86- GİRİŞ:

İslam hukukçuları şeri hükümleri, yani hukuki metinleri iki bölüme ayırmıştır:

a) Teklifi hükümler,

b) Vazi hükümler.

a- Teklifi hükümler; mükellefden bir fiilin yapılmasını veya yapılmamasını isteyen hükümlerdir⁶⁶. Yahut da fiilin yapılmasıyla yapılmaması arasında kişiyi muhayyer bırakan hükümlerdir. Bu hükümlere teklifi hükümler denmesinin sebebi, mükellefden zorunlu olarak bir fiilin yapılmasını istemesidir ki bunun örneği şui ayeti kerimedir:

(66) El-İhkam fi usul’il-Ahkam, C: 1, S: 181 ve devamı. El-Mustafa, Gazali, C: 1, S: 65 ve Usul’il-Fıkıh, Abdülvehab Halla, S: 74.

“Doğrusu Allah size, emanetleri ehlie evermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder.” (Nisa: 4/58)

Yahut mükelefden zorunlu olarak bir fiilin yapılmasının istenmesidir ki bunun örneğini şu ayeti celiledir:

“Allahın haram kıldığı canı -hak ile olması müstesna- öldürmeyiniz.” (İsra: 17/33)

“Zinaya yaklaşmayınız.” (İsra: 17/32)

Veyahut mükellefin bir fiili yapmak veya yapmamak konusunda mühayyer bırakılmasıdır. Şu kavli ilahi bunun örneğidir:

“İhramdan çıktığınız zaman avlanmayınız.” (Maide: 5/2)

“Kim de zülmedilerek öldürülürse onun velisi için biz bir hüküm koymuşuzdur.” (İsra: 17/33)

b- Vazi hüküm. Herhangi bir şeyi başka, bir şeye sebeb, yahut şart, yahut mani olarak koyan hükümdür. Bu hükme vazi denmesinin sebebi: aşağıdaki hususları gerekli kılmasındandır:

1- Bazı hükümler için sebebler vazetmek. Mesela yüce Allahın şu ayeti kerimesi bu kabildendir.

“Erkek hırsızla kadın hırsızın ellerini kesiniz.” (Maide: 5/38)

“Zina eden erkelke, zina eden kadından her birisine yüz değnek vurunuz.” (Nur: 24/2)

Birinci hükümde ayeti kerime, hırsızın elinin kesilmesi için hırsızlığa sebeb kılmıştır. ikinci ayeti kerimde ise zinayı değnek vurulması için bir sebeb kılmıştır.

2- Bazı hükümler için bazı şartlar vazetmek; Mesela yüce Allahın şu ayeti kerimesi bu kabildendir;

“Ona dört şahit getirmeli değilmiydiler? Şahitleri getirmezlerse işte onlar yalancıların ta kendileridir.” (Nur: 24/13. Bakınız, 135 nolu dipnot.)

Bu hüküm zina suçunun ispatı için dört şahidin şahadetini şart koşmaktadır. Allah Resulünün şu mubarek sözü de bu kabildendir: “Bir dinarın dörtte birinden aşağısında el kesmek yoktur.” Bu hüküm hırsızın elinin kesilmesi için çalınan şeyin değerinin bir dinarın çeyreğine veya daha fazlasına baliğ olmasını şart koşmaktadır.

3- Bazı hükümler için maniler vazetmek. Mesela peygamberin şu sözü bunun örneğidir: “Asıl meyvede el koparmak yoktur.” Bu hüküm mahsulün toplanmamasına elin kesilmesi için bir mani olarak koymaktadır. Ve yine Hz. Peygamberin şu mubarek hadisi bu nevidendir: “Katil için miras yoktur.” Bu hüküm varisden hasıl olan katil suçunun mirası önlediğini bildimektedir⁶⁷.

(67) El-İhkam fi usul’il-Ahkam, Ahmedi C: 1, S: 81 ve El-Mustafa, Gazali S: 93. Usul’ülfıkıh Abdulvehab Halaf, S: 74 ve...

Teklifi hükümle vaz’i hüküm arasındaki fark iki noktadadır:

a) Teklifi hükümle; bir fiilin yapılması veya yapılmaması istenir. Yahut da bir fiilin yapılmasıyla yapılmaması muhayyer bırakılır.

Vazi hükümde ise bir fiilin yapılması, yapılmaması veya muhayyer bırakılması istenmez değildir. Sadece kastolunan sebeblerin şartların ve engellerin beyanıdır.

Teklifi hüküm, her zaman için mükellefin gücü dahilinde olur. Mükellef onu yapabilmek veya yapamamak konusunda muktedirdir. Vaz’i hükümde ise emir mükellefin kudreti dahilinde de olabilir akside olabilir.

Bir konunun hem teklifi hem de vazi hükmü aynı anda taşması mümkündür. Bunun örneği yüce Allahın şu mubarek ayeti kerimesidir.

“Hırsız erkekle hırsız kadının ellerini kesiniz.” (Maide: 5/38)

Bu ayette teklifi hüküm, hırsızlıktan vazgeçme talebidir, vazi hükmü ise, hırsızın elini kesmek için hırsızlığın bir sebeb kılınmasıdır.

Suçla ilgili hükümlerde bizim için mühim olan mükellefin bir fiil yapmasını yahut yapmamasını emreden teklifi hükümdür. Muhayyer bırakan teklifi hükme gelince, onun yapılması veya yapılmaması takibat konusu olamaz. Tercihe şayah olan kavle göre, muhayyer bırakılan hükmü yapılması veya yapılmaması suç olarak kabul edilemez.

Ceza ile ilgili hükümlerde ise bizim ehemmiyet ifade eden vaz’i hükümdür. Bu hukum ister sebeb ifade etsin, ister şart, ister mani ifade etsin. Zira vaz’i hüküm cezayı, sebeblerinin, şartlarının ve engellerini açıklar.