Önce, Are-fe gününde ve Nahr gününde (Kurban bayramı birinci gününde) Ebu Bekir'in hutbesi sona erdikten sonra üç gün boyunca sonuna kadar okudu. Birinci Ne-fr günü olunca, Ebu Bekir kalktı, insanlara hutbe irad etti. Nasıl Nefr edecek­lerini ve nasıl taş atacaklarını onlara anlattı, hac ibadetlerini onlara öğretti. Yine hutbesini bitirince Ali kalktı ve insanlara karşı Tevbe Sûresi'niCn bu bö­lümlerini) sonuna kadar okudu.[12]

Süleyman b. Musa da dedi ki: Ebu Bekir Arefe'de hutbe okuyunca şöyle dedi: Kalk ey Alî, Rasûlullah (sav)'ın mesajının gereğini yerine getir. Hz. Ali de kalktı ve bunu yaptı. Sonra benim içime, herkesin Ebu Bekir'in hutbesin­de hazır bulunmadığı kanaati doğdu. O bakımdan, Kurban Bayramı birinci günü çadırları tek tek dolaşmaya başladım.

Tirmizî de Zeyd b. Yusey"den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Ben, Ali'ye, hacda seninle gönderilen şey neydi diye sordum o, benimle dört şey gönderildi, dedi: Beytullahı çıplak bir kimse tavaf edemeyecek, her kimin­le Peygamber (sav) arasında bir antlaşma varsa o, süresi sona erinceye ka­dar geçerlidir. Kimin bir antlaşması yoksa da onun süresi dört aydır. Cenne­te ancak müslüman bir can girecektir. Artık bu yıldan sonra müslümanlarla müşrikler (hacda) bir arada bulunmayacaklardır. Tirmizî der ki: Bu lıasen, sa­hih bir hadistir. Bunu Nesaî de rivayet etmiş ve şu ifadeleri zikretmiştir: Ve dedi ki: Sesim kisılıncaya kadar seslenip duruyordum."[13]

Ebu Ömer (b. Abdi'1-Berr) dedi ki: Ali (.r.a) her ahid sahibinin ahdinin bo­zulduğunu anlatmak, artık bu yıldan sonra hiçbir müşrik haccedemeyecek ve Beytullahı çıplak tavaf edemeyecek diye ilan etmek üzere gitmişti. O yıl yani, hicretin dokuzuncu yılı haccını, Ebu Bekir (r.a) idare etti. Daha sonra­ki sene Rasûlullah (sav) Medine'den haccını yaptı ki, bundan başka hac yap­madı. Onun bu haccı da Zülhicce ayına tesadüf etmiş ve: "Şüphesiz zaman ilk haline dönüp gelmiş bulunuyor" diye buyurmuştu.[14]Nitekim ileride buna dair açıklamalar Nesi' (ayların ertelenmesi) âyetinin (9/37. âyetin) tef­sirinde gelecektir. Hac, kıyamet gününe kadar Zülhicce ayında böylelikle yer­leşmiş oldu. Mücalıid nakleder ki: Hz. Ebu Bekir ise dokuzuncu yıl Zülka-de ayında haccetmişti.

İbnü'l-Arabî der ki: Tevbe Sûresi'nin Hz. Ali'ye verilişindeki hikmet şu­dur: Tevbe Sûresi, Peygamber (sav.)'ın akdetmiş olduğu ahidleri bozmayı ih­tiva ediyordu. Arapların uygulamasına göre, akdi ancak yapan kişi, yahut da

onun ehl-i beytinden olan bir kişi bozabilirdi. Peygamber (sav) da kesin bir delil ile Arapların dil uzatmalarını önlemek istemiş ve ahdi bozmak üzere ken­di aile halkından, Haşimoğull arından amcasının oğlunu göndermişti ki, kim­senin bu konuda söyleyecek bir sözü kalmasın. ez-Zeccâc da bu manada bir açıklamada bulunmuştur.[15]

3. Müşrikler İle Antlaşmaların Bozulması:

İlim adamları derler ki: Âyet-i kerime, bizimle müşrikler arasındaki ant­laşmayı bozmanın caiz olduğu hükmünü ihtiva etmektedir.

Bunun da iki hali vardır: Birisi, bizimle onlar arasındaki antlaşma süresi­nin sona ermesi hali, bu durumda onlara savaş ilan edebiliriz. Savaş ilan et­tiğimizi bildirmek ise ihtiyaridir.

İkincisi ise, onların ahidlerini bozacaklarından korkarsak, önceden geç­tiği üzere biz de onlara ahidlerini bozduğumuzu bildiririz.

İbn Abbas der ki: Âyet-i kerime nesh olunmuştur. Çünkü Peygamber (sav> önce ahid yaptı, fakat ona savaşma emri verilince bu alıdi bozduğunu bildir­di.[16]

3.Ve (bu) hacc-ı ekber günü Allah ve Rasöİünden İnsanlara, Allah ve Rasûlünün, müşriklerden uzak olduklarına dair bir İlândır. Eğer tevbe ederseniz, o sizin İçin daha hayırlıdır. Yok, eğer yüz çevirirseniz, iyi bilin ki, siz Allah'ı âciz bırakamazsınız. O kâfirlere can yakıcı bir azabı müjdele.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:[17]

1. Hacc-ı Ekber Günü insanlara Yapılan İlan:

Yüce Allah'ın: "Bir ilândır" buyruğundaki Han anlamını veren kelîmesinin sözlük anlamının "bildirmek" olduğu hususunda görüş ayrılığı yoktur. Bu kelime de sûrenin ilk kelimesi olan; "İlişkilerin kesilme­si" kelimesine atfedilmiştir. "İnsanlara" kelimesi, burada bütün insanları kap­samaktadır. "Hacc-ı ekber günü" anlamındaki ifade zarftır. Bunun âmili de "bir İlândır" anlamındaki kelimedir. Her ne kadar "bir ilândır" anlamında­ki ketime yüce Allah'ın: "Allah...dan" buyruğuyla vasfedtlmjş ise de fiil ko­kusu varlığını sürdürmektedir ve bu kadarı da zarflarda âmil olur. Bir diğer görüşe göre bundaki âmil, "Küsvay eden" kelimesi olup, "bir ilan­dır" anlamındaki kelime ise, sıfat alarak fiil hükmünden çıktığından dolayı amel etmesi sahih değildir.[18]

2. Hacc-ı Ekber Günü:

İlim adamları "hacc-ı ekber" hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Bu, Arefe günüdür denilmiştir. Bu görüş, Hz. Ömer, Osman, İbn Abbas, Tavus ve Mücahid'den rivayet edilmiştir, Ebu Hanife'nİn görüşü de budur, Şafiî de bu görüşü kabul etmiştir. Hz. Ali, yine İbn Abbas, İbn Mes'ud, İbn Ebi Ev-fâ, el-Muğîre b. Şu'be'ye göre ise, kurban bayramının birinci günüdür. Tabe-rî de bunu tercih etmiştir.

İbn Ömer'in rivayetine göre Rasûlullah (sav) haccını yaptığı sırada kur­ban bayramı günü durarak şöyle dedi: "Bugün hangi gündür?" Yanında bu­lunanlar: Bugün Nahr (kurban bayramının birinci günü, kurban kesme) günüdür, dediler. Hz. Peygamber de: "Bu haca ekber günüdür" diye buyurdu. Bunu da Ebû Dâvûd rivayet etmiştir.[19]

Buhârî Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet etmekledir: Ebu Bekr es-Sıddik (r.a) kurban bayramının birinci günü Mİna'da ilan yapacak kimseler arasında beni gönderdi: Artık bu yıldan sonra hiçbir müşrik lıaccetmeyecek-tir ve çıplak bir kimse de Beytuilahı tavaf edemeyecektir. Haca ekber günü de Nahr günü (kurban bayramının birinci günü)dür. Burada (en büyük an­lamına gelen) ekber deniliş sebebi, insanların el-Haccu'1-Asğar (küçük hac) demelerinden ötürüdür. Ebu Bekir de o yıl, insanlara antiaşmalannın bozul­duğunu ilan etti. Peygamber (sav)'ın haccettiği Veda Haccı senesi de hiçbir müşrik-lıac yapmadı.[20]

İbn Ebi Evfâ da der ki: Kurban kesme günü (yevmü'n-nahr) hacc-t ekber günüdür. O günde (kurbanların) kanı akıtılır, saç kesilir, o günde kirler gi­derilir ve (ihram dolayısıyla) haram olan şeyler o günde helal olur. Malik'in kabul ettiği görüş de budur. Çünkü, kurban kesme günü olan Nahr gününde haccın tamamı vardır. Zira hac için vakfe de onun (dokuzu ona bağlayan günün) gecesi yapılır. Taş atmak, kurban kesmek, tıraş olmak ve rükün ta­vafı da onuncu günün sabahı yapılır.

Birinci görüşü kabul edenler, Mahreme yoluyla rivayet edilen, Peygam­ber (sav)'ın: "Hacc-ı ekber günü Arefe günüdür" şeklinde rivayet ettiği ha­disini delil gösterirler. Bu hadisi İsmail el-Kadî rivayet etmiştir.

es-Sevrî ve İbn Cüreyc derler ki: Hacc-ı ekber, Minâ'da kalınan bütün gün­lerdir. Bu da Sıffin günü, Cemel günü, Buas günü demeye benzer. Bu ifade­lerle ise, bizzat gün değil, bu olayların meydana geldiği zaman ve süre kast edilir.

Mücahid'den gelen rivayete göre ise hacc-ı ekber, hacc-ı kıran demektir, haca asğar (küçük hac) ise, hacc-ı ifrad demektir. Ancak, bunun âyet ile hiç­bir ilgisi yoktur. Yine Mücahid ve Ata'dan şöyle dedikleri rivayet edilmiştir: Hacc-ı ekber, Arefe'de vakfe yapılan hacdır. Asğar ise umredir. Yine Müca­hid'den gelen rivayete göre hacc-ı ekber, bütün hac günleridir.

el-Hasen ile Abdullah b. el-Haris b. Nevfel de derler ki: Ona, hacc-t ek­ber günü adının veriliş sebebi, o yıl müslümanlarla müşriklerin birlikte hac­cetmeleri ve o günde yahu di, hıristiyan ve mecusîye mensub kimselerin bay­ramlarının da o güne denk düşmesinden dolayıdır.

İbn Atiyye ise şöyle demektedir: Böyle bir güne yüce Allah'ın bundan ötü­rü hacc-ı ekber diye nitelendirmesi zayıf bir iddiadır.

Yine el-Hasen'den şöyle dediği nakledilmektedir: Bugüne, "ekber" sıfa­tının verilmesi, o günde Ebu Bekir'in haccetmesi ve antlaşmaların bozuldu­ğunun ilan edilmesinden ötürüdür. Bunun, el-Hasen'in görüşü olma ihtima­li daha kuvvetlidir. îbn Sırın de der ki: Hacc-ı ekber günü, Peygamber (sav)'ın Veda Haccını yaptığı ve onunla birlikte o günde diğer ümmetlerin de haccettiği gündür.[21]

3. Allah da, Rasûlü de Müşriklerden Uzaktır:

Yüce Allah'ın: "Allah ve Rasûlünün, müş­riklerden uzak olduklarına dair..." buyruğundaki; edatı nasb mahal­linde vetakdirindedir. Bunu esrelİ okuyanlara göre ifade; Dedi ki: Muhakkak Allah... diye, takdir ile okur. “Uzaktır" ifadesi de 'in haberidir. "Rasûlü" lafzı, "Allah" lafzının mahalline (mer-fu olarak) atfedilmiştir. Bununla birlikte "Uzaktır" kelimesindeki merfu' zamire de atfedilebilir. Her ikisi de güzeldir. Çünkü ifadeler arasın­da uzaklık vardır. Bununla birlikte haberi hazfedilmiş bir mübteda da kabul edilebilir. İfadenin takdiri de:Ve Rasûlü de onlardan uzaktır" şeklinde olur,

Şeklinde nasb ile okuyanlara -ki el-Hasen ve bankasıdır- gelin­ce; bunlar da "Allah" ism-i celâlinin lafzına (mansub olduğundan) atf ile oku­muşlardır. Şaz kıraatlerde ise "ve O'nun Rasûlünün hakkı için..." takdirinde yemin olmak üzere; şeklinde de okunmuştur. Bu kıraat el-Hasen'den de rivayet edilmiştir. Bu okuyuşa dair Hz. Ömer'in başından geçen bir olay kitabın baş taraflarında (Kur'anın i'rabı ile ilgili açıklamalann verildiği bölüm­de) geçmiş bulunmaktadır.

"Eğer" şirkten "tevbe ederseniz, o sizin için daha hayırlıdır" daha fay­dalıdır. "Yok eğer" iman etmekten "yüzçevirirseniz, iyi bilinki siz, Allah'ı

aciz bırakamazsınız" O'ndan kurtulamazsınız. Çünkü O, şüphesiz sizi ku­şatandır ve cezasını size indirendir.[22]

4. Muahede yaptığınız müşrikler arasından, sonra size karşı bir ek­siklik yapmamış, aleyhinizde kimseye yardım etmemiş olanlar müstesnadır. O halde, onların süreleri bitinceye kadar ahidle-rini tamamlayın. Şüphesiz Allah sakınanları sever.

"Muahede yaptığınız müşrikler arasından... olanlar müstesnadır" an­lamındaki buyruk, muttasıl istisna olarak nasb mahallindedir. -Ahidleri süre­si içerisinde bulunan, kendileriyle antlaşma yapmış olduğunuz kimseler müstesna olmak üzere- Allah, müşriklerden uzaktır, demektir. İstisnanın munkatı' olduğu da söylenmiştir. Yani, Allah o müşriklerden uzaktır. Amma, kendileriyle ahidleşip de ahidleri üzere sebat gösterenlere ahidlerini ta­mamlayınız, demek olur.

"Sonra size karşı bir eksiklik yapmamış" buyruğu, kendileriyle antlaş­ma yapılmış olanların kimisinin ahdini bozduğuna, kimisinin de ahdine bağlı kalmaya devam ettiğine delildir. Şanı yüce Aliah Peygamberine, ahdi­ne aykırı davrananların antlaşmalannı bozmasını, ahdine bağlı kalan kimse­lerin de bu antlaşmaların süresi bitene kadar antlaşmaya bağlı kalmasını em­retti.

"Sonra size karşı bir eksiklik yapmamış" iradesi de antlaşmadaki şart­lardan herhangi bir şeyi eksiltmemiş anlamındadır. "Aleyhinize kimseye karşı yardım etmemiş" kimseye destek vermemiş "olanlar müstesnadır."

İkrime ile Ata b. Yesar, "Sonra size karşı bir eksiklik yap­mamış" buyruğunu  şeklinde muzafın haztedildiği kabul edile­rek noktalı "dâd" ile okumuşlardır ki, bu ifadenin de takdiri: "Sonra ahidlerini bozmamış iseler," şeklinde olur. Bu özel­liğin, sadece Damraoğullarının kastedildiği özel bir hüküm olduğu da söy­lenmektedir.

Daha sonra yüce Allah: "O halde, onların sureleri bitinceye kadar ahidlerini tamamlayın" diye buyurmaktadır kî, bu süre dört aydan fazla ol­sa bile tamamlayın, anlamındadır.[23]

5. 0 haram aylar çıkınca, artık o müşrikleri nerede bulursanız öl­dürün. Onları yakalayın. Onları alıkoyun. Onların bütün geçit yerlerini tutun. Eğer, tevbe edip namaz kılar ve zekât verirlerse, yollarını serbest bırakın. Gerçekten Allah Gafurdur, Rahimdir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı altı başlık halinde sunacağız:[24]

1. Bu Buyrukta Haram Aylar'dan Kasıt:

"O haram aylar çıkınca" anlamındaki buyrukta, kelimesi, çıktı anlamına gelir. Mesela, bir ayın son günlerine doğru geldiğini ifade etmek üzere kişi; Aydan çıktım, der. "Aydan çıkarsın," yani ayı bitiriyorsun, demek olur. Şair de der ki:

"Aydan çıktım mı, hemen onun gibi[25] bir aya girerim

Benim aylardan çıkışım ve aylara girişim katil olarak (bana) yeterlidir.

"Ay çtktt (bitti)," demektir, ifadesi ise, gündüz ge­lecek geceden sıyrıldı, çıktı anlamındadır. ise, kadın man­to (ve benzeri üst giyeceğini) üzerinden çıkardı, demektir. Kur'an-ı Kerim­de de: " Onlar için bir âyet de gecedir. Ondan gün­düzü soyup çıkarım" (Yâsîn, 36/37) diye buyurulmaktadır. ise, meyvesi henüz daha yeşilken etrafa dağılan hurma ağacı, demektir.

(Bu âyet-i kerimede geçen) "haram aylar" ile ilgili ilim adamlarının iki ayn görüşü vardır. Bilinen ve üçü arka arkaya (Zülkade, Zilhicce ve Muhar­rem) biri de tek (Recep) olmak üzere dört haram aydır denildiği gibi, el-Asam da şöyle demiştir: Bununla, kendileriyle herhangi bir antlaşma akdi bulun­mayan müşrikler kastedilmiştir. İşte, yüce Allah bu buyrukta bu haram ay­lar çıkıncaya kadar onlarla savaşmaktan uzak durmayı emretmektedir ki, bu da İbn Abbas'ın naklettiğine göre elli günlük bir süredir. Çünkü, Kurban bay­ramı birinci günü bu husus ilan edilmişti. Bu görüş daha önceden geçmiş bu­lunmaktadır.

Bunların, antlaşmalara tanınan dört aylık süre olduğu da söylenmiştir. Bu görüşü de Mücahid, îbn İshak, İbn Zeyd ve Amr b. Şuayb ileri sürmüşlerdir.

Haram aylardan kastın, hürmetleri bulunan aylar olduğu da söylenmiştir. Çünkü yüce Allah bu aylarda mü'rninlere, müşriklerin kanını dökmeyi ve ha­yırlı bir maksat ile olması müstesna, onlara herhangi bir şekilde taaruzda bu­lunmayı haram kılmış idi.[26]

2. "Müşrikleri Öldürün" Emrinin Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Artık o müşrikleri... öldürün" buyruğu, bütün müşrikler hakkında umumi olmakla birlikte sünnet, bunlar arasından daha önce el-Ba-kara Sûresi'nde (2/190. âyet 1. başlıkta) açıklaması geçtiği üzere kadın, ra­hip, çocuk ve benzeri kimseleri tahsis etmiş (bu genel hükmün dışında bı-rakrruşMır. Nitekim yüce Allah kitap ehli hakkında da: "Cizye verinceye ka­dar..." (et-Tevbe, 9/29) diye buyurmaktadır. Ancak "müşrikler" lafzının ki­tap ehlini kapsamına almaması da mümkündür. Bu da cizyenin puta tapan­lardan ve diğerlerinden -ileride açıklanacağı üzere- alınmamasını gerektirir. Şunu bilmeli ki, yüce Allah'ın: "Müşrikleri öldürün" buyruğundaki mutlak ifade, herhangi surette olursa olsun onları öldürmenin caiz olmasını gerek­tirmektedir. Ancak, Hz. Peygamberden müsleyi yasaklayan haberler varid ol­muştur.

Bununla birlikte Ebu Bekr es-Sıddik (r.a)'ın irtidad edenleri ateşle yakma­sı, taşla öldürmesi, dağların tepelerinden atması, başaşağı kuyulara atması şek­lindeki öldürmelerine de âyetin umumi ifadesini kendisine delil almış olabilir. Aynı şekilde Ali (r.a)'ın, irtidat eden birtakım kimseleri yakarak öldür­mesini de bu görüşe meyletmesi ve lafzın genel oluşuna dayanarak bunu yap­mış olması ihtimali de vardır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[27]

3. Müşriklerin Bulundukları Yerde Öldürülmelerinden İstisnalar:

"O müşrikleri nerede bulursanız..." buyruğu, her yer hakkında umumi­dir. Ebu Hanife -Allah ondan razı olsun- ise, dalıa önce el-Bakara Sûresi'nde (2/191-192. âyetler, 3. başlıkta) geçtiği üzere Mescid-i Haramı istisna etmiştir, Bununla birlikte (hükmün mensuh olup olmadığı hususunda) ilim adam­ları arasında görüş ayrılığı vardır. el-Hüseyn b. el-Fadl der ki: Bu âyet-İ ke­rime, Kur'an-ı Kerimde yüzçevirmekten ve düşmanların eziyetlerine sabre­dip katlanmaktan söz eden bütün âyetleri nesli etmiştir.

ed-Dalıhâk, es-Süddî ve Ata da şöyle demektedir: Bu âyet-i kerime yüce Allah'ın; "Bundan sonra ister karşılıksız serbest bırakın, ister fidye alın" (Muhammed, 47/4) buyruğu ile nesli edilmiştir ve hiçbir esir eli kolu bağlı öldürülmez demişlerdir. Esir ya karşılıksız serbest bırakılır, yahut fidye karşılığın­da bırakılır.

Mücahid ve Katade ise derler ki; Bilakis bu âyet-i kerime yüce Allah'ın: "Bundan sonra ister karşılıksız serbest bırakın, ister fidye alın" (Muhammed, 47/4) buyruğunu neshetmekte ve müşrik olan esirîer hakkında öldürülmelerinden başka bir uygulama caiz bulunmamakladır.

îbn Zeyd her iki âyet de muhkemdir demektedir ki, doğru olan da budur. Çünkü, karşılıksız serbest bırakmak, öldürmek ve fidye almak, müşriklerle yaptığı İlk savaş olan -önceden de geçtiği üzere- Bedir gününden itibaren uy­guladığı hükümler olagelmiştir. Yüce Allah'ın: "Onları yakalayın" buyruğu da buna delildir. Yakalamak ise esir almaktır. Esir almak da, imamın uygun göreceği tercihe göre ya öldürmek için, yahut fidye almak için veya karşı­lıksız bırakmak için olur.

"Onları alıkoyun" buyruğu ise, sizin topraklarınızda tasarrufta bulunma­larını ve yanlarınıza girmelerini engelleyin; ancak, siz onlara izin verirseniz eman ile yanınıza girebilirler, demektir.[28]

4. Müşriklerin Geçit Yerlerini Tutmak:

"...onların bütün geçit yerlerini tutun" buyruğunda geçen ve "geçit ye­ri" diye meali verilen; kelimesi, kendisinde düşmanın gözetlendi­ği yer, demektir. "Filanı gözetledim, gözetlemekteyim," de­nilir. Buyruk, onların gözetlenebilecekleri ve gafil yakalanabilecekleri yer­lerde onlar için oturun (pusu kurun) demektir. Âmir b. et-Tufeyl der ki:

"Ben kesin olarak biliyorum ve hiç de unuttuğumu sanmayın: Genç delikanlıyı ölümün gözetleyip durduğunu,"

Şair Adiy de şöyle demektedir:

"Ey Âzile, (hanımının adı) şüphesiz ki bilgisizlik genç olanm zevkin (e düşkünlüğün) den ötürüdür Ve hiç şüphesiz nefisler için ölümler gözetlemededir."

Bu buyrukta davette bulunmadan önce müşrikleri gatîl avlamanın caiz ol­duğuna delil vardır, ": Bütün" kelimesi zarf olarak nasbedilmiştir. ez-Zec-câc'ın tercihi de budur. Mesela; "Bir yolda gittim denildiği" gi­bi, "Her yolda gittim" denilir (ve "bütün, her" anlamındaki ke­lime nasbedilir). Yahut da bu kelime cer eden kelimenin düşürülmesinden ötürü de mansub gelmiş olabilir, İfadenin takdiri şöyle olur: "Bütün geçit yerlerinde, üzerinde gözetlemede bulunun" demek olur. Böylelikle ": Geçit yerleri" kelimesi geçtikle­ri yolun adı kabul edilir.

Ebu Ali ise, ez-Zeccâc'ı , "yol" kelimesini zarf kabul etmekte hatalı bulur ve şöyle den Yol, ev ve mescid gibi özel bir yerin adıdır. Dolayısı ile semaî olarak hazfın varid olduğu haller müstesna, bundan cer harfinin hazfedilme-si caiz olamaz. Nitekim Sibeveyh "Şam'a girdim, eve girdim" şeklindeki kullanışları nakletmektedir. Şu mısra da buna benze­mektedir:

"Tilkinin yolda sallanarak koşması gibi..."[29]

5. Müşriklerle Savaşmanın Hedefi:

"Eğer tevbe edip" yani, şirkten vazgeçip "namaz kılar ve zekât verirler­se, yollarını serbest bırakın" âyet-i kerimesi üzerinde dikkatle durup dü­şünmek gerekir. Çünkü yüce Allah önce öldürülme sebeplerini şirke bağlamakta, daha sonra da: "Eğer tevbe edip..." diye buyurmaktadır. Asıl kaide de şudur: Öldürme, eğer şirk dolayısıyla sözkonusu ise, şirkin zevali ile bu emir de zail olur. Bu da namazın kılınmasını, zekâtın verilmesini gözönün-de bulundurmaksızın mücerred tevbe etmekle öldürme emrinin ortadan kalkmasını gerektirir. İşte bundan dolayı, namaz vaktinden ve zekât verme zamanından önce mücerred tevbe etmek dolayısıyla öldürme hükmü de or­tadan kalkmıştır. Bu ise, bu yönüyle gayet açıkça anlaşılan bir konudur. Şu kadar var ki: Şanı yüce Allah, tevbe etmekle birlikte iki şart daha sözkonu-su etmiştir ki, bunları boşa çıkarmanın imkânı yoktur. Hz. Peygamberin şu buyruğu da buna benzemektedir; "Ben insanlarla lâ ilahe illallah deyinceye, namaz kılıncaya ve zekât verinceye kadar savaşmakla emrolundum. Onlar bunu yapacak olurlarsa, benden kanlarını da mallarını da korumuş olurlar. Onun hakkı ile olması hali müstesna hesapları ise Allah'a aittir."[30]

Ebu Bekr es-Sıddik (r.a) da şöyle buyurmuştur: "Allah'a yemin ederim, na­maz ile zekât arasında ayırım gözetenlerle mutlaka savaşacağım. Çünkü ze­kât mahn hakkıdır." İbn Abbas da: Allah Ebu Bekir'e rahmet eylesin. O, ne kadar da fakih bir kimse idi demiştir.

İbnü'l'Arabî der ki: Böylelikle Kur'an ve Sünnet aynı gerçekleri dile ge­tirmiş olmaktadır. Namazı ve sair farzları helal kabul ederek terkedenin kâ­fir olduğu hususunda müslümanlar arasında görüş ayrılığı yoktur. Sünnetle­ri önemsemeyerek terkeden de fasık olur. Nafileleri terkeden için ise bir ve­bal yoktur. Ancak, nafilenin faziletini inkâr ederse kâfir olur. Çünkü o, bu tu­tumu ile Rasûluilah (sav)'m getirip haber verdiği bir hususu reddetmiş olmak­tadır. Ancak farz olduğunu inkâr etmeksizin ve terkini de helal kabul etmek­sizin namazı terkeden kimsenin hükmü hususunda ilim adamlarının farklı gö­rüşleri vardır. Yunus b. Abdulalâ dedi ki: Ben, İbn Vehb'i şöyle derken din­ledim: Malik dedi ki: Allah'a iman edip, rasûlleri tasdik eden, fakat namaz kıl­mayı kabul etmeyen kimse öldürülür. Ebu Sevr de; Şafiî mezhebinin bütün alimleri bu görüştedir, der. Hammad b. Zeyd, Mekhul ve Veki'in görüşü de budur. Ebu Hanife der ki: Böyle bir kimse hapse atılır, dövülür ama öldürül­mez. Bu, İbn Şihab'ın da görüşüdür. Davud b. Ali de bu görüştedir. Bunla­rın delilleri arasında Hz. Peygamberin şu buyruğu da vardır: "Ben insanlar­la la ilahe illallah deyinceye kadar savaşmakla emrolundum. Bunu diyecek olurlarsa, -onun hakkı İle olması müstesna- benden kanlarını ve mallannı ko­rumuş olurlar."[31]Bu görüşü kabul edenler derler ki: Onun hakkı ise, Hz. Peygamberin bir başka hadisinde şöylece dile getirilmiştir: "Müslüman bir kim­senin kanı ancak üç şeyden birisiyle helal olur: İmandan sonra kâfir olmak, yahut muhsan olduktan sonra zina etmek, ya da bir başka nefse karşılık ol­maksızın birisini öldürmek."[32]

Ashab-ı kiram ve tabiinden bir topluluğun görüşüne göre kasti olarak ve özrü bulunmaksızın vakti çıkıncaya kadar tek bir namazı terkeden ve onu eda etmeyi de kaza etmeyi de kabul etmeyip namaz kılmam, diyen bir kimsenin kâfir olduğu, kanının da malının da helal olduğu, müslüman mirasçılarının ondan miras alamayacağı ve tevbe etmesinin de istenmeyeceği görüşünde­dirler. Eğer (kendiliğinden) tevbe ederse mesele yok. Aksi takdirde öldürü­lür. Ve malının hükmü de mürtedin malı ile aynıdır. Bu, aynı zamanda İshak'ın da görüşüdür. İshak der ki: İşte Peygamber (sav)'dan şu günümüze kadar ilim ehlinin görüşü böyledir.

İbn Huveyzimendad der ki: Bizim mezhep alimlerimiz, namazı terkeden kişinin ne vakit öldürüleceği hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Kimisi, na­mazın kılınması için uygun görülen vaktinin sonunda öldürülür derken, ki­misi de zaruret vaktinin sonuna kadar bırakılır demişlerdir. Bu konuda sahih olan görüş budur. Bu zaruret vakti de şöyledir: İkindi namazı vaktinden gü­neşin batacağı zamana kadar dört rekat kılabilecek bir süre, yatsı namazının çıkış vakti olan gecenin bitimine dört rekat kala, sabah namazı vaktinin bi­timi olan güneşin doğuşundan önce iki rekat kılacak kadar bir zamandır. İs­hak der ki: Vaktin gitmesinden maksat ise, öğle namazını güneşin batışına, ak­şam namazını da tan yerinin ağarması vaktine kadar ertelemesi demektir.[33]

6. Gerçek Tevbe Ne İle Anlaşılır:

Bu âyet-i kerime "tevbe ettim" diyen kimsenin, fiilleri arasına tevbenin muhakkak olduğunu ortaya koyan hususlar da eklenmedikçe, bu sözüyle ye-tinilmeyeceğine delildir. Çünkü yüce Allah burada tevbe etmekle birlikte na­maz kılmayı ve zekât vermeyi de şart koşmaktadır ki, bunların yerine geti­rilmesiyle tevbenin gerçekten yapıldığı ortaya çıksın. Faizi yasaklayan âyet-i kerimede de: "Şayet tevbe ederseniz ana mallarınız sizindir" (el-Bakara, 2/279) diye buyurmaktadır. Bir başka yerde de: 'Tevbe edenler, ıslah eden­ler ve açıklayanlar müstesna..." (el-Bakara, 2/l60) diye buyurmaktadır, el-Bakara Sûresi'nde bu anlamdaki açıklamalar (2/160. ayetin tefsirinde) geç­miş bulunmaktadır.[34]

6. Eğer müşriklerden biri senden eman dilerse ona eman ver. Tâ ki Allah'ın kelâmını dinlesin. Sonra onu emin olacağı yere ka­dar ulaştır. Bu, onların bilmeyen bir kavim olduklarından do­layı böyledir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:[35]

1. Eman Verme:

"Eğer" sana kendileriyle savaşma emrini vermiş olduğum "müşriklerden biri senden eman dilerse" buyruğunda geçen ve "senden eman dilerse" an­lamındaki; kelimesi, senin himayeni isterse; yani, senin emâmnı ve senin korumam isterse, Kur'an-ı Kerimi dinleyebilmesi için onun hükümle­rini, emir ve yasaklarını anlayabilmesi için böyle bir istekte bulunursa) sen de ona eman ver, demektir. Eğer, bir emri kabul ederse, bu güzel bir şey­dir. Şayet kabul etmeyecek olursa, sen de onu güvenlik duyacağı yere geri götür. Bu, hakkında görüş ayrılığı bulunmayan bir husustur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Malik der ki: Harbî bir kişi müslümanların ülkesine giden yolda bulunup da: Ben eman istemek üzere geldim diyecek olursa, bu gibi haller şüpheli hu­suslardan olduğu için görüşüme göre bu durumdaki bir kimse güven duya­bileceği bir yere geri götürülür. İbnü'l-Kasım da şöyle der: Bizim kıyılarımı­za ticaret maksadıyla gelmiş görünen ve: Ben malımı satıncaya kadar ticaret yapmak üzere gelen kimselere dokunmadığınızı zannediyorum, diyen kim­senin durumu da böyledir.

Âyet-i kerimenin zahiri ise, Kur'an-ı Kerimi dinlemek ve İslâm üzerinde düşünmek isteyen kimseler hakkındadır. Bunun dışındaki maksatlar için eman vermek ise, müslümanların maslahatı ile ilgili ve onlara fayda sağla­yan hususların gereği gibi tetkik edilmesi ile ilgilidir.[36]

2. Eman Verme Yetkisi:

İlim adamlarının tümüne göre sultanın (İslâm devlet yöneticisinin) verdi­ği eman caizdir. Çünkü imam, müslümanların lehine olan menfaat ve maslahatlara bakmak İçin öne geçirilir. O, menfaatlerin sağlanması, zararların ön­lenmesi konusunda herkesin vekilidir.

Halifeden başkasının eraan vermesi hususunda ise ilim adamlarının fark­lı görüşleri vardır. Hür bir kimsenin verdiği eman, bütün ilim adamlarına gö­re geçerlidir. Ancak İbn Habib şöyle demektedir: İmam, verilen bu emanı göz­den geçirir.

Kölenin de, Malikî mezhebinde meşhur olan görüşe göre eman vermek yetkisi vardır. Şafiî, Şafiî mezhebi alimleri, Ahmed, İshâk, Evzaî, Sevrî, Ebu Sevr, Davud ve (Hanefilerden) Muhammed b. el-Hasen de bu görüştedirler. Ebu Hanife'nin görüşüne göre ise, kölenin eman vermek yetkisi yoktur. Bi­zim (Malikî mezhebi > ilim adamlarımızın ikinci görüşü de budur. Ancak, bi­rinci görüş daha sahihtir. Çünkü Peygamber şöyle buyurmuştur: "Müslüman­ların kanları birbirine denktir. Onların en aşağı olanları dahi zimmetlerini ye­rine getirmeye çalışır. "[37]

İlim adamlarımız derler ki: Hz. Peygamber: "En aşağılan" dediğine gö­re, kölenin de emanı caizdir. Hür kadının eman verebilmesi ise daha bir uy­gundur. "Köleye (ganimetten) pay verilmez" diye gösterilecek gerekçe ise mu­teber değildir. Abdulmelik b. el-Macişûn der ki: İmamın geçerli kabul etme­si hali müstesna, kadının emanı caiz değildir. O, bu görüşüyle cumhurdan ayrı istisnai bir kanaat ortaya koymuş olmaktadır.

Çocuğa gelince, eğer savaşabilecek güçte ise, onun emanı da geçerlidir. Çünkü o da savaşçılar arasındadır ve koruyucu kesim arasına girmektedir.

ed-Dahhak ve es-Süddî ise, bu âyet-i kerimenin, yüce Allah'ın: "Müşrik­leri öldürün" buyruğu ile nesli olduğu kanaatindedirler. el-Hasen ise şöy­le demektedir: Bu âyet-i kerime kıyamet gününe kadar muhkem ve uygula­nabilecek bir âyettir. Mücahid de bu görüştedir.

Bu âyet-i kerimenin hükmünün müşrikler için tayin edilen dört aylık sü­re boyunca geçerli olduğu da söylenmiştir. Ancak bu görüşün hiç bir kıyme­ti yoktur. Said b. Cübeyr der ki: Müşriklerden bir kişi Ali b. Ebi Talib'in ya­nına gelerek şöyle dedi: Bizden herhangi bir kimse bu dört ayın bitişinden sonra Muhammed'in yanına gelip de Allah'ın kelamını işitmek isterse veya bir ihtiyâcı dolayısıyla gelirse öldürülür mü? Ali b, Ebi Talib (r.a): Hayır de­di. Çünkü şanı yüce Allah: "Eğer müşriklerden biri senden eman dilerse ona eman ver. Tâ ki Allah'ın kelamını dinlesin" diye buyurmuştur. Doğ­ru olan da budur ve âyet-i kerime muhkemdir.[38]

3. Şart Edatlanyla İlgili Bir Açıklama:

Yüce Allah'ın: " Eğer... biri" buyruğundaki; Biri kelime­si, daha sonra gelen ("Senden eman dilerse" anlamındaki) fiil gibi bir fiil takdiri ile ref edilmiştir. Böyle bir açıklama, şart edatı için güzeldir, an­cak diğer kardeşlerinde (şart edatlarında) çirkindir. Sibeveyh'in benimsedi­ği görüş de, bu edat ile diğerleri arasında fark gözetmek şeklindedir. Çün­kü bu, şart edatlarının anası olduğundan onun böyle bir özelliği vardır. Di­ğer taraftan böyle bir özellik diğer edatlarda yoktur. Ancak, Muhammed b. Yezid şöyle demektedir: Sibeveylı'in: "Çünkü böyle bir özellik diğer edat­larda yoktur" demesi yanlıştır. Zira, bu edat, kimi zaman;  anlamında olup, kimi zaman da şeddelisinden hafifletilmiş olur. Diğer şart edatları ise böyle değildir.

Sibeveylı şu beyiti örnek olarak zikretmektedir:

"Benim nefis ve değerli şeyleri tüketmemden ötürü sızlanma

Fakat ben ölüp gidersem, işte o vakit ağlayıp sızla."[39]

4. Allah'ın Okunan Kelâmı İşitilir:

İlim adamlarımız derler ki: Yüce Allah'ın: "Tâ ki Allah'ın kelâmını din­lesin" buyruğunda, şanı yüce Allah'ın kelâmının okuyucu tarafından okun­ması halinde işitildiğine delildir. Şeyh Ebu'l-Hasen (el-Eş'arî), Kadı Ebu Bekr (el-Bakiİlânî) ile Ebu'l-Abbas el-Kalanfcî, İbn Mücahid, Ebu îshak el-İs-ferayinî ve başkaları bu görüştedir.

Çünkü yüce Allah: "Tâ ki Allah'ın kelâmını dinlesin" buyruğu ile ken­di kelâmının Kur'an okuyan kimsenin okuması esnasında işitilen bir kelâm olduğunu açıkça ifade etmektedir. Aynca müslümanlar, bir kimse mesela Fa-tihatü'l-Kitabı veya herhangi bir sûreyi okuyacak olursa, "Allah'ın kelâmını dinledik işittik" demek üzerinde icma etmiş olmaları ve Allah'ın kelâmının okunmasıyla mesela İmriu'l-Kays'ın şiirinin okunması arasında fark gözetmek­te icma etmiş olmaları da buna delildir. el-Bakara Sûresi'nde de (2/75. aye­tin tefsirinde) Allah'ın kelâmının anlamı, O'nun kelâmının harfe ve sese muh­taç olmadığına dair açıklamalar da geçmiş bulunmaktadır. Cenab-ı Allah'a hamd olsun.[40]

7. Mescid-i Haram'ın yanında ahidleştikleriniz dışında müşrikle­rin Allah katında ve Rasûlii yanında nasıl bir ahdi olabilir? O hal­de onlar size karşı abidlerinde doğru davrandıkları sürece siz de onlara doğrulukla davranın. Şüphesiz ki Allah sakınanları sever.

Yüce Allah'ın: "Mescid-i Haram'ın yanında ahidleştiklertniz dışında, müşriklerin Allah katında ve Rasûlü yanında nasıl bir ahdi olabilir?"

buyruğundaki "nasıl" anlamına gelen; kelimesi burada hayret bildir­mek içindir. Tıpkı, filan kişi nasıl olur da beni geçer? demeye benzer. Yani, onun beni geçmemesi gerekirdi.

"Ahid" kelimesi de; "Olur" kelimesinin ismidir, âyet-i ke­rimede hazfedilmiş takdiri ifade vardır. Yani: Ahdi bozmayı içlerinde saklı tut­makla birlikte müşriklerin nasıl bir ahdi olabilir? demektir. Şairin şu beyitin-de olduğu gibi:

"Siz bana ölümün ancak şehirlerde (meskûn yerlerde) olduğunu söylemiştiniz. İşte bu ikisi düz bir ova ve kum tepe sidir; nasıl olur?"

ez-Zeccâc'dan nakledildiğine göre burada ifadenin takdiri bu kişi (bura­da) nasıl ölmüştür? şeklindedir.

Buyruğun şu anlamda olduğu da söylenmiştir: Müşriklerin Allah katında yarın azabından emin olmalarına sebep olacak, Rasûlü nezdinde de dünya azabından kendisi sebebiyle emin olmalarını sağlayacak bir ahidleri nasıl olabilir?

Daha sonra yüce Allah: "Mescid-i Haram'ın yanında ahidleştikerinin dışında..." diye bir istisna yapmaktadır. Muhammed b. îshak der ki: Bunlar Bekroğullandır. Yani, ancak şu ahidlerini bozmayan, sözlerine aykırı davran­mayan kimselerin ahdi olabilir.

"O halde onlar size karşı doğru davrandıkları sürece siz de onlara doğ­rulukla davranın" buyruğunun anlamı şudur: Onlar size verdikleri sözleri­ne bağlı kalmaya devam ettikleri sürece siz de aynı şekilde sözlerinize bağ­lı kalmaya devam edin. İbn Zeyd der ki: Ancak onlar ahidlerine bağlı kalma­dılar, o bakımdan onlara da dört aylık bir süre tayin etti. Ahdi bulunmayan­lara gelince, tevbe etmeleri dışında gördükleri yerde onlarla savaştılar.[41]

8. Nasıl olabilir ki? Size karşı üstünlük sağlarlarsa hakkınızda hiç­bir yemin ve hiçbir ahid gözetmezler. Dilleriyle sizi hoşnut et­meye çalışırlar. Kalpleri İse İsteksizdir. Onların çoğu fösık kim­selerdir.

Yüce Allah: "Nasü olabilir ki? Size karşı üstünlük sağlarlarsa..." buyru­ğu ile yaptıkları işlerin kötülükleriyte birlikte onların herhangi bir ahidleri-nin olmasının hayret edilecek birşey olduğunu tekrar etmektedir. Yani, eğer onlar size üstün gelecek olurlarsa, sizin hakkınızda hiçbir yemin ve hiçbir ah­di gözetmedikleri halde, onların nasıl bir ahdi olabilir?

"Üstünlüksağlama"yı anlatmak üzere; " Filan kimseye üs­tünlük sağladım," yani ona galip geldim, denilir. ise, evin üstü­ne çıktım, demektir. Yüce Allah'ın: "Arttk onu aşmaya güç yetiremediler" (el-Kehf, 18/97) yani, üzerine çıkamadılar buyruğu da bu­radan gelmektedir.

"Hakkınızda hiçbir yemin ve hiçbir ahid gözetmezler" buyruğundaki "Gözetmezler, korumazlar, riayet etmezler" demektir. (Aynı kökten gelen): Rakîb kelimesi koruyan demektir. Buna dair açıklamalar daha önce­den (en-Nisâ, 4/1. âyet, 6. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. " Yemin", Mücalıid ve tbn Zeyd'e göre ahid demektir. Yine Mücahid'den bunun yüce Allah'ın isimlerinden birisi olduğu rivayet edilmiştir. İbn Abbas ve Dahhâk ise bunu "yakınlık" diye açıklamış, el-Hasen himaye, Kata de de bir antlaş­ma diye açıklamışlardır. ise, alıid demektir. Ebu Ubeyde bunu yemin diye açıklamıştır. Yine Ebu Ubeyde'den nakledildiğine göre; Ahid, "zimmet" ise himaye ve taahlıüd anlamındadır. el-Ezherîder ki: Bu, Allah'ın İbranice bir ismidir. Bunun aslı ise parıldamak anlamına gelen; 'dan gelmektedir. An ve saf olup parıldayan bir şey hakkında;"Ren­gi panldadı, panldar" denilir. Bunun aslı itibariyle keskinlik anlamından gel­diği ve harbeyi anlatmak üzere kullanılan; de buradan geldiği de söylenmiştir. Keskin işiten hassas kulak anlamına gelen; da buradan gelmektedir. Nitekim şair Tarafe b. el-Abd, devesinin kulağının keskin ve has­sas duymasını ve kulaklarını dikmesini anlatırken şöyle demektedir:

"Havmel tepesinde tek başına, bulunan bir koyunun

(burada maksat yaban öküzüdür) iki kulağı gibi; Keskin duyan, dikilen ve onlardan asaletini anladığım."

Ahid, himaye ve akrabalığa "il" denilecek olursa, bunun anlamı şudur: İş­te kulak o tarafa doğru yönlendirilir. Yani, kulak bunları iyice duymaya gay­ret eder. Ahde "il" denilmesinin sebebi ise, arılığı, temizliği ve üstünlüğün­den dolayıdır. Cem-i kıllet'i şeklinde gelir. Çokluk çoğulu ise; diye yapılır. el-Cevherî ve başkaları derler ki: Esreli olarak "el-il" yüce Allah'ın adıdır. Yine, ahid ve yakınlık anlamına da gelir. Hassan der ki:

"Andolsun ki senin Kureyş'e olan akrabalığın

Dişi deve yavrusunun deve kuşu yavrusuna akrabalığı gibidir."

Yüce Allah'ın; buyruğu burada "ahid" anlamındadır. Bu ise, riayet edilmemesi halinde günahkar olmayt gerektiren, saygı duyulması gereken her-bir şey demektir. İbn Abbas, ed-Dalıhâk ve îbn Zeyd: Zimmet, ahid demek­tir demişlerdir. "İl" kelimesini ahid diye anlamlandıranlara göre, buradaki la-fızların farklılığı dolayısıyla aynı anlam tekrarlanmış olur. Ebu Ubeyde ve Ma'ıner, buradaki zimmet, zimmet altına girmek, ahid altına girmek demek­tir, derler. Ebu Ubeyd ise şöyle der: Zimmet, Hz. Peygamber'in: "Onların en aşağıdakileri de zimmetlerini yerine getirmeye çalışır" ifadesinde eman an­lamındadır. Bu kelimenin (zimmet'in) çoğulu ise; şeklinde gelir. "Zel" harfi üstün olarak ise, suyu az kuyu demek olup, çoğulu, şek­linde gelir. Şair Zu'r-Rimme der ki:

"Öyle Himyer'e menaub develer üzerinde İd, sanki onların gözleri

(yorgunluk ve bitkinlikten dolayı) Sulan oldukça fazla çekildiği için suları az kuyu gibidir."

Zimmet ehli ise akid yapan ve kendileriyle akid yapılanlardır.

"Dilleriyle sizi hoşnut etmeye çalışırlar." Yani, zahiren razı eden şeyle­ri dilleriyle söylerler "Kalpleri ise İsteksizdir, onların çoğu fasık kimseler­dir." Yani, ahdi bozan kimselerdir, Her kâfir fasıktır. Fakat burada özellikle, çirkin işleri açıktan açığa işleyen ve ahdi bozanlarını kastetmektedir.[42]

9. Onlar, Allah'ın âyetlerini az bir bedel karşılığında sattılar ve O'nun yolundan alıkoydular. Yapageldikleri gerçekten ne kötü­dür!

Bununla, müşriklerin Ebu Süfyan'ın kendilerine ikram ettiği bir yemek kar­şılığında ahidlerini bozduklarını kastetmektedir. Bunu Mücahid dile getirmiş­tir. Onların Kur'an-ı Kerimi dünya metâına değiştirdikleri de söylenmiştir. "Ve onun yolundan alıkoydular" yani, yüz çevirdiler. Bu anlamıyla Yüz-çevirmekten gelir, veya; 'den geldiği kabul edilerek Allah'ın yolundan alıkoydular, engellediler, demek olur.[43]

10. Onlar, hiçbir mümin hakkında hiçbir yemin ve hiçbir abid gö­zetmezler. İşte onlar, haddi aşanların tâ kendileridir.

en-Nehhâs der ki: Bu bir tekrar değildir. Çünkü birincisi bütün müşrikler hakkındadır, ikincisi ise özel olarak yahudiler hakkındadır. Buna delil ise, (bir önceki âyet-ı kerimede geçen): "Allah'ın âyetlerini az bir bedel karşılığın­da sattılar" buyruğudur. Bununla yalıudileri kastetmektedir. Onlar, yüce Al­lah'ın delillerini ve açıklamalarını, başkanlık isteği ve herhangi bir hususta­ki tamahkârlıklarına karşılık verdiler.

"İşte onlar haddi aşanların tâ kendileridir." Yani, ahİdlcrini bozmak su­retiyle helal sınırını aşarak harama düşenlerdir.[44]

11. Eğer tevbe eder, namaz kılar, zekât verirlerse, artık dinde kardeşlerinizdir. Biz, bilen bir kavme âyetleri uzun ozadiya açıklarız.

"Eğer tevbe eder yani, şirkten vazgeçip İslâm'ın hükümlerine bağlana­cak olurlarsa "...artık dinde kardeşlerinizdir. Sizin kardeşleriniz olurlar. İbn Abbas der ki: Bu âyet-i kerime kıble ehlinin kanlarının (haksız yere dökül­mesini) haram kılmaktadır. Bu anlamdaki açıklamalar önceden geçmiş bu­lunmaktadır. İbn Zeyd der ki: Yüce Allah namaz ve zekâtı farz kılmış ve bun­lar arasında ayırım gözetilmesini de, zekât vermeden namazı da kabul etme­miştir.

İbn Mes'ud der ki: Size namaz kılmak ve zekât vermek emrolundu. Ze­kât vermeyenin namazı yoktur. Hadis-İ şerifte de Peygamber (sav)'ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Yüce Allah: "Allah'a itaat edin ve Rasûlü-ne de itaat edin" diye buyurduğu halde bir kimse ben Allah'a itaat ederim ama Rasûlüne itaat etmem derse, yüce Allah: "Namazı kılın, zekâtı verin" di­ye buyurduğu halde, bir kimse ben namazı kılarım ama zekât vermem der­se, yine aziz ve celil olan Allah: "Bana ve ana-babana şükret" diye buyurdu­ğu halde, Allah'a şükretmek ile ana-babasına şükretmek arasında ayırım gö­zetmek suretiyle üç şeyi birbirinden ayrı gören kimseyi Allah da Kıyamet gü­nünde kendisiyle rahmeti arasına ayrılık koyar. "[45]

"Biz, bilen bir kavme âyetleri uzun uzadıya açıklarız", beyan ederiz. Özellikle "bilen"1erin sözkonusu edilmesi ise, bu âyetlerden asıl yararlanan­ların onlar oluşundan dolayıdır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[46]

12. Eğer ahİdlerinden sonra yeminlerini bozarlar da dininize dil uza­tırlarsa, küfrün önderlerini hemen öldürün. Çünkü onların yeminleri yoktur. Olur ki vazgeçerler.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:[47]

 1. Ahidlerinden Dönüp Dine Dil Uzatanlar:

"Eğer... bozarlarsa" buyruğundaki: "Nakzetmek, boz­mak" demektir. Bu kelime aslında eğilip büküldükten sonra çözülen herşey hakkında kullanılır. Yemin ve ahidler hakkında bu tabir istiare yoluyla kul­lanılır.

Şair der ki:

"Eğer yemin etse de yüzçevirip uzaklaşması ahdini bozmaz onun Çünkü parmak uçları kınalı olanın yemini yoktur."

Burada yemin'den kasıt ahiddir.

Dininize dil uzatırlarsa" ahidlerini bozmak, savaş açmak ve buna ben­zer müşrik kimsenin yaptığı başka herhangi bir iş yapmak suretiyle... "Dil uzatmak" demek olan "ta'n" mızrakla dürtmek demek olduğu gibi, kötü söz­le dil uzatmak anlamında da kullanılır. Her iki anlam için kullanılmakla bir­likte her İkisinde de muzar'i şeklinde "ayın" harfi Ötreli olarak gelir. Bununla birlikte "ayn" harfi ötreli kullanılırsa mızrakla yara açmak, dürtmek, üstün olarak kullanılırsa, dil ile yaralamak, dil uzatmak manasına kullanıla­cağı da söylenilmiştir. Burada bu kelime istiare yoluyla kullanılmıştır. Hz. Pey-gamber'in, Usame'yi kumandan tayin ettiği esnada söylediği şu buyruklar da bu türdendir: "Eğer siz onun kumandanlığına dil uzatıyorsanız, gerçek şu ki daha önce ba­basının kumandanlığına da dil uzatmış idiniz. Allah'a yemin ederim ki gerçekten o kumandanlığa layık bir kimse idi." Bu hadisi Sahih (-i Buhârî) ri­vayet [48]etmiştir.[49]

2. Dine Dil Uzatanların Hükmü:

Kimi ilim adamları, bu âyet-i kerimeyi dine dil uzatan ve ondan kötü bir şekilde söz eden herkesin öldürülmesinin vücubuna delil göstermişlerdir. Çün­kü, böyle bir kimse kâfir olur. Dil uzatmak (ta'n etmek) ise, dine yakışık ol­mayan şeyleri nisbet etmek yahut da dinden olan herhangi bir şeyi hafife ala­rak itiraz etmek demektir. Çünkü, dinin esaslarının sağlıklı olduğu, şer'î hü­kümlerinin de doğruluğu kat'î delil ile sabit olmuştur. Îbnü'l-Münzir der ki: Bütün ilim ehli kimseler, Peygamber (sav)'a söven kimsenin öldürüleceğini kabul etmişlerdir. Bu görüşte olanlar arasında Malik, Leys, Ahmed ve İshâk da vardır. Şafiî'nin görüşü de budur. En Nu'man (b. Sabit, Ebu Hanife) dan da şöyle dediği nakledilmektedir: -İleride de gelece'ği üzere- zimmet ehlin­den olup da Peygamber (sav) e söven kimse öldürülmez.

Ancak, rivayet edildiğine göre Ali (r.a)'nin meclisinde birisi: Kâ'b b. el-Eş-ref ancak haksızca ve ahde aykırı olarak öldürüldü demiş, Hz. Ali de o kim­senin boynunun vurulmasını emretmiştir.

Muaviye'nin bulunduğu mecliste bir başka kişi böyle söylemiş, bunun üze­rine Muhammed b. Mesleme ayağa kalkarak: Böyle bir söz senin meclisin­de söyleniyor ve sen susuyorsun ha! Allah'a yemin ederim seninle aynı çatı altında asla bulunmam ve andolsun onunla başbaşa kalacak olursam mut­laka onu öldürürüm.

(Malikî mezhebine mensub) ilim adamlarımız derler ki: Böyle bir kimse eğer hainlik etmeyi, ahdi bozmayı, Peygamber (sav)'a nisbet etmiş ise, tevbe etmesi istenmeksizin öldürülür. İşte Hz. Ali ile Muhammed b. Mesleme'nin -Allah İkisinden razı olsun- böyle bir sözü söyleyenin maksadını böylece an­lamışlardır. Çünkü böyle bir ifade zındıklıktır. Eğer bu sözü söyleyen kim­se ahde aykırı davranmayı; onlar, önce ona eman verdiler, sonra ona verdik­leri sözde durmadılar diyerek fiilen Öldürenlere nisbet edecek olursa, böy­le bir nisbet de katıksız bir yalan ve iftira olur. Çünkü, onların Kâ'b b. el-Eş-refe söyledikleri sözlerinde ona eman verdiklerine ve bunu açıkça ifade et­tiklerine delâlet eden bir söz yoktur. Eğer böyle bir şey söylemiş olsalardı bi­le onların bu sözleri eman olmazdı. Çünkü Peygamber (sav) onları ona eman versinler diye değil, öldürsünler diye göndermişti. Ve Muhammed b. Mesleme'ye (uygun göreceği) sözleri söyleme izni de vermişti.

Buna göre böyle bir şeyi bizzat onu öldürenlere nisbet edenin sözleri üze­rinde düşünmek gerekir ve (öldürülmeleri gerektiği hususunda) tereddüt söz-konusudur. Bunun sebebi ise şudur: Acaba, sözlerinde durmamayı onu öl­dürenlere nisbet etmek aynı zamanda ahde hainlik etmeyi Peygamber (sav)'a nisbet etme sonucunu da beraberinde getirir mi? Çünkü Peygamber (sav) da ya onların fiillerini doğru bulmuş ve yaptıklarına razı olmuştur, o bakımdan da o bu sözde durmayışı, ahde ihanet etmeyi rıza ile karşılamış demektir. Bu­nu (bu anlamıyla) açıkça ifade eden bir kimse öldürülür. Ya da onların söz­lerinde durmayışlannı söylemek, Peygamber (sav)'ın da ahdini bozması an­lamına gelmez denilir, bu durumdaki bir kimse de öldürülmez. Böyle bir kim­senin öldürülmeyeceğini kabul etsek dahi, bu sözü söyleyenin ibretli bir şe­kilde cezalandınlması, hapis cezasına çarptırılması, ağır bir şekilde dövülme­si ve büyük bir ölçüde de tahkir edilmesi kaçınılmaz birşeydir.[50]

3. Dine Dil Uzatan Zımmînin Durumu:

Zımmî dine dil uzatacak olursa, Maliki mezhebinde meşhur olan görüşe göre ahdi bozulur. Çünkü yüce Allah: "Eğer ahldlerinden sonra yeminle­rini bozarlar da..." diye buyurmakta ve o takdirde onların Öldürülmelerini ve onlarla savaşılmasını emretmektedir. Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun-nin görüşü de budur. Ebu Hanife ise böyle bir kimse hakkında şöyle der: Tev-be etmesi istenir. Mücerred olarak dil uzatması sebebiyle -beraberinde ah­dini bozması sözkonusu olmadığı sürece- ahdini bozmuş olmaz. Çünkü yüce Allah iki şarta bağlı olarak öldürülmelerini emretmektedir: Biri onların ahidlerini bozmaları, diğeri ise dine dil uzatmalarıdır,

Biz deriz ki: Eğer onlar ahidlerine aykın uygulamalarda bulunacak olur­larsa ahidleri bozulmuş olur. (Âyet-i kerimede) her iki hususun sözkonusu edilmesi ise, böyle bir kimsenin öldürülmesi için her iki hususun ayrı ayrı or­taya konulmasına bağlı kalmasını gerektirmez. Çünkü ahdî bozmak, aklen de şer'an de tek başına onları öldürmeyi mubah kılmaya yeterlidir. Bize gö­re âyet-i kerimenin takdirî ifadesi şöyledir: Eğer onlar ahidlerini bozarlarsa onlarla savaşmak helal olur. Eğer ahidlerini bozmaksızın ahidlerine bağlı kal­makla birlikte dine dil uzatacak olurlarsa, yine onlarla savaşmak helal olur.

Rivayet olunduğuna göre Hz. Ömer'in huzurunda, üzerinde müslüman bir kadının bulunduğu bir bineği dürttüğü ve bunun üzerine o bineğin huyla­nıp kadını yere düşürdüğü, buna bağlı olarak avretinin açıldığını dava etme­leri üzerine, Hz. Ömer aynı yerde o zımmînin asılmasını emretmiştir.[51]

4. Akdini Bozan Zımmî'nin Hükmü:

Zımmî, müslümanlara karşı savaşacak olursa, ahdi bozulur, mah ve çocuk­ları da onunla birlikte müslümanlara fey' (ganimet) olur. Muhammed b. Mesleme ise der ki: Onun ahdini bozmasından dolayı çocuğu sorumlu tutulmaz. Çünkü o, ahdini tek başına bozmuştur. Yine Muhammed b. Mesleme der ki: Malı alınır.

Bu şekildeki açıklama Muhammed b, Mesleme'ye yakıştırılamayan bir çe­lişkidir. Çünkü, zımnimin malının ve çocuklarının himaye altına alınmasına sebep onun ahdidir. Eğer malının elden gitmesini gerektiren bir durum ortaya çıkarsa, çocuğunun da etinden alınması sonucunu verir.

Eşlıeb der ki: Zımmî ahdini bozacak olursa, o yine ahdi üzere kalır. Ve ebe­diyen köleliğe dönmesi sözkonusu değildir. Ancak bu, hayret edilecek bir hu­sustur. Sanki o, bu görüşü ile ahdi maddi bir olay olarak kabul etmiş gibi­dir. Halbuki ahdin gereğini yerine getirmek mantıki bir husustur ve müslümanlar bu ahdin gereğini yerine getirmeyi üzerlerine almışlardır. Kendisi bu ahdî bozacak olursa, bu da diğer akidler gibi bozulmuş olur.[52]

5. Hz. Peygambere Söven, Dil Uzatan Zimmet Ehlinin Hükmü:

İlim adamlarının çoğunluğu, zimmet ehlinden olup da Peygamber efen­dimize söven, yahut üstü kapalı ifadelerle ona dil uzatan veya onun değe­rini hafife alan, yahut da Hz, Peygamber'e, kâfir olmasını gerektiren şekil­den başka türlüsüyle nitelendiren kimsenin öldürüleceği görüşündedir. Çün­kü biz ona zimmetin gereği olan himayemizi veya onunla ahidleşmeyi bu esas üzere yapmış değiliz. Şu kadar var ki, Ebu Hanife, es-Sevrî ve Kürelilerden onlara tabi olanlar şöyle demişlerdir: Böyle bir kimse öldürülmez. Çünkü onun içinde bulunduğu şirk hali bundan daha büyüktür. Ancak bu davranışından ötürü te'dip ve ta'zir edilir. Ona karşı delil İse, yüce Allah'ın: "Eğer ahidle-rinden sonra yeminlerini bozarlar da..." âyetidir. Kimi ilim adamı da bu gö­rüşe karşı Hz. Peygamberin, antlaşmalı olmakla birlikte Kâ'b b. el-Eşref in öl­dürülmesi emrini vermesini delil göstermişlerdir. Hz. Ebu Bekir de arkadaş­larından birisine öfkelenince Ebu Berze, bunun boynunu vurmayayım mı di­ye sorunca, Hz. Ebu Bekir: Rasûlullah (say)'dan başka herhangi bir kimse için böyle bir şey sözkonusu değildir, diye cevap vermiştir.[53]

Dârakutnî de İbn Abbas'tan şöyle dediğini rivayet etmektedir: Kör bir ada­mın bir cariyesi vardı. O cariyesinden iki inciyi andıran iki oğlu vardı. Bu ca­riye Peygamber (sav)'a söver ve ona dil uzatırdı. Adam ise bu işten vazgeç­mesini söylüyor fakat cariye bundan vazgeçmiyordu. Bundan dolayı azarlıyor, bu işe son vermesini istiyor, fakat yine son vermiyordu. Gecenin birin­de Peygamber (sav)'ı diline dolayınca, efendisi dayanamayarak kalkıp bir kaz­ma aldı ve onu karnına sapladı. Vücudunun öbür tarafından çıkartıncaya ka­dar da üzerine dayanıp durdu. Peygamber (sav) da bunun üzerine: "Dikkat edin ve şahid olun ki, onun kanı hederdir."[54]

Yine İbn Abbas'tan gelen bir diğer rivayette de şöyle denilmektedir: ...Onu öldürdü. Sabah olunca bu husus Peygamber (sav)'a anlatılınca, o ama adam kalkıp şöyle dedi: Ey Allah'ın Rasûlü onu ö'düren benim. Bu kadın sa­na sövüyor ve sana dil uzatıyordu. Ben bu işten vazgeçmesini söylüyor, fa­kat o vaz geçmiyordu. Bundan dolayı onu azarlıyor ve son vermesini istiyor, fakat bir türlü dinlemiyordu. Benim ondan iki inciyi andıran iki oğlum da var. Bana karşı da çok yumuşaktı. Dün de sana sövmeye, sana dil uzatmaya baş­layınca onu öldürdüm. Bunun üzerine Peygamber (sav) şöyle buyurdu: "Haberiniz olsun ve şahid olun ki, onun kanı "[55]hederdir.[56]

6. Zımmî Hz. Peygambere Sövüp de Ölümden Korkarak  Müslüman Olduğunu İddia Ederse:

Bir zımmî Hz. Peygamber'e sövdükten sonra öldürülmekten korktuğu için müslüman olduğunu İzhar edecek olursa, onun İslâm'a girmesi öldürülme ce­zasını kaldırır, denilmiştir. Maliki mezhebinde meşhur olan görüş budur. Çün­kü tslâm kendisinden öncekileri ortadan kaldırır. Ancak, müslüman bir kim­se Hz. Peygamber'e sövüp de daha sonra tevbe edecek olursa, hükmü böy­le değildir. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Sen o kâfirlere de ki: Eğer vazgeçerlerse, onlara geçmiş mağfiret olunur." (el-Enfal, 8/38)

îslâma girişinin öldürülme cezasını ortadan kaldırmayacağı da söylenmiş­tir el-Utbiyye'den Malik'in görüşü bu şekilde nakledilmiştir, Çünkü bunu yap­makla Hz. Peygamberin hakkını çiğnemiş, saygınlığına riayet etmemiş, Hz. Peygamberi küçültmek ve ona kötülük etmek kastı ile böyle davrandığından, Peygamberin bu haklarını çiğnediğinden Ötürü öldürülmesi vacibtir. Dolayı­sıyla onun İslâm'a dönüşü, bu cezasını ortadan kaldırmaz ve böyle bir kim­se müslümandan daha İyi bir durumda olamaz.[57]

7. Küfrün Önderleri:

Yüce Allah'ın; "Küfrün önderlerini hemen öldürün" buyruğundaki "önderler" anlamına gelen; kelimesi, 'in çoğuludur. Bununla kas­tedilen kimi ilim adamlarının görüşüne göre Ebu Cehil, Utbe, Şeybe ve Umeyye b. Halef gibi Kureyş'in ileri gelenleridir.

Ancak bu uzak bir ihtimaldir. Çünkü bu âyet-i kerime Tevbe Sûresi'nde-dir. Ve bu âyet-i kerime nazil olup da insanlara karşı okunduğunda yüce Al­lah, Kureyş'in güç kaynaklarının kökünü kurutmuştu. Geriye onlardan kalan­lar ya müslümandı, ya banş yapmış kimselerdi. Buna göre "Küfrün Önder­lerini hemen öldürün" buyruğu ile kastedilenlerin ahdi bozmaya, dine dil uzatmaya kalkışan her bir kimsenin, küfürde bir esas ve bir lider olacağı an­lamına gelmesi muhtemeldir. Yine bu buyrukta "ileri gelenler" ile onların baş­kanlarının kastedilmiş olması ve onlarla çarpışmak, onlara uyanlarla çarpış­maktır; onların herhangi bir saygınlıkları sözkonusu değildir, anlamına gel­mesi de muhtemeldir.

Bu kelimenin çoğulu aslında şeklinde gelmeli idi. "Mi­sal ve misaller" kelimesinde olduğu gibi. Ancak, "mim" harfleri birbirlerine idğam edildikten sonra birinci "mim"in harekesi birinci hemzeye verilerek İki (harekeli hemze) ard arda gelmektedir. O bakımdan ikinci hemze yerine de "ye" getirilmiştir. el-Ahfeş'in iddiasına göre bundan dolayı "ye"li olarak; "Bu, bundan daha öndedir," denilir. el-Mâzinî ise, (aynı an­lamda) "vav" ile denildiği iddiasındadır. Hamza ise bu kelimeyi; şeklinde okumuştur. Ancak, nahivcilerin çoğunluğu bunun bîr lahn ol­duğu kanaatindedir.[58]Çünkü bu, aynı kelimede iki hemzeyi bir arada söy­lemektir.

"Çünkü onların yeminleri yoktur" yani onların ahidleri olmaz. Bu da on­ların samimi olarak yerine getirecekleri doğrulukla bağlanacakları ahidleri yoktur, demektir.

İbn Âmir "yeminler" anlamına gelen: kelimesini hemze esreli olarak "iman"dan gelecek şekilde;okumuştur. (Onlann îmanları yok­tur, anlamına gelir). Yani onların İslâmları yoktur, demektir. Bununla birlik­te bunun, korkunun zıddı olan emniyetten gelen; "Ona eman verdim"den gelme ihtimali de vardır. Buna göre onlara eman verilmez, onlar hi­maye altına alınmazlar manasına gelir. İşte bundan dolayı "Küfrün önder­lerini hemen öldürün" diye buyurmaktadır.

"Olur ki vazgeçerler" olur ki şirkten vazgeçerler, demektir. el-Kelbî der ki: Peygamber (sav) Hudeybiye'de iken Mekkelilerle antlaşma yaptı. Onlar da onu Beyt'İ ziyaretten alıkoydular. Sonra da geri dönmesi şartıyla onunla barış yaptılar ve Allah'ın dilediği kadar bir süre böylece kaldılar. Daha sonra Rasûlullah (sav)'ın antlaşmasına dahil bulunan Huzaalılar, Kinânelilere men­sup Umeyyeoğulları ile savaştılar. Umeyyeoğulları kendi antlaşmalılanna si­lah ve yiyecek yardımında bulundular. Huzaahlar da Rasûlullah (sav)'dan yar­dım istediler. Bunun üzerine bu âyet-i kerime indi. Rasûlullah (sav) da -ön­ceden geçtiği üzere- yaptığı antlaşmada tarafında yer alanlara yardımcı olunmasını emretti.

Buhârî'de Zeyd b. Vehb'den şöyle dediği nakledilmektedir: Biz Huzeyfe'nirj yanında bulunuyor idik şöyle dedi: Bu âyet-i kerimenin -bununla: "Küfrün ön­derlerini hemen öldürün. Çünkü onların yeminleri yoktur" ayetini kaste­derek- sözünü ettiklerinden yalnızca üç kişi kaldı. Münafıklardan da sadece dört kişi kalmış bulunuyor. Bir bedevi arap şöyle dedi: Siz Muhammed'in ashabı, bizim ne demek olduklannı bilemediğimiz birtakım haberler veriyorsunuz. Yal­nızca dört münafık kaldığını iddia ediyorsunuz. Peki şu bizim evlerimizi ba­sıp içindekileri alanların, bizim değerli eşyalarımızı çalanların durumu nedir? Huzeyfe şöyle dedi: Onlar fasık kimselerdir. Evet, onlardan sadece dört kişi kal­mış bulunuyor. Bunlardan birisi ise eğer soğuk su içecek olsa, o soğuk suyun soğukluğunun farkına varmayacak kadar kocamış bir yaşlıdır.[59]

"Olur id vazgeçerler" yani, küfürlerine, batıllarına, müslümanlara eziyet vermelerine bir son verirler. Bu ise onlarla savaşma maksadının bizimle sa­vaşmaktan vazgeçerek dinimize girmek suretiyle zararlarını önlemek olma­sını gerektirmektedir.[60]

13. Yeminlerini bozan, o Peygamberi sürüp çıkarmaya kalkışan ye .    bununla beraber ilk olarak sizinle kendileri (savaşmaya) başlayan  bir kavim ile savaşmaz mısınız? Onlardan korkuyor musunuz? Eğer mü'min kimseler iseniz asıl korkmanız gereken Allah'tır.

"Yeminlerini bozan... bir kavim ile savaşmaz mısınız?" buyruğu, bir azar olmakla birlikte savaşa teşvik anlamı da vardır. Önceden de belirttiğimiz gîbi Mekke kâfirleri hakkında nazil olmuştu.

"O peygamberi sürüp çıkarmaya kalkışan" yani, onun Mekke'den çık­masına onlar sebep teşkil etmişlerdi. Bundan dolayı onun çıkartılması ken­dilerine nisbet edilmiştir. Şöyle de açıklanmıştır. Onlar, ahidlerini bozdukla­rından dolayı Mekkelilerle savaşmak üzere Hz. Peygamberin Medine'nin dı­şına çıkmasına sebep oldular. Bu açıklama el-Hasen'den nakledilmiştir.

"Bununla beraber ilk olarak sizinle kendileri" savaşmaya "başlayan bir kavun..." Yani, onlar ahidlerini bozdular ve Huzaahlara karşı Bekroğulları-na yardımcı oldular. Şöyle de açıklanmıştın Bedir günü sizinle İlk olarak on­lar savaştılar. Çünkü Peygamber (sav) kervanı ele geçirmek için çıkmıştı. Mek-kelüer kervanlarını kurtarınca geri dönebilirlerdi. Ama, önceden de geçtiği gibi bunu yapmayarak, mutlaka Bedir'e vanp orada şarap içmekte direttiler.

"Eğer mü'inin kimseler iseniz, asıl korkmanız gereken Allah'tır." Ya­ni, onlarla savaşmaktan ötürü hoşunuza gitmeyecek" şeylerle karşılaşmaktan korkmaktan çok onlarla savaşı terketmeniz dolayısıyla Allah'ın cezasından korkmalısınız.

Şöyle de açıklanmıştır: Onların Allah Rasûlünü çıkar malan ndan kasıt, Onu hac yapmaktan, umre yapmaktan, tavaf etmekten ahkoymalandır. İşte onların savaşa ilk başlayan taraf olmaları bu demektir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[61]

14. Onlarla savaşın ki, Allah ellerinizle onları azaplandırsın. Onla­rı rezil etsin. Size onlara karşı zafer versin ve (bununla) mü'min bir topluluğun gönüllerine şifa versin;

15.  Kalplerindeki gazabı gidersin. Allah dilediğine tevbe nasib eder. Allah hakkıyla bilendir, Hakimdir.

"Onlarla savaşın" buyruğu bir emirdir; "ki, Allah... onları azaplandırsın*

buyruğu da onun cevabıdır. Şartın cevabı anlamında olmak üzere meczum gelmiştir. İfadenin takdiri şöyledir: Eğer onlarla savaşırsanız Allah elleriniz­le onları azaplandırır, onları rezil eder, size, onlara karşı zafer verir ve mü'min bir topluluğun gönüllerine de şifa verir.

"Kalplerindekİ gazabı gidersin" buyruğu ise, onların gazap ve öfkeleri­nin ileri dereceye ulaşmış olduğunu göstermektedir. Mücahid der ki: Bu buy­rukla, Rasûlullah (sav)'ın tarafında antlaşmada yer alan Huzaahlan kastetmek­tedir. İfadelerde cümlecikler hep birbirine atfedilmiştir. Ve hepsinde de bi­rincisinden kat' ile (yeni cümlecikler halinde) ref caizdir.

Bununla birlikte;takdiri ile nasbedilmeleri de caizdir. Kûfelilerce "sarf" diye bilinen şey budur. Şairin şu beyitlerinde olduğu gibi:

"Şayet Ebû Kabus ölecek olursa ölür

İnsanların baharı da, haram ayı da

Ve ondan sonra biz sarılırız hor gücü bulunmayan

Sırtı alınmış, horgüçsüz bir hayatın kuyruklarına."

Buradaki; " Sarılırız" kelimesini istersek üstün ile okuyabiliriz, is­tersek mansub olarak okuyabiliriz.

Yüce Allah'ın: "Ve mü'mln bir topluluğun gönüllerine şife versin" buy­ruğu ile kastedilenler, Mücahid'den naklettiğimize göre Huzaaoğullandır. Çün­kü Kureyşliler onlara karşı Bekroğullarına yardımcı olmuştu. Huzaalılar ise Peygamber (sav)'ın tarafında antlaşmada yer almışlardı. Bekroğullarına men-sub birisi Rasûlullah (sav)'ı hicveden bir şiir söylemişti, Bunun üzerine Hu-zaalılardan birisi ona: Eğer bu şiiri bir daha okuyacak olursan, senin ağzını kırarım. Bekroğullarına mensub kişi bu şiiri bîr daha okuyunca, gerçekten ağzını kırdı ve aralarında çarpışma başgösterdi. Huzaalılardan bazılarını öl­dürdüler. Bunun üzerine Huzaalı Amr b. Salim, bir kaç kişiyle birlikte Pey­gamber (sav)'in huzuruna gitti ve ona durumunu haber verdi. Hz. Peygam­ber, mü'minlerin annelerinden Meymune'nin odasına girip: "Üzerime su dökün" diye buyurdu ve yıkanmaya başladı. Yıkanırken de: "Eğer Kâ'b oğullarına (ki bunlar Amr b. Salim'in kavmi olan Huzaalıların bir koludur) yar­dım etmeyecek olursam, yardım görmeyeyim" diye buyurdu. Daha sonra Rasûlullah (sav) gerekli hazırlıkların yapılmasını ve Mekke'ye çıkılmasını em­retti, bunun sonucunda da Mekke fethedildi.

'Allah dilediğine tevfoe nasib eder" buyruğundaki"Tevbe nasib eder" kelimesinde kıraat yeni bir cümle (istinaf) olmak üzere ref iledir. Çün­kü bu, önceki ifadeler türünden değildir. Bundan dolayı cezm ile di­ye buyurmamıştır.

Diğer taraftan onlarla savaşmak, onların Allah tarafından tevbelerinin kabul edilmesini de gerektirmez. Aksine onlarla savaşmak, onların azab edilmelerini, rezil edilmelerini, mümin bir topluluğun gönüllerinin bul­masını, onların kalplerindeki öfkenin gitmesini gerektirir. Bunun bir benze­ri de: "Allah dilerse kalbinin üzerini mühürler" buyruğunda ifade tamam ol­duktan sonra: "Allak batılı mahveder" (eş-Şûrâ, 42/24) diye buyurmasıdır.

Allah'ın tevbelerini kabul ettiği kemseJer ise, Ebu Süfyan, Ebu Cehil'in oğ­lu îkrime, Süleym b. Ebi Amr gibileridir. Bunlar İslâm'a girdiler.

İbn Ebi İshak ise bu ("terbe nasib eder" anlamındaki) lafzı, şek­linde nasb ile okumuştur. (Allah dilediğine tevbe nasib etsin diye, anlamı­na gelir). Aynı şekilde İsa es-Sekafî ve el-A'rec'den de böyle okudukları ri­vayet edilmiştir. Bu okuyuşa göre ise, tevbelerinin kabulü de şartın cevabı kapsamına girer. Çünkü anlam: "Eğer onlarla savaşırsanız Allah onları azap-landırır..." şeklindedir. Buna atfedilenlerin manası dat>öyle olur. Bundan son­ra da eğer onlarla savaşırsanız "Allah da onların tevbelerini kabul eder" di­ye buyurmaktadır. Böylelikle sizin ellerinizle azaplandtnlmalan, gönülleri­nize şifa vermesi, kalplerinizin öfkesinin giderilmesi ve tevbenizin kabul edil­mesi lütufları hep birlikte size verilmiş olur.

Ancak, burada bu fiilin, "tevbe nasib eder" anlamındaki fiilin rnerfu' ola­rak okunması daha güzeldir. Çünkü savaş tevbe etmenin sebebi değildir. Zi­ra, şanı yüce Allah'ın, tevbesini kabul etmek istediği herhangi bir kimse için tevbe, her halükârda savaş olmaksızın da mümkün olabilir.[62]

16. Yoksa siz, Allah içinizden clhad edenleri, Allah'tan, Rasulünden ve mü'minlerden başkasını dost ve sırdaş dinmeyenleri ayırt etmeksizin bırakıhverileceğinizi mi sandınız. Allah yaptıkları­nızdan haberdardır.

"Yoksa siz... mi sandınız?" buyruğu ile bir konudan bir başka konuya ge­çilmektedir. "Bırakdıverileceğinizi" anlamındaki buyruk, Sibe-veyh'in görüşüne göre iki meful yerini tutmaktadır. el-Müberred'e göre ise ikinci merul hazfedilmişür. Buyruğun anlamı şudur: Sizler, mü'min ile mü-naiıkın kendisi sebebiyle mükâfat veya cezayı hak edeceği şekilde ortaya çı­karılmasını sağlayacak ibtilâlara maruz kalmadan bırakılacağınızı mı zanne­diyorsunuz? Bu anlamdaki açıklamalar, bundan önce birkaç yerde de geçmiş bulunmaktadır.

"Ayırdetmeksizin" buyruğu, ile zâid olsa da- cezm edilmiştir. Çünkü bu, Sibeveyh'e göre -önceden de (Âl-i İmran, 3/142. âyetin tefsirinde) geçtiği üzere- "Yapmıştır," sözüne (olumsuz olarak) ce­vap teşkil eder. "Mim" harfinin esreli olması ise, (bundan sonraki lafzatullah'ın ilk harfinin sakin olması sebebiyle) iki sakinin bir araya gelmesidir.

"Dost ve sırdaş" kelimesi içli dtşlı, iç içe gibi anlamlara gelir ve girmek demek olan-,'den gelmektedir. Vahşi hayvanların içine girdi­ği inlere; denilmesi de buradan gelmektedir. Yani: Allah'ı ve Rasûlü-nü (ve mü1 mirileri) bırakarak başkalarına sevgi duyup onlarla içli dışlı olma­yın.

Ebu Ubeyde der ki: Kendisinden olmayan bîr şeyin içine soktuğun her bir şeye; denilir. Bîr kimse bir topluluğun kendisinden olmamakla bir­likte aralarında bulunursa o kimseye de bu isim verilir. İbn Zeyd der ki: Bu kelime (velîce), sonradan bir şeyin içerisine giren demektir. Çoğulu da-, şeklinde gelir. Kişinin sırdaşlan diğer insanlar arasında onun özel ya­kınları ve İşinin içyüzünü bilen kimseleri demektir. Bu durumda; "O benim sırdaşımdır, onlar benim sırdaşımdır," deni­lerek kelimenin tekili de çoğulu da aynı kullanılabilir. Nitekim Eban b. Tağ-lib -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- şöyle demişitir:

"Kaçkınlara, hadlerini aşanlara ve şüpheli işler peşinde olanlara O ne kötü bir sığınak ve barınaktır!"

Bu kelimenin;" Sırdaş" anlamına geldiği de söylenmiştir ki, mana­sı birdir.

Bu buyruğun bir benzeri de yüce Allah'ın-. "Ey iman edenler, sizden baş­kalarını sırdaş edinmeyin" (Âl-i İmran, 3/118) buyruğudur. el-Ferrâ der ki: (Bu âyet-i kerimede geçen) velîce (dost ve sırdaş) onların müşriklerden ken­dilerine sırlarını açıkladıkları, durumlarını bildirdikleri ve müşriklerden edin­dikleri sırdaşları demektir.[63]

17. Müşriklerin kendi küfürlerine kendileri şafald İken Allah'ın mescidlerini imar etme hakları yoktur. Onların bütün yaptık­ları boşa gitmiştir ve onlar ebediyyen ateşte kalacaklardır.

"Müşriklerin... Allah'ın mescidlerini imar etme hakları yoktur" buy­ruğunda ki " İmar etme...leri" cümlesi,)'nin ismi olarak ref mahallindedir. "Kenefleri şahid iken" kelimesi de haldir.

İlim adamları bu âyetin te'vili hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Bir görüşe göre artık onların Mescid-i Harama gelmelerinin engellenmesi kara­rından sonra haccetme yetki ve imkânları yoktur. Sidâne, Sikâye ve Rifâde gibi görevler de müşrikler elinde bulunuyordu. Bu buyrukla onların bu gö­revleri yerine getirmeye ehil olmadıklarını buna ehil olanların mü'minler ol­duklarını açıklamaktadır.

Bir diğer görüşe göre Hz. Abbas Bedir'de esir alınıp da kâfir olması, ak­rabalık bağlarını koparması sebebiyle ayıplanınca şöyle cevap vermiş: Siz­ler bizim kötülüklerimizi sözkonusu ediyor, iyiliklerimizi hiç anmıyorsunuz. Hz- Ali, iyilikleriniz de mi var? diye sorunca, Hz. Abbas: Evet demiş. Şüphe­siz bizler Mescid-i Haramı imar ediyor, Kâ'be'nin örtülerini hazırlıyor, hacı­lara su veriyor ve esirleri esirlikten kurtarıyoruz. Bu âyet-i kerime onun bu sözlerini reddetmek üzere indi.[64]

O halde müslürnanların mescidlerle ilgili hükümlerin gereğini yerine ge­tirmeyi ve müşriklerin mescidlere girmelerini engellemeleri gerekir.

Genel olarak bütün kıraat âlimleri; "İmar etmeleri" şeklinde "ye" harfini üstün, "mim" harfini de ötreli olarak okumuşlardır. İbn es-Semeyka ise bunu "ye" harfini ötreli ve "mim"i de esreli olarak okumuştur. Yani, on­ların mescidleri mamur hale getirmeleri ve imarına yardımcı olmaları hakkı yoktur. Buna karşılık; Allah'ın mescidini" şeklinde tekil olarak da okunmuştur. Mesctd-i Haramı imar etme haklan yoktur, demek olur. Bu, İbn Abbas, Said b. Cübeyr, Ata b. Ebi Rebah, Mücahid, İbn Kesir, Ebu Amr, İbn Muhaysın ve Yakub'un kıraatidir.

Diğerleri ise genel olarak bütün mescidler anlamını verecek şekilde; diye okumuşlardır, Ebu Ubeyd'in tercihi de budur. Çünkü bu daha umumî bir ifadedir. Özel olan da umumî ifadenin kapsamına girer. Bunun­la birlikte çoğul anlamına gelen kıraat ile özel olarak Mescid-i Haram'ın kast edilmesi ihtimali de vardır. Bu da (kullanılan isimleri) cins isimleri olması ha­linde mümkün olan bir kullanım şeklidir. Nitekim bir kimse sadece belli bir ata binmekle birlikte (cins İsmi kastedilerek): Filan kişi atlara biner, demek de bu kabildendir.

Çoğul kıraati daha doğrudur, çünkü bunun her iki anlama gelme ihtima­li de vardır. Diğer taraftarı (bir sonraki âyet-i kerimede gelecek olan): "Al­lah'ın mescidlerini ancak... imar eder" buyruğunda "mescidler" anlamında çoğul olarak icma ile okunmuştur. Bu açıklamayı da en-Nehhas yapmıştır, el-Hasen der ki: Maksat Mescid-i Haram olmakla birlikte "mescidler" diye bu­yurması, bütün mesddlerin kıblesinin ve önderinin Mescid-i Haram oluşun­dan dolayıdır.

Şâhidler iken" buyruğu ile; "Kendileri şalıidler iken" kastedildiği söylenmiştir. O bakımdan; zikredilmeyince, "şa-hidler" anlamındaki kelime de nasb olarak gelmiştir. İbn Abbas der ki: On­ların kendileri hakkında kâfir olduklarına dair şalûdlikleri, yaratılmış ol­duklarını kabul etmekle birlikte kendi putlarına secde etmeleridir.

es-Süddî der ki: Onların kâfir olduklarına dair şalıidlikleri şudur: Hristi-yana dinin nedir diye sorduğun vakit o, ben bir hristiyanim, yahudiye aynı soruyu sorarsan ben yahudiyim, sabüye aynı soruyu sorarsan ben de sabiyim, müşrike senin dinin ne diye sorulunca da ben müşrikim demesi şek­lindedir. "Onların bütün yaptıkları boşa gitmiştir ve onlar ebediyyen ateşte kalacaklardır" buyruğunun anlamına dair açıklamalar da Önceden geç­miş bulunmaktadır.[65]

18. Allah'ın mescidlerini ancak Allah'a ve âhiret gününe İman eden, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve Allah'tan başka­sından korkmayan kimseler İmar eder. İşte bunların doğru yo­la ermişlerden olmaları umulur.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:[66]

1. Allah'ın Mescidlerini Kimler îmar Eder:

Yüce Allah'ın: "Allah'ın mescidlerini ancak... imar eder" buyruğu mes-cidleri imar edenlerin mü'min olduklarına dair tanıklık etmenin sağlıklı ve doğru olduğuna delildir. Çünkü yüce Attan imanı buna bağlı kılmış ve bu işe devam etmenin mü'minlerin işi olduğunu haber vermiştir, Seleften birisi şöy­le demiştir: Eğer bir kimsenin mescidi imar ettiğini görürseniz, onun hakkın­da hüsn-ü zan besleyiniz. Tirmizî de Ebu Said el-Hudrî'den Rasûlullah (sav)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Siz, bir adamın mescidlere gelmek itiyadında olduğunu görürseniz, onun iman sahibi olduğuna tanık­lık ediniz." Çünkü yüce Allah: "Allah'ın mescidlerini ancak Allah'a ve âhiret gününe iman eden... kimseler imar eder* diye buyurmuştur. Bir rivayette de: "Mescide mutad vakitlerinde gidip gelmeyi itiyat haline getir­mişse" şeklindedir. Tirmizî, bu hasen garip bir hadistir, der.[67]

İbnü'l-Arabî der kî: Bu husus zahiren bir kimsenin salahı hakkındadır. Yok­sa, şahidliklerde bulunacak alanlarla ilgili değildir. Çünkü şahidliklerin bu hu­susu bilenlerce özel halleri vardır. Şahidin kimisi zeki, kavrayışlı ve bildiği hususu hem inancıyla, hem haber olarak bildirmesiyle gerçek manada elde eder, bilir öğrenir. Kimisi de gafildir (çoğu şeyin farkına varmaz). Bunların herbirisi kendi layık olduğu şekilde değerlendirilir ve niteliklerine göre tak­dir edilir.[68]

2. Allah'tan Başkasından Korkmamak:

Yüce Allah'ın: "Allah'tan başkasından korkmayan kimseler" buyruğu ile ilgili olarak, Allah'tan başkasından da korkmayan hiçbir mü'min yoktur. Müminler de Peygamberler de kendilerinin dışında kalan düşmanlardan korkagelmişlerdir, denilecek olursa ona şöyle cevap verilir: Yani, bir kimse ken­disine ibadet olunanlar arasında Allah'tan başkasından korkmuyorsa de­mektir. Çünkü müşrikler putlara tapınıyor, onlardan korkuyor ve onlardan bir-şeyler umuyorlardı. İkinci bir cevap: Yani din hususunda Allah'tan başka kim­seden korkmazsa, demektir.[69]

3. Peygambere iman:

Âyet-i kerimede mescidlerde namaz kılmak suretiyle onları temizlemek ve onların tamiri gerektiren yerlerini düzeltmek suretiyle mescidleri imar edenlerin ve Allah'a iman edenlerin mü'min olacakları sözkonusu edilmekle bir­likte, Allah Rasûlüne İman etmekten ve ona iman etmeyenin imanından sö-zedilmemektedir diye sorulursa, böylesine şu şekilde cevap verilir: Rasûlul-lahı (sav) sözü edilen namaz kılmak ve diğer hususlar delâlet etmektedir. Çünkü bunlar onun getirdiği şeyler arasındadır. Namazın kılınması, zekâtın verilmesi ancak Rasûle îman eden bir kişi tarafından yapılırsa sahih olur. İş­te bundan dolayı Rasûl ayrıca sözkonusu edilmemiştir.

"Umulur" kelimesi, İbn Abbas ve diğerlerinden nakledildiğine gö­re Allah için vücup ifade eder. Bunun, böyle kimselere yaraşan budur, an­lamına geldiği de söylenmiştir. Yani, işte böylelerinin "doğru yola ermişler­den olmaları" yakışır, anlamındadır.[70]

19. Siz, hacılara su vermeyi ve Mescidi Haramın tamirini Allah'a ve âhiret gönüne inanan, Allah yolunda cihad eden (in ameli) İle bir mi tuttunuz? Bunlar, Allah nezdinde bir olamazlar. Allah zul­medenler topluluğunu bidayete erdirmez.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık[71] halinde sunacağız:[72]

1. İman ve Cihad île Diğer Ameller:

Yüce Allah'ın: " Siz, hacılara su vermeyi... mi tuttunu" ifadesinin Arapça'da takdiri şu şekildedir: Siz, hacılara su veren Sikâye sa­hiplerini yahut hacıların su ihtiyacını karşılayan kimseleri, Allah'a iman eden ve O'nun yolunda cihad eden kimselerle bir mi tuttunuz? Bununla bir­likte hazfın "İman eden* buyruğunda takdir edilmesi de mümkün­dür. Yani, siz hacılara su verme işini iman eden kimsenin ameli ile bir mi tut­tunuz. Takdirin şöyle olduğu da söylenmiştir: Bunların amelini iman eden kimsenin imanı ile bir mi tuttunuz?

Sikâye, "siâye ve himaye" gibi bir mastardır. İsmin anlamı bilindiğinden dolayı mastar onun yerine kullanılmıştır. Nitekim; cömertlik ancak Ha-tem'dir, şiir ancak Züheyr'dir demek de buna benzer. Mescid-i Haram'ın imar edilmesi ifadesi de: "O kasabaya sor" (Yusuf, 12/82) buyruğu gibidir. Ebu Vec-ze ise "Hacılara su verenleri ve Mescid-i Haraım imar edenleri... birmi tuttunuz" diye okumuştur. Buradaki Su verenler kelimesi,  in çoğuludur. Bunun asit ise; şek­linde "fu'le" veznindedir. İşte bu türden illetli olan kelimelerin çoğulu hep böyle yapılır. Hakim, hakimler, unutan, unutanlar ke­limelerinde olduğu gibi. Eğer bu kelime illetli olmayacak olursa, şeklinde çoğulu yapılır. Aylarda nesi' (erteleme işi) yapan kimseler için; Nesi'ci ve nesi'ciler gibi. îbn ez-Zübeyr ve Said b. Cübeyr de bu kelimeleri bu şekilde; " Su verenler, imar edenler" diye oku­muştur. Ancak İbn Cübeyr, "İmar edenler" anlamındaki kelimenin aslen ten-vinli olması kanaatiyle; Mescid kelimesini nasb ile okumuştur.

ed-Dahhak ise der ki: " Hacılara su vermek" kelimesinin "sin" har­finin ötreli okunması da bir şivedir. "el-Haac" kelimesi ise "hacılar" anlamın­daki el-Hüccâc"ın cins ismidir,

Mescid-i Haram'ın imar edilmesi, onu koruyup gözetmek ve onun görül­mesi gereken İşlerini yerine getirmektir.

Bu âyet-i kerimenin zahiri, müşriklerden hacılara su vermek ve Mescid-i Haramı imar etmekle övünen kimselerin iddialarını -es-Süddînin de belirt­tiği gibi- iptal etmekte, boşa çıkarmaktadır. es-Süddî der ki: Hz. Abbas ha­cılara su vermekle, Şeybe Mescid-i Haramı İmar etmekle övününce , Hz. Ali de İslâm ve cihadla övündü. Yüce Allah Hz. Ali'yi tasdik etti, onları da ya­lanladı. Küfür ile birlikte Mescid-i Haramın imarının sözkonusu olmayaca­ğını, onun imarının ancak iman, ibadet ve Allah'a itaati gerektiren işleri ye­rine getirmekle olacağını haber verdi. Bu ise apaçık bir husustur ve bunun anlaşılmayacak bir tarafı yoktur.

Şöyle de denilmektedir: Müşrikler yahudilere, bizler, hacılara su veren, Mescid-i Haramı imar eden kimseleriz. Biz mi daha faziletli ve üstünüz, yok­sa Muhammed ve ashabı mı? diye sordular. Yahudiler de kendilerine Rasûlul-tah (sav);a olan inatları yüzünden: Siz daha faziletlisiniz diye cevap verdiler.

Burada anlaşılması zor bir durum ortaya çıkmaktadır ki, o  Müslim'in Sahih'inde yer alan en-Nu'man b. Beşir'in şöyle dediğine dair rivayetidir: Ben, Rasûlullah (sav)'ın minberinin yanında bulunuyordum. Bir adam: Ben İslâm'a girdikten sonra bir de hacılara su verecek olursam, artık ne amelde bulunur­sam bulunayım aldırış etmem. Diğeri şöyle dedi: Ben de İslâm'a girdikten son­ra Mescid-i Haramı bir tamir edersem, artık ne yaparsam yapayım umurum­da değil. Bir diğeri de şöyle dedir Allah yolunda cihad bu söylediklerinizden daha üstündür. Ömer (r.a) onları azarlayarak şöyle dedi: Rasûlullah (sav)'ın minberi yanında -o gün bir Cuma günüydü- seslerinizi yükseltmeyiniz. Fa­kat cuma namazı kılındıktan sonra ben, (Hz. Peygamberin huzuruna) gire­rim ve hakkında anlaşmazlığa düştüğünüz bu hususta onun görüşünü sora­rım. Bunun üzerine yüce Allah: "Siz, hacılara su vermeyi ve Mescid-i Ha­ramın tamirini Allah'a ve âhiret gününe İnanan... İle bir nü tuttunuz'' âyeti sonuna kadar nazil oldu.[73]

Hadisin bu rivayeti, âyet-i kerimenin, müslümanların bu amellerin han­gisinin daha faziletli olduğu hususunda ayrılığa düşmeleri üzerine inmesini gerektirmektedir. Böyle bir durumda İse, âyet-i kerimenin sonunda: "Allah zulmedenler topluluğunu hidayete erdirmez" demesi uygun düşmez. İş­le burada anlaşılması zor bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu da şöyle bir açık­lamayla ortadan kaldırılabilir: Bazı raviler, yüce Allah'ın: "Bunun üzerine Al­lah bu âyet-i kerimeyi indirdi" buyruğunu kullanmakta işi sıkı tutmamışlar­dır. Hz. Peygamber bu âyet-i kerimeyi Hz. Ömer'e soru sorması üzerine oku­yunca, bunu rivayet eden kişi âyetin o anda indiğini zannetmiştir. Hz. Pey­gamber ise bu âyet-i kerimeyi cihadın, Hz. Ömer'in tartışırken sözlerini işit­tiği o kimselerin söylediklerinden daha faziletli olduğuna delil göstermiş, Hz. Ömer onların görüşleri hakkında Hz. Peygamberin kanaatini sorunca, o da yüce Allah'ın daha önce indirmiş olduğu bu âyet-i kerimeyi ona okumuştur. Bu âyet bizzat o kimseler hakkında nazil olduğu için değil. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Denilse ki: Buna göre kâfirler hakkında indirilen bir buyruğu müslüman-lar hakkında delil göstermek caiz olur. Oysa onların hükümlerinin farklı ol­duğu bilinen bir husustur. Buna şöyle cevap verilir: Yüce Allah'ın, müşrik­ler hakkında indirdiklerinden müslümanlara uyan bir takım hükümler çıkart­mak uzak bir ihtimal olarak görül memelidir. Nitekim Hz. Ömer şöyle demiş­tir: İstesek közde kuzular etler kızartıp pişiririz ve tabakların biri konur bi­ri kaldırılır. Fakat bizler yüce Allah'ın: "Siz bütün hoş şeylerinizi dünya ha­yatınızda bitirdiniz ve onlarla faydalandınız" (el-Ahkaf, 44/20) buyruğunu dinlemiş bulunuyoruz. Bu âyet-i kerime ise kâfirler hakkında açık bir nas-tır. Bununla birlikte Hz. Ömer bu âyet-i kerimeden kendi hallerine uygun dü­şecek şekilde bir azar manası ihtiva ettiğini de anlamıştır. Ashab-ı kiramdan da herhangi bir kimse onun bu anlayışına karşı tepki göstermemiştir. İşte bu âyet-i kerimenin de bu türden olması mümkündür. Gerçekten bu açıklama nefis bir açıklamadır ve bu yolla anlaşılması zor ve içinden çıkılamaz durum ortadan kalkmakta, kapalılık diye birşey kalmamaktadır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[74]

20. İman edip de hicret edenlerin, Allah yolunda mallan ve canla­rıyla clhad edenlerin Allah katında dereceleri daha büyüktür. İşte umduklarını elde edenler de onların ta kendileridir.

Yüce Allah'ın: " İntan eden... ter" buyruğu, mübtedâ olarak ref mahallindedir. Haberi ise "Allah katında dereceleri daha büyüktür" anla­mındaki buyruktur. " Derece ise, beyân (temyîzXolarak nasb edilmiş­tir. Yani onlar hacılara su vermek ve Mescid-i Haramı imar etmekle övünen­lerden daha üstün derecededirler.

Kâfirlerin Allah nezdinde bir dereceleri yoktur ki, mü'minin derecesi da­ha büyüktür, demek sözkonusu olabilsin. Maksat, onların Mescidi imar etmek ve hacılara su vermek sebebiyle kendilerinin bir dereceye ve üstünlüğe sa­hip olduklarını varsaydıklarıdır. Yüce Allah da -onların bu varsayımları yan­lış ve hata olmakla birlikte- kendilerince zannettikleri kanaate uygun olarak onlara hitap etmiştir. Nitekim yüce Allah'ın: "O günde cennetliklerin karar­gâhları daha hayırlıdır..." (el-Furkan, 25/24) buyruğuna benzemektedir. (Ya­ni, bundan cehennemliklerin karargâhlarında da hayır olduğu manası anla­şılmaz).

"Dereceleri daha büyüktür" buyruğunun, derece sahibi olan herkesten daha büyüktür, anlamında olduğu da söylenmiştir. Yani, en üstün meziyet ve mertebe onların olacaktır. "İşte umduklarını" böylelikle "elde edenler de onların tâ kendileridir."[75]

21. Rabbleri onları katından bir rahmet, hoşnutluk, içlerinde ken­dilerine ait tükenmez nimetler bulunan cennetler ile müjdeler.

22. Onlar orada ebediyyen kalıcıdırlar. Muhakkak ki Allah katında büyük bir mükâfat vardır.

"Rableri onları... müjdeler." Yani, dünyada kendilerine, âhirette kendi­leri için hazırlanmış bulunan pek büyük mükâfatı ye kalıcı nimetleri bildi­rir. "Nimetler (naim)" ise, rahat ve yumuşak yaşayış demektir. "Ebediyyen kalıcıdırlar" anlamındaki; hal olarak nasbedilmîştir. Hulûd (ebedi ka-fiş ) ise devamlı ikamet etmek demektir.

"Muhakkak ki Allah katında büyük bir mükâfat vardır." Yani, yüce Al­lah lütuf ve ihsan yurdunda onlar İçin bu mükâfatları hazırlamıştır.[76]

23. Ey İman edenleri Eğer küfrü İmandan sevimli bulurlarsa, baba­larınızı ve kardeşlerinizi veli edinmeyin. Sizden kim onları ve­li edinirse, onlar zalimlerin tâ kendileridirler.

Bu, âyet-i kerimenin zahirinden anlaşıldığına göre bütün mü'minlere yö­nelik bir hitaptır. Ve âyet-i kerimenin mü'minlerle kâfirler arasındaki velayet (dostluk) bağını koparmak bakımından Kıyamete kadar hükmü bakidir.

Bir kesime göre bu âyet-i kerîme, hicrete ve küfür diyarını (orada kalma­yı) redde teşvik sadedinde nazil olmuştur. Buna göre hitab Mekke'de ve Mek­ke dışında (henüz dar-ı İslâm kapsamına girmemiş) Arap topraklarında ya­şayan mü'minlere bîr hitaptır. Onlara babalarını ve kardeşlerini veli edine­rek kâfirlerin topraklarında kalmaya devam ederek onlara tabi olmamaları emredilmektedir.

"Eğer küfrü imandan sevimli bulurlarsa" yani, küfrü sevecek olurlarsa. İşte böylelerine itaat etmeyin ve onlara özel bir konum vermeyin. Yüce Al-lah.'ın özellikle babalan ve kardeşleri sözkonusu etmesi, bunlardan daha yakın bir akrabanın bulunmayışından dolayıdır. Yüce Allah; "Ey iman edenler, yahudi ve hıri&tiyanları veli edinmeyin" (el-Maide, 5/51) buyruğunda, di­ğer insanları veli edinmeyi reddettiği gibi, bu yakın akrabalar arasında da (iman bağı olmadığı takdirde) dostluk ve velilik bağını reddetmektedir. Böylelikle asıl yakınlığın, akrabalığın, bedeni yakınlık ve akrabalık değil de din akrabalığı olduğunu beyan etmektedir. Sufîlerin okudukları şu beyitler de bu kabildendir:

"Diyorlar ki bana, işte sevdiklerinin yurduna yaklaştık.

Sense hâlâ kederlisin. Şüphesiz ki bu şaşılacak bir şey!

Dedim ki: Yurdun yakın olmasının faydası ne;

Eğer kalpler arasında bir yakınlık yoksa?

Yurdu uzak nice kimse vardır ki, muradına ermiştir ve bir başkası ise

Hemen yanı başındaki komşusu olduğu halde kederinden ölmüştür,"

Bu âyet-i kerimede "çocuklar" sözkonusu edilmemiştir. Çünkü İnsanla­rın çoğunluğunda görülen durum şu ki, çocuklar da babalarına tabidirler. İyi­lik yapmak ve hibe gibi bağışlarda bulunmak İse, veli edinmekten istisna edil­miştir. Nitekim Hz. Esma; Ey Allah'ın Rasûlü, annem müşrik olarak (kendi­sine iyilik yapmamı) umarak yanıma geldi. Ben, onun yakınlığını gözeteyim mi? diye sormuş, Hz. Peygamber de: "Annene yakınlık göster" diye buyur­muştur. Bu hadisi de Bulıârî rivayet etmiştir.[77]

"İçinizden kim onları veli edinirse, onlar zalimlerin tâ kendileridir."

İbn Abbas der ki: O da onlar gibi bir müşrik olur. Çünkü, kim şirke razı olur­sa o da müşriktir.[78]

24. De ki: "Eğer bahalarını?, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, aşi­retiniz, elinize geçirdiğiniz mallar, durgunluğa uğramasından korktuğunuz ticaret ve hoşunuza giden meskenler, size Al­lah'tan, Rasûtünden ve O'nun yolundaki rfhaddan daha sevim­li ise, o halde Allah'ın emri gelinceye kadar bekleyedurun. Al­lah fâsıklar topluluğunu hidayete erdirmez."

Rasûlullah (sav)'a Mekke'den Medine'ye hicret etme emri verilince, kişi babasına, baba oğluna, kardeş kardeşine, koca hanımına: Bize hicret etme emri verildi, demeye başladı. Onlardan kimisi hicret etmekte elini çabuk tut­tu. Kimisi hicret etmeyi kabul etmeyerek şöyle dedi: Allah'a yemin ederim, eğer hicret yurduna çıkıp gitmeyecek olursanız size hiçbir faydam dokunmaz ve size en ufak bir şey harcamam. Kimisine de hanımı ve çocuğu asılıp du­ruyor, ona Allah aşkına gitme, biz senden sonra kaybolur gideriz diyordu, On­lardan kimisi rikkate gelir, bundan dolayı hicret etmekten vazgeçer onlarla birlikte kalırdı. Bunun üzerine: "Ey iman edenleri Eğer küfrü İmandan se­vimli bulurlarsa, babalarınızı ve kardeşlerinizi veli edinmeyin" âyeti na­zil oldu. Yani, eğer onlar Mekke'de küfür üzere kalmayı Allah'a İman edip Medine'ye hicret etmeye tercih edecek olurlarsa, onları veli edinmeyin de­mek istemektedir.

"İçinizden", bu âyet-İ kerimenin nüzulünden sonra "kim onları veli edinirse onlar zalimlerin tâ kendileridirler.'' Daha sonra da geri kalarak hicret etmeyenler hakkında da: "De ki: Eğer babalarınız, oğullarınız, kar­deşleriniz, eşleriniz, aşiretiniz" buyruğu indi.

Aşiret, on ve daha fazla bir topluluk gibi bir topluluğun tek bir akde bağ­lı bulunan cemaat demektir. Belli bir şey etrafında toplanmak demek olan "muaşeret" de buradan gelmektedir.

"Elinize geçirdiğiniz mallar" Mekke'de kazanmış olduğunuz mallar de­mektir. Bu kelime aslında birşeyi bir yerden kesip başka bir yere alıp götür­mek hakkında kullanılır. "Durgunluğa uğramasından korktuğunuz ticaret... Allah'tan... daha sevimli ise..." İbnü'l-Mübarek der ki: Durgunluğa uğrama­sından korkulan ticaret, evde kalan ve onlara talip bulunmayan kızlar ve kızçocuklar demektir. Nitekim şair şöyle demektir:

"Fakirlikten dolayı kavimleri arasında durgun kaldılar (onlara talip çıkmadı). Benim de orada kalışım (ya da; konumum) o kızların durgunluklarım (onlara talip çıkmayışım) daha da arttırdı."

"Ve hoşunuza giden meskenler" orada yaşamaktan hoşlanacağınız evler "size, Allah'tan... daha sevimli ise..." bunları, Allah yolunda ve Medine'de bulunan Rasûlüne hicret etmekten daha çok seviyorsanız... demektir.

"Daha sevimli* kelimesi, "... idi." nin haberidir. Kur'an-ı Kerim dışındaki konuşmalarda mübtedâ ve haber cümlesi olarak; ‘in merfu' olması mümkündür. Bu durumda ( Ols )'in ismi de onda mahzuf ka­bul edilir. Şair Sibeveyh şöyle bir beyit nakletmektedir:

"Ben öldüm mü insanlar iki grup olur: (Biri) sevinir, Diğeri ise yaptıklarımdan övgü ile söz eder."

Yine şöyle bir beyit nakletmektedir:

"Ona ulaşacak olsam odur derdimin şifası

Fakat o, derdin şifasını karşılıksız bağışlayan birisi değildir."

Âyet-i kerimede Allah ve Rasûlünü sevmenin vücubuna delil vardır. Za­ten bu hususta ümmet arasında hiçbir görüş ayrılığı yoktur. Onlara duyulan sevginin her sevilenden önce geldiği hususunda da görüş ayrılığı yoktur. Yü­ce Allah'ı ve O'nun Rasûlünü sevmenin anlamına dair açıklamalar daha ön­ceden (Âl-i İmran, 3/31) âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"... ve O'nun yolundaki clhaddan... bekleyedurun" buyruğu, emir kipi­dir, fakat tehdit anlamını ihtiva etmektedir. Bekleyin, demektir,

"Allah'ın emri gelinceye kadar" Allah'ın savaş emri ve Mekke'nin fethi gerçekleşinceye kadar demektir, bu açıklama Mücahid'den nakledilmiştir, el-Hasen ise: Dünyada ya da âhirette gelecek bir cezayı bekleyin diye açıkla­mıştır.

"Ve Onun yolundaki cihaddan" buyruğunda cihadın faziletine, onun nef­sin rahatına, nefsin aile ve mala bağlılığına tercih edileceğine delil vardır. Sû­renin scjn taraflarında cihadın faziletine dair açıklamalar gelecektir, en-Nisa Sûresi'nde (4/100. âyetin tefsirinde) hicretin hükümlerine dair yeteri kadar açıklamalar geçmiş bulunmaktadır. Yüce Allah'a hamd olsun.

Sahih hadiste de şöyle buyrulmaktadır: "Şüphesiz ki şeytan Âdemoğluna karşı üç yerde oturmuş (pusu kurmuş)dur. Ona karşı İslâm'a giden yolda otur­muş ve ona: Niçin kendi dinini ve atalarının dinini bırakıyorsun? demiştir. Ki­şi ona muhalefet ederek İslâm'a girer. Yine şeytan ona karşı hicrete giden yol­da oturur ve ona: Malını ve aileni mî bırakacaksın, der. Kişi ona muhalefet eder ve hicret ettikten sonra bu sefer cihada giden yolda ona karşı oturur ve ona şöyle den Sen cihad edeceksin ve öldürüleceksin. Hanımını başkası ni­kahlayacak, malın ise paylaştırılacak. Kişi bu hususta da ona muhalefet ed­er ve cihad ederse, artık Allah'ın onu cennetine koyması Allah üzerindeki bir hakkıdır." Bu hadisi Nesaî Sebere b. Ebi Fâkih yoluyla rivayet etmiştir. Sebere dedi ki: Ben Rasûlullah (sav)'ı şöyle buyururken dinledim: "Muhakkak şey­tan..." deyip hadisi nakletmektedir.[79] Buhârî: "(Sebere b. Ebi Fâkih değil de) Sebere b-, el-Fâkih diye adını anmakta ve bu hususta herhangi bir görüş ay­rılığını sözkonusu etmemektedir.[80] İbn Ebi Adiy de der ki: İbnü'l-Fakih de İbn Ebi Fakilı de denilmektedir.[81]

25. Andolsun ki, Allah bir çok yerde ve Huneyn gününde size yar­dım etmiştir. Hani çokluğunuz sizi böbürlendirmişti de bunun size hiçbir faydası olmamıştı. Yeryüzü genişliğine rağmen ba-' şıoıza dar gelmişti. Nihayet arkanızı çevirip gitmiştiniz.

26. Sonra Allah, Rasulüne ve mü'minlere sekînetini indirmiş, gör­mediğiniz ordular da indirmiş ve kâfirleri azaplandırmıştı. Kâ­firlerin cezası İşte budur.

27. Sonra Allah, bunun ardından dilediğinin tevbesini kabul eder. Allah bağışlayıcıdır, rahmet edicidir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı sekiz başlık halinde sunacağız:[82]

1. Huneyn Gazvesi ve Allah'ın Yardımı:

Yüce Allah 'in: "Andolsun-kl Allah bir çok yerde... bize yardım etmiştir"

buyruğu ile ilgili olarak şunları nakledelim:

Hevazinlilere Mekke'nin fethedildiği haberi ulaşınca, Nasr b. Malikoğul-lanna mensup olan ve ordu kumandanlığı elinde bulunan Malik b. Avf en-Nasrî, Hevazinlüerî bir araya topladı. Kâfirlerle birlikte mallarını, davarları­nı, kadın ve çocuklarını da savaş alanına sürdü. Bununla askerlerin kendi­lerini daha iyi koruyacaklarını ve böyle bir durumda savaş esnasında daha bir güç ve gayrete geleceklerini zannetmişti. el-Hasen ve Mücahide göre se-kizbin kişi idiler. Hevazin ve Sakiflilerin (toplamı) dörtbin kişi oldukları da söylenmiştir. Hevazinlilerin başında Malik b. Avı, Sakiflilerin başında ise Ki-nâne b. Abd bulunuyordu. Hep birlikte Evtâs denilen (ve Huneyn vakasının cereyan ettiği) yere konakladılar.

Rasûlullah (sav) da Eslemli Abdullah b. Ebi Hadred'i gözcü olarak gön­dermişti. Abdullah, Hz. Peygambere geri dönerek gördüklerini haber verdi. Rasûlullah (sav) da üzerlerine yürümeyi kararlaştırdı. Safvan b. Umeyye b. Halef el-Cumahî'den, bir görüşe göre yüz, bir diğer görüşe göre de dortyüz zırh emanet aldı. Rabia el Mahzûmî'den otuz ya da kırkbin (dirhem) borç al-dt. Dönüşünde de o borçlarını ona ödedi. Daha sonra Peygamber (sav) ona şöyle dedi: "Allah aileni de malını da mübarek kılsın. Borcun karşılığı vak­tinde ve eksiksiz olarak ödenmesi ve bundan dolayı da övgü (teşekkür) dür." Bu hadîsi İbn Mace Sünen'inde rivayet etmiştir.[83]

Rasûlulîah (sav), onbini Medine'den kendisi ile birlikte gelenlerden, iki bini de Mekke'nin fethi günü müslüman olanlardan olmak üzere - ki bunla­ra Tulakâ denilir- toplam oniki bin müslüman ile yolda Süleym, Kilaboğul-ları, Abs ve Zübyanh bedevilerden kendilerine katılanlarla birlikte yola çık­tı. Mekke'ye Attâb b. Esid'i vali olarak tayin etti. Hz. Peygamberin Evtas'a gi­dişi esnasında bedevi Arapların cahilleri yeşil bir ağaç gördüler. Cahiliye dö­neminde onların Zâtu Envât diye adlandırılan meşhur bir ağaçlan vardı. Kâ­firler yılın belli bir gününde o ağacın yanına gider onu tazim ederlerdi. İş­te bu cahil bedeviler: Ey Allah'ın Rasûlü, bunların Zatu Envatları olduğu gi­bi sen de bize böyle bir Zatu Envât yap dediler. Bunun üzerine Hz. Peygam­ber şöyle buyurdu: "Allahu ekber, nefsim elinde olana yemin ederim ki, Mu­sa'nın kavminin ona: Onların ilahları olduğu gibi sen de bize bir ilah yap de­dikleri gibi dediniz, O da kendilerine-. Şüphesiz siz cahillik eden bir kavim­siniz, demişti. İki okun tüyleri nasıl aynı hizada iseler, yemin ederim ki, siz de öylece sizden öncekilerin yollarını izleyeceksiniz. Hatta onlar bir keler de­liğine girecek olsalar, siz de ondan gireceksiniz."[84]

Rasûlullah (sav) Huneyn vadisine varıncaya kadar yola devam etti. Hu-neyn, Tihame bölgesi vadilerinden birisidir. Hevazinliler vadinin her iki ya­nında pusuya yatmışlardı. Sabahın yeni aydınlandığı bir sırada Hevazinliler, tek bir kişiymişçesine müslümanlara bir hamle yaptılar. Müslümanların bü­yük bir çoğunluğu geri çekildi ve kimse kimseye dikkat edemez oldu. Rasûlultah (sav) ve beraberinde Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer, aynca Ehl-İ Bey­tinden de Hz. Ali ile Hz. Abbas, Ebu Süfyan b. el-Haris b. Abdulfnuttalib ve onun oğlu Cafer ile Usame b. Zeyd, Eymen b. Ubeyd -ki bu Huneyn günü şehld düşmüş olup Um Eymen'in oğludur- Rabia b. El Haris ve el-Fadl b. Ab­bas da beraberinde sebat gösterdiler. Cafer b. Ebi Süfyan yerine Kuşem b. el-Abbas da zikredilmiştir İşte bu on kişi Hz. Peygamberin yanından ayrılma­dılar. Bundan dolayı Hz. Abbas şöyle demiştir:

"Savaşta Allah Rasûlüne yardım ettik, dokuz kişi

Onun yanından kaçıp dağılanlar da kaçıp gitti

Onuncumuz ise takdir gereği ölümle buluştu

Allah yolunda kendisine isabet eden sebebiyle hiç sızlanmaksmn."

Sebat edip dağılmayanlar arasında beline bir kuşak bağlamış, Ebu Talha'ya ait bir deveyi yakalamış, elinde de bir hançer bulunduğu halde Um Suleym de vardı. Ne Rasûlullah, ne de bu sözü geçenlerden herhangi bir kimse ge­ri çekilmedi. Rasûlullah (sav) Düldül adındaki beyaz katın üzerinde idi.

Müslim'in Sahih'inde Enes'den rivayete göre Hz. Abbas şöyle demiş: Ben, Rasûlullah (sav)'ın katınnın dizginlerini yakalamış, hızlanmasını isteme­diğimden engellemeye çalışıyordum. Ebu Süfyan da Rasûluliah (sav)'ın (ka­tırının) dizginlerini yakalamıştı. Rasûlullah (sav): "Ey Abbas, Ey (altında Rıdvan bey'atinin yapıldığı) Semura ağacı altında bey'at edenler! diye seslen" diye buyurdu. Bunun üzerine Hz. Abbas -ki, sesi gür birisi idi. Sesinin gür­lüğünden ötürü bir gün Mekke'ye baskın yapılmış ve sabah baskını diye ses­lenmiş, sesini işiten hamile her kadın karnındaki yavrusunu düşürmüştü- de­di ki: Ben de sesimin çıkabildiği kadar; Nerede Semura ağacı altında bey'at edenler diye seslendim. Allah'a yemin ederim, benim sesimi işittikleri vakit, onlann gelişleri adeta bir ineğin yavrularına gelişi gibi idi. Hep birlikte: Leb-beyk lebbeyk dediler. Ve sonra da kâfirlerle birlikte savaşa tutuştular... Ha­disin devamında şu ifadeler de vardı; Sonra, Rasûlullah (sav) birkaç çakıl taşı aldı ve onları kâfirlerin yüzlerine doğru fırlattı. Daha sonra da: "Muham-med'in Rabbi hakkı için onlar bozguna uğradılar" diye buyurdu. (Hz. Abbas devamla) buyurdu ki: Ben, savası seyretmeye koyuldum, gördüğüm kadarıy­la eski halinde devam ediyordu. Fakat onlara çakıl taslarını atması ile birlik­te onların keskin silahlarının körelmiş olduğunu (yani güçlerinin zayıfladı­ğını) ve artık geri çekildiklerini gördüm.[85]

Ebû Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Müşriklerden İslâm'a girip Huneyn'de hazır bulunup sonradan müslüman olmuş birisinden çeşitli yollardan rivayeti­mize göre -Huneyn'e dair kendisine soru sorulması üzerine- bu kişi şöyle de­miştir: Müslümanlarla karşılaştık. Çabucak onları geri çekilmek zorunda bı­raktık ve beyaz bir katır üzerine binmiş bir adamın yanına varıncaya kadar onların arkasından gittik. O bizi görünce, bizi şiddetle azarladı ve öfkeyle ba­ğırdı. Sonra da avucuna birkaç çakıl ve biraz toprak alıp onu attı ve: "Yüz­ler çirkinleşsin, tanınmaz olsun" diye buyurdu. O çakıl ve topraktan kendi­sine birşeyler girmedik bir göz kalmadı; topuklarımızın üzerinde gerisin ge­ri dönmekten kendimizi alamadık.

Said b. Cübeyr de der ki: Bize, Huneyn günü müşrikler arasında bulunan bir adam anlatarak dedi ki: Rasûlullah (sav)'ın ashabı ile karşılaştığımızda, önümüzde bir koyun sağacak kadar bir süre dahi duramadılar. Nihayet be­yaz katır üzerinde bulunan adamın yanına vardık. -Bununla Rasûlullah (sav)'ı kastetmektedir- Beyaz ve güzel yüzlü yiğitler karşımıza çıktılar, biz­lere: Yüzler tanınmaz hale gelsin, çirkinleşsin, geri dönün, dediler. Biz de ge­ri döndük, onlar ise adeta omuzlarımıza binmişlerdi. İşte o vakit olan oldu. Bununla melekleri kastetmektedir.

Derim ki: rivayetler arasında herhangi bir tearuz (çatışma) sözkonusu de­ğildir. Çünkü, "yüzler tanınmaz hale gelsin" ifadesinin hem Peygamber (sav) tarafından, hem de melekler tarafından söylenmiş olması İhtimali vardır. Ve bu, meleklerin Huneyn günü çarpıştıklarının da delilidir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. Alt (r.a), Huneyn günü kendi eliyle kırk kişi öldürdü. Rasûlul­lah (sav) da (yani bu gazada) dört bin kişiyi -altıbin kişi de denilmiştir- esir aldı ve miktarları bilinmeyecek kadar çok ganimetler dışında oniki bin de de­ve ganimet aldı.[86]

2. Seleb, Devlet Başkanının Raiyyesinden Ödünç Alması, Esirler, Ganimetler:

İlim adamlan bu gaza ile ilgili olarak derler ki: Peygamber (sav): "Kim üze­rinde onu öldürdüğüne dair bir delili bulunmak suretiyle birisini öldürdüğünü ispatlarsa, o öldürdüğü kişinin selebi öldürene aittir" diye buyurmuştur.[87]el-Enfal Sûresi'nde (8/41. âyet, 4. başlıkta) buna dair açıklamalar geçmiş bu­lunmaktadır. İbnu'l-Arabî der ki: İşte bu incelik ve başka özellikleri dolayı­sıyla Kur'ân ahkâmına dair eser yazan ilim adamları bu âyet-i kerimeyi ah­kâm âyetleri arasında zikretmişlerdir.

Derim ki: Yine Huneyn gazvesinde Hz. Peygamberin uygulamalarından, ariyet olarak silah almanın ve eğer benzeri bir İş için ariyet alınması alışılan bir şey ise, o yolda o ariyet alınan şeyden faydalanmanın caiz olduğu, ima­mın böyle bir şeye ihtiyaç duyması halinde borç alıp bunu bilahare sahibi­ne geri vermesinin caiz olduğu da anlaşılmaktadır. Safvan'dan, ariyet alma ile ilgili hadis bu konuda aslî bir dayanaktır. Yine bu gazada Rasûlullah (sav): "(Esir olarak alınan) hamile herhangi bir kadın doğum yapmadıkça hamile olmayan da bir defa ay hali olmadıkça onunla ilişki kurulmaması" emrini ver­miştir.[88]

İşte bu da kadının için esir alınmasının, -nikâhlı ise-, nikâhını hükümsüz kıldığının delilidir. Buna dair yeterli açıklamalar daha önce en-Nisa Sûresi'nde (4/24. âyet, 1. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

Malikin rivayet ettiği hadise göre Safvan kâfir olduğu halde Rasûlullah (sav) ile birlikte gazaya çıkmış ve o, Huneyn ve Taifde hazır bulunmuştu. Hanımı da o sırada müslüman olmuştu...[89]

Malik der ki: Ancak bu, (Safvân, gazaya çıkışı) Rasûlullah (sav)'ın emri İle olmamıştı. Ben -hizmetçi ya da deniz tayfası olmaları hali müstesna- müşrik­lere karşı müşriklerin yardımının alınabileceği görüşünde değilim. Ebu Ha-nife, Şafiî, es-Sevrî ve el-Evzaî de derler ki: Eğer galip gelen İslâm'ın hükmü İse bunda bir mahzur yoktur. Üstün gelen şirkin hükmü ise, onların yardı­mını almak mekruhtur. Bunlara (ganimetten) pay verilmesine dair açıklama­lar da el-Enfal Sûresinde (8/41. âyet, 20. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.[90]

3. Huneyn Günü:

Yüce Allah'ın: "Huneyn gününde" buyruğunda sözü edilen "Huneyn", Mekke ile Taif arasında bir vadidir. Bu kelime burada müzekker bir isim ol­duğundan dolayı munsanf gelmiştir. Kur"ân'ın kullanımı bu şekildedir. Araplar arasında bunu o yerin ismi kabul ederek munsanf olarak kullanmayan­lar da vardır. Şair şöyle demiş:

"Peygamberlerine yardım ettiler ve onun gücüne güç kattılar, Huneyn'de. O kahramanların güçlerinin zayıfladığı günde."

Âyet-i kerimede geçen ve "gün" anlamına gelen; kelimesi ise, zarftır. Burada bu kelime: "Ve O Huneyn gününde size yar­dım etti" anlamında olmak üzere nasb edilmiştir.

el-Ferra der ki[91]: "Yer (ler) de" kelimesinin munsarif olmayışı, bu kelimenin tekil halinde benzerinin bulunmaması ve bunun da çoğulunun olmaması dolayısıyladır. Şu kadar var ki şair kimi zaman mecbur kalarak bu­nun çoğulunu getirebilir. Fakat şiirde kullanılabilen herbir şeyin normal konuşmada kullanılması doğru olmayabilir. Daha sonra da (buna şu mısraı) Örnek gösterir:

"Onlar (o atlar dizginlerinin) demirlerini çiğnemeye çalışıyorlar."

en-Nehhâs der ki: Ben Ebu İshâk'ın bu ifadelerden hayrete düştüğünü ve şöyle dediğini gördüm: el-Ferra bu hususta el-Halil'in görüşünü benimsemiş ve bu konuda hata etmiştir. Çünkü, el-Halil bu hususta şöyle demektedir: Bu­nun munsarıf olmayışı tekiller arasında benzerî bulunmayan bîr çoğul olu­şundan ve cem'i teksir (kırık çoğul) ile çoğul yapılmayışından dolayıdır, "Elif" ve "te" ile çoğul yapılmasının İse bir mahzuru yoktur.[92]

4. Çokluğun Faydası Yoktur:

"Hani çokluğunuz sizi böbârlendirmişti de..." buyruğu ile ilgili olarak denildiğine göre, oniki bin kişi idiler, onbirbin beşyüz kişi oldukları söylen­diği gibi onalti bin kişi oldukları da söylenmiştir. Onlardan kimileri: Bugün sayıca az olduğumuzdan dolayı asla yenik düşmeyiz, demişlerdi. Bu sözle­ri dolayısıyla ilâhî yardımdan mahrum bırakıldılar. Bunun sonucunda açıkladığımız şekilde işin başında bir bozgun yaşandı ve bu, geri döndükleri zamana kadar devam eni. Sonunda resullerin efendisinin bereketiyle yardım ve zafer müslümanlann oldu. İşte yüce Allah bu âyet-i kerimede galibiyetin çok­lukla değil, ancak Allah'ın yardımı ile gerçekleşeceğini açıklamaktadır. Ni­tekim şöyle buyurmaktadır: "Ve eğer sizi yardımsız bırakırsa O'ndan başka »ize yardım edecek kimdir?" (Âl-i İmran, 3/160).[93]

5. Başlarına Dar Gelen Yeryüzü;

"...Yeryüzü genişliğine rağmen başınıza dar gelmişti" yani, korkudan dolayı bu hale düşmüştünüz. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Korku içerisinde ve takip edilen bir kimse için uçsuz bucaksız olduğu halde Allah'ın toprakları; adeta bir avcının ipi kadar bir yerdir."

" Genişlik" demektir. Bu kökten olmak üzere; "Fi­lanın kalbi geniştir," denilir. "Ra" harfi üstün olarak; ise geniş olan demektir.

Bu sekile uygun olarak.Geniş yurt ve geniş arazi," Geniş oldu, geniş olur, geniş olmak"; denilir.

"Rağmen" kelimesindeki “be" harfinin "beraber" anlamına gelen; ile aynı anlamda olduğu söylendiği gibi;  Rağmen anlamına gel­diği de söylenmiştir. Bunun, Genişliği ile anlamında olup, nin mastariye olduğu da söylenmiştir.[94]

6. Savaşın Başlangıcında Müslümanların Geri Çekilmeleri:

Müslim, Ebu Islıâk'tan şöyle dediğini rivayet eder: Bir adam el-Berâ (b. Âzib)'in yanma gelerek şöyle dedi: Ey Umâre'nin babası, Huneyn günü ge­ri kaçunız mıydı? O, şöyle dedi: Şehadet ederim ki, Allah'ın Peygamberi -Al­lah'ın salat ve selamı üzerine olsun- asla geri çekilmedi. Fakat şu kadar var ki, insanlar arasında aceleci olanlar ile pek silahı bulunmayan kimseler, Hevazinlilerden şu kabilenin karşısına çıktılar. Hevazinliler İse İyi ok atan bir kavimdiler. Adeta bir çekirge sürüsünü andırıyorlardı. Bundan dolayı (müs­lümanlann arasında bulunanlar) geri çekildiler. Sonra da o geri çekilenler Rasûlüllalı (sav)'ın yanına -Ebu Süfyan onun katırının dizginlerini tutmuş ol­duğu halde- geri döndüler. Hz. Peygamber katırından indi, dua etti ve Allah'tan yardım dileyerek: "Ben Peygamberim, bunda yalan yoktur. Ben, Ab-dulmuttalib'in oğlu (torunu) yum. Allah'ım, yardımını bize indir." el-Berâ der ki: Allah'a yemin ederim biz, savaş kızıştığında onunla -Peygamber (sav)’ı kas­tediyor- (onu siper edinerek) korunurduk. Aramızdan (bize göre) onunla ay­nı hizada duran kişiyi kahraman kabul [95]ederdik.[96]

7. Bozgundan Sonra Gelen Allah'ın Sektneti;

"Sonra Allah, Kasulûne ve mü'minlere seklnetini indirmiş,.." Yani, Allah onların üzerlerine kendilerine sükûn verecek, korkularını giderecek şe­yi indirmiş ve nihayet geri dönüp kaçtıktan sonra müşriklerle savaşma cesaretini bulmuşlardı.

"Görmediğiniz ordular da indirmiş", buyruğunda kasıt meleklerdir. Melekler, mü'minlerin kalplerine bıraktıkları düşünceler ve sebat ile mü'min-leri güçlendiriyor, kâfirleri de kendilerini göremedikleri bir yerden korkuta­rak ve savaşsız olarak zayıf düşülüyorlardı. Çünkü melekler Bedir günü dı­şında herhangi bir savaşta fiilen çarpışmamışlardır. Rivayete göre Nasroğul-lanndan bîr adam, savaştan sonra mü'minfere şöyle demiş: O ablak atlar ve üzerlerindeki beyaz adamlar nerede? Biz onlar arasında ancak bir ben'i an­dırıyorduk. Ve biz ancak onların elleriyle öldürüldük. Peygamber CsavVa bu hususu haber verdiklerinde: O da: "Onlar meleklerdi" diye buyurdu.

"Ve kâfirleri” kılıçlarınızla "azapiandırmıştım. Kafirlerin cezası İşte budur. Sonra Allah bunun ardından dilediğinin tevbesini kabul eder." Ya­ni, (müşrikler arasından) bozguna uğrayıp kaçanların tevbesini kabul ede­rek İslâm'a hidayet bulmalarını sağlar. Huneyn'de kumandan olan Malik b. Avf en-Nasrî ve kavminden onunla birlikte İslâm'a girenler gibi.[97]

8. Huneyn Esirlerine ve Ganimetlerine Yapılan Uygulamalar:

Rasûlullah (sav) Huneyn'de alınan ganimetleri cirâne denilen yerde paylaştırdıktan sonra Hevazinlilerin heyeti ona, kendilerine lütuf ve ihsan­da bulunulmasını da arzu ederek, müslüman olarak geldiler ve: Ey Allah'ın Rasûlü, dediler. Şüphesiz ki sen, insanların en hayırlısı, en iyisisin. Bizim ço­cuklarımızı, kadınlarımızı, mallarımızı almış bulunuyorsun. Hz. Peygamber onlara şöyle dedi: "Ben sizin gelmenizi bekledim (yahut halinize acıdım). Pay­laştırma işi bitmiş bulunuyor. Benim yanımda da şu gördüğünüz kimseler var. Şüphesiz en iyi söz doğru olanıdır. Siz, ya çoluk çocuğunuzu seçiniz, yahut da mallarınızı." Onlar: Bize göre akrabalık bağına denk hiçbirşey yoktur, de­diler. Bunun üzerine Hz. Peygamber hutbe İrad etmek üzere kalkıp şöyte dedi: "Bunlar, İslâm'a girmiş olarak bize geldiler. Biz de onları serbest bırak­tık. Onlar ise akrabalığa denk hiçbirşey olmayacağını söylediler. Ve böyle­likle çoluk çocuklarının kendilerine geri verilmesine razı oldular. Bana, Abdulmuttaliboğullanna ve Haşimoğullanna düşen ne varsa hepsi onlarındır." Bunun üzerine Muhacirler ve Ensar da: Bize de ne düşmüşse, o da Rasûlullah (sav)'indir dediler,

el-Akra' b. Habis ile Uyeyne b. Hısn da kendi kavimleri arasında kavim­lerinin paylarından kendilerine düşenlerden herhangi bir şeyi Hevazinlilere geri vermek istemediler. el-Abbas b. Mirdas es-Sülemî de aynı şekilde payı­na düşenleri geri vermek istemeyip, Akra' ile Uyeyne'nin kavimlerinin des­teklerini aldığı gibi, kavminin kendisine de yardımcı olacağını umud etti. An­cak, Süleymoğulları bunu kabul etmeyerek şöyle dediler: Hayır, bize düşen ne varsa o da Rasûlullah (sav)'ındır dediler.

Rasûlullah (sav) da şöyle buyurdu: "Sizden kim elinde bulunanlan geri ver­mek hususunda cimrilik ederse, şüphesiz ki biz ona onun yerini tutacak şey­ler veririz" diye buyurdu. Böylelikle Rasûlullah (sav) Hevazinlilere kadın ve çocuklarını geri verdi, gönül lıoşluğuyia payından vazgeçmek istemeyen kim­selere de razı olacakları şekilde yerlerini tutacak başka şeyler verdi.

Katade der ki: Bize nakledildiğine göre, Sa'doğullarından Peygamber (sav)'a süt emzirmîş olan süt annesi, Huneyn günü yanına gelerek Huneyn esirlerini serbest bırakmasını istedi. Hz. Peygamberde şöyle buyurdu: "Ben ancak onlardan payıma düşene sahibim. Sen bana yarın gel ve insanlar ya­nımda iken benden isteğini tekrarla. Ben sana kendi payımı vercek olursam, diğerleri de (sana) kendi paylarını verirler." Ertesi gün Hz. Peygamberin ya­nına geldi. Hz. Peygamber elbisesini ona yaydı ve üzerine oturttu. Daha son­ra süt annesi ondan isteğini tekrarladı, o da kendi payını ona bağışladı. însanlar bunu görünce, onlar da kendi paylarını ona verdiler.

Said b. el-Müseyyeb'in söylediğine göre, Hevazinlilerden esir olarak alı­nan kadın ve çocukların sayısı altibin kişi idi. Dörtbin kişi de denilmiştir.

Ebu Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Bunlar arasında Peygamber (sav.)'ın süt kardeşi Şeyma da vardı. Şeyma, Sa'd b. Bekroğullarından el-Haris b. Abdü-lüzza ile, yine Sa'doğullarından Halime'nin kızıdır. Rasûlullah (sav) ona ik­ramda bulunmuş, bağışlarda bulunmuş ve iyilik yapmıştı. Şeyma da kabul et­tiği dini ve Allah'ın kendisine ihsan etmiş olduğu bu bağışlardan dolayı se­vinçli olarak yurduna döndü.

İbn Abbas der ki: Evtas günü Rasûlullah (sav) bir kadının koşuşup bağır­dığını, feryad ettiğini, biryerde karar kılamadığını gördü. Onun halini sordu, kendisine çocuğunu kaybetti denildi. Daha sonra aynı kadını çocuğunu

bulmuş öperken ve bağrına basarken gördü. O kadını çağırdı ve arkadaşla­rına sordu: "Hiç bu kadın kendi çocuğunu ateşe atar mı?" Hayır dediler. Bu sefer Hz. Peygamber: "Niye?" diye buyurunca onlar, çocuğuna olan şefkatin­den ötürü dediler. Hz. Peygamber de: "Allah bu kadından daha çok size mer­hametlidir" diye cevap verdi. Müslim de bu hadisi bu manada rivayet etmiş­tir.[98]Yüce Allah'a hamd olsun.[99]

28. Ey İman edenleri Müşrikler ancak bir pisliktir. Onun İçin bu yıl­larından sonra artık onlar Mescİd-i Haram'a yaklaşmasınlar. Eğer fakirlikten korkarsanız, Allah dilerse sizi yakında kendi Kt-fundan zenginleştirir. Şüphesiz Allah herşeyl bilendir, tam hü­küm ve hikmet sahibidir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:[100]

1. Müşriklerin Pisliği ve İslâm'a Giren Kâfirin Gusletme Gereği:

Yüce Allah'ın: "Ey iman edenleri Müşrikler ancak bir pisliktir" buyru­ğu, mübtedâ ve haberdir.

İlim adamları müşriklerin "pislikle nitelendirilmesinin anlamı hususun­da farklı görüşlere sahiptirler. Katade, Ma'mer b. Raşid ve başkaları, çünkü o cünüptür. Zira onun cünüplükten yıkanması yıkanma değildir, derler.

İbn Abbas ve başkaları da derler ki: Hayır, onu pis yapan şirkin kendisi­dir. Hasan-ı Basrî de der ki: Bir müşrikle tokalaşan bir kimse abdest alsın.

Bütün görüşler, kâfirin müslüman olması halinde gusletmesinin vacip ol­ması gerektiği doğrultusundadır. Ancak, îbn Abdilhakem vacib değildir, de­mektedir. Çünkü îslâm kendisinden önce olan şeyleri yıkar. Ahmed ve Ebu Sevr de, İslâm'a giren kâfirin gusletmesinin vacîb olduğunu kabul ederler. Şa­fiî ise; vacib olmayıp gusletmesini daha güzel görürüm, demiştir. Îbnü'1-Kasım'ın da buna yakın bir görüşü vardır. Malik'in de bir görüşüne göre, kâfir gusletmeyi bilmez, demiştir. Onun bu görüşünü tbn Vehb ve tbn Ebi Üveys nakletmişterdir. Sümame ve Kays b. Âsim yoluyla gelen hadis ise bu görüş­leri reddetmektedir. Bu iki hadisi de Ebu Hatim el-Bustî, Müsned'inin Sahih1 in de[101] rivayet etmiştir. Buna göre Peygamber (sav) bir gün Sümâme'nin yolun­dan geçmiş, o da İslâm'a girmiş. Bunun üzerine Hz. Peygamber onu Ebu Tal-ha'nın bahçesine göndererek gusletmesini emretmiş. O da gusledip iki rekat namaz kılmış. Rasûlullah (sav) da: "Arkadaşınızın İslâm'ı gerçekten güzelleş­miş bulunuyor’’ diye buyurmuş. Müslim de bu hadisi bu manada rivayet et­miştir. Orada şu ifadeler de yer almaktadır: Rasûlullah (sav) Sumâme'yi kar­şılıksız serbest bırakınca, mescide yakın hurma ağaçlarının bulunduğu bir ye­re gitmiş ve gusletmiştir.[102] Ayrıca Kays b. Âsım'a da sidir katılmış su ile gus­letmesini emretmiştir.

Eğer kâfirin İslâm'a girişi, ergenleşmesindea önce ise, gusletmesi müste-haptır. Buluğa erdikten sonra müslüman olursa, yıkanırken cünüplükten do­layı gusletmeye niyet etmesi gerekir. Bizim ilim adamlarımızın görüşü budur, mezhebimizden anlaşılan da budur. Bununla birlikte, İbn Kasım, kâfir bir kim­senin kalbiyle İslâm'a inanacak olursa, diliyle açıktan şehadet kelimesini ge­tirmeden önce gusletmesini caiz kabul etmektedir. Ancak bu, kıyas bakımın­dan zayıf ve rivayete muhalif bir görüştür. Çünkü herhangi bir kimse sözü ifade etmedikçe yalnızca niyetle müslüman olmaz. Ehl-i Sünnet ve'1-Cema-at'ın imana dair görüşü budur: İman, dil ile söylenen bir söz, kalp ile tasdik­tir, amel ile de parlaklığı artar. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "Güzel söz yalnız O'na yükselir, onu da salik amel yükseltir". (Fâtır, 35/10).[103]

2. Müşrikler Mescidi Haram'a Yaklaşamazlar:

"Onun için... artık onlar mescidi harama yaklaşmasınlar" buyruğundaki yaklaşmasınlar" bir nehiy (yasak) dır. Bundan dolayı fiilin so­nundan "nun" harfi hazfedilmiştir. "Me’cid-1 Haram" ise, bütün Harem böl­gesi hakkında kullanılır. Ata'nın görüşü de budur. Buna göre müşrik olan bir kimseye bütün Harem bölgesine girme imkânı verilmesi haram olur. Onlar­dan bir elçi bize gelecek olursa, imam onun söylediklerini işitmek üzere Ha­rem dışındaki bölgeye çıkar. Müşrik bîr kişi eğer gizlenerek Harem bölge­sine girecek ve orada ölecek olursa, kabri açılır ve kemikleri o bölgenin dı­şına çıkartılır. Çünkü onların orayı vatan edinmek haklan da yoktur, oradan  geçiş yapma imkânları da yoktur. Mekke, Medine, Yemame, Yemen ve Ye-men'deki kasabalar olarak bilinen Ceziretü'l-Arab'a gelince, Malik der ki: Bü­tün bu yerlerden İslâm'dan başka bir dine sahip olan herkes çıkartılır. Bu­nunla birlikte yolculuk kastıyla buralarda gidip gelmelerine engel olunmaz. Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- de böyle demektedir. Ancak o, Yemen'i bundan istisna etmiştir. Onlara, böyle bir durumda Ömer (r.a)'in onları sür­güne gönderdiği vakit tayin ettiği gibi üç günlük bir süre tayin edilir. Ölü­lerini orada gömemezler ve Harem bölgesinin dışına çıkmak zorunda bıra­kılırlar.[104]

3. Kâfirlerin Mescidlere ve Özel Olarak Mescid-i Haram'a Girmelerinin Hükmü:

İlim adamları, kâfirlerin mescidlere ve Mescid-i Harama girmeleri hususun­da beş ayrı görüşe sahiptirler. Medineliler derler ki: 'Âyet-i kerime hem diğer müşrikler hakkında, hem diğer mescidler hakkında umumîdir. Nitekim Ömer b. Abdülaziz de valilerine bu doğrultuda talimat yazmış ve yazdığı mektubun­da da bu âyet-i kerimeyi (gerekçe olarak) zikretmiştir. Ayrıca bunu, yüce Al­lah'ın: "Allah'ın yükseltilmelerine ve oralarda kendi adının yadolunmasına izin vermiş olduğu evlerde..." (en-Nûr, 24/36) buyruğu da bunu desteklemek­tedir. Kâfirlerin mescidlere girmeleri ise onların yükseltilmelerine aykırıdır.

Müslim'in Sahih'inde ve başkalarında da şöyle buyurulmaktadır: "Şüphe­siz ki bu mescidler küçük abdest bozmaya ve pislik bırakmaya uygun değil­dir..."[105]Kâfir ise bunlardan uzak kalamaz. Yine Hz. Peygamber: "Ben, ay ha­li olan bir kadına ve cünüp olan kimseye mescid (e girmey) i helal kılmam"[106] diye buyurmuştur. Kâfir ise cünüptür.

Yüce Allah: "Müşrikler ancak bir pisliktir" buyruğunda, müşrike "pis­lik (neces)" adını vermektedir. O bakımdan müşrik bir kimsenin ya bizzat ne-cis olmasısöz konusudur, yahut hüküm İtibariyle uzaklaştınlması gerekir. Han­gisi olursa olsun, müşrikin mescidden uzak tutulması icabeder. Çünkü uzak­laştırılmasının illeti (gerekçesi) olan pislik (necislik), müşriklerde bulunan bir özelliktir. Hürmet (onların oraya girmelerinin yasaklığı ve saygınlık) da mescidde bulunan bir özelliktir.

(Pis olmak anlamına gelen) "neces" kelimesinin hem tekili hem çoğulu, hem müennesi hem de müzekkeri aynı gelir. Tesniyesi ve çoğulu yoktur, çün­kü mastardır. "Nun" harfi esreli, "cim" harfi de sakin olmak üzere "nics" ise, ancak onunla beraber "rics" kelimesi kullanılırsa kullanılır. Tek başına kullantlacak olursa, "nun" harfi üstün ve "cim" harfi esreli "necis", yahut da "cim" harfi ötreli olmak üzere "necüs" denilir.

Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- der ki: Âyet-i kerime diğer mescid-ler hakkında umumî ve Mescid-i Haram hakkında da hususîdir. Müşriklerin diğer mescidlere girmelerine engel olunmaz. Bu görüşü ile yahudi ve hıris-tiyan kimsenin sair mescidlere girmesini mübalı kılmaktadır. İbnü'l-Arabî der ki: Bu, onun yalnızca buyruğun zahirinden anlaşılan çerçevesinde donuklaş-tığını göstermektedir. Çünkü yüce Allah'ın: "Müşrikler ancak bir pisliktir" buyruğu, illetin müşrik olmak ve necis olmak olduğuna dikkat çekmektedir. Peygamber (sav) müşrik olduğu halde Sumâme'yi mescide bağlamıştır deni­lecek olursa, böyle diyene şu cevap verilir: Bizim ilim adamlarımız, bu ha­dis hakkında -sahih olmakla birlikte- birkaç türlü cevap vermişlerdir ki, bunlardan birisi şudur: Bu olay âyet-i kerimenin nüzulünden önce olmuştur.

İkinci cevap: Peygamber (sav) Sumâme'nin müslüman olduğunu bildiğin­den dolayı onu oraya bağlamıştır,

Üçüncü cevap: Bu husus muayyen bir meseledir. O bakımdan bizim sö­zünü ettiğimiz delillerin bu gerekçe ile reddedilmemesi gerekir. Çünkü bu genel bir kaidenin hükmü hakkında sadece kayıtlayıcı bir özelliğe sahiptir. Şöyle de denilebilir: Hz. Peygamberin onu mescide bağlaması, müslüman -Iann güzel bir şekilde namaz kıldıklarını ve namaz için toplandıklarını, on­ların mesciddeki oturuşiarındaki güzel adaplarını görüp bunlarla islâm'a ısın­ması ve müslüman olması içindi. Nitekim de böyle olmuştur. Şöyle demek de mümkündün Onların böyle bir kimseyi mescidin dışında bağlıyabilecek-leri bir yerleri yoktu. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Ebu Hanife ve arkadaşları ise derler ki: Yahudilerle Hıristiyanların Mesci­d-i Harama da başkasına da girmelerine engel olunmaz. Mescid-i Haram'a yal­nızca müşrikler ve puta tapıcılann girmeleri engellenilir. Ancak zikrettiğimiz âyet-i kerime ve diğer hususlar bu görüşü reddetmektedir. el-Kiyâ et-Taberî der ki: Zınımi bir kimsenin Ebu Hanife'ye göre ihtiyacı bulunmaksızın diğer mescidlere girmesi caizdir. Şafiî de; bu hususta ihtiyaç nazarı itibara alınır, der. İhtiyaç duyulması halinde Mescid-i Harama girmek de caiz olur.

Ata b. Ebi Rebah der ki: Bütün Harem bölgesi kıbledir ve mesciddir. O ba­kımdan müşriklerin Harem bölgesinin içerisine girmelerine engel olunur. Çün­kü yüce Allah: "Bir gece kulunu Mescidi Haramdan... götürenin şanı ne yü­cedir" (el-İsra, 17/1) diye buyurmaktadır. Hz. Peygamberin İsra'ya götürül­mesi ise Um Hâni'nin evinden gerçekleşmişti.

Katade der ki: Mescid-i Haram'a hiçbir müşrik yaklaşamaz. Ancak cizye öde­yen bir kimse, yahut müslümana ait kâfir bir köle olması hali müstesnadır.

İsmail b. İshâk şu rivayeti nakleder: Bize, Yahya b. Abdulhamid aniattı de­di ki: Bize, Şureyk, Eş'as'dan anlattı, o, el-Hasen'den, ö, Cabir'den, o da Pey­gamber (sav)'dan buyurdu ki: "Mescid'e hiçbir müşrik yaklaşamaz. Bir kö­le yahut bir cariye olması müstesnadır. O vakit ihtiyacı dolayısıyla oraya gi­rebilir."[107]

Cabir b. Abdullah da bu görüştedir: O der ki: İfadenin geneli müşrikle­rin Mescid-i Haram'a yaklaşmasını engellemektedir. Ancak, köle ve cariye hak­kında tahsis edilmiştir.[108]

4. Mescide Girmelerinin Yasaklanışı:

"Ottun İçin bu yıllarından sonra" buyruğu ile ilgili olarak iki görüş var­dır: Bir görüş; sözü geçen yılın Hz. Ebu Bekir'in hac emirliği yaptığı dokuzun­cu yıldır, ikinci görüş ise, onuncu yıldır. Bu görüşü Katade ifade etmiştir.

İbnü'l-Arabî der kî: Nassın muktezâsından anlaşılan ve sahih olan görüş budur. Bunun dokuzuncu yıl olduğunun söylenmesi hayret edilecek bir şeydir. Çünkü, bu ilanın yapıldığı yıldır dokuzuncu yıl. Bir kimsenin kölesi onun evine bir gün girecek olup da efendisi ona: Sen bugünden sonra bu eve girme, diyecek olursa, elbetteki maksat eve girdiği o gün değildir (ondan son­raki gündür).[109]

5. Müşriklerin Mescid-i Haram'a Gelişlerinin Yasaklanışı Fakirliğe Sebep Olarak Görülmemelidir:

"Eğer fakirlikten korkarsanız" buyruğu ile ilgili olarak Arar b. Fâid der ki: Mana; Fakirlikten korkmuş bulunuyorsunuz, şek­lindedir. Ancak, bu yanlış bir açıklamadır. Çünkü ifadenin anlamı; Eğer ile çok açık bir şekilde ortadadır.

Müslümanlar müşrikleri hacca gelmekten alıkoyunca -ki, müşrikler yiye­cek ve ticaret malları getirir gelirlerdi- şeytan mü'minlerin kalplerine fakir­lik korkusunu saldı ve: Peki nereden yaşayıp geçineceğiz dediler. Yüce Al­lah onlara lütfuyla kendilerini zengin edeceği vaadinde bulundu. ed-Dahhâk der ki:,Yüce Allah onlara; "Allah'a ve ahiret gününe iman etmeyen... lerle kendi elleriyle cizye verinceye kadar savaşınız" (et-Tevbe, 9/29) ayeti ile zim­met ehlinden cizye alma kapısını açtı.

İkrime de der ki: Yüce Allah bol bol yağmur yağdırmak, bol bitki ve top­rağı verimlendirmekle onları zengin kıldı. Böylelikle (Yemen topraklarından olan) Tebale ve Cureş, bol mahsul vermeye başladı. Bunlar, Mekke'ye yiye­cek şeyleri, yağlan ve pek çok mallan taşıyıp getirdiler. Necid, San'a ve bun­ların .dışında kalan Araplar İslâm'a girdiler ve böylelikle hacları ve ticaretle­ri de kesintisiz olarak devam edip durdu. Yüce Allah da cihadla ve diğer üm­metlere karşı galibiyet vermek suretiyle kendi lütfuyla onlan zengin kıldı.

Fakirlik demektir. Bir kimse fakir düştü mü, de­nilir. Şair de der ki:

"Fakir bilemez ne saman zengin olacağım, Zengin de bilemez ne zaman fakir düşeceğini."

Alkame ve İbn Mes'ud'un ashabından bir başkası; Fakir düşmek şek­linde okumuşturki bu da mastardır, Öğlen vakti dinlenmek, uykuya çekilmek demek olan; ile "Afiyet" kelimeleri gibi. Bununla birlikte "fa­kir düşmek halinden,.," takdirinde hazfedilmiş bir kelimenin sıfatı olma ihti­mali de vardır. Burada bu kelime zor ve sıkıntılı hal anlamına gelir. İşte bu kökten; "İş bana zor ve ağır geldi, gelir" denilmektedir. Ta-berî de, bir kimse fakir düştü mü, denildiğini nakletmektedir.[110]

6. Rızık ve Rızkı Elde Etmenin Sebepleri:

Bu âyet-i kerimede kalbin rızık hususunda sebeplere taalluk etmesinin ca­iz olduğuna ve bunun tevekküle aykırı olmadığına delil vardır. Her ne ka­dar rızık takdir edilmiş ve Allah'ın emir ve paylaştırması yerini bulacak ise de, Allah rızkı hikmete mebni sebeplere bağlı kılmıştır. Böylelikle yüce Al­lah sebeplere taalluk eden kalpler ile rabblerin Rabbine tevekkül eden kalpleri birbirinden ayırt etsin. Sebebin, tevekküle aykırı düşmediğine dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: "Eğer siz Allah'a hakkt ile tevekkül edecek olsaydınız, tıpkı sa­bahleyin kursağı boş ve aç gidip de akşamleyin kursağını doldurmuş halde dönen kuşları rızıklandırdığı gibi sîzi de rızıklandırırdı." Bu hadisi Buhârî ri­vayet etmiştir.[111]

Hz. Peygamber bu hadisi ile rızık talebi hususunda sabah gidip öğleden sonra çıkışın gerçek tevekküle aykırı düşmediğini haber vermektedir. İbnü'l-Arabi der ki: Fakat sufi şeyhler derler ki: Kişi ancak itaatler hususunda sa­bah ve akşam yola koyulur. İşte asıl rızkın gelmesini sağlayan sebep budur. Derler ki: Buna delil şu iki husustur: Birincisi, yüce Allah'ın: "Sere aile hal­kına namazı emret, kendin de ona sabırla devam et. Senden rızık istemeyiz, sana rızkı Biz veririz" (Tâ-Hâ, 20/132) buyruğudur. İkincisi de, yüce Allah'ın: "Güzel söz O'na yükselir, onu da salih amel yükseltir" (Fatır, 35/10) buyru­ğudur. Yüce Allah'ın rızkını, mahalli olan semadan inmesini sağlayan ancak yukarı doğru yükselen şeydir. Bu da hoş zikir ve salih ameldir. Yoksa, yer­yüzünde çalışıp çabalamak değildir. Çünkü yeryüzünde rızık diye birşey yok­tur. Sahih olan ise, buyrukların zahirini kavrayan fukahâya göre sünnetin sağ­lamca ortaya koyduğu husustur. O da dünyevî sebepler gereğince ekip biçmek, pazarlarda ticaret yapmak, malların bakımı, geliştirilmesi, mahsul elde etmeyi sağlayan şekliyle ziraatle uğraşmak gibi yollardır.

Asbab-ı kiram da Peygamber (sav) aralarında bulunduğu halde bu şekil­de hareket ederdi. Ebu'l-Hasen b. Battal der kî: Şanı yüce Allah kullarına ka­zandıkları şeylerin hoş ve temiz olanlarından infak etmelerini bir çok âyet-i kerime ile emretmiştir. Ve şöyle buyurmuştur: "Kim mecbur kalırsa, saldır­mamak ve haddi aşmamak şartıyla (yerse) onun üzerine günah yoktur", (el-Bakara, 2/173) Bu buyruğuyla darda kalan bir kimseye kazanmakla ve ken­disi ile gıdalanmakla emretmiş olduğu helai gıdayı bulamaması halinde, haram olan gıdayı ona helal kılmakta, semadan üzerine yiyecek birşeylerin inmesini beklemesini emretme enektedir. Eğer gıdasını sağlayacağı şeyleri ara­mak hususunda çalışıp çabalamayı terkedecek olursa, hiç şüphesiz kendisi­nin katili olur.

Rasûlullah (sav) da yiyecek birşey bulamadığından dolayı açlıktan kıvra­nır, bununla birlikte üzerine gökten yiyecek birşey inmezdi. O, kendi aile hal­kı için bir yıllık yiyeceklerini alıkoyardi. Allah fetihleri müesser kılıncaya ka­dar bu böyle devam etti. Enes b. Malik'in rivayetine göre, bir adam Peygam­ber (sav)'ın yanına deve ile gelerek, Ey Allah'ın Rasûlü diye sordu. Onu bağ­layıp mı tevekkül edeyim, yoksa serbest bırakıp mı tevekkül edeyim? Hz. Pey­gamber ona: "Onu bağla ve öylece tevekkül et" diye cevap vermiştir.[112]

Derini ki: Sufle ehli mescidde oturup, ziraatle uğraşmayan, ticaret de yap­mayan, kazançları olmayan, mallan bulunmayan fakir kimseler oldukların­dan dolayı bu görüşü savunanların Suffe ehlini kendilerine delil gösterecek­leri bir tarafları yoktur. Çünkü Suffe ehli, beldelerin kendilerine dar gelme­si esnasında İslâm'ın misafirleri idiler. Bununla birlikte gündüzün odun toplar, Rasûlullah (sav)'ın evine su taşır, geceleyin Kur'an okur ve namaz da kı-lariardı. Buhârî ve başkaları onları bu şekilde anlatmaktadır.[113] Dolayısıyla on­lar, rızkın sebeplerine yapışan kimselerdi. Hz. Peygamber'e bir lıediye gel­di mi, onlarla beraber yerdi. Eğer gelen bir sadaka ise, kendisi ona el sür­mez, onlara verirdi. Fetihler çoğalıp İslâm yayılınca da -Ebu Hureyre ve baş­kaları gibi- Suffe'nin dışına çıktılar, emirlik, kumandanlık yaptılar. Yerlerin­de oturmadılar.

Diğer taraftan kendileri vasıtasıyla rızkın talep edildiği sebepler (yollar) akı türlüdür denilmiştir:

1- Bunların en üstünü, Peygamberimiz Muhammed (sav)'ın kazanç şek­lidir. O şöyle buyurmuştur: "Benim rızkım mızrağımın gölgesi altına yerleş­tirildi, Zillet ve küçülmüşlük de emrime muhalefet olana yazıldı." Bu hadi­si Tirmİzî rivayet etmiş ve sahih olduğunu ifade etmiştir.[114] Yüce Allah, böy­lelikle Peygamberinin rızkını -faziletli olması dolayısıyla- kendi kazancına bağ­lı kılmış ve özel olarak ona kazanç türlerinin en faziletlisini ihsan etmiştir ki, bu da düşmana galip gelmek ve onu yenik düşürmek suretiyle rızkı almak şeklidir. Çünkü bu yol, en şerefli bir yoldur.

2- Kişinin kendi el emeğinden yemesi: Hz. Peygamber şöyle buyurmuş­tur: "Kişinin yediği en hoş şey, elinin emeğinden (yediği) dir. Ve şüphesiz Al­lah'ın Peygamberi Dâvud kendi el emeğinden yerdi." Bu hadisi de Buhârî ri­vayet etmiştir.[115] Kur'an-ı Kerimde de (Hz, Dâvud hakkında) şöyle buyurul-maktadır:  "Biz ona sizin için giyecek (zırh) yapmak sanatını öğrettik." (el-Enbiya, 21/80) Hz. İsa'nın da annesinin eğirdiği yünün gelirinden yediği ri­vayet edilmektedir.

3- Ticaret. Bu da ashab-i kiramın çoğunun yaptığı işti. Özellikle de Mu­hacirlerin (Allah hepsinden razı olsun). Kur'an-ı Kerim ticaretin önemine bir­den çok yerde delâlet etmektedir.

4- Ziraat ve ağaç dikmek. Biz buna dair açıklamalarımızı el-Bakara Sûre­si'nde (2/205. âyetin tefsirinde) açıklamış bulunuyoruz.

5- Kur'an okutmak, Kur'an öğretmek ve Kur'an İle tedavi (rukye) buna da­ir açıklamalar da Fatiha Sûresi'nde (Fazileti ve İsimleri bölümü, 4. başlıkta.) geçmiş bulunmaktadır.

6- Muhtaç düşmesi halinde ödemek suretiyle borç almak. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Kim ödemek isteğiyle başkalarından mal alırsa Allah ona ödetir. Kim de o malı telef etmek niyetiyle alırsa, Allah da onu telef eder." Bu hadisi Buhârî, Ebu Hureyre (r.a)'dan rivayet [116]etmektedir.[117]

7. Herşey Allah'ın Dilemesiyle Olur:

"Allah dilerse" buyruğu, nzkm çalışıp çabalamakla olmadığına, ancak Al­lah'ın lütfuyla olduğuna delildir, Allah rızkı kullan arasında paylaştırır. Bu da yüce Allah'ın: "Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında Biz pay ettik" (.ez-Zuhruf, 43/32) âyetinden açıkça anlaşılmaktadır.[118]

29. Kendilerine kitap verilmiş olanlardan Allah'a ve âhiret günü­ne İman etmeyen, Allah'ın ve Rasûlünün haram kıldığını haram saymayan ve hak dinini din olarak kabul etmeyenlerle kendi elleriyle küçülmüşler olarak cizye verinceye kadar savaşınız.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onbeş başlık halinde sunacağız:[119]

1. Kitap Ehli ve Cizye:

"... Allah'a ve âhiret gününe iman etmeyen...terle savaşınız." Yüce Al­lah kâfirlerin Mescid-i Harama yaklaşmalarını haram kılınca, müslümanlar müşriklerin beraberlerinde getirdikleri ticaretin kesilmesi dolayısıyla içlerin­de bir sıkıntı duydular. Bunun üzerine önceden de geçtiği gibi yüce Allah: "Eğer fakirlikten korkarsanız..." (et-Tevbe, 9/28) diye buyurdu. Daha son­ra da bu âyet-i kerime ile yüce Allah cizye almayı helal kıldı. Bundan önce ise cizye alınmıyordu.

Yüce Allah cizyeyi, müşriklerin hac mevsiminde ticaret mallarını getire­rek gelmelerini engellemesinin bir ödünü kıldı ve yüce Allah: "Allah'a ve âhi­ret gününe iman etmeyen...lerle savaşınız" diye buyurdu.

Bu buyruğuyla yüce Allah, hep birlikte bu ortak niteliğe sahip oldukla­rından dolayı bütün kâfirlerle savaşmayı emrederken, kitaplarına ikram ve tevhidi, peygamberleri, şeriatleri, dinleri, özellikle de Muhammad (sav)'a da­ir bilgileri, onun dinini ve ümmetini bilmeleri dolayısıyla da kitap ehlini de zikretmiştir.

Ancak, kitap ehli Hz. Peygamberi İnkâr edip de onlara karşı getirilen de­liller kesinleşip işledikleri cürüm de daha bir büyüyünce, Önce onların yer­lerine dikkat çekti; daha sonra da onlarla savaşmanın nihaî sınırını tesbit et­ti. Bu da öldürülme yerine cizye vermektir. Sahih olan açıklama budur.

Ibnü'l-Arabî der ki: Ben, Ebu'1-Veta Ali b. Akil'i tartışma meclisinde bu âyet-i kerimeyi okuyup onu delil gösterirken dinledim, Dedi ki: "Savaşınız" buyruğu, onların cezalandırılmasına dair bir emirdir. Daha sonra da "iman etmeyen" diye buyurmaktadır. Bu da onların cezalandırılmasını gerekttrtfn günahı beyan eder. "Ve âhiret gününe" ifadesi ise, itikad noktasında günah­larının tekidini ifade eder. Bundan sonra da: "Allah'ın ve Rasulünün haram kıldığını haram saymayan" buyruğu ile ameli bakımdan ona muhalefet hu­susunda günahlarının daha da çok olduğunu ifade eder. Arkasından: Ve hak dinini din olarak kabul etmeyenler" ifadesi de sapmak, inatlaşmak ve İslâm'a boyun eğememekle masiyetlerini daha da katmerleştirdiklerini ifade eder. "Kendilerine kitap verilmiş olanlardan" buyruğu ise, onlara karşı de­lili te'kid etmektedir. Çünkü onlar, yanlarındaki Tevrat ve İncilde Hz. Pey-gamber'in niteliklerini yazılı buluyorlardı. Daha sonra da "kendi elleriyle kü­çülmüşler olarak cizyeyi verinceye kadar" buyruğu ile de bu cezalandır­manın uzanacağı nihaî hedefi açıklamakta ve kendisi sebebiyle bu cezanın kalkacağı bedelin ne olduğunu tayin etmektedir.[120]

2. Cizye Kimden Alınır:

İlim adamlan cizyenin kimden alınacağı hususunda farklı görüşlere sahip­tir. Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- der kî: Cizye bu âyet-i kerime do­layısıyla ister Arap olsunlar ister olmasınlar özel olarak ancak kitap ehlinden kabul edilir, başkalarından kabul edilmez. Çünkü, özellikle anılanlar onlar­dır. Dolayısıyla hüküm onlardan başkalarına değil de yalnızca onlara yöne­liktir.' Zira yüce AUah: 'Artık o müşrikleri nerede bulursanız Öldürün" (et-Tevbe, 9/5) diye buyurmakta ve kitap ehli hakkında dediği gibi "cizyeyi ve­rinceye kadar" diye buyurmamaktadır. Yine Şafiî der ki: Sünnetteki delil ge­reği cizye mecusîlerden de kabul edilir. Ahmed ve Ebu Sevr de bu görüştedir. es-Sevrî, Ebu Hanife ve arkadaşlarının görüşü de budur.

el-Evzaî de der ki: Cizye puta tapan, ateşe tapan yahut inkâr eden veya yalanlayan herkesten alınır. Malik'in mezhebi de budur. O, İster Arap olsun ister olmasın, ister Tağlibli, ister Kureyşli olsun mürted müstesna, kim olur­sa olsun bütün şirk ve inkâr türlerine mensup herkesten cizye alınacağı görüşünde idi.

İbnü'l-Kasım, Eslıeb ve Suhnûn şöyle derler: Cizye, Arap mecusilerinden ve bütün milletlerden alınır, Araplardan olup puta tapanlara gelince, Allah onlar hakkında cizye hükmünü koymamıştır. Yeryüzünde onlardan kim­senin kalmaması hükmü vardır. Onların Önünde ya savaşmak veya İslâm'a girmekten başka yol yoktur. İbnü'l-Kasım'ın, -Malik'in dediği gibi- onlardan cizye alınır diye bir görüşü de bulunmaktadır. Bu görüş, İbnü'l-Cellâb'ın "et-Tefrfinde yer almaktadır ki, böyle bir hüküm ihtimalidir. Nass (yani İbnü'l-Kasım'ın açıkça ifade ettiği bir görüş) değildir.

İbn Vehb der ki: Cizye, Arap mecusîlerinden kabul edilmez ama, Arapların dışındaki mecusîlerden kabul edilir. Çünkü Araplar arasında mecusî kalmamış­tır. Hepsi İslâm'a girmiştir. Onlardan müslüman olmayan bir kimse bulunacak olursa o mürteddir. İslâm'a girmeyecek olursa, her halükârda öldürülür ve onlardan cizye kabul edilmez.

İbnü'1-Cehm de der ki: İslâm dışında hangi dine bağlı olursa olsun her­kesten cizye kabul edilir. Ancak, icma ile kabul edildiği üzere Kureyş kâfir­leri müstesnadır. Bunun gerekçesi ile ilgili olarak şunu nakletmektedir; Bu, onların zillet ve küçülmüşlükten korunmaları için bir ikramdır. Buna sebep de Rasûlullah (sav)'a olan yakınlıklarıdır. Başkası da şöyle demektedir: Hayır, bunun sebebi, bütün Kureyşlilerin Mekke'nin fethedildiği gün İslâm'a girmiş olmalarıdır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[121]

3. Mecusilerin Durumu:

Mecusiler hakkında tbnü'l-Münzir şöyle demektedir: Ben, mecusilerden cizye alınacağı hususunda görüş ayrılığı olduğunu bilmiyorum. Muvatta'da şöyle denilmektedir: Malik, Cafer b. Muhammed'den, onun, babasından ri­vayetine göre Ömer b. el-Hattab mecusilerin durumlarını sözkonusu ederek şöyle demiştir: Bunlara nasıl bir uygulama yapacağımı bilemiyorum. Bunun üzerine Abdurrahman b, Avf şöyle dedi: Ben şahidlik ederim ki Rasûlullah (sav)'ı şöyle buyururken dinledim: "Siz, onlara kitap ehline yaptığınız uy­gulamayı yapınız."[122] Ebu Ömer (b. Abdİ'1-Berr) der ki: O, özel olarak cizye hususunda bu uygulamayı yapınız, demektedir. Rasûlullah (sav)'ın: "Onlara kitap ehline yaptığınız uygulamayı yapınız" buyruğu onların kitab ehli ol­madıklarının delilidir. Zaten fukalıânın cumhuru da bu görüştedir.

Şafiî'den bunların, önceleri kitab ehli iken sonradan değişiklikler yaptık­larını İfade ettiği rivayet edilmiştir. Zannederim o, bu kanaatine Ali b. Ebi Ta-lib (r.a)'dan zayıf bir yolla gelen rivayete dayanmaktadır. Bu rivayet, dönüp dolaşıp Ebu Said el-Bakkal'e ulaşmaktadır. Bunu da Abdurrezzak ve başka­ları zikretmiştir.[123]

İbn Atiyye der ki: Rivayet edildiğine göre, mecusiler arasında adı Ziradüşt (Zerdüşt) olan bir peygamber gönderilmiş imiş. Doğrusunu en iyi bilen Al­lah'tır.[124]

4. Cizye'nin Miktarı:

Şanı yüce Allah Kitab-ı Keriminde onlardan alınacak cizyenin miktarını söz-konusu etmemektedir. İlim adamları onlardan alınacak cizye miktarı hususun­da farklı görüşlere sahiptirler. Ata b. Ebi Eebâh der ki: Cizye ile ilgili belir­lenmiş bir süre yoktur. Bu, onlarla yapılan antlaşmaya göre tesbit edilir. Yah­ya b. Adem, Ebu Ubeyd ve Taberî de böyle derler. Ancak Taberî şunu da ek­ler: Bunun asgarisi bir dinardır, azamisinin sınırı yoktur. Delil olarak Sahih sahiplerinin, Amr b. Avf'dan naklettikleri şu rivayeti kaydederler: Rasûlullah (sav) Bahreynliler ile cizye ödemeleri şartıyla barış yaptı.[125]

Şafiî der ki: Hür ve baliğ olan zengin ve fakirlerden birer dinar alınır ve ondan hiçbir şey eksiltilmez. Şafiî Ebu Dâvûd ve başkalarının Muâz yoluy­la kaydettikleri şu rivayeti delil göstermektedir: Rasûlullah (sav) Muaz'ı Yemen'e göndermiş ve ona, ergenlik çağına gelmiş olan herkesten cizye olarak bir dinar almasını emretmiştir.

[126]Şafiî der ki: Yüce Allah'ın muradını Allah adına beyan eden odur (Hz. Pey­gamberdir). Ebu Sevr'in görüşü de budur. Yine Şafiî der ki: Eğer onlarla bir dinardan fazlasını ödemek şartıyla barış yapılırsa bu da caizdir. Kendiliklerin­den gönül hoşnutluklanyla fazlasını da verecek olurlarsa, bu da kabul edilir. Eğer üç gün süre ile misafir ağırlamaları şartı ile onlarla barış yapılırsa, bu da caizdir. Şu şartla ki, misafirlerin ağırlanması esnasında verilecek ekmek, arpa, (yem olarak) saman, ve kaük belli olup orta hallinin ve varlıklının bun­lardan neleri karşılayacağı, konaklama yeri, sıcak ve soğuğa karşı barınma gibi hususların belirtilmiş olması da gerekmektedir.

İbnü'l-Kasım, Eşheb ve Muhammed b. el-Haris b. Zenceveyh'in kendişinden yaptıkları rivayete göre Malik, der ki: Cizye, (para birimleri) altın olan kimseler İçin dört dinar, gümüş kullananlar için kırk dirhemdir. Mecusi dahi olsa zengin ile fakir arasında fark yoktur. Hz. Ömer'in tesbit ettiği miktardan ne fazla alınır, ne de daha aşağı. Onlardan bundan başkası alın­maz. Şöyle de denilmiştir: Ödeme gücü olmayanın yükü, imamın uygun göreceği miktarda hafifletilir.

İbnü'l-Kasım da der ki: Ödeme zorluğu dolayısı ile Hz. Ömer'in tesbitin-den daha aşağı düşürülmeyeceği gibi, zenginlik dolayısıyla da ondan fazlası istenmez. Ebu Ömer (b. Abdi'1-Berr) der ki: Zimmet ehli fakirlerinden bir dir­hem dahi olsa ödeyebilecekleri miktar alınır Daha sonra Malik de bu görüşe dönmüştür.

Ebu Hanife, arkadaşları, Muhammed b. el-Hasen ve Ahmed b. Hanbel der­ler ki: Cizye, (fakire) oniki, (orta halliye) yirmidört ve (zengine) kırk (dirhem) dir. es-Sevrî der ki: Bu hususta Ömer b. el-Hattab'dan farklı tesbitler gelmiş­tir. Eğer (cizye verenler) zimmet ehli kimseler ise, yönetici bunlardan dile­diğini alıp uygulayabilir. Şayet kendileriyle barış yapılan kimseler iseler, barış şartları ne ise o kadar alınır, ondan başka birşey alınamaz.[127]

5. Savaşabilecek Kimseler Cizye İle Yükümlüdür:

İlim adamlanmız -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun derler ki: Kur'ân-ı Ker-im'in delâlet ettiği husus şu ki: Cizye, savaşabilecek erkeklerden alınır. Çünkü yüce Allah: "... kimselerle kendi elleriyle... cizye verinceye kadar savaşınız" diye buyurmuştur. İşte bu, cizyenin savaşabilecek kimseler tarafından ödenmesinin vacip olmasını gerektirir. Savaşçı dahi olsa kölenin cizye ödemekle yükümlü olmadığına delâlet eder. Çünkü kölenin özel bir mah yoktur. Zira yüce Allah: "Verinceye kadar" diye buyurmaktadır, Mah olmayan için de "verinceye kadar" denilemez.

İşte bu, cizye ancak baliğ olmuş hür erkeklerin başlarına konulacak bir mükellefiyet olduğuna dair ilim adamlarının icma ile kabul ettikleri bir hu­sustur, Savaşma gücüne sahip olanlar bunlardır. Kadınlar, çocuklar, köleler, deliler ve yaşlılar değildir.

Rahipler hususunda ise görüş ayrılığı vardır. İbn Vehb, Malik'den, rahip­lerden cizye alınmayacağını söylediğini rivayet eder. Mutarrif ile İbnü'1-Mâcişûn ise şöyle derler: Bu hüküm, cizye mükellefiyetinin getirilmesinden sonra rahipliğe yönelmemesi halinde böyledir. Eğer cizye mükellefiyeti ko­nulduktan sonra rahipliğe yönelecek olursa, rahiplik yapması cizyesini kal­dırmaz.[128]

6. Cizye Ödeyenler Üzerinde Başka Mükellefiyet Varmıdır:

Cizye ödemekle yükümlü olanlar cizyeyi ödeyecek olurlarsa, onların mahsullerinden, ticaretlerinden, ekinlerinden cizye dışında başka bir şey alın­maz, Ancak, kendileriyle barış antlaşması yapılıp da yerlerinde bırakıldıkla­rı yurtlarından başka yerlerde ticaret yapmaları hali müstesnadır. Şayet bıra­kıldıkları yurtlarından başka yerlere ticaret maksadıyla çıkıp gidecek olurlar­sa, ticaret mallannı satıp o malın bedelini kabz ettikleri takdirde onlardan öşür (onda bir) alınır. İsterse yıl içinde defalarca alış-veriş yapmış olsunlar.

Bundan özel olarak Medine ve Mekke'ye buğday ve zeytin yağı gibi te­mel yiyecekleri götürmeleri müstesnadır. Bu durumda onlardan Ömer (ra)'ın uygulamasına uygun olarak onda birin yarısı alınır. Medine alimlerinden, zim­met ehlinden ticaretlerinden yılda ancak bir defa -tıpkı müslümanlardan alın­dığı gibi- öşür alınacağı görüşünde olanlar da vardır. Bu ise, Ömer b. Abdulaziz ile fukahâmn imamlarından bir topluluğun görüşüdür. Birincisi ise Malik ve arkadaşlarının görüşüdür.[129]

7. Cizye Ödeyenlerin Cizye Karşılığında Sahip Oldukları Haklar:

Cizye ödemekle yükümlü olanlar kendilerine tayin edilen, yahut da üze­rinde banş yaptıkları cizyelerini ödeyecek olurlarsa, kendileri bütün malla-nyla, şaraplarını sakladıkları ve açıkça müslümanlara satmadıkları sürece bağlarıyla başbaşa bırakılırlar. Ancak, müslümanlann pazarlarında şarap ve do­muzlarını açıkça satmalarına engel olunur. Böyle bir şeyi açık yapacak olur­larsa, aleyhlerine olmak üzere şarapları dökülür, açıktan domuzlarını çıka­ranlar da tehdit edilir.

Eğer şaraplarını açığa çıkarmadıkları halde, müslüman bir kişi şarapları­nı dökecek olursa, haksızlık yapmış olur ve bunun tazminatını ödemesi ge­rekir. Tazminat ödemesi gerekmez de denilmiştir. Şayet şaraplarını gasp edecek olursa, onu geri vermesi icabeder.

Kendi aralarındaki hükümlerde ve faizli ticaret yapmalarına itiraz olunmaz. Şayet İslâm mahkemelerine başvuracak olurlarsa, hakim muhayyerdir. Diler­se aralarında Allah'ın İndirdiğine uygun olarak hükmeder, dilerse yüzçevi-rir. Durum ne olursa otsun haksızlık konularında (mezâlim) aralannda hük­meder ve zayıfların lehine olan hakkı güçlü olanlarından alır. Çünkü bu, on­ları savunmak kabilindendir, denilmiştir. İmamın onlan savunmak kastıyla düş­manlarına karşı savaşması ve düşmanlarına karşı savaşırken yardımlarını al­ması görevidir.

Fey'de bir payları yoktur.

Üzerinde anlaşarak barış yaptıkları kiliselerine yeni bîr ilave yapamazlar.Bununla birlikte çürüyen taraflarını tamir etmelerine engel olunmaz. Ancak, onlardan başka mabed yapma imkânları yoktur.

Müslümanlardan ayırt edilmelerini sağlayacak şekilde elbise, kılık ve kı­yafete bürünürler. Müslümanlara benzemelerine de engel olunur.

Herhangi bir zimmet akidleri bulunmayan düşman çocuklarının onlardan alınmasında bir beis yoktur.

Cizyesini ödemekte aşın inatlaşan, işi düşmanlığa götüren olursa, bu düşmanlığından dolayı te'dib edilir ve küçülmüş olarak ondan cizye alınır.[130]

8. Cizye Neyin Karşılığıdır:

İlim adamları cizyenin neye karşılık olarak vacib olduğu hususunda fark­lı görüşlere sahiptirler. Mâliki mezhebi âlimleri derler ki; Cizye, küfür sebe­biyle öldürülmekten bedel olarak vaciptir. Şafiî der ki: Cizye, canın korun­ması ve yurdunda kalmasının bedeli olarak vaciptir.

Bu görüş ayrılığının faydasına gelince: Bizler, cizye öldürülmeye bedel ola­rak ödenmesi gerekir, görüşünü kabul edersek, bir kimse müslüman oldu mu, artık geçmiş dolayısıyla ödemesi gereken cizye yükümlülüğü kalkar. İsterse senenin tamamlanmasından bir gün önce yahut sonra müslüman olmuş ol­sun. Malik'e göre hüküm böyledir.

Şafirye göre cizye, zimmette karar kılan bir borçtur. Müslüman olmak onu ortadan kaldırmaz. Tıpkı bir evin kirası gibidir. Bazı Hanefi alimleri de bizim (Maliki mezhebinin) görüşümüzü benimsemişler; bazıları da şöyle demişler­dir: Cizye, müslümanlara yardım ve cihada bedel olarak ödenmesi gerekir. Kadı Ebu Zeyd bu görüşü tercih etmiş ve bu meselede Allah'ın sırrının bu ol­duğunu iddia etmiştir. Ancak Malik'in görüşü daha sahihtir. Çünkü Hz. Pey­gamber şöyle buyurmuştur: "Müslümana cizye (ödemek) yoktur."[131]

Süfyan der ki: Bunun anlamı şudur: Zımmi, cizye ödemesi kendisine va­cib olduktan sonra İslâm'a girecek olursa, cizye yükümlülüğü kalkar. Bu ha­disi de Tirmizî ve Ebû Dâvûd rivayet etmiştir.[132]

İlim adamlarımız der ki: Yüce Allah'ın: "Kendi elleriyle küçülmüşler ola­rak cizye verinceye kadar" buyruğu buna delildir. Çünkü İslâm olmakla bu özellik de ortadan kalkar. Müslüman olmaları halinde kendi elleriyle ve küçülmüşler olarak cizyeyi ödemeyecekleri hususunda görüş ayrılığı yoktur.

Şafiî İse, İslâm'a girdikten sonra yüce Allah'ın buyurduğu şekle uygun ola­rak kabul etmemektedir. Bunun yerine o, (müslüman olmadan önce ödemesi gereken) cizye bir borçtur. Önceki bir sebep dolayısıyla cizye ona vacip olmuştur, der. Bu da, yurdunda kalması, yahut da öldürülme kötülüğünden korunmasıdır. Dolayısıyla bu cizye, sair bütün borçlar gibidir.[133]

9. Ahidlerini ve Cizye Ödeme Taahhütlerini Yerine Getirmeyenlere Yapılacak Uygulama:

Bir belde yahut bir kale halkı ile antlaşma yaptıktan sonra antlaşmaları­nı bozar ve ödemeleri gereken cizye ve sair yükümlülüklerini yerine getir­meyip kendilerine zulmolunmadığı halde İslâm'ın hükmünü kabul etmeye­cek olurlarsa, imam da onlara haksızlık yapmayan birisi ise, müslümanlann, İmamları ile birlikte onlar üzerine gitmeleri ve onlarla savaşmaları icabeder. Eğer çarpışır ve yenik düşürecek olurlarsa, onlar hakkında verilecek hüküm dar-ı harpdekiler hakkında verilecek hükümle aynıdır. Onların da, kadınla­rının da fey olarak alınacağı ve beşte birGn alınmasından sonra beşte dör­dünün gazilere dağıtılmasının) sözkonusu olmayacağı da söylenmiştir, bu da bu konudaki bir görüştür.[134]

10. Cizye Ödemekle Yükümlü Olanlar Hırsızlık Yapıp Yol Kesecek Olurlarsa:

Eğer bunlar, hırsızlık yapmak ve yol kesmek üzere ortaya çıkacak olur­larsa, cizye ödemeyi reddetmemeleri şartıyla müslüman muharibier (yol ke­siciler) durumundadırlar. Şayet haksızlığa uğradıklarını ifade ederek çıkacak olurlarsa (itaatin dışına çıkarlarsa) durumlarına bakılır ve tekrar zimmet ak­dine geri döndürülür ve onlara zulmedenlerden hakları alınır. Kendileri hür oldukları halde onlardan herhangi bir kimse de köle yapılmaz.

Eğer bir kısmı ahidlerini bozacak, bir kısmı bozmayacak olursa, ahdini boz­mayan ahdi üzere kalmaya devam eder ve başkası bozdu diye diğeri sorum­lu tutulmaz. Onların alıidlerine bağlılıkları ise, ahidlerini bozanlara karşı tep­ki göstermelerinden anlaşılır.[135]

11. Kelime Olarak "Cizye":

"'Cizye" kelimesi, kendisine yapılan iyiliklere karşı mükâfatlandırmak için kullanılan; fiilinden "file" vezninde bir kelimedir. Sanki on­lar cizyeyi kendilerine bağışlanan güvenliğe bir karşılık olarak vermiş gibi olu­yorlar. İşte bu anlamda olmak üzere şair şöyle demektedir:

"Ya sana karşılık verir, yahut senden övgüyle sözeller. Ve hiç şüphesiz Yaptıklarından dolayı seni öven kimse de sana mükâfat ve karşılık vermiş gibidir."[136]

12. Cizye Ödemeyenin Cezası Var mı?:

Müslim, Hişam b. Hakim b. Hizam'dan rivayetine göre Hişam Şam'da çift­çilerden güneşte bekletilmiş -bir rivayete göre de başlarına da zeytinyağı dö­külmüş- bir grubun yanından geçer ve: Bunların hali nedir diye sorunca (il­gili kişi): Cizyeden dolayı alıkonulmaktadırlar diye cevap verir. Hişam: Ben, Rasûlullah (sav)'ı şöyle buyururken dinledim: "Muhakkak Allah dünyada in­sanları azaplandıranlan azaplandırır." Bir rivayette de şöyle denmektedir: O gün onların Filistin'deki emiri Umeyr b. Sa'd idi. Onun yanına girip bu ha­disi ona nakledince, Umeyr de emir vererek serbest bırakıldılar.[137]

Bizim (mezhebimize mensup) itim adamlarımız derler ki: İmkân bul­dukları halde cizyeyi ödemeyecek olurlarsa cezai andın İmaları caizdir. Ancak ödeyemeyecekleri anlaşılmakla birlikte cezalandırılmaları helal değildir. Çünkü, cizye ödeyemeyecek hale düşenden cizye kalkar. Zengin olanlar da fakirler yerine ödemekle mükellef tutulmaz. Ebû Dâvûd, Safvan b. Sü-leym'den, o, Rasûlullah (sav)'ın birkaç sahabisinin oğullarından, onlar da ba­balarından rivayet ettiklerine göre Rasûlutlah (sav) şöyle buyurmuştur: "Kim bir antlaşmalıya zulmeder, yahut ona hakkını eksik verir, yahut fakatından fazlasıyla mükellef tutar, ya da gönül hoşluğuyla olmaksızın ondan herhan­gi birşey alacak olursa, o kişiye karşı kıyamet gününde ben davacı "[138]olurum.[139]

13. Elleriyle Cizye Ödemenin Mahiyeti:

Yüce Allah'ın: "Kendi elleriyle" buyruğu ile ilgili olarak tbn Abbas şöy­le demektedir: Onu ödemek için başkasına vekâlet vermeksizin bizzat ken­disi öder. Ebu't-Bahteri de Selman'dan: Yerilmiş kimseler olarak diye açık­ladığını rivayet etmektedir. Ma'mer de Katade'den: Kahredilmiş olarak dedi­ğini rivayet etmektedir.

"Kendi elleriyle" ifadesinin, sizin onlara nimet ve lütfunuz dolayısıyla di­ye de açıklanmıştır. Çünkü, onlardan cizye alınacak olursa, onlara nimet ve ihsanda bulunulmuş olur. îkrime der ki: Antlaşmalı cizyeyi ayakta öder, alan da oturmuş olarak alır. Said b. Cübeyr de böyle demiştir. İbnü'l-Arabî şöyle demektedir: Böyle bir açıklama yüce Allah'ın: "Kendi elleriyle" ifade­sinden değil de "küçülmüşler olarak" ifadesinden çikartılabilir.[140]

14.  Cizyeyi Veren El İle İnfak Eden El Arasındaki Fark:

Hadis imamlarının Abdullah b. Ömer'den rivayet ettiklerine göre Rasûlul-lah (sav) şöyle buyurmuştur: "Yukardaki el aşağıdaki elden hayırlıdır. Yukar-daki el İnfak eden eldir. Aşağıdaki de dilenen eldir. "[141] Hz. Peygamberin: "Yu­karıdaki el veren eldir" dedidiği de rivayet edilmiştir.[142]

Hz. Peygamber böylelikle sadakada veren eli yukardaki üstün el olarak tayin etmiş, cizyede İse veren el aşağıdaki el durumuna düşmüştür. Onu alan ise yukardaki eldir. Zira yükselten de alçaltan da yüce Allah'tır. O, dilediği­ni yükseltir, dilediğini alçaltır. O'ndan başka hiçbir ilah yoktur.[143]

15. Cizyeye Tabi Araziden Haraç Alınması:

Habib b. Ebi Sabit'ten rivayet edilir ki: İbn Abbas'a bir adam gelerek şöy­le dedi: Haraca tabi arazinin sahipleri haracını ödemekten acze düştüler. Ben o araziyi imar etsem, eksem ve haracını ödesem (nasıl olur)? İbn Ab bas: Ha­yır, yapma dedi. Bir başka kişi gelerek ona aynı şeyi söyledi, ona da: Hayır, dedi. Ve yüce Allah'ın: "Allah'a ve âhiret gününe iman... etmeyenlerle kendi elleriyle küçülmüşler olarak cizye verinceye kadar savaşınız" buy­ruğunu okudu ve dedi ki: Sizden herhangi biriniz, onların boynunda bulunan küçülmüştük tasmasını alıp çıkartarak kendi boynuna dolamayı nasıl kabul edebilir?

Küleyb b. Vail de der ki: Ben İbn Ömer'e, bir arazi satın aldım dedim. O da, sattn almak güzel birşeydir dedi. Bu sefer, ben herbir ceribe (48 sa) kar­şılık bir dirhem ve bir kafiz (Ölçek) buğday (haraç olarak) ödüyorum deyin­ce, küçüklük tasmasını boynuna dolama, dedi.

Meymun b. Mihran da İbn Ömer (ra) den şöyle dediğini rivayet eder: Hep­si de beş dirhem cizyeye tabi bir arazinin benim olmasını ve buna karşılık kendimin küçülmüşlüğünü kabu! etmiş olmam, asla beni memnun etmez.[144]

30. Yahudiler: "Uzeyr Allah'ın oğludur" dediler. Hristiyanlar da: "Mesih Allah'ın oğludur" dediler. Bu, onların ağızlarında dolaşan sözleridir ki, daha önce kâfirlerin söyledikleri sözlerine benze­tiyorlar. Allah kahretsin onları! Nasıl da döndürülüyorlar?

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:[145]

1. Kıraate Dair Bir Açıklama:

Âsim ve el-Kisaî " Uzeyr Allah'ın oğludur" buyruğundaki, "Uzeyr" kelimesini tenvinli olarak okumuşlardır. Buna göre "oğul" anlamın­daki kelime, mübtedâ olan "Uzeyr"in haberi olmaktadır, "Uzeyr" kelimesi is­ter Arapça olsun, ister olmasın munsarıf bir kelimedir. İbn Kesir, Nafv, Ebu Amr ve İbn Âmir ise iki sakinin bir arada bulunması dolayısıyla tenvinsiz ola­rak; diye okumuşlardır. Aynı şekilde "De ki: O, Allah'dır, birdir ve tekdir. Allah'dır Samed'dir" (el-İhlas, 112/1-2) şek­lindeki kıraat de bu kabildendir. Ebu Ali der ki: Bu, şiirde pek çok görülür. Taberî bu hususta şu mısraları nakleder:

"Sen benim kumandana karşı çok iyi olduğumu göreceksin

Mızrağı ise çokça saplayan ve hücum edip duran

Gutayf es-Sülemî ise kaçıp gittiğinde."[146]

2. Yahudilerin Asılsız İddiaları ve Dinlerinin Tahrifi:

 "Yahudiler: Uzeyr Allah'ın oğludur dediler" buyruğu hususî mana ifa­de ettiği halde umumî olarak varid olmuş bir lafızdır. Çünkü bu sözü bütün yahudiler söylemezler. Bu da yüce Allah'ın: "Onlar öyle kimselerdir ki, in­sanlar kendilerine... dediklerinde"(Âl-i İmran, 3/173) buyruğuna benzer. Hal­buki bu sözleri bütün insanlar söylememişlerdir.

Şöyle de açıklanmıştır: Yahudilerden, söyledikleri nakledilen bu sözü söy­leyen asıl kişiler Sellâm b. Mişkem, Nu'man b. Ebi Evfa, Şâs b. Kays ve Ma­lik b. es-Sayfdır. Onlar bu sözlerini Peygamber (savVa söylemişlerdi. en-Nek-kâş der ki: Şimdi bu iddiada bulunan bir yahudi kalmamıştır. Onlar geçip git­tiler. Herhangi bir kişi bir toplum arasında böyle bir söz söyleyecek olursa, bu sözün çirkinliği o sözü söyleyenin aralanndaki Önemli yeri dolayısıyla bü­tün toplumu bağlayıcı olur. Her zaman için ileri gelenlerin söyledikleri sözler insanlar arasında dinlenir ve delil diye gösterilir. İşte bu bakımdan bir top­luluğun ileri gelen, akhbaşında kabul ettikleri kimselerinin söylediği sözü söy­lemesi, tekrarlaması uygun görülmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Rivayet edildiğine göre bu sözün sebebi şudur: Yahudiler, Musa (a.s)'dan sonra peygamberleri öldürdüler. Allah da aralarından Tevratı kaldırdı ve kalp­lerinden sildi. Uzeyr de yeryüzünde seyahat etmek üzere yurdundan dışarı çıktı. Hz. Cebrail ona gelerek: "Nereye gidiyorsun?" diye sordu. O da İlim tah­sil etmek istiyorum deyince, Hz. Cebrail ona bütün Tevratı öğretti. Uzeyr, Tev­rat ile İsrailoğullannın yanına geldi ve onlara Tevratı öğretti.

Yüce Allah'ın, Tevratı Uzeyr'e, bir ikram ve lütuf olmak üzere ezberletti­ği de söylenmiştir. O, İsrailoğullarına: Allah bana Tevratı öğretti deyince, on­dan Tevratı öğrenmeye başladılar. Tevrat ise gömülmüş bulunuyordu. Tevratı, ilim adamları fitne, sürgün ve hastalık gibi Buhtnassar'ın onları öldür­mesi gibi türlü musibetlerle karşı karşıya kalmaları sırasında gömmüşlerdi. Daha sonra bu gömülen Tevrat bulununca, sö2ü geçen Tevratın Uzeyr'in oku­duğu Tevrat'a olduğu görüldü. İşte bu sefer saptılar ve şöyle dediler: Şüp­hesiz böyle bir şey Uzeyr'e ancak o Allah'ın oğlu olduğu için verilmiş ve müm­kün olabilmiştir. Bunu Taberî nakletmektedir.

Hristiyanlann: Mesih Allah'ın oğludur sözlerinin zahirinden anlaşıldığına göre onlar bu sözleriyle -Arapların melekler hakkında söyledikleri gibi-soydan gelen bir oğulluğu kastettikleridir. Aynı şekilde ed-Dahhâk, Taberî ve diğerlerinin açıklamalan da bunu gerektirmektedir, Böyle bir iddia küfrün en çirkin şeklidir. Ebu'l-Meâlî der ki: Hristiyanlar, Hz. Mesih'in bir ilah olduğu­nu ve onun bir ilahın oğlu olduğunu ittifakla kabul etmişlerdir.

İbn Atiyye der ki: Denildiğine göre onların kimisi, Hz. Mesih'in oğullu­ğunun, bir şefkat ve merhamet oğulluğu (bu manada oğulluk) olduğuna İnan­maktadırlar. Böyle bir manaya da herhangi bir şekilde oğulluk tabirinin kullanılması helal olamaz ve bu da küfürdür.[147]

3. Başkasının Küfrü Gerektiren Söz ve Görüşlerini Nakletmek:

!'İbnü'l-Arabî der ki: Bu buyruk, şanı yüce Rabbimizin ilâhî sözünden, bir kimsenin ibtidâen söylemesi caiz olmayan ve başkasına ait küfür sözünü ha­ber vermesinde kendisi için bir vebal olmadığının delilidir. Çünkü bu sözü böyle bir şeyi çok büyük bir İddia olarak gördüğü için ve reddetmek kastıy­la ifade etmiştir. Rabbimiz dilese elbette kimse bu sözü söylemez. Yüce Al­lah insanların böyle bir sözü söylemelerine imkân verdiğine göre, kalben ve dil ile O'nu İnkâr etmek, delil ve belge ile de reddetmek kastı bu gibi söz­lerin söylendiğinin haber verilmesine izin vermiş demektir.[148]

4. Asılsız İddialar:

"Bu, onların ağızlarında dolaşan sözleridir" buyruğu ile ilgili olarak bu­nun ("ağızlarıyla" ifadesinin gelmesi) te'kid anlamına olduğu söylenmiştir. Yü­ce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Elleriyle kitabı yazıp..." (elBakara, 2/79); "Ve iki kanadıyla uçan herbir kuş" (el-En'am, 6/38); "Artık sûr'a tek bir üfürüş üfürüldüğü zaman..." (el-Hâkka, 69/13) Bu buyrukların ben­zeri (te'kidlerin yer aldığı buyruklar) pek çoktur.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Onların söyledikleri bu söz, man­tıksız bir iddia ve herhangi bir açıklayıcı delil ve belgesi bulunmayan bir söz olduğundan, yalnızca ağızda gevelenip doğru bir anlam ihtiva etmeyen so­yut bir iddia olduğundan dolayı böyle denilmiştir. Çünkü onlar aynı zaman­da yüce Allah'ın bir eş edinmediğini de kabul etmektedirler. Onun evladı ol­duğunu nasıl ileri sürebilirler? O halde bu, yalnızca dilleriyle söyledikleri ya­lan bir sözdür. Ve bu sözleri delillerle desteklenen ve belgelerle ortaya ko­nulan doğru sözlerin tam aksinedir.

Meâni'l-Kur'an'a dair eser yazanlar derler ki: Yüce Allah eğer ağızlar ve dil­lerle birlikte bir söz söylendiğini zikredecek olursa, mutlaka o söz yalan ve iftiradır. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Onlar, kalplerinde bulunmayanı ağızlarıyla söylerler" (Âl-i İmran, 3/167); "Bu, ağızlarından çı­kan ne büyük bir sözdür. Onlar ancak yalan söylerler" (el-Kehf, 18/15); "Onlar, kalplerinde olmayan şeyi dilleriyle söylerler." (elFeth,48/11).[149]

5. Yahudi ve Hristiy anlar in Bu İddiaları Kendilerinden Önceki Kâfirlerin iddialarına Benzemektedir:

"Daha önce kâfirlerin söyledikleri sözlerin* benzetiyorlar" buyru-ğundakî; "Benzetiyorlar" anlamındadır. Arapların; ifade­sini, ay hali olmayan yahut da memeleri bulunmayan dişi hakkında kullan­maları, bu yönüyle o kadının, erkeklere benzemesinden dolayıdır.

"Kâfirlerin söyledikleri sözleri" hususunda da İlim adamlarının üç gö­rüşü vardır:

1- Putperestlerin Lat, Uzza ve diğer üçüncüleri olan Menat sözleridir,

2- Kâfirlerin: Melekler Allah'ın kızlarıdır, şeklindeki sözleri,

3- Kendilerinden önce geçenlerin söyledikleri sözler. Onlar, batılda ön­cekilerini taklid ettiler ve küfür yolunda onlara uydular. Yüce Allah'ın ken­dileri hakkında: "Biz, atalarımızı bir din üzere bulduk..." (ezZuhruf,43/22ve23âyetler) buyruğu ile onlara dair verdiği haberde olduğu gibi.[150]

6. "Benzemek" Anlamındaki Kelimenin Sözlük Açıklaması:

İlim adamları; kelimesinde med olup olmadığı hususunda farklı gö­rüşlere sahiptirler. İbn Vellâd der ki: "(Ay hali olmayan kadın" de­mektir, hemzelidir ve med yoktur. Kimi nalıivciler bunu med iie okurlar. Bu kişi de Sibeveyh'dir. O bu kelimeyi medli olarak; vezninde kabul eder ve bundaki hemze fazladandır. Çünkü araplar bu kelimeyi çoğul ola­rak kullandıklarında; Ay hali olmayan kadınlar, derler ve hemze­yi hazf ederler. Ebu'l-Hasen dedi ki: en-Necîremî bana dedi ki: ke­limesi med ile ve sonunda "he" ile kullanılır. O, böylelikle müennesliğin iki alametini de bir arada kullanmış olmaktadır. Bunu da Ebû Amr eş-Şeybanî'den naklen aen-Nevadir"de zikretmekte ve şu mısraı da kaydetmektedir:

"Ay hali olmayan veya süt vermeyen deveyi boğazlayan..."

İbn Atiyye der ki: "Benzetiyorlar" diyenin ifadesi, Arapların "Ay hali olmayan kadın" diye sözlerinden alındığını söyleyen ki­şinin sözü yanlıştır. Bunu Ebu'1-Alİ ifade etmiştir. Çünkü; "Benzetti" sözündeki hemze, kelimenin aslındandir. Buna karşılık kadınlar hakkında kul­lanılan; nitelemesinde ise, Kırmızı kelimesinde olduğu gibi zâiddir.[151]

7. "Allah Kahretsin Onları":

Yüce Allah'ın: "Allah kahretsin onları nasıl da döndürülüyorlar." buy­ruğu, Allah onlara lanet etsin, demektir. Bununla da yahudl ve hristîyanlan kastetmektedir. Laneti ifade etmek için kahretmek (anlamı verilen: Allah öldürsün onları) ifadesinin kullanılması, lanete uğrayanın öldürülmüş kimse gi­bi oluşundan dolayıdır. îbn Cüreyc der ki; "Allah kahretsin onları" ifade­si taaccüb anlamındadır, İbn Ab bas da der ki: Kur'an-ı Kerim'de kati (öldürmek) diye geçen her bir ifade lanetlemek anlamındadır. Ebân b. Tağlib'in şu beyi ti de bu türdendir:

"Allah kahretsin onu, o beni kınıyor.

Halbuki biliyor ki: Kötülüğüm de banadır, ıslâhım da banadır,"

en-Nekkaş ise, "Allah kahretsin" kelimesinin aslında beddua ol­duğunu nakletmektedir. Daha sonra Araplar bunu çok çok kullanır oldular ve nihayet -beddua maksadıyla- hayırda da serde de hayret ettikleri husus­lar (teaccüb) hakkında kullanır oldular. el-Esmaî de şöyle bir beyit naklet­mektedir:

"Allah kahredesice o Leyla'yı, hayret! Nasıl beğeniyor beni? Bense ona hiç aldırış etmediğimi bildiriyorum insanlara.’’[152]

31. Onlar, Allah'ı bırakıp âlimlerini, rahiplerini, Meryem oğlu Me­sih'i rabbler edindiler. Halbuki onlar, bir tek ilâha İbadet etmek­ten başkasıyla emr olunmamışlardı. O'ndan başka ilâh yok­tur. O, bunların ortak koştukları herşeyden münezzehtir.

"Onlar, Allah'ı bırakıp âlimlerini, rahiplerini, Meryem oğlu Mesih'i rabbler edindiler" buyruğunda geçen (ye âlimler diye meali verilen): "el-Ah-bâr" kelimesi,'in çoğuludur. Bu ise, güzel söz söyleyen, düzenleyen ve güzel açıklamalarda bulunmak suretiyle sözlerini yerli yerince oturtan kim­se demektir. Türlü süslerle süslenmiş elbise," ifadesi de buradan gelmektedir. Bu kelimenin tekilinin "ha" harfi esreli olarak; şeklinde olduğu'Söylenmiştir. Müfessirler ise, bu harfi fethalı okurlar. Dilciler ise es­reli okurlar. Yunus der ki: Ben bu kelimeyi hep "ha" harfi esrelî olarak işit-mişimdir. Buna delil ise, Arapların "âlimin mürekkebini" kastetmek üzere demeleridir. Daha sonra bu kelimenin kullanılışı çoğalarak sonun­da mürekkebe de; demeye başladılar.

el-Ferra der ki: Bu kelimenin "ha" harfinin esreli okunuşu da üstün oku­nuşu da iki ayrı söyleyişdir. İbn es-Sikkît der ki: Esreli söyleyiş mürekkeb, üstünlü söyleyiş ise âlim anlamındadır.

"Ruhban: Rahipler" kelimesi ise; Korkmak'tan alınma "râhib" keli­mesinin çoğuludur. Râlıib ise, Allah korkusunun bir kimseyi, insanları gözönünde bulundurmaksızın Allah'a halis niyet ile yönelmeye ittiği ve zamanını O'na ayıran, amelini O'na yapan ve O'nunla ünsiyet bulan kimse demektir.

"Onlar, Allah'ı bırakıp... rabbler edindiler" buyruğu ile ilgili olarak Meâni'l-Kur'ân'a dair eser yazanlar derler ki: Onlar, âlimlerini ve rahipleri­ni her hususta itaat ettiklerinden dolayı rabbler konumuna çıkardılar. Nite­kim yüce Allah'ın: "Üfleyin, dedi. Nihayet onu bir ateş haline getirince..." (el-Kehf, 18/96) buyruğu da bu kabildendir ki, ateş gibi yakınca demektir. Ab­dullah b. el-Mübarek der ki:

"Peki ya dini hükümdarlar ile Kötü alimler ve rahiplerden (âbid ve sofulardan) başkası mı ifsad etti ki?"

el-A'meş ile Süfyan, Hubeyb b. Ebi Sabit'ten, o da Ebu'I-Bahterî'den riva­yetle derler ki: Huzeyfe'ye, aziz ve celil olan Allah'ın: "Onlar Allah'ı bıra­kıp alimlerini, rahiplerini... rabbler edindiler" buyruğu hakkında onlara ibadet ettiler mi diye sorulunca o da şöyle demişti: Hayır, fakat bunlar öte­kilere haramı helal kıldılar, ötekiler de onu helal bellediler. Onlara, helali da haram kıldılar, onlar da onu haram diye bellediler.

Tirmizî de Adiy b. Hatim'den şöyle dediğini rivayet eder: Boynumda al­tından bir haç bulunduğu halde Peygamber (sav)'ın huzuruna vardım, şöy­le buyurdu: "Bu da ne oluyor Ey Adiy? Şu putu üzerinden at." Onu, et-Tev-be Sûresi'nde: "Onlar Allah'ı bırakıp alimlerini, rahiplerini, Meryem oğ­lu Mesih'i rabbler edindiler" buyruğunu okurken dinledim, sonra şöyle bu­yurdu: "Onlar bunlara ibadet etmiyorlardı. Fakat kendilerine bir şeyi helal kıl­dıkları vakit onu helal belliyorlar ve bir şeyi haram kıldıkları vakit de onu ha­ram belliyorlardı." Tirmizî dedi ki: Bu, garip bir hadistir. Ancak, Abdusselam b. Harb yoluyla bilinmektedir. Gutayf b. A'yen ise, hadis rivayetiyle bilinen birisi değildir.[153]

"Meryem oğlu Mesih" buyruğunda geçen "Mesih" kelimesinin türeyişi ile ilgili açıklamalar Âl-İ İmran Sûresi'nde (3/45- âyetin tefsirinde) geçmiş bu­lunmaktadır. Mesih: Alından akan ter demektir. Sonraki (müteahhir) şairler­den birisi şu beyitlerinde bu hususu güzelce dile getirmiştir:

"(Şimdi) sevin, yakında hüzünlere alışacaksın

Haşre ve Mizana tanık olacağında

Ve alnından mesih (ter) akıp gittiğinde

Yerde akıp giden su arkları gibi."

en-Nisa Sûresinde (4/171. âyette) Hz. Mesih'in annesi Hz. Meryem'e iza­fe edilmesinin anlamına dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır.[154]

32. Allah'ın nurunu ağızlarıyla söndürmek isterler. Halbuki Allah kendi nurunu tamamlamaktan başka bir şeye razı değildir. Kâ­firler hoş görmese de.

"Allah'ın nurunu ağızlarıyla söndürmek isterler" Onun tevhidine da­ir delâlet ve belgelerini yok etmek isterler demektir.

Yüce Allah burada belge ve delilleri, taşıdıkları açıklamaları dolayısıyla nur gibi değerlendirmiştir. Anlamın, İslâm nurunu söndürmek istiyorlar, şeklin­de olduğu da söylenmiştir. Yani onlar, yalanlamaları ile Allah'ın nurunu söndürmek, dindirmek isterler.

"Ağızlar" anlamındaki; kelimesi asıl tekili olan; Vın çoğuludur. Çünkü, " Ağız" kelimesi aslında; şeklindedir. "Ha­vuz ve havuzlar" kelimesinde olduğu gibi.

"Halbuki Allah kendi nurunu tamamlamaktan başka bir şeye razı de­ğildir" anlamındaki buyrukta nefy edatı bulunmamakla birlikte; "Baş­ka" edatı nasıl girmiştir? Oysa Arapçada şeklinde (ve Zeyd'den başka kimseyi vurmadım anlamında) bir kullanım doğru değildir.

el-Ferra buradaki; edatının ifadede bir çeşit red ve inkâr bulundu­ğu için girdiği iddiasındadır. ez-Zeccâc şöyle der: İnkâr ve gerçeklik bildir­menin çeşitli bölümleri olmaz. İnkâr (câhd) edatları 'dır. Bunların ayrıca lafzen söylenen herhangi bir parça ya da bölümleri yoktur.

Eğer durum onun kastettiği gibi olsaydı ": Zeyd'den başka kimseden tiksinmedim," demek mümkün olurdu.

Ancak, böyle bir itiraza uygun cevap şu olabilir: Araplar  ile birlik­te bazı lafızları da hazfederler. Burada ifadenin takdiri şöyledir: ): Allah nurunu tamamlamaktan başka hiçbir şeye razı olmaz."

Adiy b. Süleyman da der ki: Böyle bir takdirin; Razı değildir fiilin­de caiz olması, bunun men yahut imtina anlamını taşımasından dolayıdır. O bakımdan nefye benzemektedir. en-Nehhas der ki: Bu da güzel bir açıkla­madır. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Benim ondan başka bir annem var mı ki, ben onu terkedecck olursam  Allah benim, onun oğlu olmamdan başka bir şeyi de kabul etmiyor."[155]

33- O dini bütün dinlere üstün kılmak İçin Rasülünü hidayetle ve hak din ile gönderen O'dur. Müşrikler hoş görmese de.

"O, dini bütün dinlere" belge ve deliller ile "üstün kılmak için Rasûlü-

nü" Muhammed (sav)'ı kastediyor "hidayetle" yani, (hakkı batıldan ayıran) furkan ile "ve hak din ile gönderen O'dur."

Yüce Allah dinin şer'i hükümlerini hiçbir şey gizli kalmayacak şekilde açıklamış bulunmaktadır. Bu açıklama İbn Abbas ve başkalarından nakle­dilmiştir.

"Üstün kılmak için" ifadesinin İslâm dinini diğer bütün dinlere üstün kıl­mak için anlamında olduğu söylenmiştir. Ebu Hureyre ve ed-Dahhak derler ki: Bu İsa (a.s)'ın nüzulü sırasında olacaktır. es-Süddî de der ki: Bu, Meh-di'nin çıkışı sırasında gerçekleşecektir. İslâm'a girmedik, yahut cizye ödeme­dik hiçbir kimse kalmayacaktır.

Mehdinin, Hz. İsa'dan ibaret olduğu da söylenmiştir ki, bu doğru değil­dir. Çünkü sahih haberler, Mehdi'nin Rasûlullalı (sav)'ın soyundan geldiğine dair tevatür derecesine ulaşmıştır. Dolayısıyla onun Hz. İsa olduğunu söy­lemek mümkün değildir. "İsa'dan başka Mehdi yoktur" şeklinde hadis diye gelen rivayet İse sahih değildir. el-Beyhakî "Kitabu'l-Basi ve'n-Nuşûr" adlı eserinde şöyle demektedir: Çünkü bu hadisi rivayet eden Muhammed b. Ha-lid el-Cenedî'dir ki, meçhul bir ravidir. Bu, Eban b. Ebi Ayyaş'dan rivayet ed­er, o da metruk bir ravidir. Eban da el-Hasen'den, o da Peygamber (sav)'dan diye rivayet eder ki, bu rivayet munkatı'dır. Bundan önceki hadisler ise, Meh-di'nin çıkacağını açıkça ifade etmekte ve Mehdi'nin Rasûlullah (sav)'ın so­yundan geleceğini beyan etmektedirler ki, senet itibariyle daha sahihtirler.

Derim ki: Biz bu hususu, daha geniş açıklamalar da katarak "et-Tezkire" adlı eserimizde zikrettik ve orada Mehdi'ye dair haberleri yeterince naklet­tik. Yüce Allah'a hamd olsun.

"O dini bütün dinlere üstün kılmak için" buyruğu ile Arap yarımadasın­da üstün kılmayı kastettiği de söylenmiştir ki, bunu da gerçekleştirmiş bu­lunmaktadır.[156]

34. Ey İman edenler! Doğrusu hahamların ve rahiplerin birçoğa in­sanların mallarını batıl yollarla yerler ve Allah yolundan alıko-yarlar. Altın ve gümüşü yığıp biriktiren ve onları Allah yolun­da infak etmeyenlere gelince, onlara acıklı bir azabı müjdelet

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onbir başlık halinde sunacağız:[157]

1. İnsanların Mallarını Haksız Yollarla Yiyenler ve Allah'ın Yolundan Alıkoyanlar:

"...doğrusu... insanların mallarını batd yollarla yerler* buyruğunda yer alan; " Doğrusu yerler" buyruğunun başında "lâm"; veznin-deki fiilin başına (te'kid için) gelmiştir. Bu "lâm"; mazi fiillerin başına girmez. Çünkü, şeklindeki rauzari fiilin başına gelince, fiilin anlamı­nı hale tahsis eder.[158]

(Hahamlar diye meali verilen): Ahbâr, yahudi âlimlerinin adıdır. Rahip­ler ise hristiyanlar arasında kendilerini ibadete çokça veren, ibadette gayret­keş kimseler demektir.

"Batıl yollarla" da şöyle açıklanmıştır: Bunlar kendilerine tabi olanların mallarından kilise, havra ve buna benzer şeyler adına birtakım vergiler ve mik­tarı belli ödemeler tahsil ederlerdi. Onlar, bu gibi şeylere harcamalarda bu­lunmanın şeriatın bir parçası ve yüce Allah'a yakınlaştırıcı bir iş olduğu veh­mini veriyorlardı. Oysa, bu arada onlar bu mallan kendilerine alıkoyarlardı. Selman-ı Farisî'nin hazinesini (ölümünden sonra) çıkartmış olduğu rahibe da­ir anlattıkları buna örnektir. Hz. Selman'tn bu anlattıklarını İbn İshak, "Si­yerimde nakletmektedir.[159]

 Bir diğer görüşe göre rahipler ve hahamlar kendilerine uyanların gelirle­rinden ve mallarından, dini korumak ve şeriatın gereklerini yerine getirmek adt altında birtakım vergiler tahsil ederlerdi. Bir başka görüşe göre -bugün pekçok yönetici ve hakimin de yaptığı gibi- insanlar arasında hüküm verir­ken rüşvet aldıkları kastedilmektedir. Esasen "batıl yollarla" İfadesi bütün bu hususları ihtiva etmektedir.

"Ve Allah yolundan alıkoyarlar." Yani, kendi dinlerine mensup olan kim­selerin İslâm dinine girmelerine, Muhammed (sav)'a tabi olmalarına engel olurlar.[160]

2. Yığıp Biriktirmenin (Kem) Mahiyeti:

"Altın ve gümüş'ii yığıp biriktiren...lere gelince" buyruğunda geçen (ye yığıp biriktirmek anlamına gelen) kenz: Sözlükte altın ve gümüşe has olma­mak üzere yığıp biriktirmek, toplamak anlamına gelir. Nitekim Hz. Peygam­ber de şöyle buyurmaktadır: "Ben size, kişinin alıp saklayacağı (kenz yapa­cağı) en hayırlı şeyi bildireyim mi? O, saliha kadındır."[161] Burada; "kişinin ken­disine katacağı ve yanında alıkoyacağı" manasınadır. Şair de der ki;

"Bütün hazineden azık dîye bir şey vermedi.  Birkaç iplik ve eski püskü kumaş dışında." Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Ben onların aç olanlarına yanımda buğday yığını bulunuyorken (kenz edilmişken) Onlara ak günlük bitkisinin ununu dahi yedirecek olursam bir hayır görmeyeyim."

Şair burada şunu görmek istiyor: Kendisi misafir olarak konakladığı bir ka­vim ona bu ak günlük denen bitki ununu ikram etmişlerdi. Aynı kimseler ona misafir olunca, yukarda geçen beyitini söyledi.

(Âyet-i kerimede) özel olarak altın ve gümüşün anılmasına sebep, diğer mallardan farklı olarak görünmeyen ve muttali olunmayan mallar olduğun­dan dolayıdır.

Taberi der ki: Kenz, üst üste yığılıp toplanmış herşey demektir. İster ye­rin altında olsun, ister üstünde olsun farketmez. Altına, (gitmek) kökünden türeyen: Zeheb denilmesinin sebebi, geçip gitmesinden dolayıdır. Gümüş'e (ayrılıp dağılan anlamındaki fiil kökünden gelen) Ftdda denilmesinin sebe­bi ise, birbirinden ayrılıp dağılmasıdır. Nitekim yüce Allah'ın şu buyrukların­da da aynı kökten gelen fiiller kullanılmıştır: "Ona doğru dağıl­dılar" (elCuma, 62/11); " Elbette onlarda etrafından da­ğılırlardı." (Âl-i İmran, 3/159) Bu anlamdaki açıklamalar daha önce ÂI-i İmran Sûresi'nde (az önce değinilen âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır:[162]

3. Altın ve Gümüşü Yığanlarla Kastedilenler:

Aslıabı-ı Kiram, bu âyet-i kerime ile kimlerin kastedildiği hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Muaviye, bu âyet ile kastedilenlerin kitab ehli ol­duğu görüşündedir. el-Hasan da bu kanaattedir. Çünkü yüce Allah'ın: "Altın ve gümüşü yığıp biriktirenler" buyruğu: "Doğrusu hahamların ve rahip­lerin bir çoğu İnsanların mallarını batıl yollarla yerler" buyruğundan sonra zikredilmiştir.

Ebu Zer ve başkaları ise şöyle demektedir: Bu âyet-i kerime ile maksat hem kitap ehlidir, hem de onlar gibi olan onların dışındaki müslümanlardır.

Doğrusu olan da budur. Çünkü özel olarak kitab ehlini kastetseydi sade­ce; Ve yığar ve biriktirirler der, ayrıca bundan önce; -lar, ler demezdi. Burada yüce Allah bu şekilde cümle başına getirdiğine göre cümlenin cümleye atıf olduğunu beyan eden bir başka hususu açıklamaya başlamış olmaktadır. Buna göre "altın ve gümüşü yığıp birikti­renler" anlamındaki ifade yeni bir cümledir ve mübtedâ olarak merfu'dur.

es-Süddî der ki: Bununla yüce Allah ehl-i kıbleyi kastetmektedir. İşte bun­lar bu husustaki üç görüştür.

Ashab-ı kiramın kabul ettikleri görüşe göre, onlar kâfirlerin şeriatın fer'î hükümlerine de muhatap oldukları kanaatinde idiler. Buhârî, Zeyd b. Ve-hb'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: (Medine yakınlarında bir yer olan) Rebeze'den geçtim. Ebu Zer ile karşılaştım. Ona; Seni buraya gelip konak­lamaya iten ne? diye sordum, şöyle dedi: Ben Şam'da bulunuyordum. Ben ile Muâviye "Altın ve gömüşü yığıp biriktiren ve onları Allah yolunda Lnfak etmeyenlere gelince" buyruğu hakkında görüş aynhğına düştük. Muaviye: Bu kitab ehli hakkında inmiştir dedi. Ben: Hem bizim hem onlar hakkında inmiştir dedim. Bu hususta benimle onun arasında (bazı) tatsızlıklar ortaya çıktı. Osman'a mektup yazarak beni şikayet etti. Osman da bana: Medine'ye gel diye mektup yazdı. Medine'ye geldim. İnsanlar bundan önce adeta be­ni hiç görmemişler gibi etrafımda çokça toplandı. Bundan Osman'a söz edince o, istersen bir kenara çekilebilir, Medine'ye yakın bir yerde yerleşe­bilirsin, dedi. İşte beni buraya gelip konaklamaya iten sebep budur. Ve eğer bana Habeşli birisi emir tayin edilecek olsa dahi elbette dinler ve itaat [163]ederim.[164]

4. Altın ve Gümüşün Zekâtı:

İbn Huveyzimendad der ki: Bu âyet-i kerime ayn (nakit olmayan külçe) altın ve gümüşün zekâtını ihtiva etmektedir. Bunlarda zekâtın vacib olması için hür olmak, müslüman olmak, havi (nisab üzerinden sene geçmiş olmak) ve borçlar çıktıktan sonra nisab miktarını bulmak şeklinde dört şart aranır.

Nisab ya ikiyüz dirhem yahut yirmi dinardır. Yahut da bunlardan birisi­nin nisabı diğerinden tamamlanabilir. O takdirde de her birinden kırkta bir (.rubu'i-uşr) zekât verir. Hür olmayı da şart koşmamızın sebebi, kölenin mülkiyetinin nakıs olmasından dolayıdır.

Müslüman olmanın şart olduğunu söylememize gelince, zekâtın bir temiz­lik olmasından dolayıdır. Kâfir İse (kâfir olarak) temizlenmez.

Ayrıca yüce Allah da: "Namazı kûm zekâtı verin" (el-Bakara, 2/43) diye buyurmaktadır. Bununla da namaz kılma emrine muhatap olan kimseler ze­kât verme emrine muhatap alınmıştır.

Sene geçmesi (havi) şartına gelince, Peygamber (sav)'ın: "Üzerinden bir sene geçmedikçe hiçbir malda zekât yoktur"[165] diye buyurmuş olmasından ötürüdür.

Nisabın şart olarak tesbit edilmesinin sebebine gelince, Peygamber (sav)'ın: "îkiyüz dirhemden daha azında zekât yoktur, yirmi dinardan daha a2inda zekât yoktur"[166] diye buyurmuş olmasıdır.

Senenin başında nisabın tam olması yeterli olmayıp, sene sonunda da ni­sabın bulunması gözönünde bulundurulur. Çünkü fukahâ, karın da asıl mal hükmünde olduğunu ittifakla kabul etmişlerdir. Ayrıca bir kimsenin ikiyüz dirhemi bulunup da onlarla ticaret yapar, sene sonunda bin dirheme ulaşa­cak olursa o, bin dirhemin zekâtını öder. Ayrıca elde ettiği kârın başladığı ta­rihten itibaren yeni bir yıl hesabına girmez. Durum böyle olduğuna göre, kâ­rın hükmü de (ana sermayenin hükmünden) farklı olmaz. Bu kâr ister nisab miktarı olan bir sermayeden elde edilmiş olsun, ister nisabdan daha aşağı bir miktardan elde edilmiş olsun fark etmez.

Yine fukahâ, bir kimsenin (kırk koyunu bulunup da) sene başında koyun­lar yavrulamaya başladıktan sonra birisi müstesna anneler öldüğü halde, eğer kuzular nisabı tamamlayabiliyor iseler bunların zekâtının verileceğini ittifak­la kabul etmişlerdir.[167]

5. Zekatı Verilen Mala Kem Denilebilir mi:

İlim adamları, zekâtı eda edilen mala kenz denilip denilmeyeceği husu­sunda farklı görüşlere sahiptirler. Bir grup denilir demişlerdir. Bu görüşü, Ebu'd-Duhâ, Ca'de b. Hubeyre'den, o, Ali (r,a)'dan rivayet etmiştir. Hz. Ali söyle den Dört bin ve daha aşağtsı (ihtiyaç olan) nafakadır. Bundan yuka­rısı ise zekâtı ödenmiş olsa dahi bir kenzdir. Ancak, Hz. Ali'den bu rivayet sahih değildir.

Bir başka kesim de şöyle demektedir: İster kendisinden ister bir başka mal­dan zekâtım ödemiş olduğun herbir şey kenz değildir. îbn Ömer der ki: Ze­kâtı verilen şey, yedi kat yerin dibinde olsa dahi kenz sayılmaz. Zekâtı ödenmeyen bir şey ise, yerin üstünde dahi olsa kenzdir. Benzer bir ifade Ca-bir'den de rivayet edilmiştir, sahih otan görüş budur.

Buhârî de Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet eder: Rasûlullah (sav) buyurdu ki: "Allah bir kimseye bir mal verip de onun zekâtını ödemeyecek olursa, kıyamet günü o mal kendisine gözleri üzerinde iki siyah ben bulu­nan çıplak başlı bir ejderha suretinde gösterilir ve bu ejderha onun boynu­na dolanır. Sonra onu iki çenesiyle yakalar, sonra da: Ben senin malınım, ben senin hazinenim, der. Daha sonra da (Hz, Peygamber): "Allah'ın lütfundan kendilerine verdiği şeylerde cimirilikgösterenler... sanmasınlar" lÂl-i İm-ran, 3/180) âyetini okudu.[168]

Yine Buhârî'de Ebu Zer'den şöyle dediği nakledilmektedir: Ben, onun -Peygamber (sav)'ı kastediyor- yanma vardım, şöyie buyurdu: "Nefsim elin­de olana yemin ederim -ya da kendisinden başka ilah olmayan hakkı için de­di, yahut da yemin ettiği şekilde yemin ettikten sonra (şöyle buyurdu)-: Her­hangi bir kimsenin (zekâtı ve vermesi gereken) develeri yahut ineği, ya da koyunu bulunur da bunların hakkını ödemeyecek olursa, mutlaka bunlar kı­yamet günü olabildiğince büyük ve olabildiğince semiz olarak getirilir ve bu hayvanlar onu ayaklarıyla çiğner, boynuzlarıyli toslar. Onların sonuncuları da geçip gittikten sonra tekrar birincileri ona geri getirilir. Ve bu, insaniar ara­sında hükmedilinceye kadar böylece devam eder."[169]

İşte bu iki hadisin de hitab delili, söylediğimizin doğruluğuna delâlet et­mektedir. İbn Ömer de Buhârî'nin Sahih'inde bu manayı açıkça ifade etmiş­tir. Bir bedevi Arap ona: Bana yüce Allah'ın: "Altın ve gümüşü yığıp birik­tirenlere..." buyruğu hakkında haber ver deyince, İbn Ömer şöyle der: Her kim bunları yığıp biriktirir ve zekâtını ödemeyecek olursa vay onun ha­line! Bu husus, zekât emri indirilmeden Önce idi. Zekât emri indirildikten son­ra Allah zekâtı mallar için bir temizleme aracı kıldı.[170]

Kenzin, ihtiyaçtan arta kalan olduğu da söylenmiştir, bu görüş de Ebu Zer'den rivayet edilmiştir. Onun görüşü olarak nakledilen hususlardan biri­si budur ve bu onun, işi oldukça sıkı tutan görüşlerinden birisi olup tek ba­şına benimsediği görüşler arasında yer alır. Allah ondan razı olsun.

Derim ki: Bu hususta Ebu Zer'den rivayet edilen görüşlerin toplamı bu âyet-i kerimenin ihtiyacın ileri derecede olduğu, muhacirlerin zayıf, Rasûlul-lah (sav)’ın da onlara yardım elini uzatarak ihtiyaçlarını yeteri kadar karşı­lamak imkânını bulamadığı, beytülmalde ihtiyaçlarını karşılayacak kadar malın olmadığı, sıkıntılı kıtlık yıllarının ardı arkasına üzerlerine hücum ettiği zamanlardaki durumu dile getiriyor olabilir. İşte bu durumda ihtiyaçları dı­şındaki malları alıkoymaları yasaklandı. Böyle bir zamanda ise altın ve gü­müşün saklanması caiz değildir. Yüce Allalı, müslümanlara fetihleri müyes­ser kılıp, onlara maddi imkânlar açısından genişlik verince, Hz. Peygamber ikiyüz dirhemde beş dirhem, yirmi dinarda yarım dinarın zekât olarak veril­mesini emretti, hepsinin verilmesini emretmedi. Bu hususta da matın nernâ bulabileceği süreyi nazarı itibara aldı. Böylelikle Hz. Peygamber bu husus­ta gerekli beyanı yapmış oldu.

Kenz'in, esirin kurtarılması, açın yedirilmesi ve benzeri haklar gibi arizî haklan ödenmeyen mal olduğu da söylenmiştir. Kenz, sözlükte altın ve gü­müş türünden toplanan şeylerdir. Onların dışında kalan mallar ise kıyasen onlara hamledilir diye de açıklanmıştır. Bir diğer açıklamaya göre süs eşya­sı olmamak şartıyla toplanan altın ve gümüşe denilir. Çünkü süs eşyasının edi­nilmesinde izin vardır ve bunda hak (zekât) yoktur.-Doğrusu ise bizim baş tarafta yaptığımız açıklamalardır ve sözlükte de şer'an de bütün bunlara kenz adının verileceğidir. Doğrsunu en iyi bilen Allah'tır.[171]

6. Süs Eşyasının Zekâtı:

İlim adamiarı süs eşyasının zekâtı hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Malik, arkadaşları, Ahmed, İslıak, Ebu Sevr ve Ebu Ubeyd, süs eşyasında ze­kât olmadığı görüşündedirler. Irakta bulunduğu sırada Şafiî de bu görüştey­di. Fakat dalıa sonra Mısır'a geldiğinde bu konuda hüküm vermekten kaçı­narak: Bu hususta Allah'tan istiharede bulunacağım, demişti.

es-Sevrî, Ebu Hanife, arkadaşları ve el-Evzaî derler ki: Bütün bunlarda ze­kât vardır. Birinci görüşün sahipleri şu sözleriyle delil getirirler: Ticaret mallarında nema maksadı zekâtın farz olmasına sebeptir. Yoksa mal olarak bunlar zekâtın farz kılınmasına konu değildir. Altın ve gümüşün, süs eşyası ve ticaret maksadıyla değil de kişinin kendisi için alıp saklaması altın ve gü­müşteki nema kastını ortadan kaldırır ve bu da zekâtı düşürür.

Ebu Hanite ise, altın ve gümüşte zekâtın farz olduğunu belirten umumî lafızları delil göstererek, süs eşyası olarak kullanılması ile başka türlü kul­lanılması arasında fark gözetmemiştir,

el-Leys b, Sa'd ise bu hususta ayrım gözeterek bu yolla zekâttan kaçmak kastıyla süs eşyası olarak yapılan altın ve gümüşün zekâtının ödenmesini farz kabul etmiş, süs eşyası olarak fiilen ve başkasına da ariyet olarak verilenle­rin zekâtının verilmeyeceğini kabul etmiştir.

Maliki mezhebinde süs eşyası ile ilgili etraflı açıklamalar vardır, bu husus­taki açıklamalar furu'a (fıkıha) dair kitaplarda yer almaktadır.[172]

7. Maldan da Hayırlı Olanlar:

Ebû Dâvûd, İbn Abbas'tan şöyle dediğini rivayet eder: Şu: "Altın ve gü­müşü yığıp biriktirenler..." âyeti nazil olunca, müslümanlara ağır geldi, Ömer, bu sıkıntınızı ben gidereceğim, diyerek kalkıp gitti. Ey Allah'ın Pey­gamberi dedi, bu âyet-i kerime Cnin ihtiva ettiği hüküm) ashabına ağır gel­di. Hz. Peygamber şöyle buyurdu: Şüphesiz Allah, zekâtı ancak mallarınızın geri kalan bölümleri temizlensin, diye farz kılmıştır. Mirası da mallarınız siz­den sonrakilere kalsın diye farz kılmıştır. Bunun üzerine Ömer tekbir getir­di. Daha sonra Rasûlullah (sav) ona şöyle buyurdu: "Sana kişinin alıkoyaca­ğı en hayırlı şeyin ne olduğunu haber vereyim mi? O, saliha bir kadındır. Ona baktığı vakit onu sürura garkeder. Ona emrederse kendisine itaat eder. Ya­nında bulunmazsa onun namusunu korur,"[173]

Tirmizî ve başkalarının da Sevban'dan rivayetine göre Rasûlullah (sav)'ın ashabı (kendi aralarında) şöyle dediler: Yüce Aflah altını ve gümüşü yermiş bulunuyor. Hangi malın hayırlı olduğunu bîlsek de onu kazanıp edinsek. Bu­nun üzerine Ömer şöyle dedi: Sizin için Rasûlullah (sav)' a ben sorayım de­di ve sordu. Hz. Peygamber de şöyle buyurdu: "Zikreden bir dil, şükreden bir kalp ve kişiye dini hususunda yardımcı olan bir zevce," Tirmizî dedi ki: Bu, hasen bir [174]hadistir.[175]

8. Allak Yolunda İnfak Edilmeyen:

"Ve onları Allah yolunda infak etmeyenlere..." buyruğunda (kullanılan zamir tekil olup) o ikisini infak etmeyenler diye buyurulmaması ile ilgili ola­rak altı türlü cevap verilmiştir:

1- İbnü'l-Enbarî der ki: Yüce Allah bu buyrukta tekil zamir kullanmakla, daha çok kullanılan ve daha genel bir şekilde tedavülde bulunan gümüşü kas­tetmektedir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda da zamir böyledir: "Sabır ile ve na­mazla yardım isteyin. Muhakki O... pek büyüktür." (el-Bakara, 2/45) Bura­da zamir namaza aittir. Çünkü namaz daha umumîdir. Yüce Allah'ın: "Onlar bir ticaret veya bir eğlence gördükleri zaman seni ayakta bırakıp ona doğ­ru yöneldiler." (el-Cuma, 62/14.) Burada da zamir, daha önemli olduğundan dolayı ticarete aittir ve eğlenceye zamir gönderilmemiştir. Birçok müfessir bu görüştedir. Bazıları ise bu görüşü kabul etmeyerek şöyle der: Bu âyet-i ke­rime buna benzememektedir. Çünkü burdaki "veya" ticareti eğlenceden ayırmış bulunmaktadır. Dolayısıyla sonradan geien zamirin bunlardan biri­sine raci olması güzel düşmektedir.

2- Birinci görüşün tam aksi kanaat. O da "ve onu infak etmeyenler" anlamındaki buyrukta yer alan zamirin altına gitmesi, ikincisinin de ona atfedil­miş olması şeklindedir. "Altın" anlamındaki kelimeyi Araplar müennes olarak kullanır ve;" O kırmızı altındır," derler. Araplar müzekker ola­rak kullandığı gibi, müennes olarak kullanmaları daha yaygındır.

3- Zamir, kenze aittir görüşü,

4-  Zamir, biriktirilip yığılan mallara aittir görüşü,

5- Zamirin zekâta ait olduğunu kabul eden görüş. Buna göre ifadenin tak­dirî anlamı: Ve yığıp biriktirdikleri malların zekâtını vermeyenler, şeklinde olur.

6- Mana anlaşıldığı takdirde diğerine zamir gönderilmeksizin bunların yal­nızca bir tanesine ait olan zamirle yetinıldiğine dair görüş. Arapların konuş­masında bu şekilde kullanım pek çoktur. Sibeveyh, (buna örnek olmak üzere) şu beyiti nakletmektedir:

"Biz, yanımızda bulunandan aen de yanında bulunandan razısın Görüş(lerimiz ise) farklı farklıdır." Burada görüldüğü gibi "razıyız" dememiştir. Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Benim de babamın da uzak olduğum bir hususta bana iftirada bulundu.  O bana (anlaşmazlığımıza konu olan) kuyudan dolayı iftira etti." Burada şair, "ikimizin uzak olduğu" demiyerek tekil kullanmakla yetinmiş­tir. Hassan b. Sabit (r.a)'ın şu beyiti de bu türdendir:

"Şüphesiz ki delikanlılık çağı ile siyah saçlıların Yerini bir başkası (ağırbaşlılık) tutmadıkça[176] delilik olur." Görüldüğü gibi şair burada Fiili  İkisinin yerini,., tutmadıkça şeklinde[177]  tesniye olarak kullanmamıştır.[178]

9. Mal Biriktirmeden Masiyet Uğrunda Malını Harcayan Kimsenin Hükmü:

Malını yığıp biriktirmemekle birlikte Allah yolunda intak etmeyerek masiyetler uğrunda harcayan kimsenin azap tehdidi bakımından hükmü, birik­tirip Allah yolunda infak etmeyenin hükmü gibi midir diye sorulacak olursa, sorana şöyle cevap verilir:

Böylesinin tehdidi daha ağırdır. Çünkü malını masiyet yolunda saçıp sa­vuran bir kimse bu yolda harcaması bîr de o haramı işlemesi bakımından iki cihetten isyan etmiş olur. İçki satın alıp içmek gibi. Eğer işlediği masiyet ken­disini aşıp başkasına da zarar veriyorsa, birçok yönden isyan olur. Bir müslümanın öldürülmesi, yahut malının alınması ve bunun dışında herhangi bir yolla zulme uğramasına yardımcı olmak gibi. Malını yığıp biriktiren ise iki bakımdan Allah'a isyan eder. Bunların biri zekâtı vermemek, diğeri ise ma­lını alıkoymaktan ibarettir. Kimi zaman sadece malın alıkonulması bile na­zarı itibara alınabilir. Doğrusunu en iyi bilen Allahtır.[179]

10. Malını Allah Yolunda İnfak Etmeyenlerin Cezası:

"... Onlara acıklı bir azabı müjdele" buyruğunun anlamı daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Peygamber (sav) da bu azabı şu hadisiyle açıklamak­tadır: "Mallarını biriktirenlere böğürlerinden çıkacak şekilde sırtlarının dağlanacağı, alınlarından da çıkacak şekilde kafalarının arka taraflarının da dağlanacağı müjdesini ver." Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir. Bunu, Ebu Zer şöylece rivayet etmektedir: "Mal yığıp biriktirenlere, onlardan herhangi bi­risinin memesi ucuna konulup ve sonunda omuzlarının başından çıkacak, yi­ne onlardan herhangi birisinin omuzlan başına konulup da nihayet meme­lerinin ucundan çıkacak ve bunun sonunda kişiyi alabildiğine sarsacak ce­hennem ateşinde kızdırılmış taşların müjdesini ver..."[180]

îlim adamlarımız derler ki: Kızdırılmış taşların meme ucundan girip omuz başlarından çıkması, onun kalbini ve içini de azaplandırmak içindir. Çünkü o, dünyada iken çok maldan dolayı seviç ve neşe ile dolup taşmıştı. Âhirette de buna karşılık keder ve azap ile cezalandırılacaktır.[181]

11. Asıl Tehdit, Allah Yolunda Malın înfak Edilmemesine Yöneliktir:

 İlim adamlarımız derler ki: Âyetin zahiri malını yığıp biriktirmekle birlik­te Allah yolunda infak etmeyenin tehdidi ile ilgilidir. Ve bu infak etmemek farz olan infakı da onun dışındaki infakları da kapsar. Şu kadar var ki, yığıp biriktirme niteliğinin nazarı itibara alınmaması gerekir. Çünkü malını yığıp biriktirmemekle birlikte Allah yolunda infakı engelleyenin de böyle olması kaçınılmazdır. Şu kadar var ki, malını yerin altında saklayıp gizleyen kimse, örfen farz olan infakları engelleyen kimse olduğundan dolayı, burada da teh­dit Özellikle böylesine yöneltilmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[182]

35. O gün bunlar cehennem ateşinde kızdırılacak, o kimselerin alın­ları, böğürleri ve sırtlan bunlarla dağlanacak. "İşte bu, kendi­niz İçin toplayıp sakladıklarınız. Öyleyse sakladığınız şeyleri(n acısını) tadın" (denecek).

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:[183]

1. Cezalandırmanın Sebebi:

"O gün bunlar cehennem ateşinde kızdırıla­cak" buyruğundaki; "O gün," zarftır. İfade, bunların kızdınlacağı günde onlara azab edilecek takdirindedir. Bunun: "Bunların kızdınlacağı o gün ile onları müjdele" takdirinde olması doğru değildir. Çünkü müjde o sırada olmayacaktır.

" Ateşte demiri kızdırdım," yani "onu kızdırmak kas­tıyla ateş yaktım" denilir. Ancak, "Onu (demiri) kızdırdım" tabiri kul­lanılmaz, "Üzerine (ateşi) kızdırdım" da denilmez. Burada; Bunlar ('kızdırılacak) denilmektedir. Çünkü, lıarf-i cerri, "kızdırmak" an­lamının sılası kabul edilmiştir. da ateş yakıp kızdırmak demektir. Ya­ni, bunların üzerine ateş yakılacak ve bu yakılan şeylerle onlar dağlanacak-1 ardır, demektir.

"Dağlamak;" kızgın demiri ve ateşi deri yanıncaya kadar organa yapıştırmak demektir. İse, "alın" anlamına gelen;'ın çoğulu­dur. Alın kaşların üzerinden başın tepesi (nasiye) nin başlangıcına kadar olan yerin adıdır. "(Filanın karşısına onunla çıktım ve alnına onu vurdum," manalarına gelir.

"Böğürler" anlamındaki kelimesi de; kelimesinin çoğu­ludur. Dağlamanın yüzde yapılması daha yaygın ve daha çirkindir. Ancak bö­ğürde yapılan dağlama, daha ızdırap verici ve daha ağrıttcıdır. Bundan dola­yı diğer dağlanacak organlar arasında özellikle bunları sözkonusu etmiştir.

Su filere mensup ilim adamları derler ki: Bunlar, mal ve mevki talebinde bulundukları için Allah yüzlerini hakir düşürecektir. Kendileriyle oturup kalkan fakirlere yüzlerini ve yanlarını çevirdikleri için de böğürleri dağlanacaktır. Mallarına güvenip dayanarak sırtlarını onlara dayadıklarından dolayı da sırtlan dağlanacaktır.

Zahid ilim adamları da şöyle demişlerdir: Özellikle bu organların söz ko­nusu edilmesi, zenginin fakiri gördüğü vakit kaşlarını çatıp yüzünü ekşitme­sinden dolayıdır. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Yezid beni görmezlikten geliyor.

Gözlerini bana karşı çatıp kapatmış gibidir.

O bir birbirine çatılan gözlerinin arası açılmasın

Ve benimle karşılaştığın her seferinde burnun yere sürtülsün."

Fakir, böyle bir zenginden bir şey istedi mi, ona yanını döner, daha çok isteyecek olur da israr edecek olursa, sırtını döner. İşte yüce Allah masiye-tin durumuna göre cezayı da tesbit etmiştir.[184]

2. Dağlamanın Keyfiyeti:

Yığıp biriktirilen mallarla dağlamanın keyfiyeti ile ilgili rivayetlerde fark­lı açıklamalar bulunmaktadır. Müslim'in Sahih'inde Ebu Zer'den naklettiği­miz rivayete göre orada taşların kızdırılacağı sözkonusu edilmişti.[185] Yine Müs­lim'in Sahih'inde Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği hadiste Rasûlullah (sav)'ın şöy­le buyurduğu kaydedilmektedir: "Altın ve gümüş sahibi olup da ondan hak­kını ödemeyen her bir kimse mutlaka kıyamet günü olduğunda ona ateşte kızdırılmış büyük madeni parçalar getirilir, cehennem ateşinde bu parçalar kızdırılır ve bunlarla böğrü, alnı ve sırtı dağlanır. Soğudukça bunlar tekrar kızdırılır ve bu, süresi elli bin yıl kadar olan bir günde kullar arasında hü­küm verilinceye ve cennete mi, yoksa cehennem ateşine mi gideceğini gö­rünceye kadar devam eder..."[186]

Buhârî'de de önceden geçtiği gibi, böyle bir kimsenin biriktirip yığdığı mal­lan ona bir ejderha halinde gösterilecektir.[187] Sahih'in dışındaki kitaplarda ise Abdullah b. Mes'ud'dan şöyle dediği nakledilmektedir: Kimin malı olup da zekâtını ödemeyecek olursa, kıyamet gününde o malı başı tüysüz bir ejder­ha halinde boynuna dolanır ve bu ejderha başını sokar.[188]

Derim ki: Bunun değişik yerlerde olması muhtemeldir. Kimi yerde mal o kimseye bir ejderha gibi gösterilir, kimi yerde kızdırılmış demir parçası şek­linde olur, kimi yerde de kızdırılmış taş parçalan olur. Değişen sadece nite­liklerdir, fakat hepsinde cisim olmak özelliği ortaktır. Çünkü, ejderha da ci­simdir, mal da cisimdir. Bu temsil, Hz. Peygamberin: "Ölüm beyaz bir koç gi­bi getirilir... "[189] hadisindeki ifadesinden farklı olarak hakikat manasınadır. Çün­kü, ölümün koç suretinde görülmesi bir başka haldir. Şanı yüce Allah da di­lediğini yapar.

Özellikle ejderhanın sözkonusu edilmesi ise, insanların ikinci düşmanı­nın o oluşundan dolayıdır. Yılanların ejderha türü, süvarinin de piyadenin de üzerine giden yılan türüdür. Bu tür, kuyruğu üzerine dikilir, kimi zaman sü­varinin yüksekliğine kadar da ulaşır ve genelde bu tür çöllerde bulunur. Bu­nun iri yılan demek olduğu da söylenmiştir. el-Lihyânî der ki: Bir yılana; denilir. Üç tane olursa (çoğuD: denilir, tesniyesi de; şeklinde gelir. Yılanların başlan tüysüz olanına "akra" denilir. Çünkü bu gi­bi yılanların zehirden dolayı başında tüy kalmaz ve beyaz bir renk alırlar.

Muvatta'da ise bu tür ejderhanın iki tane ben gibi noktasının olduğu da sözkonusu edilmektedir.[190] "O Yani, çenelerinde köpüğü andıran şişkin iki nok­tası vardır demektir. Bu da kızması ve çokça konuşması halinde insanın ağ­zında da görülen bir husustur. Mesela şair Cerir'in kızı Um Ğaylân der ki- Ki­mi zaman ağzım köpürüp şişinceye kadar babama şiir okuduğum olurdu.[191]

Bu, zehiri oldukça fazla yılana misal olarak verilmektedir. İşte mal, bu tür bir hayvan gibi müşahhas olarak gösterilir ve bu mal, sahibine kızıp köpür­müş bir şekilde karşısına çıkar.

İbn Dureyd ise bu kelimeyi (zebîbe kelimesini) gözlerinin üzerinde siyah iki nokta diye açıklamaktadır. Bir rivayette de: Malı kendisine bir ejderha gibi gösterilir. Bu ejderha onun arkasına takılır, onu kaçmak zorunda bırakır, nihayet elini ona uzatır, erkek devenin ağzıyla çekip koparması gibi hemen onu çiğneyiverir.

İbn Mes'ud da der ki: Allah'a yemin ederim Allah, mal yığıp biriktirmesi sebebiyle herhangi bir kimseyi azaplandmrken bir dirhem bir dirheme, bir dinar bir dinara değecek şekilde azaplandırmaz. Aksine, herbir dirhem ve her-bir dinar başlı başına üzerinde konuluncaya kadar derisi genişletilir.

Böyle bir azap, -hadislerde de vârid olduğu gibi- kâfir hakkında sözko-nusudur, mü'min hakkında değildir. Doğrusunu da en iyi bilen Allah'tır.[192]

3. Zekâtı Ödenen Mal:

Taberî, Ebu Umame el-BahüTye ulaşan bir senedle şöyle dediğini naklet­mektedir: Suffa ehlinden bir kişi vefat etti, onun elbisesinde bir dinar bulun­du. Rasûlullah (.sav) da: "Bu bir dağlamadır" dîye buyurdu. Daha sonra bir diğeri öldü, onun iki dinarı bulundu. Rasûlullah (sav) da: "Bu da iki dağla­madır" diye buyurdu.[193] Bunun böyle olmasının sebebi ise, bu iki zatın ya yan­larında altın bulunmakla birlikte sadaka ile geçinmelerinden dolayıdır, yahut da böyle bir hüküm İslam'ın ilk dönemlerinde idi. Daha sonra şeriat, hakkı­nın eda edilmesi ile birlikte malın ahkonulabileceği hükmünü getirdi. Eğer malın alıkonulması yasak olsaydı, hakkının yerine getirilmesi için tamamı­nı ödemek gerekecekti. Oysa ümmet arasında böyle bir hükmü öngören hiç­bir kimse yoktur. Zaten ashabı kiramın -Allah hepsinden razı olsun- durumu ve onların mal sahibi olmaları bu konuda yeterli bir gerekçedir. Ebu 2er'den nakledilen yaklaşıma gelince, bu onun özel bir mezhebi (görüşü )dür. -Allah ondan razı olsun-.

Musa b. Ubeyde, İmran b. Ebi Enes'den, o, Malik b. Evs b. el-Hadesan'dan, o, Ebu Zer'den, o da Rasûluliah (sav)'dan şöyle buyurduğunu rivayet etmek­tedir: "Herkim bir alacaklısı için hazırlamadığı halde ve Allah yolunda da in-fak etmeyecek olursa, bir dinar yahut bîr dirhem yahut külçe altın ya da gü­müş toplayacak olursa, şüphesiz ki o, kıyamet gününde kendisi ile dağlana­cağı bir biriktirme (kenz)dir."[194]

Derim ki: Bu, Ebu Zer'e yakışan ve görüş olarak ifade etmesi ona uygun düşen bir husustur. İhtiyaçtan arta kalan ise, eğer Allah yolunda harcamak üzere hazırlanmış ise ona kenz denilmez. Ebu Umame de der ki: Herkim ge­riye beyaz (gümüş) yahut sarı (altın) bırakacak olursa, ister günahı bağışlan­mış olsun ister bağışlanmamış olsun onlarla dağla nacaktır. Şunu bilin ki, rauhakkak kılıcın süsü de bu kabildendir.

Sevban'ın rivayetine göre de Rasûlullah (sav) şöyle buyurmaktadır: "Bir kimse yanında kırmızı (altın.) yahut beyaz (gümüş) bulunduğu halde ölecek olursa, mutlaka Allah herbir kırata mukabil onun yerine kendisi ile tepeden tırnağına kadar dağlanacağı büyük demir parçalan yaratır. Bundan sonra İse, ona ya mağfiret olunur, yahut azap edilir. "[195]

Derim ki: Bu ise, bundan önce bu âyet-i kerime ile ilgili olarak yaptığı­mız açıklamaların da delaleti ile zekâtı ödenmeyen mallar hakkında kabul edi­lir. Buna göre ifadenin takdiri şöyle olur: Yanında zekâtlarını ödemediği kır­mızı yahut beyaz varsa... Yine Ebu Hureyre (r.a)'dan gelen şu rivayet de böy­ledir: "Her kim onbîn (dirhem) bırakacak olur ise, kıyamet gününde bunla­rın sahibinin kendileriyle azaplanacağı büyük demir parçaları haline getiri­lirler..." Bu ise -konu ile ilgili hadisler arasında çelişki olmaması için- zekâ­tı ödenmeyecek olursa kaydıyla anlaşılmalıdır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[196]

4. Yığıp Biriktirmenin Cezası Çekilecektir:

"İşte bu, kendiniz için toplayıp sakladıklarınız." Yani onlara, işte bu, kendiniz için saklayıp topladıklarınızda, denilecektir anlamındadır ve bura­da "denilecektir" fiili hazfedilmiştir. "Öyleyse »akladığınız şeyleri" sakla-

yageldiğiniz şeylerin azabını "tadın."[197]

36. Gerçekten Allah yanında gökleri ve yeri yarattığı günden beri ayların sayısı Allah'ın Kitabında onikidir. Onlardan dördü ha­ram aylardır. İşte en doğru din budur. O halde bunlarda nefis­lerinize zulmetmeyiniz. Bununla beraber müşrikler sizinle na­sıl topluca savaşırlarsa siz de onlarla topluca savaşın. Bilin ki Allah, sakınanlarla beraberdir.

Yüce Allah'ın bu buyruğunun: "Gerçekten Allah yanında gökleri ve yeri yarattığı günden beri ayların sayısı Allah'ın Kitabında onikidir. Onlar­dan dördü haram aylardır. İşte en doğru din budur. O halde bunlarda ne­fislerinize zulmetmeyiniz" bölümü ile ilgili açıklamalarımızı sekiz başlık ha­linde sunacağız:[198]

1. Allah Nezdinde ve Allah'ın Kitabında Ayların Sayısı:

"Gerçekten... ayların sayısı" anlamındaki buyrukta yer alan "aylar" an­lamını veren; kelimesi, kelimesinin çoğuludur. Bir kimse kar-

deşine; " Aylar boyunca seninle konuşmayacağım" deyip, bu hususta yemin ederse, bir sene boyunca onunla konuşmamalıdır. Kimi it­im adamı bunu böyle açıklamıştır. Ebediyyen onunla konuşamayacağı da söy­lenmiştir.

İbnü'l-Arabî der ki: Benim görüşüme göre eğer belli bir niyeti yoksa, bu şekildeki yemini üç ay süreyle konuşmamasını gerektirir. Çünkü, çoğulu şeklînde gelen veveznindeki kelimelerin de tekili olduğu kip­lerde asgari çoğul miktarı üçtür.

"Allah yanında" ise, Allah'ın hükmü gereğince ve Levh-i Mahfuz'da yaz­dığına göre "Oniki aydır." Burada "oniki" anlamına gelen ke­limenin benzeri sayılardan farklı olarak i'rabk gelmesi, bunda i'raba delâlet eden harfin bulunmasıdır. "On" anlamındaki; kelimesini genel olarak kıraat âlimleri "ayn" ve "sin" harflerini üstün okumakla birlikte, Ebu Cafer bu kelimeyi "şin" harfini sakin olarak okumuştur.

"Allah'ın Kitabında" buyruğu ile kastedilen ise Levh-i Mahfuz'dur. "Al­lah'ın yanında" diye buyrulduktan sonra bunun tekrar edilmesi ise, pek çok şeyin "Allah'ın yanında" olmakla nitelendirilmesi ile birlikte bunların "Al­lah'ın Kitabında yazılı" olduklarının söylenemeyişinden dolayıdır. Yüce Al­lah'ın: "Muhakkak saatin ilmi Allah'ın yanındadır" (Lukman, 31/34) buy­ruğu gibi.[199]

2. Göklerin ve Yerin Yaratılışı île Zaman:

"Gökleri ve yeri yarattığı günden beri" diye buyurması, O'nun kaza ve kaderinin bundan önce olduğunu beyan etmek ve şanı yüce Allah'ın bu ay­ları vaz edip gökleri ve yeri yarattığı günde bunları tertip ettiği şekil Ü2ere onlara isimlerini verdiğini, bunu da indirmiş olduğu kitaplarında peygamber­lerine indirdiği vahiylerde bildirdiğini beyan etmek İçindir. İşte yüce Allah'ın: "Gerçekten Allah yanında... ayların sayısı... onikidir" buyruğunun anlamı budur. Bu ayların hükmü önceki gibi kalıcıdır. Müşriklerin bu ayların isimlerini değiştirmeleri, ve bazılarını ismen öne geçirmeleri bunların gerçek sı­ralarını değiştirmemiştir. Çünkü bundan maksat, bu hususta yüce Allah'ın em­rine uymak ve cahiliye dönemi insanlarının uyguladıkları ayların isimlerini, takdim ve tehirlerini reddetmektir. Onların düzenledikleri şekle göre isim­lere bağlı gördükleri hükümleri kabul etmemektir. İşte bundan dolayı Hz. Pey­gamber Veda Haccındaki hutbesinde ileride açıklanacağı üzere şöyle buyur­muştur: "Ey insanlar! Şüphesiz ki zaman artık Allah'ın gökleri ve yeri yarat­tığı günkü haline dönmüş bulunmaktadır."[200]  Cahiliyye dönemi insanlarının Muharrem ayını Saf er, Safer ayını da Muharrem yapmaları, yüce Allah'ın asıl nitelediği şekli değiştirebilecek bir özellikte değildir.

"Gönde" kelimesinde amel eden; Allah'ın Kitabında" ifadesindeki mastardır. Bununla da yüce Allah "kitaplar" kelimesinin tekili­ni kastetmiyor. Çünkü maddi (ayni.) şeyler (in isimleri) zarflarda amel etmez. İfadenin takdiri ise şöyledir: "Allah'ın gök­leri ve yeri yarattığı günde yazdıklarında..." Sayı anlamına gelen mastara taalluk etmektedir ve onda amel eden de budur.

" Allah'ın kitabında" buyruğundaki cer harfi, hazfedilmiş bir kelimeye taalluk etmektedir. Bu, aynı zamanda "oniki” anlamındaki ifade­nin de sıfatıdır. İfadenin takdiri de şu anlamdadır: Allah'ın Kitabında sayıla­rı tesbit edilmiş yahut yazılmış oniki aydır.

Bu cer harfinin "sayı" anlamındaki kelimeye taalluku caiz değildir. Çün­kü o takdirde sıla ile;Gerçekten, muhakkak kelimesinin haberinin sı­lası ile mevsulü birbirinden ayrılmış olur.[201]

3. İslâm'ın Ahkâmı ve Takvim İlişkisi:

Bu âyet-i kerime ibadet ve diğer ahkâmın -oniki aydan fazla çekmeyen yılların bulunduğu takvimler kullanan Arap olmayanların, Bizanslılar ve Kıpti'lerin kullandıkları aylar değil de- Arapların bildikleri ay ve senelere bağlı olması gerektiğini göstermektedir. Buna sebep ise, Arapların takvimi ile di­ğerlerinin takvimi arasındaki sayısal farklılıktır. Arap olmayanların takvimle­rine göre kimi aylar otuz günden fazla çeker, kimisi otuz günden az çeker. Arabî aylar ise, kimi aylar otuz günden az çekse bile otuz günü aşanları ol­maz. Diğer taraftan otuz günden az çekenin de muayyen ve belirli ayları yok­tur. Eksiklik ve tamam oluş açısından arabî aylar arasındaki farklılık, ayın burç­la rdaki seyrinin farklılığına göre ortaya çıkar.[202]

4. Haram Aylar:

Yüce Allah'ın: "Onlardan dördü haram aylardır* buyruğunda geçen "haram aylar"; Zülkade, Zülhicce, Muharrem ile Cumadelahire ve Şaban ara­sında yer alan Recep ayıdır. Bu da Mudarlılann Recebi diye bilinir. Ona Mu-darlıların Recebi denilmesinin sebebi ise, Rabia b. Nizar soyundan gelenle­rin Ramazan ayını haram ay kabul edip ona Receb demeleri; buna karşılık Mudarhlar'ın bizzat Receb'in kendisini haram ay kabul etmeleri idi. Bundan dolayı Hz. Peygamber de bu hususta: "...Cumade ile Şaban arasındaki Re­cep..."[203] diye buyurarak, Receb'in adı hususundaki farklılıkları yaptığı açık­lama ile ortadan kaldırmış oldu. Araplar, bu ayda mızrak ve oklarının sivri uçlarım çekip çıkardıkları için Receb'e, "münsılü'l esinne" adını da veriyor­lardı. Buhârî, Ebu Recâ el-Utaridî'den -kî, adı İmran b. Milhân'dı, bir görü­şe göre İmran b. Teym de denilmiştir- şöyle dediğini nakletmektedir: Biz ta­şa tapardık. Taptığımız taştan daha iyi bir taş bulduk mu, onu alır diğerini bırakırdık. Şayet taş bulamayacak olursak, bu sefer bir avuç toprağı bir ara­ya getirir, sonra koyunu getirir o toprak üzerine sütünü sağar, sonra da onun etrafında dolaşırdık. Recep ayı girdi mi biz de (işte") münsılü'l-esînne (dîye bilinen ay) girdi, der ve ucunda sivritilmiş demir bulunan ne kadar mızrak ve ok varsa, demirlerini alır ve onu bir tarafa [204]atardık.[205]

5. Dosdoğru Din:

"İşte en doğru din bodur" Yani, doğru hesap ve tam eksiksiz sayı budur. Ali b. Ebi Talha, İbn Abbas'tan: "İşte en doğru din" ifadesinin, en doğru hü­küm, anlamına geldiğini rivayet etmektedir. Mukatil ise işte hak ve gerçek bu­dur diye açıklamıştır. İbn Atiyye der ki: Kanaatimce daha doğru olan bura­daki "din" kelimesinin en meşhur ve yaygın anlamıyla kullanılmış olduğu­dur. Yani işte en doğru şeriat ve itaat şekli budur, dernektir.

"En doğru" kelimesi gelen dimdik ayakta duran ve dosdoğru olan anlamındadır. Bu da; Efendi kelimesinin; ki­pinden gelmesi gibidir ki, bunun aslı; şeklindedir. (Vav ya'ya kalbedi-lerek.ya şeddeli olmuştur).[206]

6. Haram Aylara Riâyet Etmek:

"O halde bunlarda nefislerinize zulmetmeyiniz" ifadesi, tbn Abbas'ın görüşüne göre (yalnız haram aylara değil) bütün aylara dairdir. Kimisinin görüşüne göre ise bu, özel olarak haram aylar hakkındadır. Çünkü ifadenin on­lara ait olması daha yakın bir ihtimaldir ve bu aylarda yapılan zulmün daha bir büyük olması gibi bir meziyetleri de vardır. Çünkü yüce Allah şöyle bu­yurmaktadır: "Artık haccda kötü söz söylemek, fasıklık ve tartışma olmaz." (el-Bakara, 2/197) Bu, zulmün -ileride açıklayacağımız üzere- bunun dışın­da kalan günlerde caiz olduğu anlamına gelmez.

Diğer taraftan buradaki "zulm"ün anlamı ile ilgili olarak iki ayrı görüş var­dır: Bir görüşe göre savaşmak suretiyle bu aylarda siz kendinize zulmetme­yiniz demektir. Daha sonra bütün aylarda savaşmak mubah kılınmak sure­tiyle bu hüküm nesli edilmiştir. Bu açıklamayı Katade, Ata el-Horasanî, ez-Zührî, Süfyan es-Sevrî yapmışlardır.

İbn Cüreyc der ki: Ata b. Ebi Rebah, Allah adına yemin ederek, insanla­rın Harem bölgesinde de Haram aylarda da kendileriyle savaşılmadığı süre­ce savaşmaları helal değildi. Daha sonra bu hüküm hesh olundu (dedi).

Doğrusu ise birinci görüştür. Çünkü Peygamber (sav) Huneyn'de Heva-zinlilere, Taif de de Sakiflilere gaza tertiplemiş, Taiflileri Şevval ve Zülkade'nin bir bölümü süresince muhasara altında tutmuştur. Bu hususa dair açıklama­lar daha önce el-Bakara Sûresi'nde (2/217. âyet, 2. başlıkta) geçmiş bulun­maktadır.

İkinci görüşe göre de, siz günah işlemek suretiyle bu aylarda kendini­ze zulmetmeyiniz, demektir. Çünkü yüce Allah bir yönüyle herhangi bir şe­yin azametini ortaya koyacak olursa, onun bir yönüyle hürmeti, saygınlığı bulunur. İki yönüyle yahut da bir çok yönüyle o şeyi ta'zim edecek olur­sa, bu sefer onun hürmeti (saygınlığı) birden çok olur. Bu durumda kötü amelin cezası katlandığı gibi, salih amelin mükâfatı da katlanır. Mesela Ha­ram beldede ve Haram ayda Allah'a itaat eden bir kimsenin alacağı mükâ-faat haram olmayan ay ve beldelerde aynı itaati yapanın alacağı mükâfat gi­bi değildir. Diğer taraftan haram olmayan ayda ve haram olan beldede Al­lah'a itaat eden bir kimsenin alacağı mükâfat ise, haram olmayan ay ve bel­dede Allah'a itaat edenin alacağı mükâfat İle aynı değildir. İşte yüce Allah şu buyruğuyla bu hususa işaret etmektedir: "Ey peygamber hanımları, sizden kim apaçık bir hayasızlık işlerse onun azabı kat kat arttırılır." (el-Ahzab, 33/30).[207]

7. Haram Ayda Hata Yoluyla Başkasını Öldürenin Cezası Ağırlaştırılır mı?:

İşte bu özellik dolayısıyla ilim adamları, Haram ayda hataen başkasını öl­düren kimsenin ödeyeceği diyetin ağırlaştınlıp ağırlaştırılmayacağı hususunda farklı görüşlere sahip olmuşlardır. el-Evzaî der ki: Bize ulaşan haberlere göre, gerek Haram ayda gerek Haram beldede işlenen cinayetin diyeti ağır-laşünlır ve böyle bir kişi tam diyet ile birlikte üçte bir diyet ile cezalandırı­lır. Şiblı-i amd (kasta benzer) öldürmelerde ise, develerin yaşlan artırılır.

Şafiî der ki: Haram ayda Haram beldede ve zevi'l-erhamın öldürülmele­ri yahut da yaralanmaları halinde diyet ağırlaşünlır.

el-Kasım b. Muhammed'den Salim b. Abdullah, İbn Şihab ve Eban b. Os­man'dan da: Haram ayda yahut da haram beldede başkasını öldüren bir kim­senin ödeyeceği diyet, üçte bir oranında artırılır, demişlerdir. Bu görüş, Os­man b. Affan (r.aVdan da rivayet edilmiştir.

Malik, Ebu Hanife, onların arkadaşları ve İbn Ebi Leyla ise şöyle demek­tedirler: Harem bölgesinde de dışında da öldürmenin cezası aynıdır. Haram ayda da başka aylarda da öldürmenin cezası aynıdır. Bu, tabiinden bir topluluğun da kabul ettiği görüştür, sahih olan da budur. Çünkü Peygamber (sav), sünnetiyle diyetleri tesbit etmiş ve bu hususta Harem bölgesi İle Haram ayın­dan ayrıca söz etmemiştir. Diğer taraftan ilim adamları Haram ayda olsun baş­ka ayda olsun başkasını öldürenin keffâretinin aynı olduğunu icma ile ka­bul etmişlerdir. Kıyas diyetin de böyle olmasını gerektirmektedir. Doğrusu­nu en iyi bilen Allah'tır.[208]

8. Yüce Allah'ın Özellikle Haram Aylan Sözkonusu Etmesinin Hikmeti:

Zulüm her nekadar her zaman için yasak ise de yüce Allah'ın özellikle dört haram ayı sözkonusu ederek bu aylarda zulmü yasaklaması, bu ayların şe­refine dikkat çekmek içindir. Nitekim yüce Allah'ın: "Artık haecda kötü söz söylemek, fâsıklık ve tartışma olmaz"2/1971 buyruğu da böyledir. Te'vil eh­li (alimleri) nin çoğu bu görüştedir. Yani, siz bu dört ayda kendinize zulmet­meyiniz denmektedir. Hammad b. Seleme, Ali b, Zeyd'den, o, Yusuf b. Mİh-ran dan, o da İbn Abbas'dan: "O halde bunlarda nefislerinize zulmetme­yiniz" buyruğu ile ilgili olarak oniki ayda kendinize zulmetmeyiniz diye açık­ladığını rivayet etmiştir.

Kays b. Müslim de el-Hasen'den, o, Muhammed b. el-Hanefiye'den: Bü­tün aylarda (kendinize zulmetmeyiniz) dediğini rivayet etmektedir.

Birinci görüşe uygun olarak şöyle bir soru (ikinci görüşe itiraz olarak) so­rulabilir: O halde neden -"aylar" a ait olan zamir-:  şeklinde gelmiş de; şeklinde gelmemiştir? Çünkü, Araplar üçten ona kadar sayılardaki şeylere ait olan zamirler için; derler. Ondan sonrası için ise, zamirlerini kullanırlar, böylelikle çok sayıda olanın az sayıda olandan ayırd edilmesini sağlarlar.[209]

el-Kisaî'den şöyle dediği rivayet edilmektedir: Ben, Arapların bu işlerine gerçekten hayret ediyorum. Yine Araplar (bir ayın) ondan daha az geçen gün­lerini anlatmak üzere; şeklinde fiil ve zamiri kullanırken, ondan faz­la günler için de;  kullanırlar.

Yüce Allah bir takım zamanların saygınlığını diğerlerinden niye daha aza­metli kılmıştır? denilemez. Böyle bir soruya şu şekilde cevap veririz: Her şe­yi yaratan yüce Allah dilediğini yapar. Dilediğine fazilet ve üstünlüğü tahsis eder. O'nun fiillerinin illeti (sebep ve gerekçesi) aranmaz. O'nun iradesine de sınır konulamaz. Aksine O, hikmeti gereği dilediğini yapar. Kimi zaman bu hikmet, tarafımızdan açıkça görülebilir, kimi zaman da bize gizli kalabilir.

Buyruğun: "Bununla beraber müşrikler sizinle nasıl topluca savaşırlar­sa, siz de onlarla topluca savaşın" bölümü ile İlgili açıklamalarımızı tek bir başlık halinde sunacağız:[210]

Müşriklerle Topluca Savaşmak:

Yüce Allah'ın: "Savaşın" buyruğu, savaşma emrini vermektedir. ke­limesi ise "topluca" anlamına gelir. Bu da hal konumunda bir mastardır. Ya­ni, onları kuşatmışlar olarak ve toplu olarak onlarla savaşın demektir. ez-Zec-câc der ki:"Allah ona afiyet verdi, Allah onu cezalan­dırdı," şeklindeki mastarlar da bu kabildendir. Bunların tesniyesi ve çoğulu yapılmaz. "Genel olarak, özel olarak," ifadeleri de böyledir,

Kimi ilim adamı şöyle demiştir: Önceleri bu âyet-i kerime cihadı farz-ı ayn olarak herkese yönelik bir emir diye İfade etti, daha sonra bu husus nesli edi­lerek cihad farz-ı kifaye oldu.

İbn Atiyye der ki: Bu ilim adamının söylediğine gelince, Peygamber (sav)'ın getirdiği şeriatın, bütün ümmeti savaşa çıkmakla yükümlü kıldığına dair hiçbir şey bilinmemektedir. Aksine bu âyet-i kerime kâfirlerle savaşma­yı, onlara karşı bölük bölük çarpışmayı ve sözbirliği etmeyi teşvik etmekte­dir. Daha sonra yüce Allah bu emri: "Müşrikler sizinle nasıl topluca savaşırlarsa" buyruğu ile kayıtlamaktadır. Buna göre onların bize karşı savaşma­ları ve toplanmalarına göre bizim de onlara karşı bir araya gelip toplanma­mız farz olur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[211]

37. Nesi‘ ancak küfürde bir artıştır. Kafirler onunla şaşırtılır. Onu bir yıl helâl, bir yıl haram sayarlar ki, Allah'ın haram kıldığına sayıca uysunlar da Allah'ın haram ettiğini helâl kılmış olsunlar. Amellerinin kötülüğü onlara süslenip güzel gösterildi Allah, kâ­firler topluluğunu asla hidayete erdirmez.

Nesr  küfürde bir artıştır" buyruğunu (kıraat) okuduğunu imamlann(,ın) çoğunluğu böylece okurlar. en-Nehhâs der ki: Bildiğimiz kadarıyla "Nesî1 ancak..." ifadesini Nâfi'in hemze-siz olarak okuduğunu Verş'den başka rivayet eden bir kimse yoktur. Bu ke­lime tehir etmek anlamında; " Onu erteledi," kökünden türetilmiş­tir. Bu İki kullanılışı da el-Kisaî nakletmektedir.

el-Cevherî der ki: Isfesî'^meFul anlamında "fail" vezninde gelen bir keli­medir. Bu, " Bir şeyi erteledim" fiilinden alınmıştır. Ertelenen şe­ye de; denilir. Daha sonra bu kelime "maktul" kelimesinin "katîl"e dö­nüştürüldüğü gibi, "nesî"e dönüştürülmüştür. Tekili "Erteleyen" şeklinde gelir, çoğulu da;şeklindedir. Tâsık" kelimesinin çoğulunun; şeklinde geldiği gibi.

Taberî der ki: Hemzeli olarak; Nesî' kelimesi, ziyade etmek, ek­lemek anlamına gelir. Bir şeye ziyade ve eklemede bulunmayı anlatmak üze­re; fiili kullanılır. Yine devamla der ki: Bu kelimenin hemzesiz kul­lanılması ancak "nisyan: unutmak" dan gelmesi halinde sözkonusu olur. Ni­tekim yüce Allah: "(p*™* iUHj^j): Onlar Allah'ı unuttular, O da onları unuttu" (et-Tevbe, 9/67) dîye buyurmaktadır; dedikten sonra Nafî'in kıraati­ni de reddetmekte ve şunu delil göstermektedir: Hemze'li kelime cer harfi ile teaddi (mefûle geçiş) eder. Mesela; "Allah ecelini geciktirsin (geçinden versin)" denilir ki bu da; " Allah ecelini uzatsın," demeye benzer.

Hz. Peygamberin: "Kİm nzkı-nın genişletilmesine, ecelinin ertelenmesine sevinirse, akrabalık bağını gözetsin"[212] buyruğunda olduğu gibi.

el-Ezherî de der ki: Bir şeyi erteledim, denilir. Bunun mas­tarı ise şekillerinde gelir. (İkincisi) ise, gerçek mastar yerine ko­nulmuş bir isimdir.[213]

Arapların Nesi' (Aylan erteleme) Uygulaması:

Araplar Muharrem ayında savaşı haram kabul ediyorlardı. Muharrem ayında savaşmak ihtiyacını duyacak olurlarsa, onun yerine Safer ayını haram ay kabul eder ve Muharrem ayında savaşırlardı. Buna sebep ise şudur: Araplar savaş ve talanla uğraşan kimselerdi. Ardı arkasına baskın ve talan yap­madan üç ay beklemek onlara ağır gelirdi ve şöyle derlerdi: Eğer üç ay ar-ka arkaya biz hiçbir baskın ve talan yapmaksızın (ye bunun sonucunda) bir şeyler elde etmeksizin geçirecek olursak, hiç şüphesiz telef olur gideriz. O bakımdan, Mina'dan ayrıldıkları vakit Kinaneoğullarından Fukaymoğulları-na mensup ve el-Kalemmes diye bilinen birisi kalkar ve: Ben hükmüne kar­şı itiraz olunmayan birisiyim derdi. Bu sefer onlar da: Bize (haram ayı) bir ay ertele derlerdi. Yani, bu Muharrem ayının hanımlığım ertele ve bunu Sa­fer ayına koy derler, o da bunun üzerine Muharrem ayını kendilerine haram olmaktan çıkartır, helal kılardı. Onlar böylelikle bir ay yerine başka bir ayı değiştiriyorlardı, nihayet bu haram kılma işi yılın bütün aylarını dönüp do­laştı. İslâm hakim olduğunda ise, Muharrem, yüce Allah'ın o ayı yerleşmiş ol­duğu asit yerine dönmüş oluyordu. îşte Hz. Peygamber'in: "Şüphesiz ki za­man Allah'ın gökleri ve yeri yarattığı günkü haline dönmüş bulunuyor"[214] buy­ruğunun anlamı budur.

Mücahid der ki: Müşrikler her ayda iki yıl (üst üste) haccederlerdi. (Ya­ni, hacları iki yıl üst üste aynı aya denk düşerdi). Zülhicce ayında üst üste iki yıl haccettiler. Daha sonra Muharrem ayında üst üste iki yıl haccettiler. Da­ha sonra Safer ayında üst üste iki yıl haccettiler. Ve bu böylece bütün aylar­da devam edip gitti. Nihayet Hz. Ebu Bekir'in Veda haccından önceki hac-cı, hicretin dokuzuncu yılı Zülkade ayına tesadüf etti. Sonra da Peygamber (sav) ertesi sene Veda haccını yaptı ve bu da Zülhicce ayına denk geldi. İşte Hz. Peygamberin hutbesinde söylediği: "Şüphesiz zaman... eski haline dön­müştür" ifadesi buna işaretti. Hz. Peygamber bununla, artık hac aylarının as­lî yerlerini bulduklarını ve haccın böylelikle Zülhicce'ye denk geldiğini ve nesî'in de batıl olduğunu kastetmişti.

Üçüncü bir görüş: İyas b. Muaviye der ki: Müşrikler seneyi oniki ay on-beş gün olarak hesab ediyorlardı. O bakımdan hac kimi zaman Ramazan ayı­na, kimi zaman Zülkade ayma denk düşerdi. Yıla eklenen onbeş günün bir sonucu olarak ayların yerleri dönüp dolaşıyor, böylelikle senenin her ayına hac tesadüf ediyordu. Ebu Bekr (r.a) hicretin dokuzuncu yılında bu dönme­nin bir sonucu olarak Zülkade ayında haccetmiş oldu. Peygamber o sene hac-cetmemişti. Ertesi sene Hz. Peygamberin haccı Zülhicce'nin onuna tesadüf etti, bu da hilalin hareketine uygun düştü.

Bu görüş Peygamber (savVın: "Zaman... eski haline dönmüş bulunuyor" ifadesine en yakın açıklamadır. Yani, hac zamanı yüce Allah'ın gökleri ve ye­ri yarattığı günkü aslî vaktine ezelî ilminde tesbit etmiş olduğu ve hükmü­nü vermiş olduğu meşruiyetinin aslî vaktine dönmüş oldu, demektir. Daha sonra Hz. Peygamber, "bir yıl oniki aydır" diyerek yıla kendi uydurma hü­kümleri gereğince eklemiş oldukları onbeş günlük fazlalığı reddetti. Böylelikle aslî vakit tesbit edilmiş ve cahili hüküm iptal edilmiş oldu.

İmam el-Mazerî de el-Hârizmî'den şöyle dediğini nakletmektedir: Allah gü­neşi ilk yarattığında hareketini oğlak burcunda takdir etti. Peygamber (sav)'ın işaret etmiş olduğu zaman da güneşin bu oğlak burcuna girişine denk düş­müştü.

Ancak, böyle bir ifadeyi kabul etmek bu hususta nakli gerektirir. Çünkü bu gibi sonuçlara ancak peygamberlerden gelen nakillerle ulaşmak mümkün­dür. Buna dair bu konuda onlardan gelmiş sahih bir nakil yoktur. Böyle bir iddiada bulunan kimsenin bunun senedini ortaya koyması gerekir. Diğer ta­raftan aklen onun dediğinden başka bir husus da mümkündür. O da, yüce Allah'ın güneşi burçlardan önce yaratmasıdır. Yine yüce Allah'ın bütün bun-lan (güneşi ve burçları) bir defada yaratmış olması da mümkündür. Diğer ta­raftan güneş ve ay senesinin hesabını yapan ilim adamları bu hususta çalış­malar yaptılar ve Hz. Peygamber'in: "Artık zaman... eski haline dönmüştür" sözünü söylediği vakit güneşin balık burcunda olduğunu tesbit etmişlerdir. Balık burcu İle oğlak burcu arasında yirmi derecelik bir fark vardır. Arada­ki farkın on derece olduğunu söyleyenler de vardır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Te'vil alimleri İlk nesî' uygulamasını yapanın kim olduğu hususunda farklı görüşlere sahiptirler. İbn Abbas, Katade ve ed-Dahhâk der ki: Bunlar, Malik b. Kinane'nin oğulları idiler ve üç kişiydiler.

Cuveybir ise ed-Dahhâk'den, o, İbn Abbas'tan rivayetine göre bu uygu­lamayı ilk yapan kişi Amr b. Luhay b. Kamia b. Hindif’tir.

el-Kelbî der ki: Bu uygulamayı yapan ilk kişi, Kinaneoğullanndan Nuaym b. Sa'lebe diye bilinen bir kişidir. Bundan sonra ise Cunade b. Avf diye bi­linen bir kişi bu uygulamayı yaptı ki, Rasûlullah (sav)'ın yetiştiği kişi budur.

ez-Zührî ise der ki: Bu işi ilk yapanlar Kinaneoğullarına mensup Fu-kaymoğullarından kimseler bu işi yaptılar ki, el-Kalemmes diye anılan kişi onlardandır. Bunun da asıl adı Huzeyfe b. Ubeyd'dir. Bir rivayette ise Malik b. Kinane'dir. Nesî' işini üstlenen kişi, Arapların onu başkanlık makamına ge­tirmeleri dolayısıyla "reislik" makamını da elde ederdi. İşte şairleri bu husus­ta şöyle demektedir:

"Ayı erteleyen (nesi' yapan) el-Kalemmes de bizdendir." 

el-Kumeyt de şöyle demektedir:

"Biz, Maadlilere karşı nesî' yapan kimseler değil miyiz ki, Helal olan ayları haram kılarak?"[215]

Araplarda Görülen Bazı Küfür Şekilleri:

"Küfürde bir artıştır" buyruğu, Arapların çeşitli küfür türlerini kendile­rinde toplamakla birlikte, yaptıkları böyle bir işin mahiyetini de açıklamak­tadır. Çünkü Araplar, yaratıcının varlığını inkâr ederek: "Rahman da neymiş?" (el-Furkan, 25/60) demişlerdi. Bu buyruğa dair açıklama şekillerinin en sa­hih olanına göre, bu sözleriyle yaratıcının varlığını inkâr ettiklerini anlatmak istemiş olduklarıdır.

Öldükten sonra dirilişi de inkâr ederek: "Çürümüş iken kemikleri kim di­riltecek" (Yasin, 36/78) demişler, peygamberlerin gönderilişini de inkâr ederek: "Biz aramızdan tek bir insana mı tabi olacağız" (el-Kamer, 54/24) demişlerdi.

Böylelikle helâl ve haram kılma yetkisinin kendi ellerinde olduğu iddiasın­da bulunmuş ve arzularının doğrultusunda kanaat belirterek kendiliklerin­den dinde olmayan böyle bir uygulamayı ortaya koymuşlar, bunun sonucun­da da Allah'ın haram kıldığı bir şeyi helâl ktlmışlardı. Oysa müşrikler hoş görmeşeler dahi Allah'ın hükümlerini hiç kimse değiştiremez.

Yüce Allah'ın: "Kâfirler onunla şaşırtılır. Onu bir yıl helâl, bir yıl ha­ram sayarlar ki, Allah'ın haram kıldığına sayıca uysunlar da Allah'ın ha­ram ettiğini helâl kılınış olsunlar. Amellerinin kötülüğü onlara süsle­nip güzel gösterildi. Allah, kâfirler topluluğunu asla hidayete erdirmez." buyruğundaki: " Şaşırtılır" kelimesinde üç farklı kıraat vardır. Hare­meyn ehli (Mekkelilerle Medineliler) ve Ebû Amr, bunu  şeklinde oku­muşlardır. (Buna göre meal şöyle olur: Kâfirler onunla şaşırırlar). Kûfeliler ise meçhul tül olarak;  diye okumuşlardır. (Âsım'ın kıraati böyledir), el-Hasen ve Ebû Recâ ise,  diye okumuşlardır. (Buna göre de meal şöy­le olur: Kâfirler onunla şaşırtırlar). Her üç kıraatin her biri ayrı bir mana ifa­de eder. Ancak, üçüncü kıraatten mePul lıazfedilmiştir ki, takdiri şöyledir: Kâ­firler bununla kendilerinden bu nesî'i kabul edenleri şaşırtırlar. Buna göre de "... ler,"  mahallinde (özne) olur. Bununla birlikte zamirin yüce Al­lah'a raci olması da mümkündür. İfadenin takdiri de şöyle olur: Allah bunun­la kâfirleri şaşırtır. Bu da yüce Allah'ın: "O, dilediğini saptırır, şaşırtır" (Fatır, 35/8) buyruğu ile âyetin sonundaki: "Allah, kâfirler topluluğunu as­la hidayete erdirmez" buyruğuna benzer.

İkinci kıraatin anlamı olan: "Kâfirler onunla şaşırtılır" kıraati ile kastedi­lenler, kendileri için bu hesabın yapılmış olduğu kimselerdir. Bu kıraati, Ebû Ubeyd yüce Allah'ın: "Amellerinin kötülüğü onlara süslenip güzel göste­rildi" buyruğu dolayısıyla tercih etmiştir. Birinci kıraati ise Ebu Hatim tercih etmiştir. Çünkü onlar, nesi' dolayısıyla şaşırıp sapmış kimselerdi. Zira onlar bu nesî'în hesabını yapıyorlar ve bunun sonucunda da sapıyorlardı.

" Onu... helâl sayarlardı" ifadesindeki zamir "nesi" uygulaması­na aittir. Ebu Recâ'dan -birinci okuyuşa göre bu kelimeyi  şeklinde "ye" ve "dâd" harfleri üstün olarak okuduğu da rivayet edilmiştir ki, bu da bir söyleyiştir.

" Ki... uysunlar" fiili, "lam-ı key" ile nasbedilmistir. Yani, buna uygun düşsünler diye, demektir. Çünkü; " Bir topluluk şu­nun üzerinde sözbiriiği ettiler, ittifak ettiler, uydular, toplandılar" anlamına gelir. Yani onlar, bir haram ayı helâl kıldılar mı, mutlaka haram ayların sa­yısı dön kalsın diye bir başka ayı haram kılıyorlardı. Doğru olan açıklama şek­li budur. Yoksa onların haram ayların sayısını beşe çıkardıklarına dair yapı­lan açıklamalar değildir.

Katade der ki: Onlar, Safer'i de haram aylar arasına kattılar ve haram olu­şu bakımından onu Muharremle birlikte ele aldılar. Kutrub ve Taberî de bu­nu ondan nakletmektedir. Buna göre ise "nesi"' fazladan bir artış, bir ilave anlamına gelir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[216]

38. Ey iman edenler! Size ne oldu ki: "Allah yolunda topluca sava­şa çıkın" denildiği zaman ağırlaşıp yere çakıldınız. Âhirete kar­şılık dünya hayatına mı razı oldunuz? Fakat dünya hayatının fay­dası âhirete göre pek azdır.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:[217]

1. Âyetin Nüzul Sebebi:

" Size ne oldu ki" buyruğundaki; "Ne..." edatı, takrir ve azar anlamını ifade eden bir soru edatıdır. İfade; Sizi şu işten alıkoyan nedir? tak­dirindedir. Nitekim; "Ne diye filandan yüzçeviriyorsun?" ifadesi de buna benzemektedir.

Bu âyet-i kerimenin Tebük gazvesinde Rasûlullah (sav)'dan geri kalanla­rın tutumlan dolayısıyla serzenişte bulunmak için nazil olduğu hususunda gö­rüş ayrılığı yoktur.

Tebûk gazvesi Mekke'nin fethinden bir yıl sonra, hicretin dokuzuncu yı-hnda olmuştur. Yüce Allah'ın izniyle sûrenin sonunda bu gazveye dair açık­lamalar gelecektir.

" (Savaşa) çıkmak," kelimesi bir yerden bir yere meydana gelen bir iş dolayısıyla hızlıca İntikal etmek, yer değiştirmek demektir. İnsan hakkın­da; "O işi yapmak için çıktı, çıkar" denilir. ise, bu işi yapan bîr topluluk için kullanılan çoğul bir isimdir. Yüce Allah'ın: " Arkalarını dönüp giderler..." (el-İsra, 17/46) buyruğu da buradafı gelmektedir. Binek hakkında ise, muzari fiilinde "fe" harfi hem öt-reli ve hem de esreli olmak üzere;"Ürküp kaçtı, kaçar" denilir. Bu­nun mastarı da; şeklinde gelir. ise isimdir. da hacılar Mina'dan ayrıldı, demek olup, mastarı da; şeklinde gelir.[218]

2. Dünya Akirete Tercih Edilmemeli:

Yüce Allah'ın: "Ağırlaşıp yere çakıldınız" buyruğu ile ilgili olarak müfessirler şöyle demişlerdir: Yani, siz yerin nimetlerine meylederek ağırlaştınız. Veya (cihada çıkmayarak) bulunduğunuz yerde ikamet etmeye meyledip ağır-laştımz demektir. Bu buyruk, cihada çıkmak için eli çabuk tutmayarak otur­maktan dolayı bir serzeniş ve sitem, cihadı terketmeye karşı da bir azardtr. Bu ibare; "Yere mıhlandı, çakıldı" ifadesine yakın bir tabir­dir. 'ın aslı, şeklindedir. Burada aralarındaki yakınlık dolayı­sıyla "te" harfi peltek "se" harfine idğam edilmiştir. Ayrıca sakin harfle baş­layan bir kelimenin telaffuzu mümkün olmadığından dolayı başına "elif” ge­çirilmesine gerek görülmüştür. "Toplandılar" (el-A'raf, 7/38); " Anlaşmazlığa düştünüz" (el-Bakara, 2/72); "(Uğursuz bul­duk" (en Neml, 27/47); “Süslendi" (Yunus, 10/24) buyruktan da bu türdendir. el-Kisaî de şöyle bir beyit nakletmektedir:

"Yanında yatana kendisini kokladı mı verir serin (letici) ağzını Ard arda öptü mü, o tadı hoş olan (ağzın)!."

el-A'meş ise, bunu aslî şekilde; diye okumuştur ki, bunu el-Meh-devî nakletmiştir.

Tebûk gazvesi, (Rasûlullah sallallahu aleyhivesellem) insanlan o gazve­ye katılmak için çağırdığı sırada İleri derecede sıcakların başlayıp, meyvele­rin olgunlaştığı ve gölgelerin serin geldiği bir döneme rastlamıştı. Nitekim ile­ride geleceği üzere sahih hadiste de böyle ifade edilmiştir. O bakımdan tem­bellik insanlan istila etti, onlar da oturdular ve ağırlaştılar. Yüce Allah da bu buyruğuyla onları azarladı, dünyayı âhirete tercih ettiklerinden ötürü onla­rı ayıpladı:

"Âhirete karşılık dünya hayatına mı razı oldunuz?" Yani, âhirete bedel dünyaya mı kandınız. İfadenin takdiri şöyledir: Siz, ahiret nimetlerinin yeri­ne dünya nimetlerine mi razı oldunuz? Bu bakımdan buyruktaki; Be­del (karşılık, yerine) anlamını ihtiva etmektedir. Yüce Allah'ın: "Eğer düeseydik sizin yerinize melekler ge­tirirdik de yeryüzünde (size) halef olurlardı" (ez-Zuhruf, 43/60) buyruğu da bu türdendir ki, burada da bu edat; sizin yerinize size bedel anlamını ver­mektedir. Şair de şöyle demektedir:

"Keşke Zemzem suyu yerine havalandırılmak için bir çubuğa

asılmış bir tulumda Geceboyu bekleyen soğuk bir içim suyumuz olsaydı."

Bu beyitteki bu harfi cer de bedel yerine karşılık anlamını vermektedir.

Yüce Allah bu buyruğu ile âhiretteki rahata dünya rahatını tercih etme­lerinden ötürü sitem etmektedir. Zira âhiret rahatı ancak dünyadaki yorgun­lukla elde edilebilir.

Hz. Peygamber de binek üzerinde tavaf etmiş bulunan Hz. Âişe'ye: "Ala­cağın ecir, yorgunluğun kadardır" diye buyurmuştur. Bu hadisi Buhârî riva­yet [219]etmiştir.[220]

39. Eğer topluca cihada çdunazsanız Allah sizi can yakıcı bir azap­la azaplandırır; yerinize başka bir kavmi getirir ve siz O'na hiçbir zarar veremezsiniz. Allah herşeye gücü yetendir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımız tek başlık altında yapılacaktır:[221]

Cihada Çıkmamaya Karşı İlâhî Tehdit:

" Eğer topluca cihada yıkmazsanız" buyruğu bir şarttır. Bun­dan dolayı fiilin sonunda "nun" hazfedilmiştir. Cevabı ise "Sizi... azaptandın" buyruğudur. "Yerinize başka bir kavmi getirir" buyruğu da topluca cihada çıkmayı terketmek halinde ağır bir tehdit ve pekiştirilmiş bir korkutmadır.

İbnü'l-Arabî der ki: Fıkıh usulünde tahkik edilerek ifade edilmiş husus­lardan birisi de şudur: Emir vârid olduğu takdirde onun vârid olması, o fi­ilin yerine getirilmesi gereğinden fazla bir şey ifade etmez. Emri terk halin­de ceza ise, bizzat emrin kendisinden de anlaşılmaz ve emir ifadesi de bu ceza ve tehdidi gerektirmez. Ceza, ancak ona dair haber vermekle anlaşılır. Bir kimsenin: -Bu âyet-i kerimede varid olduğu gibi- eğer bu işi yapmaya­cak olursan, ben de sana bu şekilde azab ederim, demesi gibi. İşte bu buyruğun muktezası gereğince cilıad için ve yüce Allah'ın sözü en üstün olsun diye kâfirlerle çarpışmak üzere topluca çıkmak gerekmektedir.

Ebû Dâvûd, İbn Abbas'tan şöyle dediğini rivayet etmektedir: "Eğer top­luca cihada çıkmazsaoız Allah sizi can yakıcı bîr azapla azaplandırır" di­ye başlayan âyet-i kerime ile "gerek Medine'lilerin..." diye başlayan âyeti ile "... yapmakta olduklarının engüzeliyie kendilerini mükâfatlandırsın" (et-Tevbe, 9/120-121) buyruklarını, bundan sonra gelen: "Mü'minlerin topluca (savaşa) çıkmaları gerekmez" (et-Tevbe, 9/122) âyeti nesli etmiştir.[222]

Bu aynı zamanda ed-Dalıhâk, el-Hasen ve İkrime'nin de görüşüdür.

"Sizi... azaplandırır" buyruğu ile ilgili olarak, îbn Abbas: Bü.onlara yağ­mur yağdınlmaması ile gerçekleşmiştir, demektedir. İbnü'l-Arabî der ki: Eğer bu sözü söylediği ondan sahili olarak nakledilmiş ise elbette ki o, bu sözü neye dayanarak söylediğini daha iyi bilir. Yoksa, can yakıcı azab dün­yada düşmanın istilâsı, âhirette de ateş ile gerçekleşir.

Derim ki: İbn Abbas'ın bu sözünü İmam Ebû Dâvûd Sünen'inde İbn Nu-fey'den şöylece nakletmektedir: İbn Abbas'a: "Eğer topluca cihada çık-mazsanız Allah sizi can yakıcı bir azapla azaplandırır" ayeti hakkında sorul­du, şöyle dedi: Onlara yağmur yağdırmadı. İşte bu onların azabı olmuştur.[223]

İmam Ebu Muhammed b. Atiyye de bunu İbn Abbas'tan (Hz. Peygamber'e) merfuen şöylece nakletmektedir: Rasûlullah (sav) kabilelerden birisinin sa­vaşa çıkmalarım istedi, o kabile oturup çıkmadı. Allah da yağmur yağdırma­yarak azaplandırdı.

"Elim" can yakan demek olup, buna dair açıklamalar önceden geçmiş bu­lunmaktadır.

"Yerinize başka bir kavmi getirir" buyruğu, yüce Allah'ın, Rasûlünün ken­dilerinden savaşa çıkmalarını istemesi halinde -oturmayacak bir başka kav­mi onların yerine getireceğine dair bir tehdittir. Bunların, Farisiler oldukla­rı söylendiği gibi, Yemenliler oldukları da söylenmiştir. "Ve siz O'na hiçbir zarar veremezsiniz" buyruğu bir atıftır. "O" anlamındaki zamir de yüce Al­lah'a aittir. Peygamber (sav)'a ait olduğu da söylenmiştir.

Hoşlanmadığını açığa vurmak suretiyle cihada çıkmayıp oturmak herkes için haramdır. Hoşlanmaksızın oturup çıkmamak ise, eğer Peygamber (sav)'ın cihada çıkmalarını tayin ettiği kimseler tarafından olursa, bunların ağırlaşıp yere çakılmaları haramdır. Şayet bu iki husus da sözkonusu değilse, o tak­dirde cihada çıkma farzı, farzı kifaye olur. Bunu el-Kuşeyrî nakletmektedir.

Şöyle de denilmiştir: Bu âyet-i kerimeden maksat, İhtiyaç halinde, kâfir­lerin galip gelmeleri ve güçlerinin pekişmesi esnasında topluca savaşa çık­manın vacip olduğunu ortaya koymaktır. Âyet-i kerimenin zahiri İse, bunun savaşa çağırma halinde böyle olduğunu göstermektedir. Buna göre âyetin müşriklerin galip gelmeleri vaktine yorumlanması uygun görünmemektedir. Çünkü böyle bir durumda cihadın vücubu, yalnızca cihada çıkma çağrısıy­la farz olmaz, zira o takdirde cihad farz-ı ayn olur. Bu husus bu şekilde sa­bit olduğuna göre, cihad çağrısı ve cihada çıkma isteğinin önceden vacip ol­mayan bir şeyi vacip kılmasını kabul etme ihtimalini uzak kılmaktadır. An­cak imam, belli bir kavmi muayyen olarak cihada çağırır ve çıkmalarını is­teyecek olursa, o takdirde böyle bir tayin ile birlikte ağırlaşıp çıkmamaları haklan yoktur. İmamın bu tayini sebebiyle cihada çıkmak, o tayin ettiği kim­seler için farz olur. Bu ise, cihadın bizzat kendi hükmünden ötürü değil, ima­ma itaatin gerekli oluşundan dolayı böyledir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.[224]

40. Eğer siz ona yardım etmezseniz, Allah ona yardım etmiştir. Hani kâfirler onu çıkardıklarında o, ikinin ikincisinden İbaret­ti. O zaman onlar mağaradaydılar, O vakit arkadaşına: "Tasalan­ma, hiç şüphe yok ki Allah bizimle beraberdir" diyordu. Allah ona sekînetini indirmiş, onu göremediğiniz ordularla destek­lemiş, kâfirlerin sözünü alçaltnuşU. Allah'ın kelimesi İse o, en yüce olandır. Allah Azizdir, Hâkimdir.

Bu buyruğa dair açıklamalarımızı onbir başlık halinde sunacağız:[225]

1. Peygambere Yardım:

Yüce Allah: "Eğer siz ona yardım etmezseniz" yani Tebûk gazvesinde onunla birlikte savaşa çıkmak suretiyle ona yardımcı olmazsanız... Peygam­ber (sav) Tebuk'den geri döndükten sonra Allah onlara böylece sitem etti.

en-Nakkaş der ki: Bu, Tevbe Sûresi'nde nazil olan İlk âyet-i kerimedir. Buy­ruğun aniarru da şudur: Eğer siz ona yardımı bırakacak olursanız, Allah onun işini üstlenir. Çünkü Allah beraberindekilerin sayısı az olduğu yerler­de bile ona yardım etmiş, galip getirmek ve ona güç verip aziz kılmak su­retiyle düşmanına karşı muzaffer kılmıştır.

Şöyle de açıklanmıştır: Allah, mağarada arkadaşı vasıtasıyla arkadaşının ona dostluğu ve ünsıyetiyle, boynu üzerinde onu taşımasıyla, ona vefa gös­termesiyle, kendi canını ona siper ederek korumasıyla, malı ile onu gözetmesi suretiyle ona (Peygamberine) yardım etmiştir.