IV — İLMİN DERECELERİ

İlmin sebeblerini beyan ettikten sonra, yakın (kesinlik) ifade eden ilmin derecelerine kısaca işaret edeceğiz.

Yaldn ifade eden ilmin dereceleri üçtür :

1- tlme'l - Yaldn :

Akıl ve naklin, yâni nazar ve haberin ifade ettiği ilme, «tlme'l -Yaldn» denir.

Bu münasebetle şunu da ifade etmek isteriz ki; akü ile nakil birbirini nakzetmez. Yani ikisi arasında çelişki yoktur. Belki onlar daima birbirini te'yid eder ve destekler. Şayet aralarında ihtilâf var gibi görülürse, bunun sebebi; ya akim selîm yani sağlıklı, veya naklin sarih ve açık olmamasıdır.

2- Ayne'l - Yaldn :

Özürlerden selîm olan duyu organları (Havâss-ı Selime)'ura, müşahede (gözlem) veya tecrübe (deney)'nin bildirdiği bilgilere «Ayne'l - Yakın» denir.

Bu yolla elde edilen yakîn, «tlme'l: Yakın»'den daha yüksektir. Çünkü görülen ve hissedilen şey, verilen bir haberden nefsi daha çok inandırıcı ve kalbe imti'nan vericidir. Bu sebeble; Leyse'l - Ha-berü ke'l- ıyân», «Verilen haber, görülen şey gibi değildir.» Yâni haber, müşahade gibi olamaz denmiştir. Gerçi her ikisi de yakîn ifade eder. Fakat müşahedeye dayanan Aynel - Yakın, akla veya habere dayanan llme'l - Yakîn'den daha çok şüphe yok edici ve kalbi itmi'-nâna sevkedicidir.

İşte bunun içindir ki İbrahim Aleyhisselâm llme'l - Yakîn derecesiyle yetinmiyerek, Ayne'l - Yakîn mertebesine ulaşmayı istemiştir.

«Yâ Rabbi! Ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster. (Eabb Teâlâ) înanmıyormusun? dedi. (Hz. İbrahim) «Evet (inanıyorum), fakat kalbim mutmain olsun (diye soruyorum)» dediği, Kur'an-ı Kerîm'de bildirilmektedir. [1]

3- Hakka'1 - Yakîn :

Hiss-i bâtını denilen kalb ile sezilip, bizzat duyulan ve basiretle müsâhade olunarak bizzat yaşamak suretiyle hâsıl olan bilgiye, Hakka'I - Yakîn denir.

Bu hal, yakîn derecelerinin en yüksek mertebesidir.

İşte, bilgiler, elem ve lezzetler hepsi bu üç dereceden biri ile bilinir. Bir şeyin mahiyyet ve hakikati, ancak ilmin üçüncü derecesiyle gerçek olarak bilinebilir. Bunun içindir ki «men lem yezuk lenı ya'rif», «tatmayan bilmez» denmiştir. Çünkü bu mertebede bilinen şeyler, söz ile tam mânâsiyle ifade olunamaz. Ancak zevk ile, vicdan ile bilinebilir. Bu dereceye ulaşanlara (Ehî-i marifet) veya (Arifin) denilmiştir. Tasavvuf ilmi mütalâasiyle ve bu yola sülük etmekle varılan bu mertebe «Basiret» denilen kalp gözüyle, gönül gözüyle elde edilir. Mutasavvıflar bu hâle «Zevk-i Vicdanî» derler [2]

İlmin Yolları

Hakikatîari aramak ve ona varmak hususunda başlıca iki yol vardır : Biri, Şer'î veya Dînî yol, diğeri de Felsefî yoldur.

Şimdi bu iki yolun mahiyyet ve hususiyetlerini açıklayacak, sonra aralarındaki farkı belirteceğiz.

A) Şer'î veya Dînî Yol :

Şer*! veya Dînî dediğimiz yol, «Enbiyâ» adı verilen Peygamberlerin yoludur. Felsefî yol ise, aklı ön plâna alan ve her şeyden önce ona dayanan Filozofların yoludur.

Şer'î yol denince belki onun, yalnız vahye dayanan bir yol olduğu zannedilir. Fakat gerçekte şer'î yol, yalnız vahye ve nakle dayanan yol değildir. O, yalnız akla, veya yalnız müşâhade ve tecrübeye dayanan bir hakikat yolu da değildir. Belki o, bu üç türlü vasıtadan da faydalanarak, hakikatları ve ilâhî gerçekleri arayan bir yoldur. Evet, dînî yol, his ve tecrübeden, akıl ve muhakemeden faydalanarak, tefekküre kuvvet, kalbe ferahlık verdiği gibi, bu iki yolla varılan neticeyi Enbiyâ'nın vahye dayanan sâdık haberleriyle te1-yid etmek suretiyle, fikri tam bir huzura, kalbi de tam bir itmi'nâna ulaştırır.

His ve tecrübe, veya akıl ve muhakeme yoluyla varılamıyan ha-kikatlara da, vahye dayanan sâdık haberler ve şer'î nasslar yoluyla varılır.

Böylece, yalnız hisse, veya akla hitabetmiyerek, hem aklı, hem hissi tatmin eder. Ruhu da, kalbi de huzura kavuşturur. Fikri, buhrandan kurtarır.

O halde dînî yol, yalnız akıl ve fikirle, veya yalnız gözlem ve deney ile yetinen bir yol olmayıp, yerine göre hepsinden faydalanan, vardığı neticeleri vahiy ve sâdık haberle destekleyen, yâni gerçekleri hem akıl ve re'y, hem nakil ve vahy ile arayıp bulan, doğru ve emin bir yoldur.

Dînî yol, ilâhî nûr vasıtasiyle aklı hatâdan, yanılmaktan korur ve böylece haldkatlan bulmayı temin eder. Çünkü akıl dâima müstakil olarak hüküm veremez. Bir şeyi haram veya helâl kılamaz. Zira, haram ve helâli, emir ve yasağı, ceza ve mükâfatı tayin eden ve bunları hükme bağlayan dindir, şeriattır. Akıl ise, bu hükümlerin hikmetini bildirir, doğruluğunu delil ile isbat eder. Bu bakımdan din bize, dâima, hakkı akıl ile aramayı, gerçeği akıl ile bulmayı, fayda ve zararı akıl İle tayin edip, birbirinden ayırmayı tavsiye eder. îmânı tahsil ve tesbit için nazar-ı aklîyi, kıyâs ve istidlali emreder. Allah'ın varlığını, birliğini, ilim kudret ve irade sahibi oldğunu ve her türlü noksandan münezzeh bulunduğunu, bizi, bu dünyaya bakarak, O'nun, ezelî ve her şeye kadir bir yaratıcısı olduğunu akıl yoluyla bulmaya sevkeder. Kur'an-ı Kerîm'de, nazar-ı aklî ve istidlal hakkında 500'e yakın âyet-i kerîme vardır,

Şer'î veya dînî yol, his ve tecrübe, akıl ve istidlal ile varılamı-yan, his ve aklın idrak sınırları dışında kalan Âhiret, ölümden sonra dirilmek, Ceza ve Sevâb, Cennet ve Cehennem gibi gaybî ve fizik ötesi hakikatları, vahiy vasıtasiyle, Enbivâ'nın doğru haberleri i] e öğretir.

Hülâsa dînî yol, insanı, yalnız nakil ve haber-i sâdıka bağlayan kuru bir taklid yolu olmayıp, bilâkis, bütün aklî ve beşerî meleke ve yeteneklerden faydalanmayı emreden, ilâhî vahiy ile insan aklını hatâdan koruyan, ruha inşirah ve kalbe itmi'nan veren bir hakikat yoludur.

Felsefî yol ise :

Akıl ve muhakemeye, fikir ve şahsî görüşe dayanan Filozofların yoludur. Bu yol noksandır, vardığı neticeden emin olunmayan bir yoldur. Çünkü :

1- Cemiyette ve tahsil kademelerinde görüldüğü veçhile, aklî kudretler farklı ve çeşitlidir. Bu ihtilâf fıtrîdir. Bu sebeple akıl yoluyla varılan neticeler de farklıdır. Çünkü her filozof, kendi aklına dayanarak hakikati arar. Vardığı netice de, kendi fikrine ve şahsî

görüşüne dayanır. O halde, felsefî yolla elde edilen hakikatlar şahsîdir. Zira filozofun şahsî kudretini taşır ve başlangıç noktası bizzat kendisidir. Böyle bir metodla varılan netice ise noksan olup, başka bir filozofun vardığı netice ile yıkılmağa mahkûmdur.

2- Felsefî nazariyeler dâima değişiklik ve hareket halindedir. Bu sebeple sistemler birbirini kovalar. Görüş ve nazariyeler dâima değişir ve hiçbir konuda son söz söylenemez. Kimin aklının daha üstün ve vardığı neticenin daha isabetli olduğu bilinemez. Çünkü hepsi insandır, hepsi yanılabilir ve hataya düşebilir. Bunun içindir ki, ilâhî hakikatlara varabilmek ve varılan neticeden emin olabilmek için Enbiyâ'nın irşadına, yâni dînî yola ihtiyaç vardır.

3 - Sonra akıl, ancak tecrübe ve müşâhade alemindeki hâdiseleri bilebilir. Bunun hâricinde kalan eşyanın aslını ve hakikatini bilemez. Hattâ akıl, mutlak kemâle sahip olmadığı için, insana en yakın olan «nefsin» hakikatim dahi bilemiyor. Ancak, onun bazı eserlerini ve vasıflarını biliyor. Onun; canlı, şuur ve idrak sahibi olduğunu söylüyor, o kadar... Hülâsa, filozoflar, nefsin hakikati hakkında büyük ihtilâfa düşmüşler ve çeşitli iddialarda, bulunmuşlardır. O halde felsefî yol, kâfi ve tatminkâr değildir.

4- Akıl; müşâhade ve tecrübe (gözlem ve deney) âleminde ve kendi sınırları içinde böyle hatalara düşer, birbirine zıd neticelere varırsa, bu saha dışında kalan gayıb âleminde, mebde, (başlangıç) ve meâd (son buluş) ile ilgili meselelerde, Âhiret ve İkinci Hayatın şekil ve keyfiyeti hususunda aklın âciz kalması ve bu hakikatları idrak edememesi Öncelikle ortaya çıkmaz mı? Bütün bu ilâhî hakikatlar, bunların hikmet ve keyfiyeti, ancak vahiy ile yani şer'î yolla öğrenilir. O halde felsefî yol nakıstır. Çünkü birçok dînî ve ilâhî gerçekleri ve gayb ile ilgili mes'eleleri idrakten âcizdir.

5- Filozoflar, kâinatın aslının (mebdeinin) ne olduğunda ihtilâfa düşmüşlerdir. Bazısı; bu mebde (bu asıl) sudur, bir kısmı; havadır, diğer bir kısmı; ateştir demişler, diğerleri de, kâinatın aslını madde, cevher-i fert, veya mutlak kuvvet gibi esaslara dayamaya çalışmışlardır. Evet «îlâhiyyûn» denilen bir kısım ilahiyat filozofları, kâinatın aslının Cenab-ı Hak olduğuna inanmışlarsa da, O'nu vasfetmekte hatâya düşmüşler,.hiçbir filozof kendi milletini dahi ir-şâd ederek, onları hidayet ve selâmete şevke muvaffak olamamıştır.

Netice olarak diyebiliriz ki::

a) Dînî yol, felsefî yoldan daha sağlam ve emindir, güven vericidir. Çünkü bu yol, felsefi ve ilmî yolların bütün metodlarından. faydalandığı gibi, felsefî ve ilmî yollarda bulunmayan ilâhî vahiyden de faydalanır. Yolunu mukaddes bir kuvvetle takviye ederek destekler.

b) Dînî yol daha geneldir. Büyük bir topluluk bu yolda yürür. Çünkü bu yol beşerî bir yol olmayıp, vahiyle teyid edilip doğrulanan ilâhî bir yoldur. Felsefî yol ise, felsefe ile meşgul olan küçük bir ihtisas gurubunun uyduğu bir yoldur.

c) Dînî yol, fert ve ^emiyet üzerinde daha müessirdir. Bildirdiği ilâhî hakikatlarla, fikri hidâyete, kalbi selâmete ulaştırır. Aklı da, kalbi de tatmin eder. Çünkü bütün dînî hakikatlar, birbirini doğ-rulayıp tasdik eden sâdık Peygamberlere dayanır. Felsefe ise, birbirini nakzeden, hatta kendinden öncekini çok defa yalanlayan ve onlarmkine zıd fikirleri savunan filozoflara dayanır. Zira Peygamberlerin kaynağı birdir. O da ilâhî vahiydir. Filozofların kaynağı. ise çeşitlidir. Kendi akılları, yâni beşerî, şahsî fikirleridir.[3]

Vı — Kelam İlminin Metodu

Metod : Zihnin herhangi bir hakikata ulaşmak için takip edeceği usuller, yâni yollardır.

Yukardaki açıklamalardan anlaşılacağı veçhile Ilm-i Kelâm, ilmî ve felsefî metodları benimsemiştir.

Kelâm llmi'nin Metodu : His ve tecrübe, akıl ve istidlal, haber ve vahiydir. Çünkü Kelâma, dînî akideleri isbat ederken, müsbet ilmin ve felsefenin tecrübe ve istidlal yoUarmdan da faydalanır. Bu inançları, ilmî ve felsefî metodları da nazarı dikkate alarak aklî ve naklî delillerle isbat eder. Zira Kelâmcılara göre, mahsûsâtta (his-splunan şeylerde) aslolan his, mâkûlâtta aslolan ise akıldır. Ancak aklı, vahiyle kontrol etmek, vardığı neticelerin doğru veya yanlış olduğunu vahiyle anlamak gerekir.

O halde Kelâm bilginleri, «Maddeciler» gibi yalnız duyuların getirdiği delillere, veya «Misâlciler» gibi yalnız aklî delillere itimâd etmezler. Akim yerine ilhamı koyan «îlhâmcılar» gibi de hareket etmezler. Çünkü Kelâmcılar, mahsûsâtta (hissedilen şeylerde) hisse (duygulara), mâkûlâtta akla, gaybiyyâtta vahye dayanır ve yalnız Enbiyâ'mn ilhamını kabul ederler.

Enbiyâ'dan başkasına, zühd ve takva yolu ile ilâhî keşf şeklinde vâkî olan ilhamın, yakın ifade etmesi hususu ihtilaflıdır. i tmâm-ı Gazali, îmâm-ı Kâzî ve Anûdî gibi büyük Kelâm bilgin-

leri, bu şekilde, keşif ve ilham yoluyla yakın ifade eden ilmiîih1 asıl olabileceğini kabul etmişlerse de :

İlhanı ı evhamdan ayıracak kudrete salıib olmayı ve Kitab île Sünnete muhalif olmamasını şart koşmuşlardır!

Kelâm bilginlerinin ekserisine göre ise ilham, ilhamın vâki olduğu kimseler için delil olabilirse de, başkaları için delil sayılacak bir ilim değildir. Bu sebeple ilham, ilmin sebeplerinden sayılmamıştır.

Kelâmcılar, «Nakilciler» gibi yalnız nakil ile de iktifa etmezler.

İzah ettiğimiz bu görüş ve metod, «Ehl-i Sünnet-i Âmme» adı verilen Kelâm bilginlerine aittir.

2- «Selefiyye» denilen ilk Tevhîd ulemâsı ise; nakle, yâni Kitabullâh'a ve Peygamberimizin sözlerine itimâd ederler. Bunlara göre; Kitab ve Sünnetle istidlal esasdır. Âyetler hiçbir suretle te'vil olunamaz. Çünkü sarih akıl, sahih nakle dâima muvafıktır.

Ehl-i Sünnet Ulemâsına göre ise; şahsî rey ile Âyet-i Kerîme te'vil olunamaz. Te'vile ancak zaruret zamanlarında müracaat edilebilir. Kitab ve Sünnete uymak, bunlara göre de, en mühim esasdır. Akıl ise, nakli açıklayan ve ilâhî hikmetleri kavrayan ikinci bir esas, ilâhî bir mevhibedir. [4]

[2] Bak ;İzmirli İsmail Hakkı, Yeni îîm-i Kelâm. S

Ali Arslan Aydın, İslam İnançları, (Tevhid Ve İlm-i Kelam), Gonca Yayınları: 123-124.

[3] Ali Arslan Aydın, İslam İnançları, (Tevhid Ve İlm-i Kelam), Gonca Yayınları: 125-128.

[4] Ali Arslan Aydın, İslam İnançları, (Tevhid Ve İlm-i Kelam), Gonca Yayınları:129-130.