İhramda Yasak Olan Herhangi Bir Şeyi Yapmanın Hükmü. 21

İhramda İken Bir Diğer İhrama Da Girmek. 34

HACC BAHSİ

(Hac. köle, deli ve çocuk olmayan ve vücudunda herhangi bir sakatlık veya hastalık bulunmayan kimseye -eğer hacca gidip dö-nünceye kadar yol masrafını ve çoluk çocuğunun oturacakları meskenden başka, yiyecek ve giyecek gibi zarurî ihtiyaçlarını karşılayacak kadar varlığı bulunur ve yol da emniyetli olursa- vaciptir.) Yani farzdır. Çünkü haccın farziyeti Kur'an-ı Kerim'in; -Beyt'e gidebilme gücüne sahip olan kimseler için Beyt'i ziyaret etmek Allah'ın gerekli kıldığı bir görevdir- ([1]) ayeti ile sabittir.

(Hacc kişiye, ömründe yalnız bir defa vaciptir.) Zira Peygamber Efendimiz CAleyhiVsalâtü ve's-selâm) :

- Hacc her yıl mı vardır, yoksa bir kez midir? diye sorulmuş. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) :

«Hayır, yalnız bir kezdir. Bir kezden fazlası isteğe bağlıdır» ([2]) bu-yurmuştur. Kaldı ki haccm vücubuna sebep Beytullah olduğuna ve Beytullah'm da bir tane bulunduğuna göre, vücubunun tekrarı için sebep yoktur.

Sonra -İmam Ebû Yûsuf'a göre- haccm vücubu fevridir. Yani vacip olduğu ilk yılda yerine getirilmesi gerekir. Aksi takdirde günah işlenmiş olur. îmam Ebû Hanife' den de bu görüşte olduğunu gösteren bir söz naklolunmuştur. îmam Muhammed ile îmam-ı Şafiî ise: «Fevri değildir. Çünkü bütün ömürde bir kere vacip olduğuna göre onun vakti bütün ömürdür. Kişi namazı, nasıl vaktinden istediği saatte kılabilir ve bundan dolayı günah işlemiş olmuyorsa, hacca da ömrünün istediği yılında gidebilir ve bundan ötürü günah işlemiş olmaz- demişlerdir, imam Ebû Yûsuf ise; -Haccın yılda belli bir zamanı bulunduğuna ve yılın her ayında hacca gidilemediğine göre, eğer vacip olduğu ilk yılda gidilmezse bir yıl beklemek gerekecektir. Bir yılda ise, ölüm nadir olmadığı için ihtiyatın gereği, vacip olur olmaz gitmektir. Namaz vakti ise öyle değildir. Zira namaz vakti kısa olduğu için onda ölüm nadirdir- demiştir. Haccın vücubu için deli ve çocuk olmamanın şartına gelince; Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) :

•Hangi köle âzatlanırsa, on defa bile hacca gitmiş olsa, İslâm'ın rüknü olan haccı bir daha yapması gerekir ve hangi çocuk ergenlik çağına girerse, on defa bile hacca gitmiş olsa, İslâm'ın rüknü olan Haccı bir daha yapması gerekir- ([3]) buyurmuştur. Kaldı ki hacc bir ibadettir. Köle ile çocuk ise ibadet ile mükellef değillerdir.

Haccın vücubu için, ayrıca hasta olmamak ve vücutta herhangi bir sakatlığın bulunmaması da şarttır. Çünkü hastalık veyahut vücutta bir sakatlığın bulunması halinde yolculuk yapmak ya büsbütün imkânsızdır, ya da zordur. Dinde ise zorluk yoktur. İmam Ebû Hanife'ye göre, iki gözden kör olan kimseye -beraberinde kendisine yardıma olacak bir kimsesi bulunsa bile- hacc vacip değildir. Diğer iki imâm ise: «Beraberinde kendisine yardım edecek bir kimse bulunursa vaciptir- demişlerdir, ki bu mesele namaz bahsinde de geçti. Kötürüm olan kimseye ise, eğer yardımcısı bulunursa, imam Ebû Hanife' den «Vaciptir. Çünkü kötürüm, yolda kendisine yardım edecek bîr kimse bulunduğu zaman binmek için araç bulan kimseye benzer», t m a m Muhammed' den ise: «Vacip değildir. Çünkü eğer yardımcısı onu sırtına almazsa kendisi yürüyemez. İki gözden kör olan kimse ise öyle değildir. Zira iki gözden kör olan,kimse, yolunu şaşırmış olan kimse gibi eğer ona kılavuzluk edilirse bizzat yürüyebilir» diye söyledikleri rivayet olunmaktadır. Haccın vücubu için, hac yolculuğunda gerekli olan azık ve binite sahip olmak da şarttır. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-sa-lâtü ve's-selâm)'e «Haccm farziyetini bildiren âyette geçen -Beyt'e gidebilme gücü-nden murat nedir?» diye sorulduğunda, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) «Azık ve binittir» diye cevap vermiştir. ([4]) Buna göre, eğer kişi ancak, kendisiyle bir başkasının sırayla binebilecekleri bir biniti kirahyabiliyorsa, kendisine hac vâcib değildir. Zira bu durumda olan kimseye yolculuğunun hepsinde azık ve bineğe sahiptir, denemez. Sonra, haccm farziyeti için varlığı şart olan azık ve binitin, kişinin hacca gidip gelinceye kadar çoluk çocuğunun -mesken, hizmetçi, yiyecek ve giyecek gibi- bütün zorunlu ihtiyaçlanndan fazla olması da şarttır. Zira hac şeriatın emrettiği bir ibadettir. Çoluk çocuğun nafakası ise kul hakkıdır Kul hakkı şeriatın emrinden önce gelir.

Mekke ve çevresinde oturan kimseler için binite sahip olmak şartı yoktur. Çünkü Mekke ve çevresinde oturanların hac me-nasikini yaya olarak yerine getirmelerinde fazla bir zorluk yoktur. Onlar için haccın menasikini yerine getirmek de nihayet cuma namazına gitmek gibidir.

Bunlardan başka, aynca yolun emniyetli olması da şarttır. Zira hacca gidebilmek yolun emniyetli olmasına bağlıdır. Ancak bu şart –kimisi-: «Vücubun şartıdır. Hatta eğer kişi, yol emniyetli olmadığı için hacca gitmemiş ise, öldükten sonra yerine bir başkasının gitmesini vasiyet etmek zorunda değildir» demiştir, ki îmam.

Ebû Hanif e' den rivayet olunan görüş bu yoldadır. Kimisi: «Vücubun değil, haca yerine getirmenin şartıdır. Zira Peygamber Efendimiz, (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), âyette geçen «güç-ü yalnız azık ve binitle açıklamıştır.» demiştir. ([5]) (Hacca gitmek istiyen kadının beraberinde ya kocasının, ya da kendisiyle evlenmesi caiz olmayan bir yakın akrabasının bulunması şarttır. Evi Mekke den üç günlük veya daha fazla mesafede olan kadın için bunlarsız hac yoluna çıkmaz caiz değildir.) İ m a m -1 Şafii: «Eğer beraberinde başka kadın arkadaşları bulunur ve bu kadınların hepsi güvenilir kimseler olursa, kadının eşliğinde kocası veya yakın akrabası bulunmazsa bile, caizdir. Çünkü beraberinde bunca emin kadınlar bulununca kendisi için herhangi bir tehlike mevcut değildir- demiştir. Biz ise; «Hiç bir kadın eğer beraberinde kendisiyle evlenmesi caiz olmayan bir yakm akrabası bulunmazsa hac yoluna çıkmasın- ([6]) hadisine dayanıyoruz. Kaldı ki beraberinde yakm akrabası bulunmayan kadın için -beraberinde başka kadınlar bulunsa bile- yine tehlike vardır. Hatta beraberinde başka kadınların bulunması tehlikeyi daha da arttırır. Nitekim bunun içindir ki, bir yabancı kadının yanında yalnız kalmak, beraberinde bir başka kadın bulunsa bile caiz değildir. Fakat eğer evi Mekke' den üç günlük mesafeden daha az olsa, o zaman beraberinde kocası veya yakm akrabası bulunmasa da caizdir.

(Eğer hacca gitmek istiyen kadının beraberinde yakm bir akrabası bulunursa, kocası onu hacca gitmekten alıkoyamaz.) î m a m -1 Şafii: «Alıkoyabilir. Çünkü kadın hacca gidip dönünceye kadar kendisi bekâr hayatını yaşamak zorunda kalmış olur» demiştir.

Biz diyoruz ki: Farz olan ibadetlerin ifası yolunda erkeğin hakkı söz konusu değildir. Hac da farz olan bir ibadettir. Hatta eğer kadına hac farz olmamış veyahut onun ikinci gidişi olursa, kocası onu yolundan alıkoyabilir. Ancak -demişlerdir ki- Eğer kadının beraberindeki yakın akrabası helâl, haram bilmiyen ve güvenilmez bir kimse olursa o zaman kocası onu gitmekten alıkoyabilir.

(Kadının yakın akrabası -Mecusilikten başka- hangi dinden olursa olsun kadın onunla birlikte hacc yoluna çıkabilir. Ancak eğer Mecusî olursa onunla birlikte çıkamaz.) Zira mecûsilikte yakın akrabalık evlenmeye mâni değildir. Eğer kadının yakın akrabası çocuk veya deli olursa -kadını koruyamadığı için- kadın onunla birlikte çıkamaz. Ergenlik çağına yaklaşıp da henüz ergenleşmemiş olan kız da, büyük kadınlar gibi eğer beraberinde bir yakın akrabası bulunmazsa hacca gidemez. Şu da bilinmelidir ki: kadının beraberinde yakm akrabasının bulunması şart olduğuna göre, yakın akrabasının yol masrafı kadına aittir. Ancak kadının yakın akrabası eğer bulunmazsa, kadına hacc vacip mi olmaz, yoksa vacip olur da edası mı gerekmez? diye ihtilâf etmişlerdir.

(İhrama girdikten sonra ergenlik çağma giren çocuk ile azatla-nan kölenin devam ettikleri hacc, farz olan haccuı yerini tutmaz.) Zira bunlar ihrama girerken hacc kendilerine farz olmadığı için başladıkları hacc nafile olup farza dönüşemez. (Fakat eğer çocuk daha Arafat'a gitmemişken ihramını yenileyip farz niyetini getirirse caizdir. Kölenin ise böyle de yapması caiz değildir.) Zira çocuk ibadete ehil olmadığı için, ihrama girmekle başlamış olduğu haccı yüklenmiş olmaz. Köle ise ibadete ehil olduğu için ihrama girmekle başladığı haccı yüklenmiş olur ve dolayısiyle onu bozamaz.[7]

Bir Fasıl

(Haccın inikatları, yani hacca giderken ihrama girmeden geçilmesi caiz olmayan semtler beş tane olup Medine tarafından gidenler için Zülhuleyfe, Irak tarafından gidenler için Zatuırk, Şam tarafından gidenler için Cuhfe, Necid tarafından gidenler için Karen ve Yemen tarafından gidenler için de Yelemlem denilen semtlerdir.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) mikat olarak bu yerleri belirtmiştir. ([8]) Bunun için hacca giden kimse, bu yerlerden hangisine varırsa, ihrama girmeden daha öteye geçemez". Fakat bu yerlere varmadan ihrama girmenin bir sakıncası yoktur. Evi bu raikatlann berisinde olan kimsenin, ister Hacc veya umre niyetiyle, ister başka maksatla olsun M e k k e' ye gitmek isterken, bu beş semtten birine vardığı zaman -biz Hanefilere göre- ihrama girmesi gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm); «Hiçbir kimse ihrama girmeden mikati geçemez- ([9]) buyurmuştur. Hem de ihrama girmenin bu kutsal olan yere saygı göstermek olduğuna göre, hacc veya umre niyetiyle veyahut başka maksatla M e k k e' ye gidenler arasında fark bulunmaması lâzım gelir. (Mikatlann Ötesinde oturan kimseler ise, Mekke'ye herhangi bir iş için gitmek istediklerinde ihrama girmeden gidebilirler.) Çünkü bunların Mekk e'ye gidip gelmeleri çok olduğu için eğer her bir gitmede ihrama girmekle mükellef tutulurlarsa zor olur. Bunun için bunlar da Mekke' nin içinde oturanlar gibi ihrama girmeden M e k k e ' ye girip çıkabilirler. Fakat Hacc veya umre niyetiyle M e k k e ' ye gitmek istedikleri zaman ihrama girmeleri gerekir. Çünkü M e k k e' ye her zaman Hacc veya umre niyetiyle gidilmediği için, bu maksatla giden kimselerin ihrama girmekle mükellef tutulmalarında zorluk yoktur. (Kişinin bu inikatlara varmadan da ihrama girmesi caizdir.) Zira Cenâb-ı Hak. -Başladığınız Hac ve umreyi tam olarak yapın» ([10]) buyurmuştur. Hac ve umrenin tam olarak yapılması da, Hz. Ali ile Abdullah Ibn-i M e s u d' un yorumlarına göre kişinin hac veya umreye giderken kapısı önünden ihrama girmesidir. Hatta mikata varmadan ihrama girmek, daha zor olduğu ve K â b e' ye karşı olan saygı onda daha fazla bulunduğu için daha sevaplıdır. Fakat î m a m Ebû Hanife' den : «Mikata varmadan ihrama girmenin daha sevaplı olması ancak, sakıncalı bir duruma girmiyeceğinden emin olan kimseler içindir» diye söylediği rivayet olunmuştur. (Mikatlann ötesinde oturanların mikatı, Harem denilen kutsal çevrenin sınırlan ile inikatlar arasında kalan yerlerdir.) Zira bunlar için kapıları önünden ihrama girmek caiz olduğuna göre, mikat-larla Harem'in sınırları arasında kalan her yer için inikattır. (Mekke'de olanlar için ise, hac mikatı Harem'in içi, umre mikatı da Harem'in dışıdır.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm). Ashabından kimisine Mekke' nin içinde hac ihramına girmelerini emrettiği halde, muhterem eşi H z . Â i ş e ' nin umre ihramına girmesi için kardeşine onu T e n ' i m' e götürmesini emretmişti. T e n' i m ise, Harem'in dışında olan bir semtin adîdir. Hem de haccın rükünlerinden biri A r a f a t' ta durmak olduğuna, Arafat'ın da Harem'in dışmda bulunduğuna göre, hac Harem'in dışında bulunduğuna göre, hac Harem'in içinden Harem'in dışına doğru bir yolculuk olur. Umre ise; Harem'in içinde eda edildiği için umre ihramına Harem'in dışındaki her yerde girilebilir.[11]

İhrama Girmek

(Kişi ihrama girmek istediği zaman önce yıkanır veyahut abdest alır. Fakat yıkanmak abdest almaktan daha iyidir.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) ihrama girmek isterken yıkanmıştır. ([12]) Ancak şu var ki bu yıkanmadan gaye temizlenmek olduğu için, aybaşı halindeki kadın da ihrama girerken -onun için gusül olmuyorsa da- yıkanmakla emr-olunmuştur. Bunun içindir ki abdest almak bu yıkanmanın yerine geçer. Nasıl ki cuma günü müstahap olan yıkanmadan da gaye temizlenmek olduğu içindir ki abdest almak onun da yerine geçer. Fakat temizlik yıkanma ile daha fazla hasıl olduğu ve Peygamber Efendimiz de yıkanmayı abdest almaya tercih ettiği için, yıkanmak abdest almaktan daha iyidir.

(İhrama girmek istiyen kimse yıkandıktan sonra -birini eteklik yapmak, diğerini de omuzlan üstüne atmak suretiyle- yeni veyahut yıkanmış olan iki bez parçasına bürünür.) Zira hem Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) ihrama girerken böyle yapmış, ([13]) hem de ihramda olan kimselere dikilmiş elbise yasak olduğu için böyle yapmaktan başka çare yoktur. Fakat yeni bez, temiz olma ihtimali daha kuvvetli olduğu için yıkanmış bezden daha iyidir.(İhrama girmek istiyen kimse, varsa güzel koku da sürer.) Zira rivayet olunmaktadır ki H z. A i ş e (Radiyallâhü anhâ) «Ben Peygamber Efendimize (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) ihrama gireceği sırada güzel kokular sürerdim- demiştir. ([14]) İmam Muhammed' den ise; «Eğer güzel kokunun maddesi, sürüldüğü yer üzerinde ihramdan sonra da kalıyorsa mekruhtur» diye rivayet olunmuştur, ki î m a m Mâlik ile îmam-ı Şafiî de bu görüştedirler. Zira eğer böyle olursa ihrama girdikten sonra sürülmüş gibi olur. İhramda olan kimseye ise -ileride geleceği üzere- güzel koku sürmek sakıncalıdır.

Biz diyoruz ki: Yasak olan, ihramda iken güzel koku sürmektir. Bu ise, ihrama girmezden önce sürülüp vücut üzerinden giderilmesi mümkün olmayan güzel kokunun devamıdır. Fakat ihrama girmezden önce giyilen dikili elbise -çıkanlabildiği için- öyle değildir. (İhrama girmek isteyen kimse bundan sonra iki rekât namaz kılar.) Zira C a b i r (Radıyallâhü anh) 'm rivayetine göre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) Zülhuleyfe'de ihrama girdikten sonra iki rekât namaz kılmıştır ive;

«Allah'ım, ben hacca gitmek İstiyorum. Bana kolaylık ver ve benden kabul buyur» ([15]) diye dua eder.) Çünkü haccm rükünleri ayn ayrı zamanlarda ve değişik yerlerde yapıldığı için bir hayli zorluğu vardır. Bunun için Cenâb-ı Allah'tan kolaylık dilenir. Namaz ise, hem zamanı az ve hem de eğer kişi hasta olmazsa kılınması kolay olduğu için namaza başlanırken böyle bir dua yoktur, (ve namaz bittikten sonra telbiyeye başlar.) Zira rivayete göre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) namaz kılar kılmaz telbiyeye başlamıştır. ([16]) Şayet namazdan sonra başlamayıp da bineğinin sırtında yola doğrulunca başlarsa yine caizdir. Fakat geçen rivayete binaen, namazı bitirir bitirmez başlamak daha iyidir.

(İhrama giren kimse eğer yalnız hac maksadı ile ihrama giriyorsa getirdiği telbiye ile hac niyetim getirmek zorunda olur.) Zira hac bir ibadettir. İbadetler ise ancak niyetle biribirinden ayrılmış olurlar.

(Telbiye: LEBBEYKALLAHUMME LEBBEYKE LA ŞERİKE LEKE, LEBBEYKE İNNELHAMDE VENNİ'METE LEKE VEIMÜLKE LA ŞE-EİKE LEKE Senin emrindeyim Allah'ım senin emrindeyim. Senin emrindeyim. Senin ortağın yoktur. Senin emrindeyim. Bütün hamd, nimet ve hükümranlık senindir diye zikretmektir.) Telbiye; İbrahim (Aleyhisselâm)'m -meşhur hikâyesinde geçtiği üzere- insanları K â b e' yi ziyarete olan çağırışına icabettirir. (Teİbiyede geçen bu kelimelerden bir tanesini bile eksik bırakmamak gerekir.) Zira bütün ravilerin ittifakı ile Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Seîlem)'den bu şekilde gelmiştir. (Şayet eksik bırakılmaz, fakat bir şeyler ilâve edilirse caizdir.) İ m a m -1 Şafii -Rebi'in kendisinden ettiği rivayete göre- telbiyeyi de ezana kıyas ederek : «Caiz değildir. Çünkü telbiye de ezan ve teşehhüt gibi me'sur bir şekilde varit olmuştur» demiştir. Biz diyoruz ki: Abdullah îbn-i Mesud, Abdullah İbn-i Ömer ve Ebû Hüreyre gibi Ashabın büyüklerinden birçok kimseler, ona birtakım şeyler katmışlardır. Kaldı ki telbiyeden maksat, Cenâb-ı Allah'ı yüceltip ona kulluk göstermek olduğuna göre ona başka şeyleri de katmanın sakıncalı olmaması lâzım gelir. (Kişi telbiyeye başlayınca ihrama girmiş olur.) Yani eğer hacca niyet getirerek telbiyeye başlarsa ihrama girmiş olur. Çünkü ibadetler ancak niyetle ifa edilebilirler. (Fakat telbiye getirilmeden hacca niyet edilse bile ihrama girilmiş olamaz.) Zira hac da namaz gibi birtakım rükünleri bulunan bir ibadettir. Namaza nasıl ancak tekbir ile giriliyorsa, hacca da ancak telbiye ile girilir. Ancak şu vardır ki: namaza girebilmek için tekbir almak şart ise de -Hanefi Fıkhı ulemâsı olan arkadaşlarımız arasında yaygın olan görüşe göre- hacca başlamak için telbiyede geçen kelimeleri bizzat kullanmak şart olmayıp Allah'ı yüceltmek kastı ile söylenen her zikir, hatta Arapça olmasa bile varit olan telbiyenin yerine geçer. İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed'e göre namaz ile hac arasında şu yönden fark vardır: Hac babı namaz babından daha geniş olduğu için namaza girmek için bir zikir yapmak şart ise de, hacca başlamak için -kurban olarak kesilecek develeri nişanlamak gibi- zikir olmayan bir şey de zikrin yerine geçer. Bunun için telbiye bir başka zikir veyahut Arapça yerine bir başka dil de olabilir.

(Cenâb-ı Hak (Azze ve Celle). «Hacda refes, füsuk ve cidal yoktur- ([17]) buyurduğu için, ihramda olan kimse bu üç şeyden bütün gücü ile sakınmalıdır.) Refes: kimisi; «Cinsel ilişkidir», kimisi: «kötü ve kaba lâflardır», kimisi de: «Kadınların yanında cinsel ilişki ile cinsel ilişkiye sürükleyici şeylerden söz etmektir» demiştir.

Füsuk î dinî yasakları çiğneyip korkusuz ve pervasızca günah işlemektir. Bu, her ne kadar her zaman haram ise de, ihramda her zamankinden daha haramdır. Cidal da: şunun bununla gerekli gereksiz tartışıp ağız kavgası yapmaktır. Kimisi de: «Haccın zamanı hakkında müşriklerle münakaşa etmektir- demiştir.

(İhramda olan kimse av avlayamaz.) Zira Cenâb-ı Hak: .«İhramda iken av öldürmeyin» ([18]) buyurmuştur.

(İhramda olan kimse ava işaret de edemez ve onu başkasına gösteremez.) Çünkü rivayet olunmaktadır ki: Ebû Katade (Radıyallâhü anh) bir yaban eşeğini avlamış, fakat kendisi ihramda değil idiyse de, beraberinde olan arkadaşları ihramda oldukları için Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) onlara:

"Siz işaret ettiniz mi? Siz gösterdiniz mi? Siz yardım ettiniz mi?» diye sormuş ve onlar: — Hayır, diye cevap verince: . «O zaman yiyin» ([19]) buyurmuştur. Hem de ava işaret etmek veyahut onu bir başkasına göstermek, onu bizzat avlamak değil de, avlanmasına yardım etmek olduğu için bizzat avlanmak hükmündedir.

(İhramda olan kimse gömlek, kilot,) sank ve papuç (da giyemez.) Ancak eğer terlik bulamazsa papuçu, boğazını kesip terlik durumuna getirdikten sonra giyebilir. Çünkü rivayete göre Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), ihramda olan kimseleri bunları giymekten nehyetmiş ve sonunda; «Papuç da giyemez. Ancak eğer terlik bulamayıp da papuçlan topuklann aşağısından keserse, o zaman giyebilir» ([20]) buyurmuştur.

Hişam'ın îmam Muhammed' den rivayetine göre bu hadiste geçen «topuk»tan murat, abdest âyetinde geçen, bacakların alt ucundaki çıkık kemikler olmayıp, çarık bağının bağlandığı semtteki ayak mafsalıdır.

(İhramda olan kimse yüzünü ve başını örtemez.) î m a m –1 Şafiî: -Erkek yüzünü örtebilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aley-hi's-salâtü ve's-selâm); «Erkeğin ihramda olması başından, kadının ihramda olması yüzünden bellidir» ([21]) buyurmuştur» demiştir. Bizim ise delilimiz, Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem)'in ihramda vefat eden bir arkadaşı hakkında; Başı ile yüzünü örtmeyin. Zira kıyamet günü kabirden, telbiye getirerek kaldırılacaktır» ([22]) diye buyurmasıdır. Kaldı ki kadın, yüzü açık olarak gezmesinin kötülüğe yol açtığı halde ihramda yüzünü açmak zorunda iken, erkeğin ihramda yüzünü açmak zorunda olması evleviyetle lâzım gelir. İmam-ı Şafiî' nin dayandığı hadis ise, kadının ihramda bile başını açmasının caiz olmadığım bildirmek için varit olmuştur.

(İhramda olan kimse güzel koku süremez.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) : «Haca ifa etmekte olan kimse, saçı sakalı biribirine karışık ve kerih koku veren kimsedir» ([23]) buyurmuştur.

(İhramda olan kimse) aynı hadise binaen (saçma, sakalına yağ süremez ve ne saçını, ne de vücudunun herhangi bir yerinde bulunan kılları tıraş edemez.) Zira Cenâb-ı Hak;

-Kurban yerine ulaşıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin» ([24]) buyurmuştur. (İhramda olan kimse sakalını da kesemez.) Çünkü kıllar kesme ile de hafiflediği için kesmek de tıraş etmek hükmündedir.

(İhramda olan kimse alaçehre, safran veya aspur ile boyanmış bir elbiseyi giyemez.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem-İhramda olan kimse safran veya alaçehrenin değdiği bir elbiseyi giyemez- ([25]) buyurmuştur. (Ancak eğer yıkanmış ise, rengi gitmemiş bile olsa giyebilir.) Çünkü giyilmesinin caiz olmaması rengi için değil, kokusu içindir. İmam-ı Şafii: -Aspurla boyanmış elbiseyi giymede sakınca yoktur. Çünkü aspur, rengi güzel ve fakat kokusuz bir bitkidir» demiştir. Biz diyoruz ki: Rengi gibi güzel bir kokusu da vardır.

(İhramda olan kimsenin hamama gidip yıkanmasında sakınca yoktur.) Çünkü H z . Ömer (Radıyallâhü anh) ihramda yıkanmıştır. ([26]) (İhramda olan kimsenin bir duvar veya tahtarevan ile gölgelenmesinde sakınca yoktur.) İmam Malik: -Çadır ve benzeri şeylerin altında gölgelenmesi -başım örter gibi olduğu için- mekruhtur» demiştir. Biz diyoruz ki: Hz. Osman (Radıyallâhü anh) ihramda iken ona çadır kurulmuştu. Sonra, başa değmedikten sonra, çadır ile bina arasında ne fark vardır. Hatta eğer perdeler yüze ve başa değmezs, Kabe'nin perdeleri arkasına girmek de- gölgelenmek olduğu için- mekruh değildir. (İhramda olan kimsenin, beline kemer bağlamasında salanca yoktur.) imam Malik: «Eğer bağladığı kemerde başkasının parasını taşıyorsa -buna mecbur olmadığı için- mekruhtur» demiştir. Biz diyoruz ki: Kemer dikilmiş elbise sayılmadiğı için, içindeki para ister sahibinin, ister başkasının olsun, ikisinin de sakıncası yoktur. (İhramda olan kimse ne başını, ne de sakalını hatmi ile yıkayamaz.) Çünkü hatmi güzel kokulu bir bitki olduğu gibi, baştaki haşereleri de öldüren bir temizleme aracıdır. (İhramda olan kimse, farz olan bir namazdan sonra, her yüksek olan bir yere çıkarken, her alçak olan bir yere inerken, her bir süvari kafilesine rastlarken ve her seher vaktinde telbiye getirir.) Zira Pygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) ashabı bu durumların hepsinde telbiye getirirlerdi. ([27]) Hacdaki telbiye de namazdaki tekbir gibi olup namazdaki tekbir nasıl durumdan duruma geçişlerde almıyorsa, telbiye de öyledir. (Telbiye ne kadar yüksek sesle getirilirse o kadar iyidir.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm); «Haccın en üstün ameli, yüksek sesle telbiye getirmek ve kan dökmektir- ([28]) buyurmuştur. (Kişi Mekke'ye girdiği zaman) ister gece, ister gündüz olsun (hiç durmadan Mescid-i Haram'a gider.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Mekke'ye girer girmez Mescid-i Haram'a gitmiştir. ([29]) Hem de M e k k e' ye gitmekten maksat Beytullah'ı ziyaret etmektir. Beytullah ise Mescid-i Haram' dadır. (Kişinin gözü BeytuIIah'a iliştiği zaman da tekbir getirir ve LA İLAHE İLLELLAH der.) Abdullah îhn-i Ömer (Radıyâllâhü anh) Beytullah ile karşılaştığı zaman BİSMİLLAHİ VALLA-HU EKBER derdi. ([30]) îmam Muhammed: «Birtakım basmakalıp dualara bağlı kalmak kalbin yumuşaklığını giderir- diye hiç bir yerde okunacak herhangi bir duayı tayin etmemiş, ancak: Peygamber Efendimizden (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) naklolunan duaları okumak teberrüken iyidir, demiştir.

(Kişi ondan sonra Hacer-ül Esved'e doğru yönelip tekbir alır ve LA İLAHE İLLELLAH der.l Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Mescid-i Haram'a girdiğinde Hacer-ül Esved' den başlayarak ona doğru ilerleyip tekbir ve tehlil getirmiştir. ([31]) (Kişi tekbir ve tehlil getirirken ellerini havaya kaldırır.) Çünkü- Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) namaz bahsinde de geçtiği üzere- «Eller ancak yedi yerde kaldırılır» ([32]) diye dururken : -Bu yerlerden biri Hacer-ül Esved'in karşısında dururkendir» demiştir. (Eğer kişi herhangi bir kimseyi incitmeden Hacer-ül Esved'I istilâm etmeye yani onu öpmeye veya elinin ayasını ona sürmeye olanak bulursa bunu yapmaya çalışır.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz [Sallallahü Aleyhi ve Sellem) iki dudağını Hacer-ül Esved'in üstüne koyarak onu öpmüş ve H z. Ömer'e: -Sen iri ve güçlü bir adamsın, güçsüz olan kimseleri İncitebilirsin. Bundan dolayı, halkın arasına girip taşa ulaşmak için onlarla sıkışma. Ancak eğer bir açıklık bulursan taşı öp veya ona elini sûr. Açıklık bulamazsan yüzünü ona ver ve tehlil tekbir getir- ([33]) buyurmuştur. Hem de Hacer-ül E s ve d' i öpmek veya ona el Sürmek sünnettir. Müslümanları incitmekten sakınmak ise vaciptir. (Şayet elinde bulunan) bir hurma dalı ve benzeri gibi (bir şeyi Hacer-ül Esved'e dokundurup da o şeyi öpmeye imkân bulursa, bu da iyidir,] Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sal-lallahü Aleyhi ve Sellem) devesinin sırtında ve elinde bulunan bastonunu Kabe'nin rükünlerine dokundurmak suretiyle tavaf yapmıştır. ([34]) Şayet bunu da yapamazsa, o zaman yüzünü H a c e r - ül Esved'e vererek tekbir tehlil getirmek, Allah'a hamdetmek ve Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Selleml'e salavat okumakla yetinir.

(Kişi bundan sonra İhramının bir ucunu sağ koltuğunun altından, bir ucunu da sol omuzunun üstünden geçirerek sağ yanma döner ve Kabe kapısının bulunduğu tarafa doğru ilerleyip Kabe'nin etrafında yedi tur yapar.) Çünkü rivayet olunduğuna göre Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Hacer-ül Esved' i öptükten sonra sağ yanına dönmüş ve Kabe kapısının bulunduğu tarafa doğru ilerleyip Kabe' nin etrafında yedi tur yapmıştu. ([35]) K â b e ' nin etrafında tur yaparken ihramın bir ucunu sağ koltuğun altından, bir ucunu da sol omuzun üstünden geçirmek sünnet olup Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem)'den naklolunmuştur. ([36])

(Kabe'nin etrafında tur yapılırken Hatıym'in dışından geçilir.) Hatıym: oluğun bulunduğu duvarla bitişiğinde ve yerden yüksekçe olan sekinin adıdır. H z . A i ş e ' nin rivayetine ([37]) göre, burası ibrahim (Aleyhisselâm) zamanında Kabe' nin içinde iken sonradan Kureyşliler tarafından yapılan, bir onarımda maîzemeleri yetmediği için Kabe' nin dışında bırakılmıştır. Bunun için ona hem «Hatıym» hem «Hicir» denilir. Çünkü Hatıym, koparmak mânâsında olan -HATM» mastarından müştaktır. Zira burası K â -b e ' den iken Kabe1 den koparılmıştır. Hicir de -HACR» mastarından gelmedir. Zira Hacr menetmek demektir. Burası da Kafa e ' den iken K â b e' den menedildiği için ona Hicir denilmiştir. Bunun için, Kabe" nin etrafında tur yapılırken bu sekinin dışından geçmek gerekir. Hatta eğer kişi bu seki ile K â b e' nin duvan arasında buiunan açıklıkta geçerse tavafı caiz olamaz. Bununla beraber namazda bu sekiyi kıble yapmak caiz değildir. Çünkü namazda Kabe' nin karşısında durmanın şart olduğu, Kur'-anı Kerim ile sabit iken K â b e ' den olduğu Haber-ı Vahit ile, yani "tek kişi hadisi ile öğrenilen bir şeyin karşısmda .durup namaz kılmak ihtiyata aykırıdır. Tavafta ise, ihtiyat onun dışından geçmektir.

(Tavafın İlk üç turunu koşarak yapmak sünnettir.) Bunun sebebi şudur: Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sell^m) ile Ashabı K â b e' yi tavafa başlarken uzaktan onları seyreden müşrikler birbirlerine :

•Görüyor musunuz, Y e s r i b' in ([38]) sıtması onlan ne kadar güçsüz yapmıştır- demişler ve bunu duyan Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), müşriklere gözdağı vermek için ashabına, ilk üç turu koşarak yapmalarını emir buyurmuştu. ([39]) Sonradan buna her ne kadar artık gerek kalmamış ise de, hüküm gerek Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) zamanında, gerek ondan sonra olduğu gibi devam etmiştir. (Geri kalan dört tur ise normal yürüyüşle yapılır.) Peygamber Efendimizin (Sallalia-hü Aleyhi ve Sellem) hac safahatını rivayet edenlerin hepsi bunda müttefiktirler. (İlk üç turdaki koşmak da Hatıym'dan Hatıym'a kadardır.) Peygamber Efendimizden (Sallallahü Aleyhi ve Selîem) bu şekilde rivayet olunmuştur. ([40]) (Şayet fazla kalabalıktan bazı yerlerde koşmaya imkân bulunmazsa, hemen orada durulur ve açıklık bulununca tekrar koşmaya devam edilir.) Çünkü koşmanın yerini tutacak'başka bir şey bulunmadığı için, turları sünnet olan şekli ile yapmak üzere durup beklemek gerekir Hacer-ül Esved'i öpmek veya el sürmek ise öyle değildir. Zira fazla kalabalıktan dolayı Hacer-üî Esved'i öpmek veya el sürmek mümkün olmadığı zaman, onun karşısında durmak onu öpmek veya ona el sürmek yerini tutar.

(Kişi Kabe'nin etrafında turları yaparken, Hacer-ül Esved'in yanından geçtikçe –yapabilirse- Hacer-ül Esved'i öpmesi veya ona el sürmesi sünnettir.) Çünkü Tavafın turları namazın rekâtları gibidirler. Namaz kılan kimse nasıl her bir rekâta yeni bir tekbir ile başlıyorsa, K â b e ' yi tavaf eden kimse de her bir tura, H a -cer-ül Esved'i öpmek veya ona el sürmekle taşlar. Şayet fazla kalabalıktan buna gücü yetmezse, o zaman -yukanda da geçtiği üzere- Hacer-ül Esved'in karşısında durup tehlü ve tekbir getirmekle yetinir.

(Kabe tavaf edilirken, Hacer-ül Esved'den başka-aynca Kabe'nin Yemen yönündeki köşesini de öpmek veya ona el sürmek) zahir olan rivayete göre (iyidir.) İmam Muhamme d ' den ise, sünnet olduğu ve H a c e r - ül E s v e d ile bu köşeden başka bir yere el sürmenin sünnet olmadığı rivayet olunmuştur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) yalnız H a-c e r- ül E s v e d ile bü köşeye el sürerdi. ([41])

(Kabe'yi tavaf eden kimse tavafını Hacer-ül Esved'i öpmek veya ona el sürmekle bitirir ve ondan sonra İbrahim (AleyhisselâmJ'ın makamına gidip iki rekât namaz kılar. Şayet orada yer' bulamazsa, Mescİd-i Haram'm imkân bulduğu herhangi bir yerinde kılar.) Bu iki rekât namaz biz Hanefüere göre vaciptir. İ m a m-ı Şafii ise : -Sünnettir Çünkü vücubunu gösteren herhangi bir de!ü yoktur- demisnr. Biz ise .Kabe'yi tavaf eden kimse, her yedi tur başına iki rekât namaz kılsın» ([42]) hadisine dayanıyoruz. Zira emir vücubu İfade eder.

(iki rekât namazdan sonra tekrar Hacer-ül Esved'e dönülüp öpülür veya ona el sürülür.l Çünkü rivayet olunmaktadır ki Peygam-ber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) iki rekât namaz kıldıktan sonra tekrar Hacer-ül Esved'e dönmüştü. ([43]) Kaide şudur ki: arkasında Saiy bulunan her tavaftan sonra H a c e r - ül Esved'e dönülür. Zira nasıl tavafa Hacer-ül Esved ile başlanıyorsa, Sa'ye de H a c e r-ül Esved ile başlanır. Arkasında saiy bulunmayan tavaf ise böyle değildir. (Buraya kadar söylediğimiz tavaf Tavafül-Kudum'dur.) Buna aynca Tavaf üttahiyy e de denilir. (Bu tavaf vacip değil, sünnettir.) i m a m Malik,-Kim ki Beyt'e

gelirse onu tavaf ile hediyelendirsin- ([44]) hadisine dayanarak bu tavafın vacip olduğunu söylemiştir.

Biz diyoruz ki: -Cenâb-ı Allah tavafı mutlak bir şekilde emir buyurmuş, yani «Beyt'i şu kadar kez tavaf edin- dememiştir. Mutlak emrin de tekrarı gerektirmediğine ve Tavafüzziyare'nin de icma ile vacip olduğuna göre bu tavafın vacip olmaması lâzım gelir. Kaldı ki imam Malik'in dayandığı hadis de bu tavafın vacip olmadığını ifade eder. Çünkü bu hadiste bu tavafa hediye denilmiştir. Hediye ise müstahaptır. (Mekke'de oturanlar için Tavafülkudum yoktur.) Çünkü Tava-fülkudum M e k k e ' ye geliş tavafı demektir. M e k k e' de oturanlar ise M e k k e' ye gelmiş olmuyorlar ki bu tavafı yapsınlar. (Bundan sonra kişi Safa tepesine çıkıp yüzünü Kabe'ye verir ve tekbir, tehlil ve salâvat getirdikten sonra ellerini havaya kaldırıp istediği duaları yapar.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Seîlem) Safa tepesine çıkmış ve Beyt'i görünce durup yüzünü ona vererek duaya başlamıştır. ([45]) Diğer dualarda olduğu gibi burada da duadan önce Allah'a hamd ve sena edilir ve Peygamber Efendimize (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) salâvat getirilir, ki Allah katmda kabulü için vesile olsun. Elleri havaya kaldırmak da zaten her duada sünnettir. ([46]) Safa tepesine de K â b e'nin görülebileceği kadar çıkılır. Zira tepeye çıkmaktan maksat Kabe'yi görüp yüzü ona vermektir. Sonra, kişi Safa tepesine çıkmak istediği zaman M e s c i d-i Haram' dan istediği kapıdan çıkabilir. Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Beni Mahzum kapısından çıkması ise -ki bu kapıya Babussafa da denilir- bu kapıdan çıkmak sünnet olduğu için değil, bu kapının Safa tepesine daha yakın olduğu içindi.

(Sonra kişi. Safa tepesinden inip normal bir yürüyüşle Merve tepesine doğru ilerler ve Batnülvadi denilen semte varınca iki yeşil nişan arasında koşarak yürür. Ondan sonra Merve tepesine varıncaya kadar tekrar normal bir yürüyüşle ilerleyip Merve tepesine çıkar ve Safa tepesinde yaptıklarının aynısını bu sefer Merve tepesinde yapar. Bunun hepsi bir tur olup Safa tepesinden başlayarak Merve tepesinde bitirmek suretiyle bunun gibi altı tur daha yapar.) Buna da Saiy denilir. Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Safa ile Merve tepeleri arasında bu şekilde yedi tur yapmıştır. Safa tepesinden başlamanın sebebi de; «Cenâb-ı Allah Safa ile Merve'nin hangisinden önce söz etmişse, siz de önce ondan başlayın» ([47]) hadisidir.

Sonra, Safa ile Merve tepeleri arasındaki bu sa'y vacip ise de, haccın rüknü değildir, t m a m -1 Ş â f i İ ise: -Sa'y yapın. Zira Cenâb-ı Allah size sa'yı farz kılmıştır- ([48]) hadisine dayanarak: «Rükündür» demiştir. Biz ise; Safa ile Merve Allah'ın nişanelerindendirler. Kim Beyt'i hacceder veya umre yaparsa, bu ikisini de tavaf etmesinde bir sakınca yoktur- ([49]) âyet-i Kerimesine dayanıyoruz. Zira bu ifadeden rükni-yet şöyle dursun, vücup bile anlaşılmaz. Bununla beraber biz yine ihtiyaten vücubuna kail olmuşuzdur. Hem de rükniyet ancak kesin delil ile sabit olur. Burada ise kesin delil yoktur. Zira 1 m a m-ı Şafii' nin dayandığı hadis sa'yın farzıyetinde nass değildir. Çünkü farz kılmak bazan müstahap kılmak mânâsında da kullanılır. Nitekim;

âyet-i kerimesinde -Birinize ölüm geldiği zaman, eğer mal bırakıyorsa, vasiyet etmek size farz kılındı- ([50]) diye buyurulduğu halde, ölmek üzere bulunan kimsenin vasiyet etmesi icma ile müstahaptır.

(Safa ile Merve arasında bu şekilde sa'y da yaptıktan sonra kişi ihramını çözmeden Mekke'de bekler.) Zira hacc niyetiyle ihrama girdiği için hac menasikini bitirmedikçe ihramını çözeni ev. (ve her arzu ettikçe Beyt'i tavaf eder.) Zira tavaf da namaz gibidir. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Selle «Beyt'i tavaf etmek de bir namazdır» ([51]) buyurmuştur. Nnmaz ise en güzel ibadettir, öyleyse tavaf da öyledir. Ancak bu tavaflardan sonra Safa ile Merve arasında saiy yoktur. Çünkü hacda saiy ancak bir kez vaciptir. Nafile olarak da saiy yapmak meşru değildir. Kişi bu tavafları yaparken her bir yedi turdan sonra iki rekât namaz kılar, ki bu namaza -yukarıda da geçtiği üzere- Tavafın iki rekât namazı denilir.

(Zilhicce ayının yedinci günü gelince imam bir hutbe vererek halka, Mina'ya gitmenin, oradan da Arafat dağına çıkıp arife günü Arafat'ta kalmanın ve ondan sonra tekrar Mina'ya dönüp Teşrik günlerini Mina'da geçirmenin gerektiğini anlatır.) Kısacası: Hacda üç hutbe vardır. î/si, bizim söylediğimiz bu hutbedir. 2.'si, Arefe günü Arafat dağında, 3.'sü de Zilhicce ayının onbirinci günü M i n a' da verilir. Buna göre hutbeler gün aşın olarak verilmiş olur. imam Züfer: «Hutbeler Zilhicce ayının sekizinci gününden itibaren üç gün üstüste verilir. Çünkü hacıların bir arada bulundukları günler bu günlerdir.- demiştir. Biz diyoruz ki: Z i I h i c -c e ayının sekizinci günü ile Kurban bayramının ilk günü herkes meşgul olduğu için hutbeyi dinlemeye pek vakit bulamaz. Hutbelerden gaye ise, halka gerekli bilgileri vermektir. Bunun için bizim dediğimiz günlerde hutbelerin verilmesi daha uygundur. (İhramda olan kimse (Zilhicce ayının sekizinci günü sabah namazım kıldıktan sonra Mina'ya gitmek üzere Mekke'den çıkar ve Arafe gününün sabah namazını kılıncaya kadar Mina'da kalır. Ondan sonra Arafat'a gider.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Zilhicce' nin sekizinci günü sabah namazını M ek ke'de kılmış ve Güneş doğunca M i n a ' ya doğru yola çıkarak öğle, ikindi, akşam, yatsı ve sabah namazlarını M i n a ' da kıldıktan sonra Arafat dağına çıkmıştır. ([52]) (Şayet kişi Arefe gecesini Mekke'de geçirir ve sabah namazını kıldıktan sonra Arafat'a gitmek üzere yola çıkıp Mî-na'dan geçerse yine de kâfi gelir.) Çünkü Zilhicce' nin sekizinci günü M i n a ' da yapılması gereken herhangi bir ibadet yoktur. Fakat bu kimse Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) yaptığı gibi yapmadığı için iyi bir iş yapmış olmuyor.

(Arafat'ta Güneş tepeden sağa doğru kaymağa başlayınca İmam, Arafat ve Müzdelife vukufları. Cemreleri taşlamak, kurban kesmek, tıraş olmak ve Tavafüzziyara gibi Haccm geri kalan menasikini halka bildirmek üzere hutbe verir ve ondan sonra öğle ile ikindi namazlarını birarada kıldırır. Bu hutbe de cuma hutbesi gibi iki tane olup aralarında hafif bir oturuş yapılır.) Peygamber Efendimiz (Sal-İallahü Aleyhi ve Sellem) böyle yapmıştır. ([53]) İmam Malik: •Hutbe namazdan sonra verilir. Çünkü bu hutbeden gaye öğüt ve nasihat olduğu için o da bayram hutbesi gibidir» demiştir. Bizim ise delilimiz. Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Seüem) bu hutbeyi namazdan önce vermiş olmasıdır. Kaldı ki bu hutbeden gaye haccm menasîki hakkında bilgi vermek olduğuna ve bu me-nasikten bir tanesinin de öğle, İkindi namazlarını bir arada kılmak olduğuna göre bu hutbenin namazdan önce olması daha uygundur.

Mezhebin zahirine göre -cuma hutbesinde olduğu gibi- bu hutbede de imam minbere çıkıp oturduktan sonra müezzin ezan okumaya başlar. İmam Ebü Yûsuf ise -bîr rivayete göre -imam minbere çıkmazdan bir rivayete göre de «Hutbeyi bitirdikten sonra ezan okunur» demiştir. Fakat doğrusu bizim dediğimiz gibidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), devesinin sırtına çıkıp doğrulduktan sonra müezzinler onun önünde ezan okumaya başlamışlardı. ([54]) Kamet ise, hutbe bittikten sonra getirilir. Çünkü, namaza başlama zamanı -cuma namazında olduğu gibi- hutbe bittikten sonradır. (öğle ile ikindi namazları öğle namazı vaktinde, bir arada ve bir ezan ile ve fakat her birine ayn ayrı kamet getirilerek kılınır.) Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) öğle ile ikindi namazlarını bir arada kıldığına dair rivayetler meşhurdur ve bunda ihtilâf yoktur. Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) iki namazı bir ezan ve fakat iki kamet ile kılması ise, C a -bir (Radıyallâhü anhl'ın; «Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) öğle ile ikindi namazlarını bir ezan ve iki kamet ile kıldı- mealindeki hadi-siyle sabittir. ([55]) Bunun manası şudur ki: öğle namazı için hem ezan okunur, hem kamet getirilir. İkindi namazı ise, vakti daha olmamışken kılındığı için -halk bilsin diye- ona yalnız kamet getirilir. (Ve iki namaz arasında sünnet kılınmaz.) Çünkü eğer aralarında sünnet kıhnsa, ikisinin bir arada kılınmasında mânâ kalmaz. Bunun için eğer aralarında sünnet kıhnsa, mekruh bir iş yapılmış olmakla beraber -zahir olan rivayete göre- o zaman ikindi namazı için de ayrı bir ezan okunur. îmam Muhammed ise: «Aralarında sünnet kıhnsa bile veya başka bir iş dahi yapılsa, ikindi namazı için ayrı bir ezan okunmaz» demiştir. (Şayet imam hutbe vermese de caizdir.) Çünkü bu hutbe farz değildir. îmam Ebû Hanife'ye göre (öğle namazını, bulunduğu yerde ve tek başına kılan kimse ikindi namazını ikindi namazı vaktinde kılar.) Diğer iki imam ise: «Tek başına da kılsa iki namazı bir arada kılar. Çünkü iki namazı bir arada kılmak, Arafat'ta istendiği zaman ve çokça dua etme imkanını bulabilmek içindir. Buna ise, cemaatle namaz kılan kimse kadar tek başına kılan kimse de muhtaçtır» demişlerdir. İmam Ebû H a n i f e : «Her namazı kendi vakti içinde kılmanın zorunluğu naslarla sabit olduğuna göre, herhangi bir namazı vaktinden önce kılmak, ancak şeriatın varid olduğu bir durumda caiz olabilir. Şeriat ise, sadece A r a f a t' ta imam ile birlikte öğle namazından sonra kılman ikindi namazı hakkında varid olmuştur. O da -iki imamın dediği gibi-istendiği zaman ve çokça- dua etmeye imkan bulmak için değildir. Zira bunun için iki namazı bir arada kılmak ile her namazı kendi vakti içinde kılmak arasında fark yoktur. Eğer ikindi namazı kılınmadan cemaat dağılırsa, her biri bir tarafa giden bunca insanların ikinci kez ikindi namazı için toplanmaları zor olur» demiştir. A r a f a t' da öğle ile ikindi namazlarını bir arada kılabilmek için, îmam Ebû Hanife'ye göre her iki namazın da cemaatle kılınması şarttır. îmam Züfer ise: «Yalnız ikindi namazının cemaatle kılınması kâfidir» demiştir. Hacc ihramında olma şartı da bu ihtilâfa göredir. İmam Ebü H a n i f e -yukanda da geçtiği üzere- i «Çünkü her hangi bir namazı vaktinden önce kılmak kıyasa aykırı olduğu için ancak Şe-riat'm varit olduğu bir durumda caiz olur. Bu durum da her iki namazın cemaatla kılınması ve kılan kimsenin hacc ihramında olması halidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) bu iki namazı hac ihramında ve cemaatla kıldırırken bir araya getirmiştir- demiştir.

ihramda olma şartı hakkında da îmam Ebû Hanife'-den iki rivayet gelmiştir. Bir rivayete göre îmam Ebû Hani-f e: «.Eğer kişi öğleden önce ihrama girmemiş ise iki namazı bir arada kılamaz», bir rivayete göre de: «Namaza başlamadan önce ihrama girmiş olması kâfidir» demiştir. (Namazdan sonra imam cemaatı ile birlikte Cebel-ürrahme yakınında yer tutmak İçin harekete geçer.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) öyle yapmıştır. ([56]) (Arafat'ın -Ürene düzlüğü dışında- her yerinde durulabilir.) Çünkü Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm); -Arafat'ın her semti durma yeridir. Ancak Ürene düzlüğünde durmayıp daha yukarı çıkın. Müzdelife'nin de her semti durma yeridir Ancak Vadi Muhassir'de durmayıp daha yukarı çıkın ([57]) buyurmuştur. (İmamın Arafat'ta yerde durması caiz ise de, bineğinin sırtında durursa daha iyidir.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) devesinin sırtında durmuştur. ([58])

(İmamın Arafat'ta durduğu sürece yüzünü kıbleye vermesi de iyi bir şeydir.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallaliahü Aleyhi ve Sellem A r a f a t' ta hep yüzü kıbleye

dönük olarak durmuş ve -Durulan yerlerin en iyisi kıbleye yönelik olarak durulan yerdir- ([59]) buyurmuştur.

(Arafat'ta imam gâh halka hacc menasiki hakkında bilgi verir, gâh halkın duyabileceği bir sesle dua eder.) Zira rivayete göre Peygamber Efendimiz (Sallaliahü Aleyhi ve Sellem) A r a f a t' ta, yiyecek istiyen aç ve yoksul olan bir kimsenin avuç açması gibi her iki elini açıp istediği duaları yapmıştı. ([60]) Peygamber Efendimiz (Sallaliahü Aleyhi ve Sellem)'den birtakım dualar rivayet olunuyorsa da kişi istediği duaları yapmakta serbesttir. Peygamber Efendimiz (Salİallahü Aleyhi ve Sellem)'den rivayet olunan duaları mufassal olarak -Uddet-ünnasik Fi İddet-İl Menasik- adlı kitabımızda toplamış bulunuyoruz. îstiyen oradan alabilir.

(Arafat'ta halk ne kadar imamın yakınında dursalar o kadar iyidir.) Zira -yukarıda da söylediğimiz gibi- imam gâh hacc menasiki hakkında bilgi verir, gâh yüksek sesle dua eder. Onun yakınında olanlar daha iyi sesini işitirler. (Aynca imamın arkasında durmak da iyi bir şeydir.) Çünkü ima-mın yüzü kıbleye dönük olduğu için onun arkasında duran kimselerin de yüzleri kıbleye dönük olur. Ancak bizim bu dediklerimizin hepsi, A r a f a t' ta durmanın en iyi olan şekli hakkındadır. Yoksa, Araf a t'm neresinde durulsa -yukarıda da geçtiği üzere- caizdir. (Arafat'a çıkmazdan Önce yıkanmak ve Arafat'da da güç yettiği kadar dua etmek müstahaptır.) Bu yıkanma -gusül bahsinde geçtiği üzere- mendup olup vacip değildir. Hatta eğer kişi yıkanmayıp yalnız abdest de alsa- cuma, bayram ve ihrama girme gusüllerin-de olduğu gibi- yıkanmanın yerini tutmuş olur. Dua edip durmak da keza vacip değil, müstahaptır. Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallaliahü Aleyhi ve Sellem) A r a f a t' ta hep ümmeti için dua edip durmuş, tâ ki ümmetinin -kul hakları dışında- her çeşit günahlarının bağışlandığı müjdesi kendisine verilmiştir. ([61]) (Arafat'ta telbiye devamlı getirilmeyip zaman zaman kesilir.) İmam Mâlik: -Kişi Arafat'a çıkar çıkmaz telbiyeyi keser. Zira telbiye -Senin emrindeyim» demek olup dil ile icabettir. Dil ile icabet ise, haccın rükünlerine başlamazdan önce olup hac-cın rükünlerine başlandıktan sonra ona gerek kalmaz» demiştir.

Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem)'in Akabe Cemresi'nin yanma varıncaya kadar telbiyeye devam ettiği ([62]) gibi, hacdaki telbiye namazın tekbirleri hükmünde olduğu için, kişinin ihramda olduğu sürece telbiye getirmesi gerekir.

(Arafat'ta arefe günü güneş battıktan sonra imam ile beraberinde olan halk Arafat'tan hareket eder ve ağır ağır inip tâ ki Müz-delife'ye varırlar.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallaliahü Aleyhi ve Sellem) A r a f a t' dan güneş battıktan sonra hareket etmiştir. ([63]) Hem de Arafat" dan güneş battıktan sonra hareket etmekle müşriklerin adetine muhalefet edilmiş olur. Şayet kişi kalabalık içinde sıkışmaktan korkup İmamdan Önce hareket eder ve fakat Arafat'ın -sınırlarını geçmezse - Arafat' dan ha reket etmiş sayılmadığı için- caizdir. Bununla beraber -bir rüknü vakti gelmeden edaya başlamış olmasın diye- imamdan önce hareket etmemesi daha evladır. Güneş batıp imamın hareketinden sonra bir miktar durup sonra hareket etmekte ise bir sakınca yoktur. Zira rivayet olunmaktadır ki halk hareket ettikten sonra H z . A i -ş e bir içecek isteyip orucunu açtıktan sonra hareket etmiştir. (Müzdelife'ye varıldıktan sonra tepesinde ateş yakılan ve Ku-zah denilen dağın eteğinde durmak müstahapbr.) Zira rivayete göre hem Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), hem H z. Ömer bu dağın eteğinde durmuşlardır. ([64]) Burada da. -Arafat'ta olduğu gibi- imamın arkasında durmak müstahaptır.

(İmam burada da akşam ile yatsı namazlarını bir arada, bjr ezan ve bir kamet ile kıldırır.)

îmam Züfer: «Arafat'ta olduğu gibi burada da iki namaz bir ezan ve fakat iki kamet ile kılınır- demiştir.

Biz diyoruz ki C a b i r (Radıyallâhü anh)'ın rivayetine göre Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) M ü z d e 1 i-f e' de akşam ile yatsı namazlarını bir ezan ve bir kamet ile kıl-dırmıştır. ([65]) Kaldı ki burada yatsı namazı vaktinde kılındığı için ona aynca kamet getirmeye gerek yoktur. A r a f a t' da ise ikindi "namazı öğle namazı vaktinde kılındığı için ona aynca kamet getirilir ki cemaat haberdar olsun.

(Bir arada kılınan bu akşam ile yatsı namazları arasında sünnet kılınmaz.) Çünkü eğer aralarında sünnet kılmsa bir arada kılınmış olmazlar. Şayet kişi akşam namazından sonra sünnet kıldıktan veyahut bir başka iş yaptıktan sonra yatsı namazını kılmak isterse -iki namazı biribirinden ayırmış olduğu için- yatsı namazına da aynca kamet getirir. Hattâ yalnız kamet değil -Araf a t'da bir arada kılınan öğle ile ikindi namazları arasında sünnet kılındığı zaman nasıl ikindi namazı için de aynca ezan okunuyorsa- burada da yatsı namazı için de ayrı bir ezan okumak gerekirdi. Fakat Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem)'den M ü z-d e 1 i f e ' de akşam namazım kıldıktan sonra yemek yediği ve ondan sonra yatsı namazını yalnız kamet getirilerek kıldırdığı rivayet olunduğu için biz yalnız kamet ile yetindik. Sonra imam Ebû Hanife'ye göre bu iki namazı bir arada kılabilmek için -Arafat'ta bir arada kılınan öğle ve ikindi namazında olduğu gibi-cemaatla kılınmalan şart değildir. Çünkü bu iki namazı bir arada kılmada herhangi bir namazı vaktinden önce kılmak gibi kıyasa aykırı bir hareket yoktur. Arafat'ta öğle ile ikindi namazlan bir arada kılındıklan zaman ise, ikindi namazı vaktinden önce kılınmış olur.

(İmam Ebû Hanife ile îmam Muhammed'e göre akşam namazını yolda, yani Müzdelife'ye varmadan kılmak caiz değildir ve şayet kılınsa, fecir sökmedîkçe bir daha kılmak gerekir.) İmam Ebû Yûsuf ise: «Caizdir. Fakat iyi bir şey yapmış olmaz» demiştir. Aynı ihtilâf, kişinin Arafat' dan hareket etmezden önce akşam namazını kılması halinde de caridir. îmam Ebü Yûsuf: «Akşam namazı vaktinde kılınmış olduğu için sahihtir ve dolayısiyle bir daha kılınması gerekmez. Ancak sünnete aykın hareket ettiği için iyi bir iş yapmış olmuyor-demiştir.

imam Ebû Hanife ile İmam Muhammed de, Peygamber Efendimiz (Salîallahü Aleyhi ve Sellem} 'in Müzde-

1 i f e yolunda Üsame'ye -Namaza daha vardır» diye buyurduğuna dair rivayete dayanmışlardır. ([66]) Zira bu ifade ile akşam namazını yatsı vaktine ertelemenin vacip olduğuna işaret buyurulmuştur ki, iki namazı M ü z d e 1 i f .e' de bir arada kılmaya imkân bulunsun. Bunun içindir ki fecir sökmedikçe bir daha kılınması gerekir ve fecir sökünce de -iki namazı aynı vakitte artık kılmaya imkân kalmadığı için- bir daha kılmanın vü-cubu sakıt olur.(Müzdelife'de imam, sabah namazım fecir söker sökmez ve ortalık daha karanlıkken kıldırır.) Zira Abdullah îbn-i M e -s u d (Radıyallâhü anh)'ın rivayetine göre Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Müzdelife'de sabah namazını karanlıkta kıldırmıştır. ([67]) Hem de M ü z d e 1 i f e' de sabah namazını erken kılmak, kişiye bol bol dua etmek için vakit bırakmış olur. Nasıl ki A r a f a t' da ikindi namazını öğle namazı vaktinde kılmak da bunun içindir.

(Sabah namazından sonra imam ile cemaat, ortalık aydınlanın-caya kadar Mözdelife'den aynlmayıp dua ederler.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) M ü z d e 1 i f e' de sabah namazından sonra yerinden aynlmayıp ortalık aydınlanıncaya kadar dua etmiştir. ([68]) Hattâ Ibn-i Abbâs'm rivayetine göre Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) M ü z -d e 1 i f e ' de, yaptığı duanın kabul olunduğu ve ümmetinin -kul hakkı da dahil- bütün günahlarının bağışlandığı müjdesini de almıştır. ([69])

Sabah namazından sonra ortalık aydinlanıncaya kadar M ü z -d e 1 i f e ' de kaimak -biz Hanefilere göre-haccm bir rüknü olmayıp ancak vaciptir ve eğer kişi mazeretsiz olarak kalmaca ona kurban lazım yeiır. I m a m -1 Ş a f i İ ise; -Arafat'tan indiğinizde Allah'ı Meş'ar-ı Haram denilen Müzdolife'de zikredin- ([70]) uyuti kerimesine dayanarak rükün uldugunu söylemiştir. ([71]) Zira böyle bir emirle rükniyet sabit olur.

Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Saliallahü Aleyhi ve Sellem) beraberinde bulunan ailelerinden yorgun ve zaif olanları daha ortalık karanlıkken M i n a ' ya göndermişti. ([72]) Eğer ortalık aydmlanmcaya kadar M üzdelife'de kalmak rükün olsaydı ortalık daha karanlıkken Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) onları göndermezdi. Âyette emredilen şey de zikirdir. Zikir ise icnin ile sünnettir. Ancak buna göre. ortalık aydın-lanıncaya kadar M ü z d e 1 ı f e " de kalmanın vacip de olmaması gerekirdi Fakni biz vnr uhurnı-

"Kim ki bizim bu namazımızda hazır bulunur ve buradan gidinceye kadar bizimle beraber bulunursa, eğer daha önce de Arafat'ta gece veya gündüz durmuşsa haccı tamamlanmış olur- ([73]) hadisinden çıkarıyoruz. Zira bu ifadeden vücup anlaşılır. Ancak eğer kişi güçsüz, kadın veya hasta olduğu için kalabalığa tahammül edemiyorsa -yukarıda geçen hadise binaen- hakkında vücup sakıt olur. (Yukarıda geçen hadise binaen Müzdelife'nin -Vadi Muhassir dışında- her yerinde durulabilir.)

(İmam, cemaatı ile birlikte güneş doğduktan sonra Mina'ya gitmek üzere Müzdelife'den hareket eder.) K u d û r i' nin bazı nüshalarında bu şekilde geçiyorsa da yanlış olup doğrusu -ortalık aydınlanınca M ü z d e 1 i f e ' den hareket eder- şeklindedir. Zira Peygamber Efendimiz (Sailallahü Aleyhi ve Seİlem) güneş doğmadan M ü z d e 1 i f e ' den hareket etmiştir. ([74])

(Kişi Mina'ya vardıktan sonra Akabe Cemresinden başlayarak vadinin ortasındaki düzlükten, parmak uçları ile atılan çakılların büyüklüğünde yedi tane çakıl oraya atar.} Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) M i n a ' ya varınca Akabe Cemresinin taşlarını atmadan vadinin ortasındaki du/Jukun yukarı çıkmamış ve; Parmak uçları ile alılan küçük çakılları atın. birbirinizi incitmeyin- ([75]) buyurmuştur. Şayet kişi daha buyuk çakılları atarsa yine caizdir. Çünkü atılan taşlar büyük de olsa onunla (atmak demek olan) remiy hâsıl olur. Ancak herhangi bir kimseye değdiği takdirde onu incitmemesi için büyük taşlan atmak iyi değildir.

(Şayet kişi Cemre'ye yukarı taraftan atarsa yine caizdir.) Zira Akabe Cemresi' nin her tarafı ibadet yeridir. Fakat yukarıda geçen hadise binaen aşağıdaki düzlükten atmak daha evlâdır.

(Her bir çakıl atılırken tekbir getirilir.) Abdullah İbn-i Mesud ile Abdullah İbn-i Ömer' den bu şekilde rivayet olunmuştur. ([76]) (Şayet tekbir yerine teşbih edilirse yine caizdir.) Çünkü teşbih ile de zikir hâsıl olur. Taşlan atarken ise zikretmek gerekir.

(Taşlar atıldıktan sonra Akabe Cemresi'nin yanında durulmaz.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Akabe Cemresi yanında durmamıştır. ([77]) (Taşlar atılmaya başlarken telbiye kesilir.) Zira gerek Abdullah îbn-i Mesud ve gerek Cabir (Radıyallâhü anh) '-dan gelen rivayetlere göre Peygamber Efendimiz {Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Akabe Cemresi1 ne taşları atmaya başlarken telbiyeyi kesmiştir.

Cemrelere taş atmanın keyfiyeti şöyledir : Çakıl sağ elin baş parmağının iç tarafı üstüne bırakılıp şehadet parmağının yardımı ile cemreye doğru fırlatılır.

Hasan tbn-i Ziyad'm imam Ebü Hanife'-den rivayetine göre, cemreleri taşlayan kimse ile taşların düştüğü yerin arasındaki mesafenin beş arşından aşağı olmaması gerekir. Zira bundan daha az olan mesafeden atmak, atmak değil, yere düşürmektir. Bununla beraber şayet kişi daha az bir mesafeden atarsa yine olur. Çünkü bu da -hiç değilse- ayakların önüne atmaktır. Fakat sünnete uymadığı için iyi sayılmaz. Fakat eğer çakıl yavaş olarak yere bırakılırsa caiz değildir. Zira yavaş olarak yere bırakmaya, atmak denilmez. Eğer atılan çakıl cemrenin içine düşmeyip yakınına düşerse, yine olur. Çünkü atılan çakılların hepsini cemrenin içine düşürmek çoğu kez mümkün olamaz. Fakat eğer uzak bir yere düşerse caiz değildir. Zira bu ibadetin yeri ancak cemrenin bulunduğu sahadır Eğer kişi her yedi çakılı bir defada atarsa bir atış sayılır. Çünkü çakılları ayrı ayrı atmanın gerektiği nassan bildirilmiştir.

Kişi atmak istediği çakılları istediği yerden toplayabilir. Ancak cemrenin içinden veya yanından toplamak, daha önce atılmış olan çakılları geri almak olduğu için mekruhtur ve hakkında varit olan hadisten böyle anlaşıldığı için uğursuz sayılır. ([78]) Bununla beraber şayet kişi çakılları cemrenin içinden veya yanından toplayıp atarsa -atmak hasıl olduğu için- caizdir. Sonra atmak istenen şeyin çakıl olması da şart değildir. Toprak cinsinden olan her şey caizdir. Çünkü gaye atmaktır. Atmak ise çakılla olduğu gibi toprakla da olur. Fakat altın ile gümüş olamaz. Çünkü altın ile gümüşleri atmak, atmak değil, serpmektir, t m a m -1 Şafii: «Taştan başkası olamaz- demiştir. (Kişi Akabe Cemresinin taşlarını attıktan sonra, isterse kurban keser ve ondan sonra saçını ya tıraş eder veyahut ondan makasla aldırır.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm);

-Bu gün ilk ibadetimiz cemreyi taşlamak, ondan sonra kurban kesmek, ondan da sonra tıraş olmaktır- ([79]) buyurmuştur. Hem de tıraş olmakla ihramdan çıkılmış olur. Kurban kesmek de öyledir. Nitekim hac niyetiyle ihrama girip de hac yolundan alıkonan kimse kurban vermekle ihramdan çıkmış olur. Bunun İçin, cemreyi taşlamak, kurban kesmekle tıraş olmaktan öncedir. Sonra ihramda iken tıraş olmak yasak olduğu için kurban kesmek de' tıraş olmaktan öncedir. Metinde -eğer isterse kurban keser» diye kurban kesmenin isteğe bağlanması: çünkü İfrad Haccını yapan kimseye kurban kesmek sünnettir. Bizim de konuşmamız ifrad haccı hakkındadır.

(Saçı tamamiyle tıraş etmek makasla aldırmaktan daha iyidir.) Zira Peygamber Rfundimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm);-Allah tıraş olanlara rahmet eylesin» ([80]) hadisinde tıraş olanlara açıkça dua buyurmuştur. Hem de gaye temizlik olduğuna göre, uzun süren haccın günleri içinde kirlenip bitlenen saçları kökünden kazımak, makasla aldırmaktan iyidir. Nasıl ki yıkanmakla temizlik daha fazla hasıl olduğu için, abdest almak onun yerine geçiyorsa da, yıkanmak abdest almaktan evlâdır.

Sonra abdest almada başın dörtte birini meshetmek nasıl kâfi geliyorsa, hacda da başın dörtte birini tıraş etmek kâfi gelir. Bununla beraber Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) sünnetine ([81]) uymak için başm tamamını tıraş etmek daha evlâdır. Saçı makasla aldırmak da, üstten parmak uçları kadar aldırmaktır.

(Saçını tıraş eden veya makasla aldıran kimse ihramdan çıkmış sayıldığı için -kadınlara yaklaşmaktan başka-ihramda yasak olan her şey ona helâl olur.) İmam Mâlik: -Ona güzel koku sürmek de helal olmaz. Çünkü güzel koku sürmek de cinsel ilişkiye sürükleyen bir şeydir- demiştir. Bizim delilimiz, tıraş olan bir kimse hakkında Peygamber Efendimizin (Sallallahii Aleyhi ve Sellem) îrad buyurduğu; -Kadınlardan başka bir şey ona helâl oldu» ([82]) hadisidir. Zira böyle bir hadis dururken kıyas yapılamaz.

Biz Hanefilere göre, tıraş olmakla tenasül uzvu dışında da cinsel ilişki helâl olmaz. Zira bu ilişki ile de cinsel arzu yerine gelmiş olur. Bunun için bu ilişki de ancak, tam olarak ihramdan çıktıktan sonra helâl olur.

İmam-ı Şafii ise, tıraş olmakla tenasül uzvu dışında cinsel ilişkide bulunmanın helâl olduğu görüşündedir.

(Biz Hanefilere göre cemreyi taşlamakla ihramdan çıkılmış olmaz.) îmam-ı Şafii: -Cemreyi taşlamak da tıraş olmak gibi bayramın birinci gününde olduğu için tıraş olmak gibi, onunla da ihramdan çıkılması gerekir* demiştir. Biz diyoruz ki: Cemreyi taşlamakla tıraş olmak arasında fark vardır. Çünkü ihramda olan kimse için tıraş olmak yasaktır. Cemreyi taşlamak ise yasak değildir. (Bayramın birinci günü Mina'da tıraş olduktan sonra ya aynı gün, ya ertesi veya daha sonraki gün Mekke'ye inilip Ziyaret Tavafı yapılır.) Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sal-lallahü Aleyhi ve Selîem) M i n a ' da tıraş olduktan sonra Mekke'ye inip B e y t' i tavaf etmiş ve tekrar dönüp öğle namazını M i n a ' da kılmıştır. ([83]) Ziyaret Tavafı ancak kurban bayramı günlerinde yapılabilir. Zira Cenâb-ı Hak; -Allah'ın onlara nzık olarak verdiği hayvanları belli günlerde kurban ederken onun adını ansınlar...- buyurduktan ionra;

«Sonra tıraş olup. tırnaklarını kesip temizlensinler, adaklarını yerine getirsinler ve Kabe'yi tavaf etsinler- ([84]) buyurarak tavafı kurban kesmenin üzerine atfetmiştir. Bundan ise ikisinin aynı günlerde olduğu anlaşılır. Ziyaret Tavafının vakti, kurban bayramının ilk günü tanyerinin ağarması i!e başlar. Zira tanyeri ağarmadıkça daha gece olduğu için, daha A r a f a t' da durma vakti bitmiş olmuyor. Ziyaret Tavafı'nm vakti ise, A r af a t'da durma vakti bittikten sonra başlar. Ziyaret Tavafı için en sevaplı oîan vakit -kurban kesmede olduğu - kurban bayramının ilk günüdür. Hadiste de; . -Kurban bayramı günlerinin en üstünü birinci gündür- ([85]) buyurulmuştur.

(Eğer kişi daha önce yapmış olduğu Kudüm Tavafından sonra Safa ile Merve arasında saiy yapmış ise Ziyaret Tavafından ne koşar ve ne de tavaftan sonra Safa ile Merve arasında saiy yapar. Daha önce saiy yapmayan kimse ise, bu tavafta hem koşar ve hem de tavaftan sonra saiy yapar.) Zira bir defadan fazla saiy yapmak meşru değildir. Koşmak da ancak kendisinden sonra saîy yapıian tavafta meşrudur. (Bu tavaftan da sonra iki rekât namaz kılınır.) Zira -yukarıda açıkladığımız üzere- her tavaf iki rekât namaz ile bitirilir.

(Bu tavaftan sonra kişiye kadınlara yaklaşmak da helâl olur.)

Bu tavaf haccın rükünlerindendir. Zira metni yukarıda geçen «ve Kabe'yi tavaf etsinler* âyetinde edilmesi emredilen tavaf budur. Bu tavafa ayrıca «İfada Tavafı- yani Arafat' dan dağılma tavafı ve -Bayram günü tavafı» da denilir.

Yukarıda da açıkladığımız üzere bu tavafın vakti bayram günleri olduğu için (bu tavafı bayram günlerinden sonraya bırakmak mekruhtur. Şayet kişi onu bayramdan sonraya bırakırsa, İmam Ebû Hanife'ye göre) Cinayetler bahsinde geleceği üzere (ona kurban lâzım gelir.) (Bu tavaftan sonra tekrar Mina'ya dönülür.) Zira -yukarıda da geçtiği üzere- Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) bu tavafı yaptıktan sonra tekrar M i n a' ya dönmüştür. Hem de Haccın menasikinden olan cemrelere taş atmalar daha tamamlanmadığı içih tekrar M i n a' ya dönmek gerekir. Çünkü cemreler M i n a' dadırlar. (Kurban bayramının ikinci günü öğle vakti olunca cemreler taşlanmaya başlanır. Önce Mescid-ül'Hayfın yanındaki Cemreye yedi çakıl -her atışta tekbir getirilerek- atılır ve çakıllar bittikten sonra cemrenin yanında bir miktar durulur. Ondan sonra aynı yerdeki diğer cemre aynı ekilde taşlanıp sonunda cemrenin yanında keza bir miktar durulur ve ondan sonra bu sefer Akabe Cemresi aynı şekilde taşlanır ve fakat taşlar bittikten sonra bu cemrenin yanında durulmaz.) C a b i r (Radıyallâhü anh) Peygamber Efendimi? {Sallallahü Aleyhi ve SellemJ'in nüsükleri bu şekilde ifa ettiğini nakletmiştir.

Birinci ve ikinci cemrenin yanında herkesin durduğu yerde durulup Allah'a hamd ve sena edilir, tekbir ve tehlil getirilir. Peygamber Efendimiz {Sallallahü Aleyhi ve SellemVe salât ve selâm okunur ve ondan sonra kişi arzu ettiği duaları yapar. Dua edilirken eller havaya kaldırılır. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) -yukarıda da geçtiği üzere-Eller yedi yerden başka kaldırılmaz...» diye buyururken «Bu yedi yerden bîri, bu iki cemrenin yanında dururkendir» demiştir. Kişi dua ederken aynca bütün müs-lümanlara mağfiret dileğinde bulunması gerekir. Zira Peygamber Efendimiz; Allah'ım, hacıları ve hacıların kendisine mağfiret diledikleri kimseleri mağfiret eyle» ([86]) diye dua etmiştir.

Kaide sudur ki arkasında bir başka cemrenin taşlanması bulunan cemrenin taşlarını attıktan sonra kışı bir miktar durup dua eder ondan diger cemreye gecer.Arkasındanbaşka cemrenin taşlanması bulunmayan cemrenin yanında ise taşları atıldıktan sonra durulmaz.Bunun icindirki bayraaamın birinci günü Akabe Cemresi taşladıktan sonra yanında durulmaz. Bayramın ücüncu günü Öğle vakti olunca yine her üç cemre aynı şekilde taşlanır Bundan sonra kiş Acele etmek isterse durmayıp Mekke'ye gider.) Zira Cenâb-HAK Acele edip Mina!daki ibadeti iki günde bitirmek isteyen kimseyede geri kalan kimseyede günah yoktur([87]) buyurmuştur Fakat geri kalap ibadeti tamamlamak daha evladır.. Zira rivayet olunmaktadır ki ibadeti tamamlamak daha evladır. Peygamber Efendimi(S.A..S)Minada kalıp dördüncü günüra taşiamala'larınıda yaptıktan sonra sonra mekke ye dönmüştür. ([88])

-Kişi isterse dördümü günde fakat daha fecir sökmeden Mina dan ayrılabilir Fakat söktükten sonra cemrelerl taşlama'dan ayrılamaz. Çünku fecrin sökmesiyle cemreleri taşlama ibadetinin vakti girmiş olür.İmama-ı Şafi ise:Üçünçü ğünün güneşi batınca artık Minadan aynlamaz, demiştir.

Kişi isterse fakat daha fecir sökmeden M i na dan ayrıla bilir .Fakat söktükten sonra cemreleri taşlama ayrılamaz. Çüku fecrın sökmesiyle cemreleri taşlama ibadetinin vakti girmiş olur.İmam-ı Şafi ise Üçüncü günün güneşi batınca artık Mina dan aynlamaz, demiştir

İmam Ebu Hanife’ye göre dördüncü günün taşlarını Öğleden önce atmak cayizdir.İmam Ebû Haneye bu görüşü Diger iki İmam ise dördüncü gün de diger günlere kıyas ederek cayiz olmadıgını söylemiştir . İmam Ebû H a n i f e : -Çünki^ kişinin bayramı dördüncü günü taşları atmak için Mina da bekleyip beklememekte muhayyer olduğuna göre, bekledigi zaman öğleden önce atabilmesi evleviyetle lazım gelir» demiştir. Fakat ikinci ve üçüncü günün taşlarını -meşhur olan rivayete göre- öğleden önce atmak caiz değildir. Çünkü bu taşları hiç atmamak caiz olmadığına göre, vakitleri gelmeden atma-nın caiz olmaması gerekir. Birinci günün taşlarına gelince: vakti -yukarıda da geçtiği üzere- fecrin sökmesiyle başlar. İ m a m-ı Şafii ise: •Gecenin yansından sonra atılabilir. Zira rivayet olunmakladır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Seîîem) çobanlara geceleyin atmak için izin vermiştir- demiştir. ([89]) Bizim ise delilimiz; - bir rivayete gör -Sabaha girmedikçe bir rivayete göre -güneş doğmadıkça Akabe cemresini taşlamayın» ([90]) hadisidir. Zira bu hadisin birinci rivâyetıyle fecirden Önce atmanın caiz olmadığı ikinci rivâyetiyie de güneş doğduktan sonra atmanın daha efdal olduğu sabit olmuştur. Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) çobanlara atmak için izin verdiği gece ise, bayramın ikinci ve üçüncü geceleridir. Kaldı ki, Are-fe gününün akşamı A r a f a t' da durma vakti olduğuna ve Aka-b e cemresini taşlamanın da A r a f a t' da durduktan sonra olduğuna göre, taşlama vaktinin A r a f a t' da durma vaktinden sonra olması lâzım gelir. Sonra Akabe Cemresini taşlamanın vakti -imam Ebû Hanife'ye göre- bayramın birinci günü gün batm-caya kadar devam eder. Zira -yukarıda da geçtiği üzere- Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Selîem); -Bu gün ilk ibadetimiz cemreyi taşlamaktır» ([91]) buyurarak bayramın birinci gününün A k a-b e Cemresini taşlamanın vakti olduğunu bildirmiştir. Gün de ancak günün batması ile bitmiş olur. îmam Ebü Yûsuf dan ise. Akabe Cemresini taşlamanın ancak öğleye kadar caiz olduğunu söylediği rivayet olunmaktadır. Yukarıda geçen hadis ise onun görüşüne karşı bir delildir. Şayet kişi atmayı gecenin sonlarına bırakırsa, atabilir ve ona bir şey lâzım gelmez. Fakat eğer ertesi güne bırakırsa, yine atabiliyorsa da imam Ebû Hani-f e ' ye göre ona kurban lâzım gelir. Çünkü vaktinin dışına çıkarmış olur.

(Taşlan binerek de atmak caizdir.) Çünkü binerek de olsa taşları atmakla taşlama eylemi hâsıl olur.

(Arkasında bir başka cemrenin de taşlanması bulunan her cem-reyi'yaya olarak, arkasında bir başka cemrenin taşlanması bulunmayan cemreyi de binerek taşlamak daha iyidir.} Zira arkasında başka cemrenin taşlanması bulunan cemrenin yanında -yukarıda söylediğimiz üzere- durulup dua edilir. Yaya olarak edilen duanın kabulü ise daha fazla umulur. Bu, yaya olarak veya binerek cemreleri taşlamanın daha iyi olduğu görüşü, İmam Ebû Y ü -s u f ' dan naklolunmuştur. Cemrelerin taşlandığı günlerin gecelerinde M i n a ' da kalmamak mekruhtur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Selîem) sözü geçen geceleri M i n a ' da geçirmiştir. ([92]) H z. Ömer de geceleri M i n a' da kalmak istemiyenlere kızardı. ([93]) Bununla beraber şayet biri kalmazsa ona bir şey lâzım gelmez. Çünkü geceleri M i n a ' da kalmak, cemreleri taşlamada güçlük çekilmesin diye emrolunmuştur. Bunun için haccın menasi-kinden değildir, ki terki yüzünden herhangi bir şey lâzım gelsin. İmam-ı Şafii ise: -Taşlamalar bitinceye kadar geceleri M i -n a ' da kalmak vaciptir» demiştir.

Kişinin M i n a' da kalıp, eşyasını M e k k e' ye göndermesi de mekruhtur. Zira rivayet olunmaktadır ki H z . Ömer buna da mani olur ve yapanları kinardı. ([94]) Çünkü eşyasını Mekke'ye gönderip de, kendisi M ina'da kalan kimse hep eşyasını düşünüp duracaktır.(Mekke'ye dönmek üzere Mina'dan hareket eden kimse, önce MUHASSAB denilen yere İner.) Bu yerin bir başka adı da EBTAH'-tır. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Mekke'ye dönerken Önce buraya inmiş ve -en sahih olan rivayete göre buraya rasgele değil, -kendisinden kalan bir sünnet olsun diye- bile bile inmiştir. Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) M i n a' da Ashabına: -Yarınki konağımız -Allah izin verirse- Kinane oğullarının bucağıdır, ki burada küfür üzerine antlaşmışlardı» ([95]) buyurmuştur. Peygamber Efendimiz {Sallallahü Aleyhi ve Sellem) bu sözü ile, Kureyşlilerle Kinane oğullan arasında Haşimilere karşı akdedilen boykota işaret buyurmuştur. Bundan anlıyoruz ki Peygamber Efendimiz {Sallallahü Aleyhi ve Sellem) buraya, Cenâb-ı Allah'ın kendisine ihsan buyurduğu büyük lütfü müşriklere göstermek için inmiştir. Bunun için, buraya inmek de, tavafta koşmak gibi sünnet olmuştur. (Bundan sonra kişi Mekke'ye girer ve Kabe'yi —etrafında yedi tur yapmak suretiyle— tavaf eder. Ancak bu tavafta koşmaz. Bu tavafa da -Tavaf'us-sadır- yani çıkış tavafı) -Tavaf-ül'veda» yani ayrılma tavafı ve -Tavafü ahiri ahdihi bi'I-Beyti» yani Beyt'in son tavafı (denir.) Çünkü bu tavaf ile kişi artık Beyt'ten ayrılmış ve M e k k e' den çıkmış olur. (Bu tavaf biz Hanefilere göre vaciptir.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem); -Kim ki bu beyti haccederse, menasikinin sonu bu beyti tavaf olsun» ([96]) buyurmuştur. Ancak aybesı halinde olan kadınların bu tavafı yapmamalarına izin verilmiştir. (Fakat Mekke halkına bu tavaf yoktur.l Zira -yukarıda da söylediğimiz üzere- bu tavaf Beyt'-ten ayrılma ve Mekke' den çıkma tavafıdır. Mekke halkı ise ne Beyt'ten ayrılır ve ne de Mekke' den çıkarlar. Yukarıda da söylediğimiz üzere, koşmak ancak Kudüm Tavafında meşru olduğu için bu tavafta koşmak da yoktur. Yukarıda metni geçen «Kabe'yi tavaf eden kimse her yedi tur başına iki rekât namaz kılsın- hadisine binaen -diğer tavaflarda olduğu gibi- bu tavaftan da sonra iki rekât namaz kalınır.

(Bundan sonra Zemzem kuyusunun yanına gidilip suyundan içi-lir.i Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Zemzem kuyusundan kendi eliyle bir kova su çekmiş ve içebildiği kadar içtikten sonra gerisini tekrar kuyuya boşaltmıştır. ([97])

Bundan başka aynca Kabe' nin kapısına gidip eşiğini de öpmek müstahaptır.

(Bundan sonra kişi tekrar Kabe'nin yanına varıp MÜLTEZEM diye anılan Kabe'nin duvarına yapışır, yanaklanyla göğsünü duvara dayayarak ve Kabe'nin perdelerine asılarak yalvarır yakarır ve uzun uzun dua eder. Zira Peygamber Efendimiz (Sallaîlahü Aleyhi ve Seliem)'in böyle yaptığı rivayet olunmuştur. Bundan sonra memleketine dönmek üzere BeytuHah'tan aynhr.) Demişlerdir ki: Kişi Mescid-i Haram' dan çıkarken arkasını Beytullah'a vermemesi, BeytuHah'tan ayrılmaya üzülüp ağlaması ve çıkıncaya kadar geri geri gitmesi gerekir.

İşte bilinmesi gereken hac menasikinin hepsi bunlardır.[98]

Bir Fasıl

(Mekke'ye girmeyip doğrudan Arafat'a giden ve) açıkladığımız şekilde (Arafat'ta vukuf yapan kimseden Kudüm tavafı sakıt olur.) Zira Kudüm tavafı sıraladığımız şekilde Hac menasikini yerine getirmeye başlayan kimseye mahsustur. Bu kimse ise öyle yapmamıştır. (Ve ona bir şey de lâzım gelmez.) Çünkü Kudüm tavafı sünnettir. Sünnetin yapılmaması ise herhangi bir şeyi gerektirmez.

(Arefe günü öğle vakti ile bayram gününün fecri arasında Arafat'a yetişen kimse -hangi saatte Arafat'a çıkmış olursa olsun- hacca yetişmiş olur.) Buna göre Hanefilerce A r a f a t' da vukuf vakti, Arefe günü öğleden sonra başlar. Zira rivayet olunmaktadır ki Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) öğleden sonra Arafat'a çıkmıştır. ([99]) Bundan ise, A r a f a t' ta vukuf vaktinin öğleden sonra başladığı anlaşılır. Peygamber Efendimiz (SallallahüAleyhi ve Sellem) ayrıca; -Kim ki Arafat'a, gece de olsa yetişirse hacca yetişmiş olur ve kim-ki Arafat'a geceleyin de yetişmezse haccı kaçırmış olur- ([100]) buyurmuştur. Bu da A r a f a t' da vukuf vaktinin fecrin sökmesiyle son bulduğunu ifâde eder. imam Malik eğer, A r a f a t' -da vukuf vaktinin Arefe günü fecir veya güneşin doğmasıyla başladığı görüşünde ise, Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) öğleden sonra Arafat'a çıkması ([101]) onun görüşüne karşı bir delildir.

(Arefe günü öğleden sonra Arafat'a çıkıp da akşamı beklemeden geri dönen kimse) bize göre (Arafat vukufunu yapmış olur.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem);

«Hac Arafat'cfa vukuf yapmaktan ibarettir. Kim ki Arafat'da gece, yahut gündüzden bir miktar durursa haccı tamam olur- ([102]) buyurarak -yahut- diye muhayyerlik edatını kullanmıştır.

İmam Malik: «Eğer A r a f a t' ta gündüzden başka, geceden de bir miktar kalınmazsa kâfi gelmez* demiş ise de, bu hadis onun, görüşüne karşı bir delildir. (Eğer bir kimse Arafat'tan uykuda yahut baygınlık halinde, ya da Arafat olduğunu bilmiyerek geçerse, Arafat'ta vukuf etmiş sayılır.) Zira haccm bir rüknü olan A r af a t'da vukuf, Arafat' dan geçmekle de hâsıl olur ve geçerken uykuda, ya baygın olmamak veya Arafat olduğunu bilmemek vukufa mani değildir. Nasıl ki uyku veya baygınlık oruca da mani değildir. Fakat namaz oruç ve vukuf gibi değildir. Çünkü namaz baygınlık halinde devam edemez. Kişinin oruçlu veyahut namazda olduğunu bilmemesi de mümkün değildir. Çünkü oruç ile namaz niyetsiz olamazlar, Haccm ayn ayn rükünleri için ise niyet şart değildir.

(Eğer bir kimse mikatta baygın düşüp de onun yerine arkadaşları ihrama girmesi için niyet getirip telbiye ederlerse, İmam Ebû Hanife'ye göre caizdir. Diğer iki İmam: câiz değildir. Çünkü ken-dişi niyet getirmediği gibi, arkadaşlarına da kendisi yerine niyet getirmeleri için izin vermemiştir- demişlerdir.) İmam Ebû Hani f e ise: «Bu kimse arkadaşlarıyla arkadaşlık yapmaya başlarken, kendisinin yapamayacağı herhangi bir işte kendisine yardımcı olmalarını istemiş gibi olur. Bu ise, açıktan değilse de zımnen izindir.- demiştir. (Eğer kişi bir başkasına: -Mikata vardığımızda uykuda veyahut baygın olursam benim yerime sen niyet getirip telbiye et- der ve o başkası da öyle yaparsa) her üç imama göre de (caizdir) Yani eğer bu kimse uyandıktan veya ayıldıktan sonra hac menasikini sürdürürse, haccı sahihtir. Çünkü izin verdiği için kendisi bizzat yapmış gibi olur.

(Haccm bütün ahkamında kadın da) erkek gibi ibadet ile mükellef olduğu için (erkek gibidir. Ancak kadın, başını) avret olduğu için (açamaz. Fakat yüzünü açar.) Zira -yukarıda da geçtiği üzere- peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem); 1 -Kadının ihramda olması yüzünden bellidir» buyurmuştur. (Eğer kadın yüzünün üstüne bir şey sarkıtır ve fakat yüzünden uzak tutarsa caizdir.) Rivayet olunmaktadır ki H z . A i ş e (Radıyallâhü anhâ) böyle yapıyordu. ([103]) Zira öyle yapmak örtünmek değil, herhangi bir şeyin altında gölgelenmek hükmündedir.

(Kadın telbiye ederken sesini yükselteni ez.) Çünkü kadının sesini yükseltmesinde kötülüğe yol açma endişesi vardır. (Kadın Kabe'yi tavaf ve Safa ile Merve arasında sa'y yaparken koşamaz.) Zira kadının koşmasında avret yerlerinin açılma tehlikesi vardır. (Kadın başını da traş edemez. Ancak saçından makasla aldırır.) Çünkü rivayete göre Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) kadınları, saçlarım traş etmekten nehyetmis ve makasla kısaltmalarım emretmiştir. ([104]) Çünkü sakalını traş eden erkek nasıl çir-kinleşiyorsa, saçını traş eden kadın da çirkinlesin açılma tehlikesi vardır.

Demişlerdir ki: Kalabalık olduğu zaman kadın Hacer-ûl E s v e d' i de istilâm edemez. Çünkü kadın erkeklere dokunmaktan nehyedilmiştir. Ancak eğer Kabe' hin etrafını hiç bir zaman boş bulamazsa o zaman kalabalıkta dahi Hacer-ül Esved'i istilâm edebilir.

(Eğer bir kimse bir sığır veya deveyi kurbanlık diye nişanlar ve onu beraberine alıp hac yoluna çıkarsa -kurban ister nafile, ister adak, ister daha önceki bir hacda av öldürdüğü için ceza olarak lâzım gelmiş olsun- bununla ihrama girmiş olur.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm);

«Kim ki bir bedeneyi kurbanlık için nişanlarsa ihrama girmiş olur» ([105]) buyurmuştur. Bedene ise, büyükbaş hayvan demek olup deveye de sığıra da şamildir. Hem de, hac veya umre yapmak istiyenlerden başka bir kimse kurbanlıkları nişanlamadığı için kurbanlıkları nişanlamak da, telbiye gibi hac çağrısına icabet sayılır. Çünkü icabet nasıl söz ile oluyorsa, fiil ile de olur. Bunun için, kişi kurbanlığını nişanlar nişanlamaz, eğer beraberinde hac yoluna çıkarsa ihrama girmiş olur. Çünkü kurbanlıkları nişanlamak haccın özelliklerinden olduğu için kişi onunla hacca gitmeyi niyet etmiş olur.

Kurbanlığı nişanlamak: boynuna nal, demir halka veya ağaç kabuğu gibi sert bir şeyi takmaktır.

(Şayet kişi kurbanlığını nişanlayıp gönderir de, kendisi beraberinde yola çıkmazsa, bununla ihrama girmiş olmaz.) Zira rivayete göre H z. Â i ş e (Radıyallâhü anh) : -Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) kurbanlıklarının iplerini büküyordum. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) kurbanlıklarını yola çıkardı da kendisi ihrama girmeden evde kaldı- demiştir. ([106]) (Şayet kişi kurbanlığını gönderdikten sonra yola çıkarsa, kurbanlığına yetişmediği sürece, yine de ihrama girmiş olmaz.) Çünkü yola

çıkarken kurbanlığı beraberinde olmadığı için, hacca gitmeyi niyet etmekten başka bir iş yapmış olmaz. Yalnız niyetle de ihrama girilmiş olamaz. Fakat kurbanlığına yetiştikten sonra -hacca gitme niyeti- haccm özelliklerinden olan beraberinde kurbanlık götürme fiiliyle birleştiği için -kurbanlığı ile birlikte yola çıktığı zamanda olduğu gibi- ihrama girmiş olur. (Ancak eğer gönderdiği kurbanlık temettü' naccınm kurbanı olursa, beraberinde yola çıkmasa da, onu yola çıkarmakla ihrama girmiş olur.) Yani eğer ihrama girmek niyeti ile onu yola çıkarırsa kendisi beraberinde çıkmasa da ihrama girmiş olur. Bu da bir istihsandır. Çünkü Temettü" haccınm kurbanı kendiliğinden vacip olduğu için haccm menasikinden sayılmaktadır. Diğer kurbanlar ise herhangi bir yasağın işlenmesi halinde ancak vacip olur. Bunun için Temettü' haccınm kurbanlığını yola çıkarmakla ihrama girilmiş olur da, diğer kurbanlıkları yola çıkarmak eğer beraberlerinde çıkılmazsa ihrama girmek için kâfi gelemez.

(Kurbanlık diye bir deve veya sığıra çul Örtmek, ya da vücudunun herhangi bir yerini dağlamakla ve bir koyun veya keçinin boynuna nal veya benzeri bir şey takmakla İhrama girilmiş olamaz.) Zira hayvanları soğuk, sıcak ve sineklerden korumak için de onlara çul örtülür. Bunun için çul örtmek haccm özelliklerinden değildir. Hayvanın herhangi bir yerini dağlamak da İmam Ebû H a n i f e' ye göre mekruh olduğu için haccın bir nüsükü olamaz. Diğer iki İmama göre de her ne kadar mekruh değilse de, bazan tedavi için yapıldığından, yine haccın nüsükü olamaz. Hayvanın boynuna nal ve benzeri şeyleri takmak ise, haccm kurbanlıklarına mahsustur. Koyun veya keçinin boynuna nal ve benzeri şeyleri takmak da ne adettir ve ne de sünnettir.

(Kişiye kurban olarak bir «bedene- lâzım geldiği zaman bir deve veya sığır kurban etmesi gerekir.) İmam- Şafii: -Deveden başka olamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) cuma namazına erken saatlarda gitmenin fazileti hakkında;

Kim ki cuma günü yıkanıp ve ondan sonra birinci saatte (camiye) giderse bir bedeneyi kurban etmiş gibi sevap kazanır ve kim ki ikinci saatte giderse bir sığın kurban etmiş gibi sevap kazanır- ([107]) diye buyurarak bedene ile sığın biribirinden ayırmıştır- demiştir. Biz diyoruz ki: Bedene iri ve büyükbaş hayvan demek olduğu için bu vasıfta ikisi ortaktırlar. Nitekim bunun içindir ki ikisi de yedi kişiye kurban olabilirler. Kaldı ki sahih olan rivayete göre yukarıda geçen hadiste -Bedene» yerine «cezur» diye geçmektedir. Cezur ise deve demektir.[108]

Kıran Haccı

Kıran, Temettü ve İfrad olmak üzere haccın üç çeşidi vardır. Bunlardan (Kıran, Temettü ile İfrad'dan daha iyidir.) İmam-ı Şafii: -tfrad daha iyidir- Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem); -Kıran ruh-sattır- (4[109]) diye buyurmuştur. Hem de Ifrad'da Hac ile Umre ayrı ayrı yapıldığı için hem fazla telbiye getirilir, hem kişinin yolculuğu daha uzun sürer ve hem de iki kez tıraş yapılır* demiştir.

İmam Malik de : -Temettü daha iyidir. Çünkü Temettu'-dan Kur'an-ı Kerim'de söz edilmiştir. Kıran hakkında ise Kur'an-ı Kerim'de hiç bir söz yoktur- demiştir. Bizim ise delilimi?; Ey Muhammed'in akrabaları, Hac İle umreye birlikte başlayın» ([110]) hadisidir. Kaldı ki Kur'an'da hac i\e umre ibadetlerinin ikisi de bulunduğu için o da, hem oruç tutmak hem itikâfa girmek veyahut hem sınırda nöbet tutmak, hem gece namazını kılmak gibidir. Hac veya umrede getirilen telbiye için de belirli bir sayı yoktur, ki İf-rad'da daha fazla telbiye bulunsun. Yolculak da lizatihi maksut değil, ki uzunu daha sevaph olsun. Tıraş olmak da bir ibadet olmayıp onunla ibadetten çıkıldığı için fazla tıraş olmada da sevap yoktur. Bunun için bu sebeplerden hiç biri ile ifradm daha iyi olduğu iddia edilemez. -Kıran ruhsattır» hadisinden de murad, Hac aylarında umre, yapmanın günahların en büyüğü olduğunu söyliyen müşriklerin bu sözünü reddetmektir. Kaldı ki Kur'an-ı Kerim'de Kırandan da söz edilmiştir. Zira -yukanda da geçtiği üzere -Hac ile umreyi tam olarak yapın» âyet-ı kerimesi -Hac ile umrenin ihramlarına kapınızın önünden girin- demektir. Bu ise ancak Kıranda mümkün olur.- Şu da vardır ki Kıranda hac ile umrenin ihramlarına erken girilir ve her iki ibadetin bitimine kadar ihramda kalınır. Temettü' ise öyle değildir. Bunun için Kıran Temettu'dan daha iyidir.

Kimisi demiştir ki: İmam-ı Şafiî ile aramızdaki ihtilâf, Kıran haccım yapan kimsenin, bize göre iki tavaf, iki sa'y. ona göre bir tavaf, bir sa'y yaptığı içindir. (Kıran haccı şöyledir: Kişi mikata varınca hem umreye, hem hacca niyet getirerek ihrama girer ve ihramın sünneti olan namazdan sonra: «Aliah'ım, hac ile umreyi birlikte yapmak istiyorum. Onları bana kolaylaştır ve benden kabul buyur- diye dua eder.l Çünkü Kıran -beraberlik demek olan mukarenet gibi aynı babın masdarı olup- hac ile umreyi beraber yapmak demektir.

Daha önce yalnız umre niyetini getirip ihrama giren kimse de, eğer tavaftan dört tur daha yapmamışsa, haç niyetini de getirerek umresini Kıran'a dönüştürebilir. Çünkü tavafın çoğunu daha yapmadığı için umreye daha yeni başlamış sayılır. Kişi ne zaman ve nerede hac ile umreyi birlikte yapmak isterse, ikisini birlikte yapabilmek için Allah'dan kolaylık dileğinde bulunur.

Kıran haccında, önce umrenin rükünleri yapıldığı için, kişi dua ve telbiyesinde ünce umreyi söyler. Bunun içindir ki: Allah'ım, emrine umre ile haccı birlikte yapmak suretiyle icabet ediyorum- der. Şayet -Hac ile umreyi» de dese yine olur. Çünkü bundan da haccın daha önce yapılacağı anlaşılmaz. Eğer kişi telbiyesinde hac ile umreyi ağzı ile söylemeyip sadece içinden ikisine niyet ederse, namaz niyetinde nasıl caiz ise burada da caizdir. (Kıran niyetini getiren kimse Mekke'ye girince, önce umrenin tavaf ve sayım yapar ve tavafı yaparken ilk üç turunu koşarak yapar. Bundan sonra haccın amellerine başlayıp -ifrad naccını yapan kimse gibi- önce kudüm tavafını, ondan sonra da sa'yı yapar.) Zira Cenâb-ı Hak (Celie Celallahü); -Kim ki umreyi hacdan önce yapmaktan yararlanırsa...- ([111]) buyurarak umreyi hacdan önce zikretmiştir. Çünkü bu âyet her ne kadar Temettü' hakkında ise de, kıranda da umre" hacdan önce yapıldığı için kıran da temettü' hükmündedir.

Kıran'da umre ile hac arasında tıraş yoktur. Çünkü umrenin amelleri bitince kişi daha hac ihramında olduğu için, eğer tıraş olursa ihramda yasak olan bir şeyi işlemiş olur. Kıran'da tıraş -ifrad'-da olduğu gibi- ancak bayram günü olur. Biz Hanefilere göre ihramdan, kurban kesmekle değil -ifrad haccında olduğu gibi- tıraş olmakla çıkılır. îşte Kıran haccı bizim mezhebimize göre böyledir. 1 m a m -1 Şafiî ise: -Kıran haccında hac ile umrenin ikisi için bir tavaf ile bir sa'y yapılır. Zira Peygamber Efendimiz (Aieyhi's-salâtü ve'sselâm); -Umre kıyamete kadar hacca girmiştir- ([112]) buyurmuştur. Kaldı ki Kıran haccının temeli tedahül, yani hac ile umre amellerinin birleşmesidir. Nitekim bunun içindir ki Kıran haccında bir telbiye, bir yolculuk ve bir tıraş ile yetinilmiştir. Bunun için Kıran hacemda bir tavaf ile bir sa'-yın da kâfi gelmesi gerekir» demiştir.

Biz diyoruz ki: H z . Ömer (Radıyallâhü anh) iki tavaf ile iki sa'y yapan Sabiy b. Mabed'e «Sen Peygamberinin sünnetini yaptın- demiştir. ([113]) Hem de Kıran, hac ile umrenin ikisini bir arada yapmak olduğuna göre, eğer ikisinin de amelleri yapılmazsa ikisi bir arada yapılmış olmaz. Kaldı ki ibadetlerde tedahül olamaz. Yolculuk da bizatihi ibadet olmayıp başka ibadetleri yapmak içindir. Telbiye ile de ihrama girilir ve tıraş ile ihramdan çıkılır. Bunun için bunlardan hiç biri lizatihi maksut değildir. Nitekim dört rekâth nafile namazının rekâtlarından her iki çifti de maksut olduğu için, bir niyetle kılındıkları halde birbirlerine dahil olmazlar. -Umre kıyamete kadar hacca girmiştir» hadisi de -Umrenin vakti haccın vaktine girmiştir» demektir

(Kıran hacemda hem umrenin, hem haccın tavaflarım yaptıktan sonra da sa'ylanm yapmak caizdir.} Çünkü böyle de yapılsa, vacipler yine de yerine getirilmiş olurlar. Ancak böyle yapan kimse, umrenin sa'yını tehir, haccın da kudüm tavafını takdim ettiği için iyi bir şey yapmış olmaz. Bununla beraber ona bir şey lazım gelmez. İki İmama göre ona bir şey lâzım gelmemesi zahirdir. Çünkü onlara göre menasikte sırayı gözetlemek herhangi bir cezayı gerektirmez, imam Ebû Hanife'ye göre de kudüm tavafı sünnettir. Sünnetin terki bir şeyi gerektirmediğine göre, takdim veya tehiri ile bir şey lâzım gelmemesi evleviyetle gerekir. Başka bir nüsük ile uğraşıp sa'yı da tehir etmek, keza kurban kesmeyi gerektirmez. Bu kimse de haccın kudüm tavafı ile uğraştığı için umrenin sa'yıni tehir etmiştir.

(Kıran haccım yapan kimse, bayram günü Akabe Cemresini taşladıktan sonra bir kurban keser, ki buna Kıran kurbanı denilir. Kurban da ya bir koyun, ya bir sığır, ya bir deve, ya da bir devenin yedide biridir.) Çünkü Kıran haccı da Temettü haccı hükmündedir. Temettü haccında ise kurban lâzım geldiği, nassan bildirilmiştir. Kurban da -Allah izin verirse ileride anlatacağım üzere- deve, sığır ve davarlardan olur. Sonra bir kişiye devenin yedidebiri nasıl caiz ise, sığırın da yedidebiri caizdir. (Kıran haccmı yapan kimse eğer kurban kesmeye gücü yetmez veya kurbanlık hayvan bulamazsa. Zilhiccenin yedinci gününden itibaren başlamak üzere daha hacda iken Üç gün ve evine döndükten sonra yedi gün -ki cem'an on gün eder- oruç tutması gerekir.)

Zira Cenâb-ı Hak (Azze ve Celle) -Kurbanbk bulamayana, hac esnasında üç gün, döndüğünüzde de yedi gün -ki tam on gün eder- oruç tutmak gerekir» ([114]) buyurmuştur. Çünkü bu nass her ne kadar temettü haccını yapan 'kimse hakkında ise de, kıran haccı da temettü haca hükmündedir. Zira temettü haccmı yapan kimseye, hac günlerinde umreyi de yaptığı için kurban lâzım gelir. Bu sebep ise kıran haccında da mevcuttur.

Hac esnasında tutulması emrolunan üç gün orucu -daha önce de tutmaya başlamak caiz ise- Zilhiccenin yedinci gününden itibaren tutmak daha iyidir. Çünkü oruç kurbana bedel olduğu için -ilerde belki kurban kesmeye gücü yeter ümidiyle- geciktirilmesi müstahaptır. (Şayet kişi daha Mekke'de iken, yedi gün orucu da tutmaya başlarsa caizdir.) Fakat bayram günleri geçtikten sonra. Çünkü bayram günlerinde oruç tutmaktan nehyedilmiştir. İmam-ı Şafii ise: -Caiz değildir.- Çünkü âyet-i kerimede -Hacdan döndüğünüzde- diye buyurulmuştur. Ancak eğer kişi M e k k e ' de kalmaya karar verirse o zaman M e k k e ' de de tutabilir. Çünkü memleketine dönmesi artık sozkonusu değildir- demiştir. Biz diyoruz ki: -Hacdan döndüğünüzde» -Haccı bitirdiğinizde» demektir. Çünkü memlekete dönebilmek haccm bitmesine bağlıdır. Bunun için, hac bitince memlekete dönülmüş gibi olur.

(Bayram günlerinden önce oruç tutmayan veya tutamayan kimse için kurban kesmekten başka çare yoktur.) İmam-ı Şafii: -Bayramdan sonra da oruç tutabilir. Zira bu oruç da belirli bir zamanda tutulması gerektği için, ramazan orucu gibi kazaya kalabilir.» İmam Malik de: -Bayram günlerinde tutar. Çünkü Cenâb-ı Hak : -Üç gün hac esnasında tutmak gerekir- buyurmuştur. Eğer bayram günlerinde tutulmazsa hac esnasında tutulmuş olmaz- demişlerdir. Biz diyoruz ki: Bayram günlerinde oruç tutmaktan nehyedildiği için, bayram günleri «hac esnası- kelimesinin şümuiundan müstesnadır. Şayet müstesna olmasa da, bayram günlerinde tutulan oruç noksan bir oruç olduğu için, lâzım gelmiş olan kâmil orucun yerine geçmiş olamaz. Hac esnasında tutulması emredildiği için de bayramdan sonra da tutulamaz. Çünkü kurbana bedeldir. Bedeller ise ancak şeriatça belirtilmiş olurlar. Şeriat ise, bu orucun hac esnasında tutulduğu takdirde kurbana bedel olduğunu söylemiştir. Bunun için bu kimsenin kurban kesmekten başka çaresi yoktur. Rivayete göre H z. Ömer de bu kimseye kurban kesmeyi emretmiştir. ([115]) Şayet kurban kesmeye gücü yetmezse, kurban kesmeden ihramdan çıkar ve o zaman -kıran kurbanı ve kurban kesmeden ihramdan çıkma kurbanı olmak üzere- iki tane kurban kesmekle mükellef olur.

(Eğer Kıran haccı ihramına giren kimse, Mekke'ye uğramadan Arafata çıkarsa umreyi terketmiş olur.) Çünkü Arafat vukufu haccın amellerinden olduğu için artık umre yapmasına imkân kalmaz. Zira umreyi haccm amelleri üzerine bina kılmak meşru değildir (ve onda kıran kurbanı sakıt olur.) Çünkü umreyi terketmiş olunca artık onu hac günlerinde yapamaz, ki ona kıran kurbanı lâzım gelsin. (Fakat) umreye başladıktan sonra onu yanda bıraktığı için (ona hem umreyi yarıda bırakma kurbanı lâzım gelir, hem de yanda bıraktığı umreyi kaza etmesi gerekir.)

Sahih olan rivayete göre İmam Ebû Hanif e' nin görüşüne göre, kişi Arafat yoluna çıkmakla — Arafat'a varmadıkça— umreyi terketmiş olmaz. Çünkü bu kimse ile, cuma günü evinde öğ'e namazını kıldıktan sonra cuma namazına gitmek üzere evinden çıkan kimse arasında fark vardır. Zira kişi, eğer mazereti bulunmazsa öğle namazını kılmış olsa bile cuma namazına gitmek zorundadır. Bunun için, cuma namazına gitmek üzere evinden çıkar çıkmaz, kılmış olduğu öğle namazı bozulur. Kıran veya temettü ihramına giren kimse ise, umre yapmadan Arafat'a çıkmaktan nehyedilmiştir. Bunun için Arafat yoluna çıkmakla umreyi bırakmış sayılmaz.[116]

Temettü Haccı

(Temettü haccı biz Hanefilere göre İfrad haccından iyidir.) Çünkü Temettü haccında -Kıran haccında olduğu gibi- hac ile umre ibadetlerinin ikisi de hac aylarında yapılmış olur. Temettü haccında ayrıca İfrad haccında bulunmayan kurban kesme nüsükü de vardır. Kaldı ki -İfrad haccmda olduğu gibi- Temettü haccında da yolculuk yalnız hac içindir. Çünkü bu yolculukta her ne kadar hacdan önce umre de yapılıyorsa da, umre hacca tâbi olduğu için bu yolculuk esasında hac içindir. Nasıl ki Cuma namazına giden kimse, namazdan önce sünnet de kılıyorsa da, sünnet farzın tabii olduğu için onun gitmesi, esasında cuma namazı içindir. İmam Ebû Hanif e' den:-îfrad haccı Temettü hac- -Akrabalarımdan kimse burada yok. Hz. Ömer:

- Ey yardım sahibi olan Allah! Ona bir davarın parasını ver, diye dua etti. 'Nasb-üraye c. 3, s. 112

andan iyidir. Çünkü Temettü haccanda umre için yola çıkılmış olur» diye söylediği de rivayet olunmuştur.

(Temettü ihramına giren kimse -Mekke'ye beraberinde kurbanlık götüren ve götürmeyen kimseler olmak üzere- iki kısımdır.) Temettü s Bir yolculukta ve hac ayları içinde kişinin hem haca, hem umreyi -aralannda evine dönmeksizin- eda etmesidir. (Temettü haccmın keyfiyeti şöyledir: Kişi hac mevsiminde mî-kata varınca umre niyetini getirip ihrama girer ve Mekke'ye girerek umre için tavaf ile saiy yapar. Sonra başını ya tamamen tıraş edip ya da saçını makasla kısaltıp ihramdan çıkar.) îşte umre budur. Kişi yalnız umreyi yapmak istediği zaman da yine böyle yapar. Peygamber Efendimiz tSallallahü Aleyhi ve Sellem) Umretü'1-Ka-za'da böyle yapmıştır. ([117])

îmam Malik: -Umrede tıraş yoktur. Umre yalnız tavaf iie sa'ydır- demiş ise de, gerek Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) umre yaparken tıraş olması ve gerek Umretü'1-ka-za hakkında nazil olan;

•Kiminiz başını tıraş etmiş, kiminiz saçını kısaltmış olarak, güven içinde ve kimseden korkmayarak Mescid-i Haram'a gireceksiniz- ([118]) âyet-i kerimesi onun bu görüşüne karşı birer delildir. Kaldı ki -hac-cın ihramına nasıl telbiye ile girilip tıraş ile çıkılıyorsa, umrenin de ihramına telbiye ile girildiği için tıraş ile çıkılması lâzım gelir. (Temettu'da kişi Kabe'yi tavafa başlayınca telbiyeyi keser.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Umretü'1-Ka-za'da Hac e r'ül-Esve d'i istilâma başlayınca telbiyeyi kesmiştir. ([119]) Hem de umreden maksat tavaf olduğuna göre, tavafa başlanınca telbiye getirmek için mânâ kalmaz. Bunun içindir ki hac ihramında olan kimse de Akabe Cemresini taşlamaya başlayınca telbiyeyi keser. Çünkü bayram günü ilk yapılması gereken ibadet Akabe Cemresini taşlamaktır.

İmam Malik ise: -Temettü ihramında olan kimse, gözü K â b e'ye ilişince telbiyeyi keser. Çünkü umre K â b e'yi zi-yaret etmektir. K â b e' yi ziyaret etmek de onu görmekle hâsıl olur» demiştir.

(Temettu'da kişi umreyi yaptıktan sonra) Mekke'de (ihramda olmayarak oturur.) Zira umreyi bitirince ihramdan çıkmış olur (ve Zilhicce ayının sekizinci günü, Mescid-i Haram'da bu sefer hac için niyet getirip ihrama girer.) Aslında şart olan, H a r a m' in sınırlan içinde ihrama girmektir. Mescid-i Haram'ın kendisi şart değildir. Zira bu kimse de Mekke halkı hükmündedir.

Mekke halkının hac mikatı ise -yukanda da söylediğimiz gibi- Haram sınırlarının içidir, (ve İfrad haccıni yapan kimsenin yaptığı gibi yapar.) Çünkü bundan sonra haccı ifa eder. Fakat tfrad haccı-nı yapan kimse, haccin rüknü olan Ziyaret Tavafında koşmadığı ve tavaftan sonra Safa ile Merve arasında sa'y yapmadığı halde bu kimse, haccının ilk tavafı olduğu için Ziyaret tavafında koşar ve ondan sonra da Safa ile Merve arasında sa'y yapar. Ancak eğer M i n a ' ya hareket etmezden önce tavaf ve ondan sonra Safa ile M e rv e arasında sa'y yapmaz. Çünkü bunları daha önce yapmıştır, (ve bu kimseye) yukanda geçen ayet-i kerimeye binaen (temettü kurbanı lâzım gelir. Şayet kurban kesmeye gücü yetmezse) Kıran haccı bahsinde de söylediğimiz gibi (hac esnasında üç gün ve evine döndükten sonra da yedi gün olmak üzere toplam olarak on gün oruç tutması gerekir. Eğer kişi Şevval ayında üç gün oruç tuttuktan sonra Temettü ihramına girerse, şevval aynıda tuttuğu oruç, hac esnasında tutması gLreken üç gün orucun yerine geçemez.) Çünkü bu oruç kurbana bedel olduğu için ancak Temettü ihramına girmekle vacip olur. Halbuki kişi bu orucu tutarken ihramda değil idi. Daha vacip olmamış olan bir ibadeti yapmak ise geçerli değildir. (Fakat eğer ihrama girdikten sonra) Mekke'de tutarsa, henüz tavaf yapmamış olsa bile. Bize göre -caizdir.- Imam-ı Şafii: Caiz değildir. Zira Cenâb-ı Hak (Azze ve Celle); -Hac esnasında üç gün oruç tutmak gerekir- buyurmaktadır- demiştir.

Biz diyoruz ki: Kişi ihrama girdikten sonra tuttuğu için kendisine vacip olduktan sonra tutmuş sayılır. Âyetteki -hac esnası» deyiminden de murat hac aylandır. EBununla beraber bu orucu) Kıran bahsinde açıkladığımız sebebe binaen (son günlere bırakmak daha evlâdır.) (Eğer Temettü ihramına girmek istiyen kimse beraberinde kurban götürmek isterse, ihrama girer ve kurbanlığını beraberine alıp yola çıkar.), ki en efdah da böyle yapmaktır. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) kurbanlarını beraber götürmüştür. ([120]) Hem de kurbanlığı beraberinde olan kimse daha hazırlıklı olur ve işini daha çabuk görür.

Yukarıda geçen H z. Â i ş e (Radıyallâhü anhâ)'nin hadisine binaen (kurbanlık deve veya sığır olduğu zaman boynuna nal, matara gibi bir şey bağlanır.} Kurbanlığın boynuna bir şey bağlamak ona çul Örtmekten evlâdır. Çünkü Kur'an-ı Kerim'de kurbanlıklar Kalaid, yani boynu bağlı kurbanlıklar diye geçmektedir. Hem de kurbanlığın boynuna bir şey bağlamak kurbanlık olduğunu bildirmek içindir. Çul ise, hayvanlara başka maksatlar için de örtülür. Kişi önce telbiyeye başlar ve ondan sonra kurbanlığının boynuna nişan bağlar. Çünkü -yukanda da geçtiği üzere- kurbanlığın boynuna nişan bağlayıp beraberinde yola çıkmakla kişi ihrama girmiş olur. İhrama ise telbiye ile girmek daha iyidir. Sonra kurbanlığı öne katıp sürmek onu arkadan çekmekten daha evlâdır. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Zü'lhuley-f e' de ihrama girerken kurbanlıkları beraberinde olup önünde sürülüyordu. ([121]) Hem de öne katıp sürmede daha fazla teşhir vardır. Ancak eğer sürme ile gitmiyorsa, o zaman yulanndan tutulup arkadan çekilir. (İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed'e göre, kurbanlık eğer deve olursa nişanlanır. İmam Ebû Hanife'ye göre ise, nişanlamak mekruhtur. Nişanlamak: devenin -kurbanlık olduğu bilinsin diye- hörgüçünü ,sol veya sağ yanının alt tarafından yarıp kanı ile dedeyi boyamaktır.) Demişlerdir ki: Sol yandan yarmak daha uygundur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallalîahü Aleyhi ve Sellem) kasten, kurbanlıklarının sol yanlarını yardırmıştır. ([122]) İçlerinde sağ yanlan yanlanlar olmuşsa da kasten olmamıştır.

Kurbanlık develeri nişanlamak fmam Ebû Hanife'ye göre mekruh, diğer iki İmama göre iyidir. İ m a m -1 Şafii ise: «Sünnettir. Çünkü Peygamber Efendimizle (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Hulefa-i Raşidin'den naklolunmuştur» demiştir. İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed: «Çünkü bir suyun başına indiği zaman kovulmasın veya kaybolduğu zaman onu gören sahibine geri versin, diye kurbanlık devenin boynuna nişan bağlanır. Bu maksat ise nişanlamakla daha fazla hâsıl olur. Çünkü boynuna bağlanan herhangi bir şey düşebilir. Vücudunda açılan nişan ise sabittir. Bunun için nişanlamak sünnettir. Fakat hayvana işkence verdiği için biz ona «sünnet» değil, «iyi» diyoruz- demişlerdir. İmam Ebû Hanife de: «Nişanlamak işkencedir ve nehyedilmiştir. Peygamber Efendimizin, kurbanlıklarını nişanlatması ise onları kaybolmaktan korumak içindi. Çünkü müşrikler yalnız nişanlanmış olan kurbanlıklara dokunmazlardı» demiştir. Kimisi «İmam Ebû Hanife ancak zamanındaki insanların kurbanlıkları nişanlamalarına mekruh demiştir. Zira onun zamanında nişanlamada o kadar aşırı giderlerdi ki, açılan yaranın kangıranla-şıp etrafa dağılmasından korkulurdu- demiştir.

(Kurbanlığım beraberinde götüren bir kimse de Mekke'ye vardığı zaman Kâbeyi tavaf eder ve Safa ile Merve arasında sa'y yapar.) Beraberinde kurbanlığını götürmeyen kimsenin umresi de -yukanda açıkladığımız üzere- böyledir. (Ancak kurbanlığım beraberinde götüren kimse, haccım da yapmadıkça ihramdan çıkmış olamaz.)

Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm); Eğer ben, şimdi bildiğimi başlangıçta bilseydim, kurbanlıkları beraber getirmez ve içinde bulunduğum ihramı umre yaparak ihramdan çıkardım» ([123]) buyurmuştur. Bundan ise, kurbanlığını beraber götüren kimsenin, haccı da bitirmedikçe ihramdan çıkamadığı anlaşılmaktadır. (Bu kimse'de) yukanda açıkladığımız üzere Mekke halkı gibi (Zilhiccenin sekizinci günü haccın ihramma girer. Şayet daha Önce de Haccın ihramına girerse caizdir. Hattâ ne kadar erken girerse o kadar iyidir.) Çünkü erken girmede hem ibadete karşı aşırı istek duygusu, hem de daha fazla güçlük vardır. Hac ihramına erken girmenin daha iyi oluşu, beraberinde kurbanlık götüren kimseye mahsus olmayıp, götürmeyen kimsenin de haccın ihramına erken girmesi daha iyidir. (Kurbanlığını beraber götüren bu kimse, bayram günü tıraş olunca her iki ihramdan da çıkmış olur.) Zira namazdan nasıl selâm ile çıkılıyorsa, ihramdan da tıraş ile çıkılır. (Mekke halkı için ne kıran, ne de Temettü haccı yoktur. Mekke halkı ancak ifrad haccinı yapabilirler.) İmam-ı Şafii: Mekke halkı da Kıran ile Temettü haclarını yapabilirler. Ancak onlara kurban lâzım gelmez» elemiş ise de; «Bu da evi Mescid-i Haram'da olmayan kimseler içindir- ([124]) âyet-i kerimesi onun görüşüne karşı bir delildir. Hem de Kıran ile Temettü, kolaylık olsun diye hacc ile umresinin ikisini bir yolculukta yapmak olduklarına göre buna ancak dışarıdan gelenler muhtaçtırlar.

Mikatlarla "Mekke arasında oturanlar da Mekke halkı hükmünde olup onlar için de Kıran ile Temettü hacları yoktur. Fakat eğer kişi Mekke halkından olup da K û f e ' ye gitmiş ise. Kıran haccinı yapabilir. Çünkü o da mikata tabi olduğu için dışarıdan gelenlerin hükmündedir.

(Temettü ihramında olan kimse, eğer beraberinde kurbanlık gö-türmemişse umresi bittikten sonra eğer evine dönerse, temettu'u bozulmuş olur.) Çünkü bu kimse beraberinde kurbanlık götürmediği için, umreyi bitirince ihramdan çıkmış olur. İhramda değilken evine uğraması ise, şaibeli olduğu için umre ile haccı biribirinden ayırmış olur. Temettü ise, umre ile haccın bir yolculukta yapılması demektir. Bunun için temettu'u bozulur. Rivayet olunduğuna göre Tabiin'den birçok kimseler böyle demişlerdir.

Fakat eğer beraberinde kurbanlık götürmüş ise, umresinin bitmesiyle ihramdan çıkmadığı için -imam Ebü Hanife ile imam Ebû Yûsuf'a göre -evine uğramasının sakıncası yoktur, tmam Muhammed ise: -Yine de temettu'u bozulur. Çünkü o zaman Umre ile haccı ayn yolculuklarda yapmış olur» demiştir, imam Ebû Hanife ile imam Ebû Yûsuf ise: «ihramdan çıkmadığı için, geçici olarak evine uğraması yolculuk vasfını kaldırmış olmaz. Fakat Mekke halkından olup da K û f e' ye giden ve Temettü niyetiyle ihrama girip beraberinde kurbanlık götüren kimse, eğer evine uğrarsa temettu'u bozulur. Çünkü evi M e k k e' de olduğu için evine uğraması ile yolculuk vasfı kalkar» demişlerdir.

(Eğer bir kimse hac aylan gelmeden umre niyetiyle İhrama girer ve Kabe'yi daha dört tur tavaf etmemişken hac,aylan girer de umresini tamamlayıp hac ihramına girerse, temettü haccmi yapmış olur.) Çünkü biz Hanefiler'e göre ihrama girmek rükün olmayıp şarttır. Bunun için hac aylan gelmeden haccın ihramına girilebilir. Ancak şeyin çoğu şeyin tamamı hükmünde olduğu için amellerin çoğunu hac ayları içinde yapmak gerekir. Burada da tavaftan dört tur daha yapılmamışken hac aylan geldiği için tavafın çoğu hac ayları İçinde yapılmıştır.

(Tavaftan dört tur veyahut daha fazla yaptıktan sonra hac aylan girip de hac ihramına giren kimse ise. Temettü haccını yapmış olamaz.) Zira bu kimse hac ayları girmeden tavafın çoğunu yapmış tır. Tavafın çoğunu hac ayları girmeden yapan kimsenin Temettü haccım yapamamasının sebebi de şudur: Çünkü umre ihrammda olan kimse, eğer tavaftan dört tur daha yapmamışken cinsel ilişkide bulunursa umresi bozulur. Dört tur yaptıktan sonra ise bozulmaz. Bu ise o demektir ki umre ihrammda olan kimse, tavaftan dört tur yaptıktan sonra ihramdan çıkmış sayılır. Hac aylan gelmeden umre ihramından çıkan kimsenin haccı ise, hiç bir mezhebe göre Temettü olamaz.

İmam Mâlik: «Kişinin Temettü haccını yapabilmesi için -umrenin çoğunu hac aylarından önce yapmış olsa bile- umresini hac aylan içinde bitirmesi kâfidir» demiş ise de, yaptığımız bu yargı onun görüşüne karşıdır. Kaldı ki Temettü umre ile haccın ikisini hac aylan içinde ve bir yolculukta yapmak demek olduğuna göre, umrenin hiç değilse çoğunu hac aylan içinde yapmanın şart olması gerekir.

(Hac aylan, Şevval ile Zilka'de aylarının tamamı ile Zilhicce ayının ilk on günüdür.) Abdullah l.bn-i Mesud, Abdullah İbn-i Ömer, Abdullah îbn-i Abbas ve Abdullah îbn-i Zübeyir ERadıyallâhü anhüm) 'dan böyle rivayet olunmuştur. Hem de Zilhicce' den on gün geçmedikçe hac yapmak mümkündür. On gün geçtikten sonra ise hac yapma imkânı ortadan kalkar. Bundan ise, anlaşılıyor ki; «Hac zamanı belirli birkaç aydır- ([125]) âyet-i kerimesinde geçen «birkaç ay-dan murat iki ayın tamamı ile bir ayın bir kısmıdır.

(Eğer kişi hac aylan girmeden hac niyetini getirip ihrama girerse, ihrama girmesi caizdir ve inün'akit olur.) Imam-ı Şafiî: «Hac ihramı olarak değil, umre ihramı olarak mün'akit olur» demiştir. Çünkü ihrama girmek Imatn-ı Şafii'ye göre rükündür. Bize göre ise -yukarıda da söylediğimiz üzere- şarttır. Bunun için, namaz vakti girmeden abdest almak nasıl caiz ise bu da öyledir. Hem de ihrama girmekle kişi, birtakım şeyleri kendine yasak, birtakım şeyleri kendine vacip kılmış olur. Bu ise, zamanı gelmeden de -mikata varmadan ihrama girmek gibi- mümkündür. (Eğer Kûfe'de oturan bir kimse, hac aylan içinde umre niyetiyle ihrama girer ve umreyi bitirip başını tıraş ettikten sonra Mekke veyahut Basra'da oturup ve aynı yılda hacca giderse. Temettü hac-cını yapmış olur.) Bu kimsenin birinci örnekte Temettü haccım yapmış olması: Çünkü hem umreyi, hem haccı hac ayları içinde ve aynı yolculukta yapmış olur.

İkinci örnekte ise; Temettü haccım yapmış olması, kimisi: -Her üç imamın da görüşüdür» kimisi de : «Yalnız İmam Ebû Hani f e ' nin görüşüdür. Diğer iki imama göre ise, bu kimse Temettü haccını yapmış olmuyor. Çünkü Temettü haccında umre için mi-katta, hac için de Mekke'de ihrama girilir. Bu kimse ise, umre için de hacc için de, mikatta ihrama girmiştir» demiştir. İmam Ebû Hanife ise: -Bu kimse umreden sonra her ne kadar Basra'da oturmuşsa da, asıl memleketine dönmediği için eski yolculuğu devam eder ve bu yolculukta hem umreyi, hem haccı yaptığı için ona temettü kurbanı lâzım gelir» demiştir.

(Eğer Kûfe'de oturan bir kimse, hac aylarında, önce umre ihramına girdikten sonra umresini boz^r ve bozduğu umreyi tamamlayıp tıraş olduktan sonra Basra'da oturur, ondan sonra, bozduğu umreyi kaza etmek üzere hac aylarında tekrar umre yapar ve aynı yılda hac ihramına da girerse, İmam Ebû Hanife'ye göre Temettü hac cim yapmış olmaz. Diğer iki İmam ise : -Yapmış olur» demişlerdir.) Zira bu kimse Bas ra'da oturduktan sonra yeniden yolculuğa çıkıp bu yolculukta hem umre, hem haccı yapmıştır.

tmam Ebû Hanife ise: -Eski memleketine dönmediği için halâ eski yolculuğu devam eder. Eski yolculuğunda yaptığı umre ise bozulmuş ve bu da onun kazasıdır» demiştir.

(Eğer bu kimse eski memleketine döner ve ondan sonra hac aylarında ikinci kez umre yapar, ondan sonra aynı yılda hac ihramına girerse her üç İmama göre de Temettü haccını yapmış olur.) Zira memleketine dönmesiyle yolculuğu kalktığı için bu yeni bir yolculuktur ve bu yolculukta, ikisi de sahih olan hem umre, hem haccı yapmıştır. Eğer umresini bozan bu kimse hac ayları gelinceye kadar Mekke'de kalıp B a s r a' ya gitmez ve hac aylarında tekrar umre yapıp ondan sonra hac ihramına girerse, her üç İmama

göre de Temettü haccını yapmış olmaz. Zira umre ihramına Mekke'de girmiş ve birinci yolculuğu da fâsid bir umre ile son bulmuştur. M e k k e' de oturanlar için ise Temettü yoktur.

(Hac aylarında umre yapan ve aynı yılda hac ihramma giren kimse, umre ile haccından hangisini bozarsa onu tamamlamak zorundadır.) Zira ihramda olan kimse, ihramdan ancak bütün mena-siki yaptıktan sonra çıkabilir, (ve Temettü kurbanı da kendisinden sakıt olur.) Zira bu yolculukta sahih bir umre ile sahih bir hac yapmamıştır.

(Eğer Temettü haccım yapmakta olan bir kadın bayramda bir koyun kurban ederse kendisine lâzım gelen Temettü kurbanı yerine geçmez.) Zira kendisine lâzım gelen kurban Temettü kurbanıdır. Kadının verdiği kurban ise, bayramda verilmesi gereken normal olan kurbandır. Bunu yapan erkek de olsa yine öyledir. ([126])

(İhrama girmek İsterken aybaşı haline giren kadın, yıkanıp ihrama girer ve hac yapan kimsenin yapmak zorunda olduğu her şeyi yapar. Ancak kandan temizlenip gusledinceye kadar, Kabe'yi tavaf edemez.) Zira H z . A i ş e Radıyallâhü anhâ) S i r f denilen yerde aybaşı haline girince Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) ona; «Hacda olan kimsenin yaptığı her şeyi yap. Ancak Beyt'İ tavaf edemezsin» ([127]) buyurmuştur. Çünkü Kabe mescitte olduğu için aybaşı halinde olan kadın mescide giremez. Arafat vukufu ise çölde olduğu için bir sakıncası yoktur. (Eğer kadın Arafat'ta vukuf ve Kabe'yi tavaf ettikten sonra aybaşı haline girerse, veda tavafı yapmadan Mekke'den ayrılır ve ona bir şey de lâzım gelmez.)

Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) aybaşı halinde olan kadınlara Veda tavafını yapmamak için müsaade etmiştir. ([128]) (Hac bittikten sonra Mekke'de kalmak İsteyen kimseye Veda Tavafı yoktur.) Çünkü Veda Tavafı, haccı bitirip evlerine dönmek is-tiyenlere mahsustur. Ancak eğer M e k k e' de kalmaya bayramın üçüncü gününden sonra niyet ederse, o zaman M e k k e' de kalsa bile -îmam Ebü Hanife' den gelen rivayete göre- Veda tavafını yapmak zorundadır. Kimisi İmam Muham-m e d' in de aynı görüşte olduğunu rivayet etmiştir. Çünkü bayramın üçüncü günü Haccm menasiki bittiği için Veda Tavafının vakti girmiş olur. Veda tavafının vakti girdikten sonra ise.M e k k .e' de kalmaya niyet etmekle vücubu sakıt olmaz.[129]

İhramda Yasak Olan Herhangi Bir Şeyi Yapmanın Hükmü

(Eğer ihramda olan bir kimse güzel koku sürünürse ona, keffa-ret lâzım gelir. Şayet güzel koku sürdüğü yer bir uzvun tamamı veya daha fazla olursa, o zaman ona kurban vacip olur.) Uzuvdan maksat, baş, bacak, oyluk ve benzeri olan insan vücudunun parçalandır. Çünkü bu uzvun tamamına güzel koku sürüldüğü zaman yasağı işleme suçu tam olduğu için lâzım gelen ceza da tam olur. (Eğer güzel koku sürülen yer bir uzuvdan az olursa, o zaman kişiye bir sadaka lâzım gelir.) Zira güzel kokunun sürüldüğü yer bir uzuvdan az olduğu için işlenen suç küçük sayılır. İmam Muhammed ise: «Bir. uzvun tamamı için bir kurban lâzım geldiğine göre, tamamı olmadığı zaman sürülen miktar tamamına göre ne kadar ise, bir kurbanın kıymetinden o kadarın lâzım gelmesi gerekir» demiştir, el-Münteka'da da «Eğer güzel kokunun sürüldüğü yer uzvun dörttebiri olursa -başın dörttebirini tıraş etmeye kıyasen- tam kurban lâzım gelir» diye yazılıdır. Halbuki ikisi arasında -ilerde, Allah izin verirse anlatacağımız üzere- fark vardır.

Sonra, kurban lâzım geldiği zaman -lâzım gelen kurban ne için lâzım gelmiş olursa olsun -bir koyun veya keçi kesmekle ödenmiş olur. Ancak -Hed'y bahsinde de geleceği üzere- cinsel ilişkide bulunmakla veyahut kadının aybaşı halinde tavaf yapması ile lâzım gelen kurban, deve veya sığırdan başkası olamaz.

İmam Ebû Yûsuf dan rivayet olunduğuna göre, ihramda lâzım gelen sadaka -eğer miktarı şeriatça belirtilmiş değilse- yarım sa' buğdaydır. Ancak eğer bit veya çekirge öldürdüğü için ona sadaka lâzım gelmiş ise, o zaman istediğini verebilir. (Eğer kişi saçını kına veya benzeri bir şeyle boyarsa ona kurban lâzım gelir.) Zira kına güzel kokulardandır. Nitekim Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm,«Kına bitkisi güzel kokudur- ([130]) buyurmuştur. Sürülen kınanın saç üzerinde kuruyup kalması halinde ise iki kurban lâzım gelir. Biri, kişinin kendine güzel koku sürdüğü, biri de saçını kına ile örttüğü içindir. Saçm «vesime» denilen bitki ile boyanması halinde ise bir şey lâzım gelmez. Zira vesime güzel kokulardan değildir. Sahih olan rivayete göre İmam Ebû Yûsuf: «Eğer kişi başı ağrıdığı için başula vesime sürerse ona ceza lâzım gelir. Çünkü o zaman sürdüğü vesime başım örtmüş olur» demiştir, Sonra İmam Muhammed'in «el-Mebsût-da, saç ile sakalın ikisini, «el-Camiussağir-de ise yalnız saçı söylemesinden, saç ile sakaldan her birinin ayrı ayp cezayı gerektirdiği anlaşılır.

(Eğer kişi kendine zeytin yağını sürerse ona -İmam Ebû Hanife'ye göre- kurban diğer iki İmama göre sadaka lâzım gelir.) İmam-ı Şafii de: «Eğer saçına sürerse ona kurban lâzım gelir. Çünkü karışık ve dağınık olan saç yağlandığı zaman düzelmiş olur. Başka yerlerine sürmesi halinde ise -bir yaran olmadığı için- bir şey lâzım gelmez» demiştir. î m a m Muhammed ile îmam Ebû Yûsuf: «Çünkü zeytin yağı vücuda sürülecek ilâçtan çok, bir yiyecek maddesidir. Bununla beraber vücuda sürüldüğü zaman haşereleri öldürdüğü için sadaka lâzım gelir» demişlerdir. İmam Ebü Hanife de: «Her ne kadar yiyecek maddelerinden ise de, aslında kokusu güzel bir maddedir. Kaldı ki, vücuda sürülmesinde -haşerelerin öldürülmesi, kılların yumuşaması ve mesamelerin açılması gibi- birtakım yararlar bulunduğu için, ihram halinde onu vücuda sürmek tam bir suçtur ve bunun için kurban gerektirir- demiştir. Bu ihtilâf da, sürülen zeytin yağının halis olması halindedir.

Zambak, yasemin esansı ve menekşe gibi içine güzel koku katılmış olan zeytin yağlarının sürülmesi halinde ise, kurban lâzım geldiğinde ihtilâf yoktur. Çünkü o zaman tamamen güzel kokudur. Ancak şu var ki eğer güzel koku maksadı ile sürülürse kurban lâzım gelir. Eğer vücuttaki bir yara veya ayak çatlaklıklarının tedavisi için sürülürse o zaman keffaret lâzım gelmez. Çünkü aslında güzel kokulu bir madde olmadığı için, eğer güzel koku maksadı ile sürül-mezse kurban lâzım gelmez. Misk ve benzeri güzel kokuları sürmek ise, tedavi maksadı ile dahi olsa kurban gerektirir.

(Eğer ihramda olan kimse dikilmiş elbise giyer, yahut başını herhangi bir şey ile örter ve giydiği elbise veya basma koyduğu şey, tam bir gün bir gece üzerinde kalırsa, ona kurban lâzım gelir. Eğer giydiği elbise veya başına koyduğu şey, üstünde bir gün ile bir geceden daha az bir zaman kalırsa o zaman ona sadaka lâzım gelir.) îmam Ebû Yûsuf dan: «Eğer üstünde yarım günden fazla bir zaman kalırsa kurban lâzım gelir, diye söylediği rivayet olunmuştur, ki îmam Ebû Hanife de önce buna kaildi. Imam-ı Şafii de: «Dikilmiş elbise veya baş örtüsü kişinin üstünde hiç kalmasa bile, onu giymesi veya başını örtmesi ile kişiye kurban lâzım gelir. Çünkü bu durumda da, giydiği elbise veya başına koyduğu şeyden, çok az bir zaman dahi olsa, faydalanmış olur» demiştir.

Biz diyoruz ki: Kişi elbise giymek veyahut başına bir şey koymaktan ancak, o elbise veya şeyin kişinin üstünde bir süre kaldığı takdirde tam faydalanmış olur ve bunun için ancak o zaman ona kurban lâzım gelir. Bu süre de bir gün ile takdir edilmiştir. Çünkü kişi normal olarak herhangi bir elbiseyi bir gün giyer ve ondan sonra çıkarır. Bunun için, eğer elbise kişinin üstünde bir günden az bir zaman için kalırsa, ondan tim olarak yararlanmış olmadığı için ona kurban değil, sadaka lâzım gelir. Ancak imam Ebû Yûsuf günün çoğunu günün tamamı yerine koymuştur. (Eğer kişi gömlek veya kilotu kuşak olarak bağlar, ya da roba olarak giyer veyahut palto, pardüsü ve ceket gibi bir üstlük elbiseyi, kollarını geçirmeden omuzlan üzerine atarsa, ona bir şey lâzun gelmez.) Çünkü bu durumda dikilmiş elbise giymiş sayılmaz, t m a m Zûf er ise: «Sakıncalıdır. Çünkü üstlük elbiseleri, kollarını geçirmeden de giymek âdettir. Nitekim omuzundan düşmemesi için kişi iki yakasından tutar- demiştir.

Kişinin, başının tamamını tam bir gün örttüğü zaman kendisine kurban lâzım geldiğinde ihtilâf yoktur. Çünkü ihramda yasak olan bir şeyi yapmış olur. Fakat başının tamamım değil de, bir kısmını örttüğü zaman ise, İmam Ebû Hanife' den: «Eğer örtülen miktar başın dörttebirinden az olursa bir şey lâzım gelmez» diye söylediği rivayet olunmaktadır. îmam Ebû Hanife bunu da tıraş ile avrete kıyas ederek: «Eğer başının tamamını ört-mese de, örttüğü miktar başının dörttebiri olursa ona kurban lâzım gelir. Çünkü bazı kimselerde başın tamamını değil, bir kısmını örtmek âdettir- demiştir. İmam Ebü Yûsuf' tan da, başın çoğunu başın tamamı hükmüne koyduğu rivayet olunmaktadır.

(Eğer ihramda olan kimse saçının veya sakalının dörttebirini tıraş ederse ona kurban lâzım gelir. Eğer tıraş ettiği miktar saç veya sakalın dörttebirinden az olursa, o zaman ona sadaka lâzım gelir.) İmam Malik: -Kişi başının tamamını tıraş etmedikçe ona bir şey lâzım gelmez- -İmam-ı Şafiî de: -Tıraş ettiği miktar az da olsa ona kurban lâzım gelir. Nasıl ki Harem'in bitkilerini kestiği zaman, kestiği bitki az da olsa ona fidye lâzım gelir» demiştir'.

Biz diyoruz ki: Başm bir kısmını tıraş etmek de âdet olduğu İçin işe yarar. Bunun için kişi başının bir kısmını dahi tıraş ettiği zaman, işlediği suç tamdır. Bunun gibi sakalın da bir kısmını tıraş etmek, Irak'ta ve Arabistan'da adettir. (Eğer ihramda olan kimse ensesinin tamamını tıraş ederse keza ona kurban lâzun gelir.l Çünkü ense de baş gibi tıraş edilmesi maksut olan bir uzuvdur. (Her iik koltuğunu tıraş eden kimseye bir kurban lâzım gelir.) Nasıl ki bir koltuğunu tıraş etmek de kurban gerektirir. Zira temizlenmede her iki koltuğun da tıraş edilmesi matlup olduğu için her iki koltuk, göbek altı kıllarının yeri gibi bir uzuv sayıhr.

(İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed ı «Bir uzvunun tamamını tıraş eden kimseye kurban lâzım gelir. Eğer tıraş edilen yer bir uzuvdan az olursa o zaman sadaka lâzım gelir- demişlerdir.)

Uzuvdan murat, göğüs, bacak ve benzeri gibi vücudun her hangi bir parçasıdır. Çünkü vücudun herhangi bir yeri üzerindeki kıllan gidermekten gaye temizlenmek olduğuna göre, tam temizlenme ancak uzvun tamamını tıraş etmekle olur.

(Eğer kişi bıyığından makasla alırsa ona, bıyığının kısalttığı oranda keffaret lâzım gelir.) Yani aldığı miktar, sakalın dörttebirinin kaçta kaçı ise ona göre kendisine keffaret lâzınt" gelir. Meselâ eğer alman miktar, sakalın dörttebirinin dörttebiri kadar olursa, bir koyunun dörttebir kıymeti lâzım gelir.

Yukanda geçen -Eğer bıyığından makasla alırsa- tabirinden, bıyığı tıraş etmenin sünnet olmadıği anlaşılır. Evet bıyığı tıraş etmek sünnet değil olur. Sünnet ancak bıyıktan makasla alıp kılları üst dudağın kenarındaki yüksekliğin seviyesi kadar kısaltmaktır.

(İmam Ebû Hanife'ye göre, vücudundan hacamet vuracağı yeri tıraş eden kimseye kurban lâzım gelir. Diğer iki imam ise) : -Bu kimse hacamet vurmak için hacamet yerini tıraş etmiştir. Hacamet vurmak ise ihramda yasak olmadığına göre hacamet yerini tıraş etmenin de yasak olmaması lâzım gelir. Ancak şu var ki -ne maksatla olursa olsun- herhangi bir yerini tıraş eden kimse tıraş ettiği yeri temizlemiş olur. Bunun için (ona) kurban değil (sadaka lâzım gelir- demişlerdir.) îmam Ebü Hanife de: -Hacamet vurulacak yerin kıllarını tıraş etmeden hacamet vurmak mümkün olmadığı için hacamet yerini tıraş etmek bizzat maksut olan bir şeydir. Kaldı ki bu tıraş ile bir uzvun tamamı temizlenmiş olur. Bunun için bu kimseye kurban lazım gelmesi gerekir» demiştir.

(Eğer İhramda olan bir kimse, ihramda olan bir diğer kimsenin başını tıraş ederse -tıraş edilen kimsenin emriyle olsun olmasın- tıraş edene sadaka, edilene kurban lâzım gelir.) İ m a m -1 Şafii: -Eğer tıraş edilenin isteğiyle olmazsa, meselâ uykuda olup tıraş olmaktan haberi olmazsa ona bir şey lâzım gelmez» demiştir. Çünkü ona göre, bir suçu işlemeye zorlanan kimse işlediği suçtan sorumlu değildir. Uykuda olmak ise, zorlanmaktan daha kuvvetli bir mazerettir. Bize görş ise, uykuda olan veyahut zorlanan kimseye sadece günah yoktur. Keffaret ise uykuda veyahut zorlanmış olmakla sakıt olamaz. Çünkü keffaret vücutta hâsıl olan temizlikten dolayı lâzım gelir. Başında başgösteren bir hastalıktan dolayı saçını tıraş etmek zorunda kalan kimse ise böyle değildir. Çünkü bu kimse -mazereti kul tarafından olmayıp tabiî olduğu için- muhayyerdir. Sonra, başı tıraş edilen kimse, kendisine lâzım gelen kurbanın kıymetini başını tıraş eden kimseden de isteyemez. Çünkü tıraş olmakla vücudunda hasıl olan temizlikten dolayı kendisine kurban lâzım gelmişti.

Tıraş eden kimse ihramda olmasa da yine hüküm böyledir. İmam-ı Şafiî ise: -Tıraş eden kimseye -ihramda olsun olmasın- bir şey lâzım gelmez» demiştir.

îhramda olan bir kimsenin ihramda olmayan bir kimsenin başım tıraş etmesi halinde de aynı ihtilâf vardır: İmam-Şafiî: -Tıraş eden kimse ihramda ise de, tıraştan kendisi yararlanmadığı için kendisine bir şey lâzım gelmez» demiştir. Biz ise diyoruz ki: Haremde bitkileri kesmek nasıl yasak ise, insan vücudundaki kılları da ihramda kesmek yasaktır. Bu kimse de tıraştan her ne kadar yararlanmıyorsa da, ihramda kesilmesi yasak olan kılları kestiği için kendisine keffaret lâzım gelir. Ancak şu var ki kestiği kıllar kendisinin olmadığı için işlediği suç ağîr değildir. Bunun için ona kurban değl, sadaka lâzım gelr.

(Eğer ihramda olan kimse ihramda olmayan bir kimsenin bıyığından alır veyahut tırnaklarını keserse) yukarıda geçen sebebe binaen (bir yoksula istediği bir yemeği yedirmek zorunda olur.)

(îhramda iken el ve ayaklarının tırnaklarını kesen kimseye kurban lâzım gelir.) Çünkü ihramda iken yapılması yasak alan bir şeyi yapmış olur. Ancak şu var ki: Eğer tırnaklarının hepsini bir kez ve aynı yerde kesmiş ise, birden fazla kurban ona lâzım gelmez. Zira tırnaklarının hepsini aynı yerde kestiği için bir kere suç işlemiş sayılır. Ayrı ayn oturuşlarda kesen kimseye ise, İmam M u -h a m m e d' e göre yine bir kurban lâzım gelir. Çünkü orucu bozmak kefaretinde olduğu gibi, burada da lâzım gelen kefaretler birleşmiş olur. Ancak eğer kişi önceki oturuşta kestiği tırnakların kefaretini verdikten sonra ikinci oturuşta geri kalanları keserse -önceki suçun kefareti verildikten snra bir daha suç işlendiği için- kefaretler birleşemez. İmam Ebû Hanife ile İmam Ebû Yûsuf'a göre ise, eğer her bir oturuşta bir el veya ayağının tırnaklarını keserse ona dört tane kurban lâzım gelir. Çünkü kurbanda ibadet vasfı daha galib olduğu için -tilâvet secdesi âyetlerinde olduğu gibi- kefaretlerin birleşmesi için bütün tırnakların aynı oturuşta kesilmiş olması gerekir.

(Yalnız bir el veya ayağının tırnaklarını kesen kimseye de kurban lâzım gelir.) Çünkü başın tıraşında olduğu gibi burada da dörttebir tamamın yerine kaimdir. (Tırnaklan kesilen parmaklar beşten az olduğu zaman ise sadaka lâzım gelir.) Bunun manası şudur ki: her bir tırnak için bir sadaka gerekir.

İmam Zü f er: «Üç parmağın tırnaklarını kesen kimseye de kurban lâzım gelir» demiştir, ki İmam Ebû Hanife'de önce bu görüşte idi. Çünkü bir elinin tırnaklarını kesene kurban lâzım geldiğine göre, üç parmak bir elde bulunan parmakların çoğu olduğu için bu kimseye de kurban lâzım gelmesi gerekir.

Tırnaklan kesilen parmakların baştan aşağı olduğu zaman kurban lâzım gelmediğine dair görüşün delili de şudur: Çünkü bir el veya ayağın tırnakları bütün tırnakların dörttebiri olduğu için biz bir el veya ayağın tırnaklarına bütün tırnakların hükmünü vermiş oluruz. Üç parmağın tırnaklan ise -her ne kadar bir el veya ayakta bulunan tırnakların çoğu ise de- bütün tırnakların dörttebirin-den az olduğu için, ona bütün tırnakların hükmünü veremeyiz. (Eğer kişi değişik el ve ayaklarından beş tane parmağın tırnaklarını keserse, İmam Ebü Hanife ile İmam Ebû Yûsuf'a göre ona sadaka gelir. İmam Muhammed ise : -Kurban kesmesi gerekir» demiştir.) İmam Muhammed bu kimseyi de bir elinin bütün tırnaklarını kesen veyahut başının değişik yerlerini dörttebir mik-darında tıraş eden kimselere kıyas etmiştir.

İmam Muhammed ile İmam Ebü Yûsuf da: «İhramda iken tırnaklarını kesen kimseye kurban lâzım gelmesi, tırnaklarını kesmekle temizlenip güzelleştiği içindir. Değişik parmaklarının tırnaklarını kesen kimse ise, temizlenip güzelleşmek şöyle dursun, bilâkis daha çirkin görünür. Basın değişik yerlerini tıraş etmek ise âdet olduğu için kişiyi çirkin göstermez. Bunun için bu kimsenin işlediği suç tam değildir ve dolayısiyle ona kurban değil, her bir tırnak için bir yoksula doyabileceği kadar yemek yedirmesi gerekir. Hattâ eğer el ve ayaklarının değişik parmaklarından kestiği tırnaklar baştan fazla da olsa, yine hüküm böyledir.

(İhramda iken, kırılıp asılı kalan bir tırnağını koparan kimseye bir şey lâzım gelmez.) Zira kırılmış olan tırnak canlılığını yitirdiği için Harem'in kurumuş bitkisine benzer. Harem'in kuru bitkisini kesip koparmada nasıl sakınca yoksa, bu da öyledir. (İhramda iken güzel koku süren, yahut dikilmiş elbise giyen veyahut mazereti bulunmaksızın başını tıraş eden kimse muhayyer olups isterse bir koyun veya keçi keser, isterse herbirine yanm sa vermek suretiyle altı yoksula bir yiyecek maddesini dağıtır, isterse üç gün oruç tutar.) Zira Cenâb-ı Hak;

îçînizde hasta veyahut başından rahatsız olan varsa fidye olarak ya oruç tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban kesmesi gerekir ([131]) buyurarak «yahut» demek olan muhayyerlik edatım kullanmış ve Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) de âyeti öyle tefsir etmiştir. ([132]) sonra, oruç -nerede olursa olsun- ibadet olduğu için, nerede tutulursa tutulsun kâfi gelir. Sadaka da aynı sebebe binaen haremin yoksullarına verilmesi şart değildir. Fakat kurbanın Haremde kesilmesi ittifak ile şarttır. Zira kan akıtmak ancak belli bir zamanda veyahut belli bir yerde ibadet olur. Bu kanı akıtmanın ise, belli bir zamanı bulunmadığına göre belli bir yeri olması gerekir. İmam Ebû Yûsuf'a göre kişi sadaka vermek istediği zaman -yemin keffaretinde olduğu gibi- sadakayı yemek olarak yoksullara yedirebilir. İmam Muhammed ise: «Yemek olarak yedirmek caiz değildir. Çünkü Cenâb-ı Hak» Sadaka vermesi gerekir» diye buyurmuştur. Sadaka ise verilen kimseye temlik edilmiş olur. Yemek yedirmede ise temiilc yoktur» demiştir.[133]

Bir Fasıl

(İhramda iken karısının avretine bakıp menisi gelen kimseye bir şey lâzım gelmez.) Çünkü ihramda iken yasak

olan şey yalnız cinsel ilişkidir. Bu kimse ise cinsel ilişkide bulunmamıştır. Nihayet bu kimse de düşünüp de düşünce ile menisi gelen kimse gibidir. (İhramda iken karısını şehvetle Öpen veyahut ona dokunan kimseye ise kurban lâzım gelir.) •el-Camİussağiyr-'de ise «Kadına şehvetle dokunup menisi gelen kimseye kurban lâzım gelir* diye kasd-edilmektedir. Halbuki «el-Mebsut-un açıklamasına göre meninin gelip gelmemesi halleri arasında fark yoktur, ön ve arka taraflar dışında yapılan cinsel ilişkide de hüküm böyledir, t m a m -1 Şafiî ise, ihramı da oruca kıyas ederek: -Bu hallerin hepsinde ihramın bozulması için meninin gelmesini şart koşmuştur. Biz diyoruz ki: Hac ancak cinsel ilişkide' bulunmakla bozulur. İhramın diğer yasaklarından hiç biri haccı bozmaz. Bu hallerin hepsi de cinsel ilişki olmadıklarına göre, bu hallerde meni gelse bile hac-cm bozulmaması lâzım gelir. Ancak şu var ki: bu hallerde de cinsel arzu -kısmen de olsa- tatmin edildiği için ihramda bunlar yasak edilmiş ve işlenmesi halinde kurban lâzım gelir. Oruç ise öyle değildir. Çünkü oruçta -ne şekilde olursa olsun- cinsel arzunun tatmini haramdır. Cinsel arzuda -cinsel ilişki dışında- ancak eğer meni gelirse tatmin olur. (Eğer ihramda olan kimse daha Arafat vukufunu yapmamışken cinsel ilişkide bulunursa, haccı bozulur ve bir koyun kurban etmesi gerekir. Ayrıca haccı bozulmamış gibi haccını sürdürmek zorunda olmakla beraber kendisine kaza da lâzım gelir.) Zira rivayet olunmaktadır ki: Peygamber Efendimize (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), hem kendisi hem karısı ihramda iken karısı ile cinsel ilişkide bulunan kimsenin durumu sorulmuş ve Peygamber Efendimiz (Sallalla-hü Aleyhi ve Sellem); İkisi de kurban keserler ve haclarını sürdürmek zorundadırlar. Ayrıca ertesi yıl bir daha hac yapmaları gerekir.» ([134]) buyurmuştur. Bu şekilde cevap aynca birçok ashabdan da naklolunmuştur. î m a m -1 Şafii bu kimseyi de Arafat vukufunu yaptıktan sonra cinsel ilişkide bulunan kimseye kıyas ederek: «Bir deve kurban etmesi gerekir» demiş ise de, hadisin ıtlakı onun görüşüne karşı bir delildir. Kaldı ki bu kinişe, haccını bir daha kaza etmesi gerektiği için işlediği suç hafiflemiş olur. Bunun için ona, Arafat vukufundan sonra cinsel ilişkide bulunan kimseye nazaran daha hafif bir ceza lâzım gelmesi gerekir. Çünkü Arafat vukufunu yaptıktan sonra cinsel ilişkide bulunan kimse haccını kaza etmek zorunda olmadığı için, işlediği suç ağırlığını korur. Arka taraftan cinsel ilişkide bulunan kimsenin haca bozulup bozulmadiğı hakkında İmam Ebü Hanife' den iki rivayet gelmiştir. (Cinsel ilişki ve haclarını bozan erkek ile kadın, haclarını kqza ederlerken biribirlerinden ayrılıp uzak durmaları gerekmez.) İmam Mâlik: -Hac yoluna çıkar çıkmaz», İmam Züfer: -İhrama girdikten sonra», İmam-ı Şafii de cinsel ilişkide bulundukları yere vardaklannda birbirlerinden ayrılmaları gerekir. Çünkü eğer beraber kalırlarsa önceki hacda cinsel ilişkide bulunduklarını hatırlayıp bir daha böyle bir haltı işleyebilirler» demiştir.

Biz diyoruz ki i Kendilerini birleştirip birbirlerine bağlayan, aralarında nikâhtır. Nikâh ise halen aralarında mevcuttur. Bunun için ihrama girmezden önce birbirlerinden ayrılmalarına gerek yoktur. Zira ihrama girmemişken cinsel ilişkide bulunsalar bile, bir sakıncası yoktur. İhrama girdikten sonra da ayrılmaları gereksizdir. Çünkü ufak bir nefsanî arzuya uymak yüzünden başlarına gelen bu felâket ve çetin zorluklan gördükçe, bir daha böyle bir haltı işlemek şöyle dursun, yaptıklarına bin kere pişman olurlar. Bunun için, ihrama girdikten sonra da birbirlerinden ayrılmaları anlamsızdır.

(Arafat vukufunu yaptıktan sonra cinsel ilişkide bulunan kimsenin haccı bozulmaz. Fakat bir deve veya sığır kesmesi gerekir.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) -yukarıda da geçtiği üzere- «Arafat'ta vukuf yapan kimsenin haccı tamam olur- buyurmuştur. Bu kimsenin bir deve veya sığır kesmek zorunda olması ise 1 b n - i A b -b a s ' m rivayetine dayanır. ([135]) Hem de ihramda cinsel ilişkide

bulunmak yasakların en büyüğü olduğu için, gerektirdiği keffaretin de büyük olması gerekir. îmam-ı Şafii: «İhramda olan kimse Arafat vukufunu yapmış olsa bile, eğer daha tıraş olmadan cinsel ilişkide bulunursa haccı bozulur- demiştir.

(Tıraş olduktan sonra cinsel ilişkide bulunan kimseye ise bir koyun kesmek gerekir.) Çünkü ihramda olan kimse, tıraş olmakla dikilmiş elbise giymek gibi yasaklan yapabilmek bakımından ihramdan çıkmış oluyorsa da, haccın bütün vaciplerini bitirmedikçe kadınlara yaklaşamadığı için bu bakımdan daha ihramda sayılır. Bunun için bu kimseye kurban lâzım gelir. Fakat tam ihramda olmadığı için işlediği suç hafif olup bir koyun kesmek kendisi için kâfi gelir. (Umre ihramında olan kimse eğer daha tavaftan dört tur yapmamışken cinsel ilişkide bulunursa, umresi bozulur ve bir koyun kesmesi gerekir. Bununla beraber umresini sürdürmek zorundadır ve ayrıca ona kaza da lâzım gelir. Eğer tavaftan dört tur yaptıktan sonra cinsel İlişkide bulunursa o zaman umresi bozulmaz. Fakat bir koyun kesmesi yine gerekir. Imam-ı Şafii, umreyi de hacca kıyas ederek : -Her iki durumda da umresi bozulur ve bir deve kesmesi gerekir- demiştir. Çünkü İmam-ı Şafiî hac gibi umrenin de farz olduğu görüşündedir. Bize göre ise Umre sünnet olduğu için umrenin bozulmasında koyun, haccm bozulmasmda da deve veya sığır lâzım geldiğine kailiz. (Unutarak cinsel ilişkide bulunan kimse de, bilerek cinsel ilişkide bulunan kimse gibidir.) İmam-ı Şafii: unutarak cinsel ilişkide bulunan kimsenin haca bozulmaz» demiştir. Bu ihtilâf, uykuda veyahut zorla kendisiyle cinsel ilişkide bulunulan kadın hakkında da caridir. İmam-ı Şafiî: «Bu mazeretlerle yasaklık kalkar. Bunun için bu durumlarda cinsel ilişki suç değildir ki onunla hac veya umre bozulsun- demiştir. Biz diyoruz ki: Hac veya umrenin bozulması, bu durumlarda

işlenen cinsel ilişkinin yasak olduğu için değil, cinse1 arzuyu tatmin ettiği içindir. Çünkü bu vasıf mazeretlerle kalkmaz. Kaldı ki hac veya umre ile oruç arasında fark vardır. Çünkü oruçlu olan kimse oruçlu olduğunu unutabilir, ihramda olmanın durumu ise -namazda olma durumu gibi- ihramda olmayı unutmaya mânidir.[136]

Bir Fasıl

(Abdestsİz olarak kudüm tavafını yapan kimseye sadaka lâzım gelir.) İmam-ı Şafii: «Abdestsiz olarak yapılan herhangi bir tavaf sahih değildir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm);

«Beyti tavaf etmek de bîr namazdır. Ancak Cenâb-ı Allah tavafta konuşmayı helal kılmıştır- ([137]) buyurmuştur. Bunun için abdestli olarak tavaf yapmak tavafın sıhhati için şarttır» demiştir. Bizim ise delilimiz; Kadim olan Beyt'l tavaf etsinler» ([138]) âyet-i kerimesidir. Zira bu âyette -abdestli olarak» diye bir kayıt yoktur. Bunun için, tavaf ederken abdestli olmak farz değildir. Ancak kimisi: «sünnettir» demiş ise de en sahihi şudur ki vaciptir. Çünkü hem abdestsiz olarak tavaf yapıldığı zaman kefaret lâzım gelir, hem de hadis ile amel etmek vacip olduğu için hadisten vücup anlaşılır.

Kudüm tavafı denilen bu tavaf sünnet ise de, ona başlanınca vacip olduğu için abdestsiz olarak yapıldığı zaman ona eksiklik girer ve bu eksiklik sadaka ile giderilmiş olur, ki mertebe bakımından Allah'ın vacip kıldığı Ziyaret tavafından aşağı olduğu bilinsin. Kudüm tavafından başka, farz veya vacip olmayan her tavafta da hüküm böyledir.

(Ziyaret tavafını abdestsiz olarak yapan kimseye ise bir koyun kesmek gerekir.) Çünkü bu kimse haccın rüknüne eksiklik sokarak daha ağır bir suç işlediği için kurban kesmeyi hak etmiş olur.

(Cünüp olarak tavaf yapan kimseye ise bir deve veya sığır gerekir.) Ab di la h îbn-i Abbas (Radıyallâhü anhJ 'dan böyle rivayet olunmuştur. Hem de cünüplük abdestsizlikten daha ağır olduğu için, bu kimsenin tavafa soktuğu eksikliği ancak bir deve veya sığır kesmekle gidermek mümkündür.

Tavafın çoğu da abdestsiz veya cünüp olarak yapıldığı zaman da yine hüküm böyledir. Çünkü şeyin çoğu şeyin tamamı hükmündedir. (Abdestsiz veya cünüp olarak tavaf yapan kimse İçin en efda-lı, daha Mekke'de iken bir daha tavaf yapmaktır ve eğer bir daha yaparsa kurban kesmesi artık gerekmez.) el-Mebsut'un bâzı nüshalarında -bir daha tavaf yapması gerekir» diye geçiyorsa da, en sahihi şudur ki abdestsiz olarak yapılan tavafı bir daha yapmak müs-tahaptır, cünüp olarak yapılan tavafı bir daha yapmak vaciptir. Çünkü cünüp olarak yapılan tavafın eksikliği daha fazladır. Sonra, abdestsiz olarak yapılan tavaf eğer bir daha yapılırsa -bayram günlerinden sonra dahi olsa- kurban kesmek artık gerekmez. Çünkü tavafta eksiklik şüphesi artık kalmaz. Cünüp olarak yapılan tavaf bir daha yapılırsa, eğer bayram günlerinde yapılmışsa zamanında yapılmış olduğu için artık kurban kesmek gerekmez. Fakat eğer bayram günlerinden sonra yapılmışsa, zamanında yapılmadığı için İmam Ebü Hanife'ye göre kurban kesmek gerekir.

Eğer kişi cünüp olarak yapmış olduğu tavafı bir daha yapmadan evine dönerse, bir daha yapmak için tekrar M e k k e ' ye dönmesi gerekir. Zira tavafmdaki eksikiik büyük olduğu için, telâfisi ancak bir daha dönüp yapmakla mümkündür. Şayet dönmeyip, hed'y olarak M e k k e ' ye bir deve veya sığır gönderirse -yukarıda da açıkladığımız üzere- tavafta hasıl olan eksikliğin yerine geçtiği için caizdir. Fakat dönmesi daha iyidir. Abdestsiz olarak tavaf yapıp da bir daha tavaf yapmadan evine dönen kimsenin ise kurban göndermesi, dönüp bîr daha tavaf yapmaktan iyidir. Zira tavafındaki eksiklik diğerine nazaran hafiftir. Kaldı ki kurban göndermede fakirler için yarar vardır. Şayet bir daha dönerse, cünüp olarak tavaf yapan kimse gibi yeniden ihrama girmesi gerekir.

Ziyaret tavâfmı yapmadan evine donen kimse ise mutlaka dönmesi gerekir. Çünkü ziyaret tavafı rükün olduğu için ihramda olan kimse onu yapmadıkça ihramdan çıkmış olamaz ve kadınlara yak-laşamaz.

[Veda tavafını abdestsiz olarak yapan kimseye de sadaka lâzım gelir.) Zira veda tavafı her ne kadar vacip ise de, rükün olmadığı için Ziyaret tavafı kadar önemli değildir. İmam Ebû Hani-f e' den bu kimseye bir koyun lâzım geldiği yolunda da bir rivayet gelmişse de, en doğrusu birincisidir. (Veda Tavafını cünüp olarak yapan kimseye ise bir koyun kesmek lâzım gelir.) Çünkü Veda tavafını cünüp olarak yapmak büyük bir noksanlıktır. Ancak Veda Tavafı ziyaret tavafından rütbece üstün olduğu için onu cünüp olarak yapmada bir koyun kesmekle yetinilmiştir.

[Ziyaret tavafından üç tur eksik bırakan kimseye bir koyun kesmek gerekir.) Zira tavafta, yansından daha az bir miktar yapılmadığı için hâsıl olan eksiklik de abdestsiz olarak yapılan tavaftaki eksiklik gibi hafif olup onun için koyun kesmek yeterli gelir. (Ziyaret tavafından dört tur veya fazla eksik bırakan kimse ise, eksik bıraktığı turtan yapmadıkça ihramdan çıkmış olamaz.) Zira eksik bıraktığı turlar yaptığı turlardan fazla olduğu için hiç tavaf yapmamış gibidir. Veda tavafından üç tur yapmayan kimseye ise sadaka lâzım gelir.)

(Vacip olan herhangi bir tavafı Hicr'in içinden yapan kimse, eğer henüz Mekke'den aynlmamışsa bir daha tavaf yapması gerekir.) Çünkü -yukarıda da geçtiği üzere- Hicr'in dışında tavaf yapmak gerekir. Hicr'in içinden tavaf yapmak, Kabe'nin etrafında tur yaparken Kabe ile Hatyim arasında bulunan iki açıklıktan birinden girip diğerinden çıkmaktır. Böyle yapan bir kimse tavafına eksiklik soktuğu için Mekke' den ayrılmadığı sürece bir daha tavaf yapması gerekir, ki meşru bir şekilde tavaf yapmış olsun. (Şayet tavafın hepsini değil de, yalnız Hicr'in içinden yaptığı kısmı bir daha yaparsa yine kâfidir.) Zira böyle de yapsa, yapmamış olan kısmı yapmış olur. Yalnız Hicr'in içinden yaptığı kısmı bir daha yapmanın şekli böyledir : Hicri sağma alıp ileriye doğru yürümeye başlar ve Hicr'in sonuna varınca o baştaki açıklıktan içeri girip diğer taraftan çıkar ve bu ameliyeyi yedi kez tekrarlar.

(Şayet bu kimse, Hicr'in içinden yaptığı bu tavafı bir daha yapmadan evine dönerse, ona kurban lâzım gelir.) Zira bu kimsenin tavafmdaki eksiklik dörttebire yakın olduğu için ona sadaka kâfi gelmez.

(Ziyaret tavafını abdestsiz olarak. Veda tavafını da abdestli olarak ve fakat bayram günlerinden sonra yapan kimseye kurban lâ-zun gelir. Eğer bu kimse ziyaret tavafını cünüp olarak yapmış ise. İki İmam s «Ona yine bir kurban lâzım gelir» demişlerse de, İmam Ebû Hanife'ye göre bu kimseye iki kurban lâzım gelir.) Çünkü Veda tavafı vaciptir. Abdestsiz olarak yapılan Ziyaret tavafının bir daha yapılması ise vacip olmayıp müstahap olduğu için, birinci surette veda tavafı Ziyaret tavafı yerine geçmeyip veda tavafı olarak kalır. İkinci surette ise, Veda tavafı Ziyaret tavafı yerine geçer. Çünkü cünüp olarak yapılan ziyaret tavafının bir daha yapılması. Veda tavafı gibi vaciptir. Bu itibarla kişi bu surette Ziyaret tavafını bayram günlerinden sonraya bırakmış, Veda tavafını da hiç yapmamış olur. Veda tavafının yapılmaması halinde ise ittifak ile kurban lâzım gelir. Ziyaret tavafının bayram günlerinden sonraya bırakılması halinde de ihtilâf vardır. İmam Ebû Hanife'ye göre lâzım gelir, diğer iki imama göre lâzım gelmez. Ancak bu kimseye, Mekke' den ayrılmadığı sürece Veda tavafını bir daha yapması emrolunur. Evine döndükten sonra ise -yukarıda da söylediğimiz üzere- artık emrolunmaz.

(Umre ihramında olup abdestsiz olarak tavaf ve Sa'y yaptıktan sonra ihramdan çıkan kimse, Mekke'den ayrılmadıkça bir daha tavaf ve sa'y yapar ve ona bir şey lazım gelmez.) Çünkü abdestsiz olarak yaptığı tavafta eksiklik bulunduğu için bir daha yapması gerekir. Sa'y da tavafa tabidir. Ve bir daha yapınca eksiklik kalmadığı için ona bir şey lâzım gelmez. (Şayet bu kimse bir daha tavaf ve sa'y yapmadan evine dönerse) abdestsiz olarak tavaf yaptığı için ona kurban lâzım gelir.) Fakat bir daha M e k k e' ye dönmesi gerekmez. Çünkü umrenin son rüknü olan sa'yı da yaptığı için ihramdan çıkmıştır. Aynca sa'yı da abdestsiz olarak yaptığı için ise ona bir şey lâzım gelmez. Çünkü bu sa'y sahih olan bir tavaftan sonra yapılmıştır. Sahih olan rivayete göre tavafı bir daha yaptıktan sonra sa'yı yapmasa da, yine bir şey lâzım gelmez.

(Hac ihramında olan kimse Safa ile Merve arasında sa'y yapmasa da haccı tamamdır. Ancak ona kurban lâzım gelir.) Çünkü biz Hanefilere göre Safa ile Merve arasında sa'y vacip olduğu için yapılmaması halinde hac bozulmaz, fakat kurban lâzım gelir.

(Arafat dağından imamdan önce ayrılan kimseye kurban lâzım gelir.) İmam-ı Şafiî: -Bu kimseye bir şey lâzım gelmez. Çünkü rükün olan, Arafat'ta vukuf etmektir. Kişi bunu yaptıktan sonra vukufu uzatmasa da ona bir şey lâzım gelmez» demiştir.

Biz diyoruz ki: A r a fa t' ta güneş batmcaya kadar kalmak vaciptir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-sâlâtü ve's-selâm); -Arafat'tan güneş battıktan sonra hareket edin- ([139]) buyurmuştur.. Bunun, için, güneş batmadan Arafat' tan ayrılan kimse vacibi terketmiş olur ve dolaysiyle ona kurban lâzım gelir. Eğer güneş battıktan sonra bir daha Arafat'a dönse de- zahir olan rivayete göre- kurbanın vücubu kendisinden sakıt olmaz. Çünkü imam ile birlikte hareket etmesi gerekirdi. İmam ile birlikte hareket etmedikten sonra bir daha Arafat'a dönmesi manasızdır. Güneş batmadan bir daha Arafat'a dönen kimse hakkında ise ihtilâf edilmiştir. Arafat'a geceleyin gelen kimse ise öyle değildir. Çünkü vukufu geceye kadar sürdürmenin vücubu, gece değil, gündüz vukuf yapan kimse içindir. (Müzdelife'de vukuf yapmayan kimseye de kurban lâzım gelir.) Çünkü M ü z d e 1 i f e vukufu vaciptir. (Bayramın hiç bir günü cemre taşlamasmı yapmayan kimseye de kurban lâzım gelir.) Çünkü vacibi kesinlikle terketmiş olur. Ancak taşlamaların hepsi aynı cinsten birer ibadet olduğu için -vücudunun bütün kıllarını tıraş eden kimseye oîduğu gibi- bu kimseye yalnız bir kurban lâzım gelir. O da bayramın son günü güneş battıktan sonra. "Çünkü cemreleri taşlamak ancak bayram günlerinde ibadettir. Bu günler bitmedikçe taşlamaların hepsini sıra ile yapmak mümkündür. imam Ebû Hanife'ye göre bir gün an taşlamalarını bir başka güne bırakmak da kurban kesmeyi gerektirir. Fakat diğer İki İmam bu görüşe katılmamışlardır.

(Bir günün de taşlamalarını yapmayan kimseye kurban lâzım gelir.) Çünkü bir günün taşlamaları tam bir ibadettir. (Üç cemreden birinin taşlamasını yapmayan kimseye ise sadaka lâzım gelir.) Çünkü bir günde her üç cemreyi taşlamak bir ibadet olduğuna göre, yalnız bir cemreyi taşlamayan kimse bu ibadetin çoğunu yapmış olur. Kurban ise ancak, bir vacibin çoğunu yapmamak halinde lâzım gelir.

(Bayramın İlk günü Akabe cemresini taşlamayan kimseye ise kurban lâzım gelir.) Çünkü bayramın ilk günü yalnız Akabe cemresinin taşlaması vardır, bunun için bu kimse o gün vacibini tamamen bırakmış olur. Akabe cemresi taşlarının yansından fazlasını atmayan kimse de öyledir.

(Bir cemreye bir, iki veyahut üç çakıl eksik atan kimseye ise, her bir çakıl için yarım sa' lâzım gelir.) Zira bu kimsenin yapmadığı miktar vacibin yansından az olduğu için ona sadaka vermek kâfidir.

(Başını bayram günleri bittikten sonra tıraş eden kimseye, İmam Ebû Hanife'ye göre kurban lâzım gelir. Ziyaret tavafını bayram günlerinden sonraya bırakan kimse de Öyledir.) Diğer iki İmam ise: -Bu her iki kimseye de bir şey lâzım gelmez- demişlerdir. Bu ihtilâf -yukanda da geçtiği üzere- bir günün taşlamalarını bir başka güne bırakmak ve -Akabe cemresini taşlamaktan önce tıraş olmak, kıran haccında Akabe cemresini taşlamaktan önce kurban kesmek veyahut kurban kesmezden önce tıraş olmak gibi- sonra yapılması gereken bir ibadeti önce yapmak hallerinde de caridir. İki imam: -Bu durumların hepsinde vacipler kaza edildiği için başka bir şey lâzım gelmez- demişlerdir, imam Ebû Hanife'-nin delili de Abdullah İbn-i Mesud'un;

Kim ki haccın bir ibadetini bir diğer ibadetine takdim ederse ona kurban lâzım gelir» ([140]) hadisidir. Kaldı ki -inikatta ihrama girmemek gibi- belli bir yeri bulunan bir ibadetin yerinde yapılmaması halinde kurban lâzım geldiğine göre, belli bir zamanı bulunan bir ibadetin de zamanında yapılmaması halinde kurban lâzım gelmesi gerekir. Hac ihramında olup bayram günlerinde ve fakat Harem'in dışında tıraş olan kimseye de kurban lâzım gelir. İmam Ebû Hanife ile İmam Muhammed'e göre Umre ihramında olan kimse de eğer Harem'in dışında tıraş olursa ona kurban lâzım gelir demişlerdir. İmam Ebü Yûsuf ise s -Umre ihramında olan kimseye bir şey lâzım gelmez- demiştir.) Ben diyorum ki el-Camiussağiyr'de İmam Ebû Y ü s u f' un umre ihramında olan kimse hakkındaki sözü kaydedilmişse de hac ihramında olan kimse hakkındaki sözüne değinil-memiştir. Kimisi: -Çünkü hac ihramında olan kimse hakkında ihtilaf yoktur. Zira hacda hep M i n a ' da tıraş oluna gelmiştir. M i -n a ise H a r e m' in sınırlan içindedir» demiş ise de, en doğrusu şudur ki: aynı ihtilâf hac ihramında olan kimse hakkında da caridir. İmam Ebû Yusuf: «Harem'de tıraş olmak şart değildir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Hudeybiye'de umreden alıkonduğu zaman hemen orada tıraş olmuştur- demiştir. ([141]) İmam Ebû Hanife ile İmam M. uhammed ise: «Tıraş ile ihramdan çıkıldığı için tıraş da namazın sonundaki selâm gibidir. Selâm ile namazdan çıkıldığı halde nasıl selâm namazın bir vacibi ise tıraş da haccın bir vacibidir ve haccın bir vacibi olunca da haccın diğer vacipleri gibi Hare m'de yapılması gerekir. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) ile Ashabının Hudeybiye'de tıraş olmaları da Hare m' in dışında tıraş olmanın caiz olduğuna delil olamaz. Zira Hudeybiy e' nin bir kısmı Harem' den sayılır. Peygamber Efendimizle (Sallallahü Aleyhi ve Sellem} Ashabı o kısımda tıraş olmuş olabilirler» demişlerdir. Kısacası: î m a m Ebû H a n i f e ' ye göre tıraşın hem belli bir vakti, hem yeri vardır. İmamEbü Yûsuf'a göre ne belli bir vakti vardır, ne yeri. İmam Muhammed'e göre belli bir yeri vardır. Fakat vakti yoktur. İmam Züfer'e göre belli bir vakti vardır. Fakat yeri yoktur . Bu ihtilâf da «Kişi belli olan vaktinde veya yerinde tıraş olmadığı zaman kendisine kurban lâzım gelir mi gelmez mi?» konusundadır. Yer veya vaktinde olmayan tıraş ile ihramdan çıkıldığında ise ihtilâf yoktur.

Sonra, umre vakitli bir ibadet olmadığı için onun tıraşı da ittifak ile vakitli değildir. Fakat umrenin belirli bir yeri bulunduğu için tıraşının da aynı yerde yapılması gerekir.

(Harem'in dışına çıkan kimse, tekrar Harem'e dönünceye kadar eğer tıraş olmazsa ittifak ile kendisine bir şey lâzım gelmez.) Yani umre ihramında olan kimse eğer böyle yaparsa, tıraş olması gerektiği yerde tıraş olduğu için ona bir şey lâzım gelmez. Hac ihramında olan kimse ise, böyle yapsa dahi, tıraş olması gerektiği vakitte tıraş olmadığı için İmam Ebû Hanife'ye göre ona kurban lâzım gelir.

(Kıran haccında olan kimse, kurban kesmezden önce eğer tıraş olursa) İmam Ebû Hanife'ye göre (ona iki kurban lâzım gelir.) Biri Kıran kurbanıdır, biri de kurban kesmeyi tıraştan sonraya bıraktığı içindir. İki İmama göre ise, bu kimseye Kıran kurbanından başka bir şey lâzım gelmez. Zira -yukarıda da söylediğimiz üzere- iki İmama göre herhangi bir vacibi tehir etmekten dolayı bir şey lâzım gelmez.[142]

Bir Fasıl

Bilinmelidir ki ihramda olan kimse için kara avı haram, deniz avı helâldir. Zira Cenab-ı Hak (Azze ve Celle) :

«Deniz avı ve onu yemek size de, yolculara da geçimlik olarak helâl kılınmıştır. Kara avı ise ihramda bulunduğunuz sürece size yasak edilmiştir. ([143]) buyurmuştur. Kara avı karada doğup büyüyen ve karada yaşayan, deniz avı da suda yaşayan ve suda doğup büyüyen hayvan demektir. Av da yaradılışı itibariyle insanlardan kaçıp ele gelmiyen hayvanlardır. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) kara hayvanlarından beş tane istisna etmiştir. Bunlar da FEVÂSIK-I HAMS diye anılan kurt, kuduz köpek, karga, delice, yılan ve akreptir. ([144]) Zira bunlar saldırgan hayvanlardır. İmam Ebû Yûsuf dan rivayet olunduğuna göre kargadan maksad leşleri yiyen kargadır. (İhramda iken av öldüren veyahut öldürtmek için yerini başkasına gösteren kimseye ceza lâzım gelir.) Avı bizzat öldüren kimseye ceza lâzım geldiğinin delili;

-Ey iman etmiş olanlar, ihramda iken av öldürmeyiniz. Sizden kim (ihramda) bilerek av öldürürse, ona ceza olarak evcil hayvanlardan, Öldürdüğü avın benzeri olan bir hayvan lâzım gelir. ([145]) ayet-i kerimesidir. Zira bu âyet, ihramda olan bir kimsenin bizzat av öldürdüğü zaman kendisine ceza lâzım geldiğinde nasstır. Fakat avın yerini başkasına gösteren kimseye de ceza lâzım geldiğine dair bu âyette nass bulunmadığı için îmam-ı Şafii: -Ceza yalnız bizzat av öldürmekten lâzım gelir. Avın yerini başkasına gösteren kimseye ise «Av öldürmüştür- denemediği için ceza lâzım gelmez. Nihayet bu da, ihramda olmayan iki kimseden birinin diğerine avın yerini göstermesi kabilindendir- demiştir. Bizim ise delilimiz «ihram bâbı»nda geçen Ebû K a t a d e ' -nin hadisidir. Ata b. Rabah (Allah rahmet eylesin)

Avın yerini başkasına gösteren kimseye ceza lâzım geldiğinde ihtilâf yoktur demiştir. Kaldı ki ihramda av öldürmek nasıl yasak ise, avın yerini başkasına göstermek de yasaktır. Hem de av ancak kaçıp gizlenmekle kendini korumaya çalıştığı için, yerini başkasına göstererek onu ele veren kimse de bizzat onu öldürmüş gibi olur. Hem de kişi ihrama girmekle herhangi bir canlıya karışmamayı iltizam ettiği için, eğer gereği gibi hareket etmezse -kendisine bırakılan emâneti korumada kusur gösteren kimse gibi- zamin olur. İhramda olmayan kimse ise, böyle bir şeyi iltizam etmediği için öyle değildir. Kaldı ki İmam Ebû Yûsuf ile İmam Z ü -f e r ' den, ihramda olmayan kimsenin de zamin olduğu rivayet olunmuştur.

Başkasına avın yerini gösteren kimseye ceza lâzım gelmesi için de, kendisine gösterilen kimsenin daha önce avın yerini bilmemesi ve gösteren kimseye inanması şarttır. Hattâ eğer ona değil de, başkasına inanarak avı öldürürse ona ceza lâzım gelmez.

(Eğer avın yerini gösteren kimse ihramda olmazsa, Harem'de dahî olsa) yukarıda açıkladığımız sebebe binaen (ona bir şey lâzım gelmez.)

(İhramda iken av öldüren kimse, ister unutarak ister bilerek öldürmüş olsun fark etmez.) Çünkü bu ceza, itlaftan dolayı kişiye lâzım gelen bir mali ceremedir. Mali ceremeleri gerektiren eylemlerde ise unutma iie bilerek yapma haüeri arasında fark yoktur.

(İhramda iken ilk olarak av Öldüren ile ikinci kez öldüren arasında da fark yoktur.) Çünkü cezayı gerektiren sebep her iki durumda da aynıdır.

(Av öldüren kimseye lâzım gelen ceza -İmam Ebû Hanife ile İmam Ebû Yûsuf'a göre- avın öldürüldüğü yerdeki veyahut eğer çölde öldürüîmüşse öldürüldüğü yere en yakm olan yerdeki kıymetidir. Bu kıymet de adil olan iki kişi tarafından biçilir ve kendisine ceza lâzım gelen kimse muhayyer olup s isterse onunla bir kurban satınahr, isterse yiyecek alıp her bir fakire ya yarım sa' buğday, ya da bir sa' arpa veya kuru hurma verir, isterse her bir sa arpa veya yanm sa' buğday yerine bir gün oruç tutar.) imam Muhammed ile îmam-ı Şafii: -Öldürülen avın eğer evcil hayvanlardan benzeri varsa benzeri verilir. Meselâ : öldürülen av ceylan olursa bir koyun veya keçi, sırtlan olursa yine bir koyun veya keçi, tavşan olursa bir dişi oğlak, Arap tavşanı olursa dört aylık bir dişi oğlak, devekuşu olursa deve, yabaneşeği olursa sığır lâzım gelir. Zira Cenâb-ı Hak. «Öldürdüğü avın evcil hayvanlardan bir benzeri ceza olarak lâzım gelir» buyurmuştur» demişlerdir.

Avın evcil hayvanlardan benzeri ve değer bakımından değil, biçim ve yaradılışı yönünden benzeridir. Zira hayvanın kendisi evcil olur, değeri evcil olamaz. Hem de Ashab-ı Kiram -yukarıda açıkladığımız üzere- devekuşu, ceylan, yaban eşeği ve tavşanın biçim bakımmdan benzerine hükmetmişlerdir. Peygamber Efendimiz tSal-lailahu Aleyhi ve Selim) de; «Sırtlan avdır ve onda bir koyun veya keçi lâzım gelir- ([146]) buyurmuştur.

Serçe kuşu ve güvercin gibi, evcil hayvanlardan benzeri bulunmayan avlarda ise, İmam Muhammed de İmam Ebû Hanife ile İmam Ebû Ebû Yûsuf gibi -Kıymet lâzım gelir» demiştir. İ m a m-ı Şafii ise, güvercin ile koyun veya keçi arasında benzerlik bulunduğunu, zira ikisinin de- bir defada ve nefes atmadan su içtiğini ve hem de güvercin ötüşünün de koyun ve keçinin böğürüşünü andırdığını söyliyerek: -Güvercinin öldürülmesi halinde bir koyun veya keçi lâzım gelir» demiştir, îmam Ebû Hanife ile imam Ebü Yûsuf: -Mutlak benzerlik hem biçim ve hem de kıymet bakımından benzerliktir. Fakat burada bu mânâya hamletmek mümkün olmadığı için kıymet bakımından olan benzerliğe hamletmek gerekir. Çünkü -kul alacaklarında olduğu gibi- Şeriatta meşhur olan benzerlik budur. Yahut icma iîe bu benzerlik murattır veyahut her avın kıymet bakımından benzeri vardır da, biçim bakımından yoktur. Âyetteki -NAAM» kelimesinden de murat -Allah daha iyi bilir- yabani hayvanlardır. Zira Ebû Ubeyde ile Asmai' nin dediklerine göre bu kelime hem evcil, hem yabanî hayvanlarda kullanılır. -Sırtlanda bir koyun lâzım gelir» hadisi de -bir koyunun kıymeti lâzım gelir.» mânâsındadır- demişlerdir. Sonra, îmam Ebû Hanife ife İmam Ebû Yûsuf'a göre kişi, kendisine lâzım gelen kıymet ile isterse bir kurban, isterse yiyecek alır, isterse ne kurban ve ne de yiyecek almayıp oruç tutar, imam Muhamme.d ile İm a m -1 Ş â f i i' ye göre ise bu muhayyerlik hakemlere aittir. Eğer hakemler kurbana hükmederlerse -yukarıda da söylediğimiz gibi- öldürülen avın benzerini kurban etmek gerekir. Eğer yiyecek veya oruca hükmederlerse, tmam Ebü Hanife ile İmam Ebû Yûsuf un dedikleri gibi yapmak gerekir, tmam Ebû Hanife ile îmam Ebû Yûsuf: -Muhayyerlik -yemin kefaretinde olduğu gibi- Şeriat tarafından kişiye gösterilen kolaylık olduğuna göre, hakemlere değil, kişiye ait olması lâzım gelir- demişlerdir, tmam Muhammed ile İmam-ı S â f i i' nin delili de metni yukanda geçen M â i d e sûresinin 95. âyetidir. Zira bu âyette geçen HEDYEN kelimesi mensup olduğu için ya YAHKÜMÜ BİHİ deki zamirden haldır, ya YAH-KÜMÜ nün mefuludur. Hangisi de olsa, kurbanın hakemler tarafından hükmedilmesi gerektiğini ifade eder. Sonra, yemek demek olan TAAM ile Oruç demek olan SİYAM kelimeleri arasında muhayyerlik edatı olan EV kelimesinin getirilmesinden de bu muhayyerliğin hakemlere ait olduğu anlaşılır. Biz diyoruz ki: Âyetteki KEFARETÜN ile ADLÜ ZALİKE kelimeleri merfu oldukları için HEDYEN üzerine değil, CEZAÜN üzerine matuhturlar. Bu ise. hakemlerin yalnız ava değer biçmekle görevli oldukları, avın değeri anlaşıldıktan sonra kurban yemek ve oruçtan birini seçmek ise, avı öldürene ait olduğunu ifade eder. Sonra, Öldürülen av nerede öldürülmüşse hakemler ona, oranın raicine göre değer biçerler. Ancak eğer öldürüldüğü yerde avların alım satımı olmuyorsa, o zaman, oraya en yakın yerin raicine göre değer koyarlar.: -Kabe'ye ulaşacak kurban» diye buyurmuştur, i Yemek ise başka yerlerde de verilebilir.) 1 m a m -1 S â f i i yemeği de kurbana kıyas ederek : -Yemek de Mekke' den başka bir yerde verilmez» demiştir. Zira kurbanın M e k k e de kesilmesi, Mekke fakirlerinin yararlanması için emredildiğine göre yemek de öyledir.

Biz diyoruz ki.- Kurban hikmeti bilinmeyen taabbüdî bir ibadet olduğu için ancak belirli bir zaman ve belirli bir yerde kesildiği .takdirde ibadet olur. Yemek vermek ise gayesi yoksullara yardim 'olduğu için, nerede ve ne zaman olursa olsun ibadettir.

(Oruç da keza Mekke'den başka yerlerde tutulabilir.) Zira oruç da nerede tutulursa tutulsun ibadettir.

(Şayet kişi kurbanı Mekke'de değil, bir başka yerde keserse, yemek vermeyi seçmiş gibi olup kurban kesmesi yemek yedirme yerine geçmiş olur.) Yani eğer kurbanı başka bir yerde kesip etini yoksullara dağıtır ve kurbanın eti de verilmesi gereken yiyecek mik-danndan az olmazsa, keffaret olarak yemek vermeyi seçmiş ve fakirlere herhangi bir yiyecek maddesini vermiş gibi olur. Zira yalnız kurban kesmek yemek verme yerine geçemez.

Şu da bilinmelidir ki kişi kurban kesmeyi seçtiği zaman kurban-bğa yaramayan hayvanları kesemez. Zira kurban kelimesinden ancak kurbanlık hayvan anlaşılır. îmam Muhammed ile Imam-ı Şafii: deve, sığır veya davar cinsinden olduktan sonra küçük de olsa olur. Zira Ashab-ı kiram öldürülen bazı avlarda oğlak ve kuzularla hükmetmişlerdir» demişlerdir. İmam E b û H a n i f e' ye göre de küçük hayvanlar yiyecek maddesi olarak verilebilir. Biz Hanefilere göre, kişi yemek vermeyi seçtiği zaman öldürdüğü avın yiyecek maddeleriyle kıymetlendirilmesi gerekir. (öldürülen avm kıymeti ile eğer yiyecek maddesi alınırsa, her bir yoksula ya yarım sa' buğday, ya da bir sa' arpa vermek gerekir. Hiç b'ir yoksula yarım sa'dan az verilemez.) Zira keffaret olarak verilmesi gereken yiyecekler yoksullara, şeriatça ancak bu şekilde dağıtılır.

{Oruç tutmayı seçen kimse, öldürdüğü ava önce yiyecek maddeleriyle değer biçtikten sonra her bir sa' arpa veya yarım sa' buğday yerine bir gün oruç tutar.) Zira orucun maddi değeri bulunmadığı için ava oruçla değer biçmek mümkün değildir. Bunun için ava yiyecek maddeleriyle değer biçmek gerekir.

(Lâzım gelen yiyecek maddesinden yanm sa'dan daha az bir miktar şayet artarsa kişi muhayyer olup isterse onu tasadduk eder, isterse onun yerine bir gün oruç tutar.) Zira bir günden az oruç olamaz. Bunun için, lâzım gelen yiyecek maddesinin bir yoksula verilmesi gereken mikdardan daha az olduğu zaman da, yine o mik-dar verilir, ya da -bir günden daha az oruç olmadığı için- bir gün oruç tutulur.

(Eğer ihramda olan kimse bir avı yaralar, ya tüylerini çeker veya bir uzvunu koparırsa) Avı Öldürdüğü zaman avın tamamına -za-min olduğu gibi (avda meydana gelen eksikliğe zamin olur.)

(Eğer bir kuşun tüylerini yolduğu veyahut ayaklarını kestiği için kuş artık uçup kendini koruyamaz olursa, kuşun bütün kıymeti kendisine lâzım gelir.) Çünkü hayvam, kaçıp kendini kurtaramaz duruma soktuğu için onu Öldürmüş gibi olur.

Hz. Ali ile Abdullah tbn-i Abbas (Radıyal-lâhü anhümâ) 'dan rivayet olunduğuna göre (devekuşunun yumurtalarını kıran kimseye yumurtaların kıymeti lâzım gelir.) Zira yumurta, yumurta olarak her ne kadar av değilse de, ilerde canlamp av olacağı için avm hükmündedir. (Eğer kırılan yumurta içinden ölü civciv çıkarsa, o zaman canlı olan bir civcivin kıymeti lâzım gelir.) Bu bir istihsandır. Yoksa kıyas, yumurtanın kıymetinden başka bir şey lâzım gelmemesini gerektirmektedir. Çünkü civcivin canlanıp canlanmadığı bilinemez. Ancak yumurtanın canlı bir civciv çıkarmaya hazır bir durumda olduğu için, zamanı gelmeden kırılması civcivin ölümüne sebep olur ve bunun için ihtiyaten -Ondan dolayı ölmüştür» denilir. Bunun gibi, ihramda olan kimse eğer bir ceylanın karnına vurup bir Ölü yavru düşürmesine sebep olursa, ona hem ceylanın, hem yavrusunun kıymeti lâzım gelir.

(Karga, dölengeç kuşu, kurt, yılan, akrep, fare ve kuduz köpekleri öldürmekten dolayı bir şey lâzım gelmez.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salâtü ve's-selâm);

•Beş çeşit hayvan zararlı olup Harem'în dışında da Harem'de de öldürülebilirler. Bunlar dölengeçkuşu, yılan, akrep, fare ve ısırıcı köpektir» ([147]) demiştir. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) aynca şunu da buyurmuştur: «İhramda olan kimse, fare, karga, dölengeç kuşu, akrep, yılan ve ısırıcı köpekleri öldürebilir.- ([148]) Bu hadisin bazı rivayetlerinde kurt da vardır. Kimisi : «Isırıcı köpekten maksat kurttur» demiştir. Kargadan da maksat leşleri yiyen ve pislikleri karıştıran karga dır.Çünkü zararlı olan karga bu kargadır. Saksağan ise öyle değildir. Çünkü saksağan hem zararlı değil, hem de ona karga denilmez. İmam Ebû Hanife' den : -Isırıcı olan ve olmayan ve evcil olan ve olmayan köpekler arasında fark yoktur. Zira bu hususta nazara alman cinstir. Aynı sebebe binaen ev sıçanı ile yabanî sıçan arasında da fark yoktur. Zira bu hususta nazara alman cinstir. Aynı sebebe binaen ev sıçanı iîe yabanî sıçan arasında da fark yoktur. Büyük keler ile arap tavşanı ise, zararlı olmadıkları için istisna edilen beş sınıf hayvanlardan değillerdir" diye söylediği de rivayet olunmuştur.

(Sivri sinek, karınca, pire ve keneleri de öldürmede bir sakınca yoktur.) Çünkü bunlara av deniimediği gibi, hem insan vücudundan oluşmuyorlar ve hem de yaradılışları itibariyle inciticidirler. Karıncadan murat, insanları inciten siyah veya sarı renkli olanlarıdır. İncitici olmayan karıncalan öldürmek ise günahtır. Fakat av olmadıkları için cezayı gerektirmez. (Bir biti öldüren kimseye ise) buğday, arpa ve benzeri gibi herhangi bir yiyecek maddesinden bir avuç mikdarı gibi (bir sadaka lâzım gelir.) Çünkü bit vücut kirinden oluştuğu için, ihramda öldürmek ihramda temizlenme yasağına uymamak demek olur.

(el-Camİussağiyr'de «Bir biti öldüren kimse herhangi bir yoksula bir şey yedirir» diye geçmektedir.) Bundan, yoksula yedirdiği şeyin az dahi olsa ve onu doyurmasa bile kâfi geldiği anlaşılır.

(Bir çekirgeyi öldüren kimse de istediği mikdarda bir sadaka verir.) Çünkü çekirge de kara avı sayılır. Zira av ele gelmeyen ve güçlükle yakalanabilen hayvan demektir. H z. Ömer (Radıyallâ-

hü anh); -Bir kuru hurma bir çekirgeden iyidir» ([149]) demiştir. (Kaplumbağayı öldüren kimseye ise bir şey lâzım gelmez.) Çünkü kaplumbağa -keler ve böcekler gibi- haşerattan olup yakalanması güç olmadığı için av sayılmaz.

(Harem avını sağan kimseye sağdığı sütün kıymeti lâzım gelir.) Zira süt avın vücudundan oluştuğu için avın kendisi hükmündedir.

Şeriatın istisna ettiği ve yukarıda saydığımız beş zararlı hayvan dışında (eti yiyümeyen diğer canavar ve benzeri hayvanları öldüren kimseye de ceza lâzım gelir.) îmam-ı Şafiî: -Lâzım gelmez. Çünkü her canavar yaradılışı itibarı ile insanlara zararlı olduğu için şeriatça istisna edilmiş sayılır. Kaldı ki hadiste geçen KELB kelimesi lügat itibarı ile yalnız köpek olmayıp bütün canavarlara şamildir» demiştir.

Biz diyoruz ki: Canavarların hepsi insanlardan kaçtıkları için av sayılırlar. Kaldı ki insanlar onlan -ya güçlü oldukları, ya zararlı bulundukları veyahut onları avlanma aracı yapmak için- yakalamak isterler. Hadiste istisna edilen hayvanlar da sayılı oldukları için onlara başkalarını kıyas etmek mümkün değildir. KELB kelimesi de lügatta bütün canavarlara şamil ise de, örfen yalnız köpekte kullanılır. Konuşmalarda ise lügattan çok, örfe uyulur.

(Eti yiyilmiyen hayvanlara değer biçilirken hiç bîrinin değeri bir koyunu geçemez.) İmam Züfer, eti yiyilmeyen hayvanları da diğerlerine kıyas ederek : «Değeri neye ulaşırsa ulaşsın lâzım gelir» demiştir. Bizim ise delilimiz, yukarıda metni geçen «Sırtlan avdır ve onda bir koyun lâzım gelir- hadisidir. Hem de eti yenilmeyen hayvanın değerine güçlü ve yırtıcı olduğu için değil derisi için itibar olunur. Bunun için değeri bir koyunun değerini aşamaz. (İhramda olan kimse eğer bir canavarı kendisine saldırırken öldürürse ona bir şey lâzım gelmez.) İmam Züfer bunu da saldırgan deveye kıyas ederek : -Kıymeti lâzım gelir» demiştir. Biz ise H z. Ömer'in bir canavan öldürdüğü için kurban kestikten sonra: -Biz ona saldırdık da onun için kurban kestik- diye söylediğine dair rivayete dayanıyoruz. ([150]) Kaldı ki ihramda olan kimse savunmaktan değil saldırmaktan nehyedilmiştir. Nitekim yukarıda geçen beş hayvanı öldürmeye muhtemelen zararlı oldukları için izin verilmiştir. Bu ise bilfiil zarar vermektedir. Saldırgan deve ise öyle değildir. Çünkü deve saldırgan dahi olsa başkasının malı olduğu için sahibinin izni olmaksızın öldürülemez. (İhramda olan kimseye avı öldürmek zorunda dahi kalsa, ceza lâzım gelir.) Zira metni yukarıda geçen «ihramda bulunduğunuz sürece size kara avı yasak edilmiştir- âyetinin nassı ile sabitttir ki herhangi bir avı öldürebilmek, keffaret vermeye bağlıdır.

(İhramda olan kimsenin davar, deve, sığır, tavuk ve evcil olan kaz ve Ördekler gibi evcil hayvanları kesmesinde sakınca yoktur.) Zira bu hayvanlar evcil oldukları için av değillerdir. Evcil kazdan maksat ev ve havuzlarda barınan kazlardır. Zira bu kazlaı yaradılışları itibarı ile insanlardan kaçmazlar.

(Ayaklan tüylü de olsa güvercinleri Öldüren kimseye ceza lâzım gelir.) î m a m Malik: -Ayaklan tüylü olan güvercinleri öldürmekten ceza lâzım gelmez Çünkü bu tür güvercinle: yaradılış itibarı ile insanlardan kaçmadığı ve yerden çabuk kalkamadığı için av sayılmaz- demiştir. Biz diyoruz ki: Güvercinlerin her çeşidi yaradılış itibariyle insanlardan kaçar ve yerden geç de kalksa uçtuğu için ele geçmez. Şayet içlerinde insanlardan kaçmayanları varsa da, ânzî olduğu için onlara itibar olunmaz.

(Evcilleştirîlmiş ceylanları öldüren kimseye de ceza lazım gelir.) Zira ceylan yaradılış itibariyle av olduğu için evcilleştirilmesi onun avhk vasfım kaldıramaz. Nasıl ki, deve de yaradılış itibariyle evcil olduğu için kaçtığı zaman evcillik vasfı kalkmaz ve öldürülmesi ihramda olan kimse için haram olmaz.

(İhramda olan kimsenin kestiği av murdar olup eti yiyilemez.) tmam-ı Şafii «İhramda olan kimse eğer ihramda olmayan bir kimse için keserse murdar olmaz. Çünkü başkası yerine kestiği için o başkası onu kesmiş gibi olur» demiştir.

Biz diyoruz ki: Hayvan kesmek meşru bir fiil olduğu halde bu kesmek haram bir fiildir. Bunun için bu da Mecusinin kesmesi gibi kesmek sayılmıyor. Çünkü meşru olan kesmek, eti kandan temizleme ameliyesi yerine geçen kesmektir. Bu kesmek ise Şeriatça haram olduğu için o ameliyenin yerine geçemez.

(İhramda olan kimseye, kestiği avın etinden yemesi halinde -İmam Ebû Hanife'ye göre- yediği etin kıymeti lâzım gelir. Diğer iki imam ise: «Ona bir şey lâzım gelmez» demişlerdir. Bu avın etinden yiyen başkasına ise, ihramda dahi olsa her üç imama göre de bir şey lâzım gelmez.) İki İmam: -Çünkü bu avın eti murdar olduğu için, onu yiyen kim olursa olsun ona tevbe ve istiğfardan başka bir şey lâzım gelmez», İmam Ebû Hanife de: «Bu

avın etinden yemek onu kesen kimseye yalnız murdar olduğu için değil, aynı zamanda ihramda onu kestiği için de haramdır. İhramda olan başkalarına ise, yalnız murdar olduğu için haramdır- demişlerdir.

(İhramda olan kimsenin ihramda olmayan kimsenin avlayıp kestiği avın etini yemesinde -eğer ona avın yerini göstermemiş ve avlamasını söylememiş ise- sakınca yoktur.) İmam M a 1 ik: «Eğer onun için avlamış ise yiyemez. Zira Peygamber Efendimiz (Sal-lallahü Aleyhi ve Sellem); «İhramda olan kimsenin herhangi bir avın etini yemesinde -eğer kendisi onu avlamamış veyahut başkası tarafından onun için avlanmamış İse- sakınca yoktur» ([151]) buyurmuştur- demiştir. Bizim delilimiz ise «Ashap, ihramda olan kimsenin avlanmış hayvanın etini yemesi hakkında konuşurlardı. Seslerini duyan Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Selleml; «Sakıncası yoktur» C[152]) buyurdu» mealinde rivayet olunan hadistir.

Bu diyoruz ki İmam Malik'in dayandığı hadiste geya «eğer avlayan kimse ona vermemiş ise» ya da -Eğer onun sözü ile avlanmamış ise- mânâsındadır. Sonra bu hadiste -eğer kendisi avın yerini göstermemiş ise» diye şart koşulmuştur. Bu ise, ihramda olan kimsenin başkasına avın yerini göstermesinin haram olduğuna da nasstir. Bununla beraber derler ki: Bunun hakkında iki rivayet vardır. Haram olduğuna dair rivayetin delili yukarıda geçen Ebû Katade'nin hadisidir. (Harem'in herhangi bir avını öldüren kimse, ihramda olmasa bile kıymetini yoksullara dağıtmak zorunda olur.) Zira Haremin avlarına dokunulamaz. Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) uzunca bir hadisinde; «Harem'in avları da ürkütülemez- ([153]) buyurmuştur. (Bu kimseye kendisine lâzım gelen avın kıymeti yerine oruç tutmak yeterli gelemez.) Zira bu ceza, keffaret olmayıp mali bir ceza olduğu için, kul alacağı gibi aynen ödenmesi gerekir. İmam Züfer bu cezayı da ihramda av öldüren kimseye lâzım gelen cezaya kıyas ederek : -Oruç tutmak da yeterlidir» demiştir. Oysa, bu mali bir ceza olduğu için ikisi arasında fark vardır. Bu kimseye, kurban tla vermenin yeterli gelip gelmediği hakkında iki rivayet vardır.

-Eğer bir kimse bir avı yakalayıp onunla birlikte Harem'in sınırlan içine girerse, girer girmez avı salıvermesi gerekir.) İ m a m -1 Şafiî: «Harem'in dışında onu yakaladığı için mubah bit yoldan mülkiyetine geçmiştir. Şeriat ise hiç kimseye mülkünden vazgeçmesini emretmez» demiştir.

' Biz diyoruz ki: Bu av sağ olarak Harem'in sınırları içine girdiği için, Harem'e hürmeten artık ona dokunmamak gerekir. (Şayet bırakmayıp onu başkasına satarsa ve henüz duruyorsa geri verilir.! Çünkü ona dokunmak haram olduğu için satışı fasittir. (Eğer durmuyorsa ona ceza lâzım gelir.) (İhramda olan kimsenin de, yakaladığı avı başkasına satması) aynı sebebe binaen (öyledir.) (Eğer bir kimse, evinde veyahut beraberindeki bir kafeste av bulunduğu halde ihrama girerse avı salması gerekmez.) İ m a m-ı Şafiî: «Gerekir. Çünkü eğer salmazsa, elinde iken ihrama girip de onu salmaması halinde nasıl dokunulmazlığım ihlâl ediyorsa bu da öyledir demiştir.

Biz diyoruz ki: Ashab-ı Kiram ihrama girerlerken evlerinde birçok avlar bulunduğu halde hiç birinden avınrsahverdiği rivayet olunmamıştır. ([154]) Kaldı ki ihramda olan kimseye gereken şey, herhangi bir ava dokunmamaktır. Bu kimse de, av elinde olmadığı için ava dokunmuş sayılmaz. Ancak şu var ki, av onun mülkiyeti altındadır. Bunun da bir sakmcası yoktur. Çünkü eğer onu satsa da, satışı fasit olduğu için mülkiyetinden çıkamaz. Kimisi demiştir ki: «Eğer ihrama girerken içinde av bulunan kafes elinde olursa, avı -herhangi bir kimse veya hayvana kaptırmamak şartı ile- salıvermesi gerekir» demiştir.

(Eğer bir kimse bir avı yakaladıktan sonra ihrama girer ve bir başkası da avı bu kimsenin elinden kapıp bırakırsa, İmam Ebü Hanife'ye göre zamin olur. Diğer iki İmam ise : -Zamin olmaz ) Çünkü onu kendisine caiz olmayan bir şeyden alıkoyduğu için ona iyilik etmiş olur (demişlerdir.) İmam Ebû Hanife ise: -Bu kimse daha ihramda deği'ken yakaladığı için ona meşru bir yoldan malik olmuştur ve malik olunca da ihrama girmesiyle mülkiyeti bozulmaz. Bunun için izni olmadan onu itlaf eden kimse zamin olur. Zira ona vacip olan şey onu itlaf değil, sadece elinde bulundurmamaktır. Bu da onu, kaçamayacağı herhangi, bir yerde bırakmakla mümkün olurdu. Bunun için, elini ondan kesen kimse tecavüz etmiş olur. Fakat kişinin ihramda iken yakaladığı av, kişi ona malik olamadığı için öyle değildir» demiştir. Aynı ihtilâf, başkası elinde bulunan çalgı aletlerini kıran kimse hakkında da câridir. (İhramda olan kimsenin yakalayıp elinde tuttuğu avı kaçıran kimseye ise, ittifak ile bir şey lâzım gelmez.) Zira kişi ihramda iken yakaladığı ava malık olama/. Çünkü Cenabı Hak -yukarıda da

geçtiği üzere İhramda bulunduğunuz sürece size karaavi yasak edilmiştir- ([155]) buyurduğu için, içki satınalan kimse nasıl içkiye malik olamıyorsa, ihramda olan kimse de yakaladığı ava malik olamaz.

(Eğer ihramda olan kimse bir avı yakalar ve ihramda olan bir başkası da bu avı öldürürse, ikisine de ceza İâzım gelir.) Birincisi ihramda iken av yakaladığı için, ikincisi de ihramda iken av öldürdüğü için cezayı hak etmiş olurlar. (Fakat birincisi ödediği cezayı ikincisinden İsteyebilir.) İmam Züfer: -İsteyemez Çünkü ihramda iken av yakaladığı için o da ikincisi kadar suçludur- demiştir. Biz diyoruz ki: Her ne kadar ihramda avlanmak yasak ise de, bu kimse yakaladığı avı, eğer öldürülmeseydi bırakmak suretiyle, işlediği suçtan geri dönebilirdi. Fakat ikincisi bu olanağı ortadan kaldırdığı için diğerinin cezasını da o çekmelidir.

(Harem'in sınırlan içinde bulunan bir otu veyahut kendiliğinden biten ve herhangi bir kimsenin mülkü olmayan bir ağacı kesen kimseye, eğer kestiği ot veya ağaç daha yeşil olup kurumamış ise kıymeti lâzım gelir.) Zira Peygamber Efendimiz. (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) Harem hakkında; «Çayırlan biçilmez, dikenleri kesilmez»([156]) buyurmuştur. Sonra, lâzım gelen bu kıymeti mutlaka vermek gerekir. Onun yerine oruç tutulamaz. Çünkü Harem'in ot ve ağaçlarını kesmek ihramda olmak için değil, Harem'in ot ve ağaçlan oldukları için haramdır. Kendiliğinden bitmeyip insanlar tarafmdan dikilen ağaçlan kesmede ise, icma ile sakınca yoktur. İnsanlar tarafmdan ekilmesi âdet olmayan bitkiler de, eğer insanlar tarafmdan ekilirse, insanlar tarafından ekilen bitkilerin hükmünü alır.

Kendiliğinden ve fakat bir kimsenin tarlasında biten bitkiyi kesen kimseye iki kıymet lâzım gelir. Bir kıymet Harem'e saygısızlık ettiği, bir kıymet de başkasına ait olan mala tecavüz ettiği içindir. Nasıl ki başkasının mülkü bulunan bir avı öldüren kimseye de iki kıymet lâzım gelir.

Harem'in kurumuş bitki ve otlarını kesen kimseye ise -kuru bitki artık büyümediği için- bir şey lâzım gelmez.

(Harem'in çayırlarında hayvanlar otlatılamaz ve tZHIR denilen ottan başka hiç bir otu kesilemez.) İmam Ebû Yûsuf: Otlamanın sakıncası yoktur. Çünkü hayvanları otlanmaktan alıkoymak mümkün, değildir demiştir. Yukanda metni geçen -Harem'in otlan biçilemez, dikenleri kesilemez» hadisi bizim için delildir. Zira oraklarla kesmek ile, dudak ve dişlerle kesmek arasında fark bulunmayıp ikisi de biçmektir. Kaldı ki Harem'in dışından hayvanlara ot getirmek mümkün olduğu için hayvanları Harem'de otlatmak zorunlu değildir. Ancak, Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) tarafmdan istisna edildiği için ([157]) ÎZHER denilen ot bu hükme tabi değildir. Harem'de bu otu biçmek de, hayvanlan otlatmak da caizdir. Mantar da bitki sayılmadığı için kesilmesi sakıncalı değildir.

(İfsad haccını yapan kimsenin, yapması halinde kendisine kurban lâzım gelen bir şeyi eğer Kıran haccını yapan kimse yaparsa ona -biri hac, biri de umre için olmak üzere- iki kurban lâzım gelir.) İ m am -1 Şafii (Allah rahmet eylesin) : -Kıran haccını yapan kimseye de bir kurban lâzım gelir» demiştir. Zira ona göre, kıran haccını yapan kimse hac ile umreden birinin ihramındadır. Bize göre ise yukanda geçtiği üzere- hem hac ve hem umrenin ihramındadır. (Ancak ihramsız olarak mikatı geçmesi halinde bu kimseye bir kurban lazım gelir.! Zira mikata geldiğinde kendisine hac ile umreden yalnız birinin ihramına girmek vacip idi. Bir vacibi tehir etmek ise yalnız bir kurbanı gerektirir. İmam Züfer (Allah rahmet eylesin) : -Kıran haccınj yapan kimseye mikatı ihramsız geçmek de iki kurban gerektirir demiştir.

(Eğer ihramda olan iki kişi birlikte bir avı öldürürlerse ikisine de ayn ayn kurban lâzım gelir.) Zira avın yerini başkasına gösteren kimseye tam ceza lâzım geldiğine göre, avı başkası ile birlikte öldüren kimseye tam ceza lâzım gelmesi evleviyetle gerekir.

(Eğer ihramda olmayan iki kişi Harem'in bir avını birlikte Öldürürlerse ikisine bir ceza lâzım gelir.) Nasıl ki yanlışlıkla bir adamı öldüren iki kişiye yalnız bir diyet ve fakat her birine ayn bir ke-fareı lâzım gelir.

(İhramda olan kimsenin, avı satması ile satın alması fasittir.) Çünkü eğer av daha sağ iken ihramda olan kimse onu satarsa, onun dokunulmazlığım ihlâl etmiş ve eğer fonu kestikten sonra satarsa bir murdan satmış olur.

(Eğer bir kimse bir ceylanı Harem'in sınırlan dışına çıkardıktan sonra ceylan yavrular ve yavruları ölürlerse, ölen her bir yavru için ona bir ceza lâzım gelir.) Zira Harem'in sınırlan dışına çıkarılmasıyla ceylanun dokunulmazlık vasfı kalkmaz. Bunun için, onu çıkaran kimse onu tekrar Harem'in sınırlan içine döndermek zorundadır. Bu vasıf da, şeriatın ona verdiği bir vasıf olduğu için yav-rulanna da geçer. (Eğer ceylanın cezasını Ödedikten sonra ceylan doğurursa o zaman ölen yavrulannın cezası kendisine lâzım gelmez.) Çünkü ceylanın cezası verilince onun dokunulmazlık vasfı kaîkmış olur.[158]

İhramsız Olarak Mikata Geçmek

(Eğer Kûfeli olan bir kimse Beni Amir hurmalıklanna vardıktan sonra umre ihramına girer ve fakat bir daha Zat-ü Irk'a dönüp oradan telbiyeye başlarsa ondan kurbanın vücubu sakıt olur. Eğer Zat-ü Irk'a döner ve fakat Mekke'ye girip umre tavafını yapıncaya kadar telbiye etmezse kurban kesmesi gerekir.) imam Ebû H a n i f e ' ye göre böyledir. Diğer iki îmam ise : -Telbiye etsin etmesin Zat-ü Irk'a dönmesi ile ondan kurbanın vücubu sakıt olur»,

imam Züfer de -Telbiye etsin etmesin kurbanın vücubu ondan sakıt olmaz. Çünkü ihramsız olarak mikatı geçtiği için -gün batmadan Arafat" tan ayrılıp da gün battıktan sonra tekrar Arafat'a dönen kimse gibi- ihramsız olarak mikatı geçme suçu kendisinden sakıt olmaz» demişlerdir.

Biz diyoruz ki: Her ne_kadar ihramsız olarak mikatı geçmiş ise de, herhangi bir amele henüz başlamamışken bir daha mikata dönüp orada yeniden ihrama girdiği için, mikatı ihramsız olarak geçmemiş gibi olur. Bunun için ona kurban lâzım gelmez. Gün batmadan A r a f a t' tan ayrılıp da gün battıktan sonra tekrar' Arafat'a dönen kimse ise öyle değildir. Çünkü A r a f a t' ta gündüzleyin vukuf yapan kimse, gün batarken A r a f a t' ta olması gerekir. Ancak şu var ki, İki İmama göre ihrama girmek için telbiye etmek şart olmayıp yalnız niyet getirmek kâfi olduğundan, bu kimse telbiye etmese bile Z a t - ü Ir.k'a dönmesiyle mika-tm hakkını yerine getirmiş olur. İmam Ebû Hanife'ye göre ise, telbiye de şart olduğu için yalnız dönmek yeterli olamaz.

Bu ihtilâf, mikatı geçtikten sonra hac ihramına giren kimse hakkında da caridir. Eğer kişi tavafa başlayıp Hacer-ül Esved'i istilâm ettikten sonra mikata dönerse, ondan ittifak ile kurban sakıt olmaz ve eğer ihrama girmeden dönerse ondan ittifak j!e kurban sakıt olur.

(Bu da eğer kişi hacc veya umre yapmak için Mekke'ye gitmek istiyorsa böyledir. Eğer Zat-ü Irk'a bir başka maksat için gider ve fakat oraya vardıktan sonra Mekke'ye gitmek isterse, o zaman bu kimse ile evi hurmalıkta olan kimse arasında fark yoktur.) Zira.hurmalığın kendisi saygı gösterilmesi gereken bir yer olmadığı için Hacc ile umreden başka bir maksatla oraya varan kimsenin ihrama girmesi gerekmez. Nihayet bu kimse de orada oturanlardan biri gibi olur. Orada oturanlar ise başka bir iş için M e k k e' ye gitmek istediklerinde ihrama girmeleri gerekmez.

(Eğer evi Hurmalık'ta olan veyahut bir iş için oraya gelen kimse, hacc yapmak isterken Harem'fn sınırlan içine girmeden ihrama girip Arafat'ta vukuf yaparsa ona bir şey lâzım gelmez.) Çünkü kendisi için mikat olan H a r e m' in dışında ihrama girmiştir.

(Eğer ihramsız olarak Mekke'ye giren bir kimse aynı yıl içinde çıkıp inikatta hac veya umre için ihrama girerse, ihramsız olarak Mekke'y girmesiyle kendisine vacip olmuş haccm yerine geçmiş olur.) imam Züfer: -Yerine geçmez» demiştir, ki kıyas da bunu gerektirmektedir. Zira kişinin ihramsız olarak M e k k e ' ye girdiği için kendisine vacip olan hac veya umre de, kişinin adadığı için kendisine vacip olan veyahut M e k k e ' ye girdiği aynı yılda yapmayıp başka yılda yaptığı hac veya umre gibidir. Bu hac veya umre nasıl niyete muhtaç ise bu da öyledir. Biz diyoruz ki: Kişiye gerekli olan şey, bu yere geldiği zaman -farz olan haccı yapmak için geldiği zamanda olduğu gibi- ihrama girmek suretiyle ona saygı göstermektir. Kişi bunu aynı yılda yaptığı zaman yapmış olur. Faakt yıl bittikten sonra eğer yaparsa -boynuna geçmiş bir borç olduğu için- ona niyet getirmek gerekir. Nasıl ki adanmış olan itikâf aynı yılın ramazanında yapılan iti-kâf onun yerine geçer de, ertesi yılın ramazanında yapılan itikâf eğer onun niyetiyle olmazsa onun yerine geçmez.

(Mikatı geçtikten scnra umre ihramına giren ve umresini ta-martılamadan bozan kimsenin bozduğu umreyi hem tamamlaması ve hem de sonradan kaza etmesi gerekir.) Zira umre her ne kadar vacip değilse de ihramına girildikten sonra vâcib olduğu için bozulsa dahi tamamlanması gerekir. Nasıl ki vâcib olmayan haccm da başlandıktan sonra bozulsa dahi tamamlanması lâzım gelir. (Fakat ihramsız olarak mikatı geçmesinden dolayı ona kurban lâzım gelmez.) Ijnam Züfer'in yaptığı yargıya göre ise bu kimseye kurban lâzım geiir. Bu ihtilâf da, mikatı ihramsız olarak geçtikten sonra hac ihramına giren ve sonra haccını bozan kimse hakkındaki ihtilâf gibidir. İmam Züfer bu ihramsız olarak mikatı geçmeyi de -koku sürünmek ve tıraş olmak gibi- haccm diğer yasaklanna kıyas etmiştir.

Biz diyoruz ki: Bu kimse bozmuş olduğu haccı kaza ederken mikatta ihrama girdiği için bozduğu hacda ihramsız olarak mikatı geçmiş olma suçu ortadan kalkmış olur. Haccın diğer yasakları ise ihramsız olarak mikatı geçme yasağı gibi değillerdir. (Eğer bir Mekke'li hac niyetiyle Mekke'den çıkıp ihrama girer ve Harem'e dönmeden Arafat'a çıkarsa bir koyun veya keçi kurban etmesi gerekir.) Zira onun mikatı Harem olduğu halde H a -rera'in dışına çıktıktan sonra ihrama girmiştir. Bunun için ona kurban lâzım gelir. Şayet bu kimse bir daha Harem'e dönüp oradan telbiyeye başlarsa, mikatın dışından hacca gelen kimse hakkında söylediğimiz ihtilâf bunun hakkında da caridir.

(Eğer temettü haccını yapan kimse umresini bitirdikten sonra Harem'in sınırları dışına çıkar ve ondan sonra ihrama girip Arafat vukufunu yaparsa ona kurban lâzım gelir.) Çünkü bu kimse Mekke'ye girip umrenin amellerini yapınca M e k k e' li kimsenin hükmüne girmiştir. M e k k e' li olan kimsenin ise -yukarıda da söylediğimiz üzere- H a r e m' in sınırlan içinde ihrama girmesi gerekir. Bu kimse ise H a r e m' in sınırlan dışına çıktıktan sonra ihrama girdiği için ona kurban lâzım gelir. (Şayet bu kimse daha Arafat vukufunu yapmamışken Harem'in sınırlan içine dönüp tel-biyeye başlarsa) mikatm dışından hacca gelen kimse hakkında cari olan ihtilâfa göre (bu kimseye) Allah bilir (artık birşey lâzım gelmez.)[159]

İhramda İken Bir Diğer İhrama Da Girmek

(İmam Ebû Hanife s -Mekke'de oturan kimse eğer umre ihramına girdikten ve Kabe'yi de bir tur tavaf ettikten sonra hac ihramına da girerse, haccı bırakır ve ona hem kurban ve hem ds bir hac ile bir umrenin kazası lâzım gelir» demiştir. İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed ise: -Bu kimsenin umreyi bırakması daha iyidir ye ona bir kurbanla umrenin kazası lâzım gelir- demişlerdir.) Zira M e k k e' de oturanlar hac ile umreyi birlikte yapamadıkları için bu kimse ikisinden birini bırakmak zorundadır. Umre ise bırakılmaya daha lâyıktır. Çünkü umre hem hac kadar önemli değil, hem rükünleri daha az ve hem de belirli bir zamanı olmadığı için kazası daha kolaydır. Hatta eğer kişi umre ihramına girip de umreden bir şey yapmadan haccın ihramına girerse aynı sebepten dolayı yine hüküm böyledir. Fakat eğer Kabe'yi dört tur tavaf ettikten sonra haccın ihramına girerse, o zaman haccı bırakmasının gerektiğinde ihtilâf yoktur. Çünkü dört tur, tavafın çoğu olduğu için tavafın tamamı hükmündedir. Bunun için -umreyi tamamlamış olması halinde olduğu gibi- artık umreyi bırakmaya imkân yoktur. Dört turdan daha az tavaf yapıldığı zaman ise, umrenin çoğu yapılmamış olduğu için umreyi bırakmak mümkündür. İmam Ebü Hanife ise: «umrenin amellerinden -az da olsa- bir miktar yapıldığı için umrenin ihramı güç kazanmıştır. Haccın ihramı ise, kişi ona yeni girdiği için daha güçlenmemiştir. Güçlü olmayanı bırakmak ise güçlü olanı bırakmaktan daha kolaydır. Hem de umreyi bırakmak umreyi bozmaktır. Haccı bırakmak ise haccı bozmak değil, onu yapmamaktır. Bozmak ise yapmamaktan daha ağırdır» demiş-îir. Bununla beraber her iki durumda da, yani ister haccı, ister umreyi bırakmış olsun, ona kurban lâzım gelir. Çünkü ikisini birlikte

sürdüremediği için birinin ihramından zamanı gelmeden çıkmış olur. Bunun için o da muhsar, yani hac veya umresini tamamlamaktan ahkonan kimse hükmündedir. Ancak umreyi bırakması halinde kendisine yalnız umrenin, haccı bırakması halinde ise hem haccın, hem umrenin kazası lâzım gelir.

(Kişi şayet ikisini de bırakmayıp birlikte sürdürürse yine caizdir.) Çünkü ikisinin de amellerini üzerine aldığı şekilde yerine getirmiş olur. Ancak ikisini birlikte sürdürmekten nehyedilmiştir. Ne-hy ise nehyedilen şeyin gerçekleşmesinde -usuiumuzda bilindiği üzere- mani değildir. (Fakat ikisini bir arada yaptığı için ona kurban lâzım gelir.) Çünkü nehyedilen şeyi yaptığı için ameline eksiklik girmiş olur. Bu kurban, M e k k e ' de oturan kimseler için cebir kurbanı, inikatların dışında oturanlar için de şükür kurbanıdır.

(Eğer bir kimse hac ihramına girdikten sonra bayram günü ikinci kez hac ihramına girerse, eğer birinci ihramda olmuş ise ikinci hac da kendisine vacip olur ve ona bir şey lâzım gelmez. Eğer birinci ihramda tıraş olmamış ise, ikinci hac yine kendisine vacip olur ve fakat -tıraş olsun olmasın- İmam Ebû Hanife'ye göre ona kurban lâzım gelir. Diğer İki İmam ise: -Eğer tıraş olmazsa ona kurban lâzım gelmez- demişlerdir.) Zira iki haccı veya iki umreyi bir arada yapmak bidattir. Hem de eğer tıraş olursa onun tıraşı birinci ihramı için bir nüsük ise de, ikinci .ihramı için sakıncalıdır. Zira zamanından önce yapılan bir tıraştır. Bunun için ona kurban lâzım gelir. Eğer ertesi yıla kadar tıraş olmazsa, o zaman birinci ihramın tıraşını zamanında yapmamış olur. Bu ise, İmam Ebû H a -n i f e ' ye göre kurban kesmeyi gerektirir. Diğer iki imama göre ise -yukarıda da söylediğimiz üzere- gerektirmez.

(Eğer bir kimse umresini bitirdikten sonra ve fakat daha tıraş olmamışken bir daha ihrama girerse, zamanından önce ihrama girdiği için ona kurban lâzım gelir.l Zira bu kimse iki umreyi bir arada yapmış olur. Bu ise mekruhtur. Bunun için ona kurban lâzım gelir ve bu kurban cebir ve kefaret kurbanıdır.

(Eğer bir kimse hac ihramına girdikten sonra umre ihramına da girerse, ona her ikisi de vacip olur.) Zira hac ile umreyi bir arada yapmak Kıran haccı olup mikatlann dışında oturan kimseler için meşrudur. Bizim meselemiz de bu kimseler hakkındadır. Ancak bu kimse sünnete aykın davrandığı için iyi bir iş yapmış olmaz. (Şayet bu kimse umrenin herhangi bir amelini yapmadan Arafat'ta vukuf yaparsa umreyi bırakmış olur.) Zira umreyi hacca bina kılmak meşru olmadığı için bu kimseye umre amellerini yapmak mümkün değiidir. (Fakat Arafat'ta vukuf yapmadıkça) yukarıda da söylediğimiz gibi (yalnız Arafat yoluna çıkmakla umreyi bırakmış olmaz.)

(Eğer bir kimse hac için tavaf yaptıktan sonra ihram umresine de girip ikisini birlikte sürdürürse ikisi de ona vacip olur.) Zira -yukarıda da geçtiği üzere- hac ile umreyi bir arada yapamk meşru olduğu için birlikte her ikisinin ihramına girmek caizdir. Bu tavaftan maksat Kudüm tavafıdır. Zira kudüm tavafı sünnet olup rükün olmadığı için onun yapılmaması halinde herhangi bir şey lazım gelmez Rükün olmayınca da onun yapılması ile hacdan herhangi bir şey yapılmış olmadığı için. Önce umrenin, sonra haccın amellerini yapmak mümkündür. Bunun için her ikisini birlikte sürdürürse caizdir. Ancak birlikte yaptığı için ona kurban lâzım gelir ve sahih olan rivayete göre bu kurban cebir ve kefaret kurbanıdı;. Çünkü kişi bir bakıma umrenin fiillerini hacctn fiilleri üzerine bina kılmış olur. (Bununla beraber bu kimse için umreyi bırakmak müstahap-tır.l' Zira haccın amellerinden bir şey yapmış olduğu için eğer umreyi bırakmazsa onu haccın amelleri üzerine bina kılmış olur. Fakat eğer henüz tavaf yapmamış ise öyle değildir, (ve) umreyi bıraktığı için (ona kurban lâzım gelir.)

(Eğer bir kimse bayram günlerinde umre ihramına girerse) yukarıda açıkladığımız sebepten dciayı (İhramına girdiği umre ona vacip oluyorsa da onu bırakması gerekir.) Çünkü eğer bırakmazsa umrenin amellerini her bakımdan haccın amelleri üzerine bina kılmış olur Hem de -sonradan açıklayacağımız üzere- bayram günlerinde umre yapmak mekruhtur Bunun için, ihramına girdiği umreyi bırakması gerekir, (ve bıraktığı için ona) hem kurban ve hem de (kaza lâzım gelir. Şayet bırakmayıp sürdürürse caizdir.) Çünkü mekruh olması kendisinde olmayan bir sebepten dolayıdır O da, bayram günlerinde kişinin ham amelteriyle meşgul bulunmasıdır. (Ancak ikisini bir arada yaptığı için ona kurban lâzım gelir.) Derler ki : Bu kurban da kefaret kurbanıdır. Kimisi: -Eğer kişi hac için tıraş olduktan sonra umre ihramına girerse -zahire göre- umreyi bırakması gerekmez», Kimisi de : «Hakkında nehiy bulunduğu için tıraş olduktan sonra da olsa, yine bırakması gerekir» demiştir. Fa-kih E b ü C a f e r ' in dediğine göre bizim ulemamız bu görüştedirler.

(Eğer bir kimse Arafat vukufunu kaçırır ve ondan sonra hac veya umre ihramına girerse, ihramına girdiği hac veya umreyi bırakması gerekir.) Zira -sonradan geleceği üzere- kaçırılan haccın ihramı umre ihramına dönüşmeden onun ihramından umre amellerini yapmakla çıkılmış olur. Bunun için. eğer bırakmazsa umre ihramına girdiği zaman -iki umre ihramına girdiği zamanda olduğu gibi- ef'al bakımından iki umreyi, hac ihramına girdiği zaman da ihram bakımından iki haccı bir arada yapmış olur. Bunun için -iki haccın ihramına girdiği zamanda olduğu gibi- birini bırak ması gerekir. Fakat ihramına girmesi sahih olduğu ve zamanı gelmeden de ihramdan çikitığı için -Allah bilir- ona hem kaza ve hem de kurban lâzım gelir.[160]

[2] Ebû Davud 1/248, îbn-i Mâce 1/213, el-MÜstedrek cilt I sh. 441, îmam Ahmed'in Müsned'l cilt 1 sh. 352

[3] el-Müstedrek 1/481, Beyhakî cilt 5 sh. 179. Heysemltün el-Zevâid dit 3 sh. 206'da yazdığına göre bunu Taberanl de el-Evsat'da sıhhatli bir senetle kaydetmiştir.

[4] Tirmizl 1/100, îbn-t Mâce 1/214, el-Müstedrek cilt 1 sh. 442, Darekutnl cilt 1 sh. 254, Beyhakl cilt 4 sh. 330

[5] Bu görüşe göre, eğer İtişi yolun emniyetli olmadığı İçin hacca gidememiş İse, öldükten sonra kendisi yerinebir başkasının gitmesini vasiyet etmek zorundadır.

[6] Bezzar, Darekutnl, Müslimve Buhart bu hadisi aynı mânayı ifade eden değişik lafızlarla kaydetmişlerdir. Nasb-Ürraye C. 3 S. 10

[7] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/291-295.

[9] lbn-i Ebl Şeybe'nin Müsennefinde kahdettiği bu hadisi İmam-l Şâ-fil de el-Ümm cilt 2 sh. 118'de kaydetmiştir. Nasb-ürraye C. 3 S. 15

[11] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/295-297.

[12] Tirmiz! cilt 1 sh. 102, Darekuütf cilt 2 sh; sh. 206

[14] Buhari cilt 1 sh. 41,Müslim cilt 1 sh. 378

[15] Bu hadis Câbİr (R-A.)'dan gariptir. Müslim C. 1 S. 376'da bunu Abdullah îbn-i Ömer'in oğlu Salim yoluyla Abdullah tbn-i Ömer'den nakletmiştir.

[16] Tirmizt dit 1 sh. 113, Nesal dit 2 sh. 17

[19] Sıhah-ı Sitte r Müslim cilt 1 sh. 380, Buhari cilt i sh. 245, EbÛ Davud cilt 1 sh, 256, Nesal cilt 2 sh. 25, Tİrmizİ cüt 1 sh. 116, tbn-i Mâce cilt 1 sh, 230

[20] Sıhah-ı Sitte: Buhari cilt 1, sh. 248, Müslim C. 1 sh. 372, Nesal C. 2 sh. 8, Ebû Davud C. 1 sh. 253, Tinnizl C. 1 sh. 115, îbn-1 Mace C 1. sh. 216

[21] Beyhakl C 5, sh. 47. Darekutni C. 2, sh. 286

[23] Tirmizl C. 2, sh. 129, İbn-i Mâce C. 1, sh. 214

[27] Gariptir. Bununla beraber Hafız îbn-i Hacer «Diraye» sh. 188'de senedinin sahiholduğunu kaydetmiştir. Nasb-ürraye C. 3 S. 33

[28] Tirmizİ cilt 2 sh. 129, îbn-iMâce cilt 1 sh. 214

[29] BuharI cilt 1 sh. 219, Müslim C. 1 sh. 405

[30] Gariptir, BeyhakI cilt 5 sh. 79'da kaydettiğine göre Abdullah îbn-i Ömer (R.A.) Hacer-ül Esved"i istilam ederken bunu söylerdi

[32] Bu hadis namaz bahsinde de geçti. Ancak onda Hacer-ülesved'in karsısında ellerin kaldırılmasından söz edilmemektedir

[33] İmam Ahmed. îmam-ı Şafii, îshak b. Rabûye ve Ebû Ya'la'nın, Ebû Yafur el-Abdi'den rivayet ettikleri bu hadisi Abdürrezzak ile Ibn-İ IJıİ Şeybe de müsenneflerinde kaydetmişlerdir. Nasb-ürraye C. 3 S. 39

[34] Buhart 1/218. Müslim 1/413. Ebû Davud cilt 1 sh. 259, İbn-i Mâce 1/217, Nesal cilt 2 hs. 38

[36] Ebû Davud cilt 1 sh. 258, TİrmİzI C. 1 S. 117. İbn-i Mace C. 1 S. 218

[37] Müslim C. 1 S. 431, Ebû Davud (Kabe içinde namaz) C. 1 S. 277. Tlr-mizt C. 1 S. 119

[38] Yesrib : Cahİliye devrinde Medine'nin adı idi

[40] Müslim C. 1 S. 411. Ebû Davud C. 1 S. 260, Nesal C. 2 sh. 37, îbn-i Mâce C. 1 S. 217

[41] Buhari C. 1 S. 218, Müslim C. 1 S. 412, Nesai C. 1 S. 38, tbn-İ Mâce C. 1 S. 217, Ebû Davud C. 1 S. 258

[42] Bu metin gariptir. Buhari Ue Müslim'in Abdullah İbn-i Ömer'den bu konuda rivayet ettikleri hadis «Peygamber Efendimiz (S.A.V.) hac veya umre ta-vafını yaparken üç turu koşarak ve dört turu da yürüyerekyapar, ondan sonra iKi rekât namaz kılardı» şeklindedir. Buhari C. 1 S. 219, Müslim C. 1 S. 414

[44] Çokgariptir. Haliz tbn-i Hacer, Diraye'de: «Ben bu hadisihiç. bir yerde bulamadım» diyekaydelmektedir. Diraye C. 1 B. 192

[45] Peygamber Efendimiz (SA.V.Vin hac keyfiyeti İle ilgili olarak Câbir (R.-A)'dan rivayet olunan uzun bir hadiste geçmektedir. Müslim C. 1 S. 394, Ebû Davud C. 1 S. 262 ve Danml S. 234

[46] Pua ederken elleri kaldırmanın sünet olması, bir çok hadislerle bildirilmiştir, Ebû Davşud (Duâ Babı) C. 1 S. 209

[47] Nesal cilt 2 sh. 39, BeyhakI cilt 5 sh. 94, Darefeutnİ sh. 270

[48] Heyseml Mecme-üz-Zevâfd cilt 3 sh. 248*de Taberani'den nakletmiştir. Aynca bu hadisi Darekutni sh. 270 ve Beyhaki de cilt 5 sh. 98'de Imam-ı Şafii'den nakletmişlerdir. Hadis aynca İmam Ahmed'in müsnedi cilt 6 sh. 421'de kayıtbdr.

[51] el-Müstedrek cilt 1 S. 459, BeyhaM C. 5 S. 87, Tİrmizİ C. 1 S. 128

[53] Peygamber Efendimiz (S.A.V.)'in hac keyfiyeti.hakkında Câbir (R.A.)'ın geçen uzun hadisi.

[54] Tamamen gariptir. Nasb-ürraye C. 3 S. 60

[55] Peygamber' Efendimiz (S-A.V.)*m hac keyfiyeti hakkındaki Cabir (R-A.Vm hadisi.

[56] Câbir (R-A.)ln yukarıda geçen Peygamber. Efendimiz (SA.V.)1n hac keyfiyeti hakkındaki hadisi.

[57] İbn-i Mâce C. 1 S. 222, İmam Ahmed'in Müsned'i cilt 4 sh. 82

[59] ) Heysem! Mecme-üz Zevâid cilt 8 sh. 59, Taberani'nin bu hadisi rivayet ettiğini kaydetmiştir.Nasb-ürraye C. 3 S. 62

[60] İbn-i Mace cilt 1 sh. 222. İmam Ahmed'in Müsned'i C. 4 S. 14

[62] Müslim cilt 1 sh. 415, BuharI ciltl sh. 228, îbn-i Mâce cilt 1 sh. 224

[63] ibn-İ Mâce C. 1 S. 222, Ebft Davud cilt 1 sh. 266. Tirmizi C. 1 sh. 120

[64] Ebû Davud C. 1 sh. 266, Tİrmizİ C. 1 sh. 120

[65] îbn-i Şeybe bu hadisi MÜsennefine almış İse de bu hadis yukarıda geçen Câbir (R.A.)'ın hadisine aykırı düştüğü İçin gariptir. Nasb-ürraye C. 3 S. 68

[69] Bu bir zühuldür. Zira bunu söyliyen Hz. Abbas'ın oğlu Abdullah olmayıp Mirdas oğlu Abbas'ın oğludur. Nasb-ürraye C. 2 S. 72

[71] Bu bir zühuldür. Zira Fıkh-ı Şafii kitaplarının hepsi bunun sünnet olduğunu söylemektedir. Eİ-Mebsut'ta İmam-ı Şafii yerine «Leys İbn-i Sa'd» diye geçmektedir

[73] Ebü Davud C. 1 S. 269, Tirmiiİ cilt 1 sh. 121, Nesaİ cilt 2 sh. 47, İbn-i Mâce C. 1 S. 223

[74] Buhari C. 1 S. 228. Nesai cilt 2 sh. 47, Tirmizî cilt 1 sh. 121, Ebü Davud C. 1 S. 268, İbn-i Mâce C. 1 S. 223

[75] Ebû Davud C. 1 S. 270, İbn-i Mâce cilt 1 sh. 224

[76] Müslim C. 1 S. 418, Buhari cilt 1 sh. 235 ve236

[78] el-Müstedrek cilt İ sh. 486, Darekutnl cilt 1 sh. 289. Heysemrnin Mec-me-üz Zevâid cilt 3 sh. 260'da anlattığına göre Taberani de «el-EvsaUta kaydetmiştir

[79] Gariptir. Ancak İbn-iMâce dışında Sıhah-ı Sitte'nİn beşi Enes b. Mâlik (R.A.Vdan «Peygamber Efendimiz (S.A.V.) Mina'ya geldi ve cemrenin yanına vanp taşlarını attı. Sonra Mina'dakiyerine gelip kurbanını kesti, sonra başının sag yanını sonra sol yanını göstererek berbere al dedi», şeklinde bir hadis kaydetmişlerdir. Ebû Davud cilt 1 sh. 272, Tirmizi C. I sh. 123, Müslim C. I sh. 421

[80] Buharl cilt 1 sh. 233, Müslim C. 1 sh. 420

[81] el-Müstedrek cilt 1 sh. 474, eî-AynTnin «el-TTmde» cilt 10 sh. 62'de, Müslim'in de bu hadisi kaydetiğini yazmıştır

[82] Ebû Davud C. 1 S. 271, Darekutnl C. 1 S. 279

[85] Tamamen gariptir. Nasb-ürraye C. 3 S. 83

[89] Darekutni C. 1 sh. 279. Heysemi'nin ez-Zevâid cilt 3 sh. 211'de, Tabe-ranî'nin de 260'ta da Bezzar'ın da bu hadisi aldıklarını kaydetmiştir.

[92] Ebü Davud, îbn-i Hibbanve Hakim. Nasb-ürrayü C. 3 S. 87

[93] îbn-i Ebî Şeybe ve Beyhakl. Nasb-ürrayeC. 3 S. 87

[94] Gariptir. Fakat îbn-iEbİ Şeybe Musannef'inde Hz. Ömer'in «Kim ki halkın Mina'dan hareket etmesinden önce eşyasını Meke'ye gönderirse haccı yoktur» diye söylediğini kaydetmiştir. Nasb-ürraye C. 3 S. 88

[95] Buharf C. I sh. 216, Müslim G. 1 sh. 423

[96] Buharl (Veda Tavafı) C. 1 S. 236, Müslim C. 1 S. 427

[98] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/297-329.

[99] Eöü Davud c. 1 sh. 261, îbn-i Mâce C. 1. S. 219, Darekutnl c. 1 Sh. 284

[101] Darekutni c. 1 sh. 264. Ebû Davud c. 1 sh. 269, Tirmizi c. I s. 120, Nesaî c. 2 sh. 47, İmam Ahmed'in Müsned'i c. 4 sh. 335, Tayalisi sh. 185

Nasb-ürraye c. 3, s. 93

[102] Tirmizi, Nesai; İbn-i Mâce, Ebü Davud, İbn-i Hibban ve Halâm.

[103] Ebû Davud c. 1 sh. 245, İbn-i Mace C. 1 S. 216

[104] Bu hadis bu lâfız ile gariptir ve iki hadisten meydana gelmiş gibidir. BirinoisiniTirmizİ c. 1 sh. 123 ve Nesai c. 2 sh. 275'de kaydetmişlerdir

[105] Mefru olarak gariptir. İbn-i Ebi Şeybe MusannaTında Abdullah îbn-i Abbas ile Abdullah İbn-i Ömer'den mefkuf olarak rivayet etmiştir

[106] Buhart c. 1 sn. 230, Müslim o. 1, s. 425

[107] Buhari ve Müslim : Buharl c. 1 sh. 121 ve 127, Müslim c. 1 sh. 280 ve 2B2

[108] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/329-334.

[109] Tamamen gariptir. Nasb-ürraye c. 3 s. 99

[112] Müslim C. 1 S. 407, Ebû Davud C. 1 sh. 249, Tirmiz İC. 1 sh. 125 ve Nesaİ.

[113] Bu hadis bu şekilde varid olmamıştır. Ebû Davud, Nesal ve İbn-i Mâce Sayb b. Mabed es-Sa'lebi'den «Hac ile umreye birlikte niyet getirdim. Hz. Ömer bana «Sen Peygamber'inin sünnetini yaptın» dedi. şeklinde rivayet etmişlerdir. EbûDavud c. 1 sh. 250, Nesal c. 2 sh. 13. tbn-i Mâce C. 1 sh. 219

Ben diyorum ki hadis bu şekliyle müellifin dâvasına delil olamaz. Çünkü hadiste hac için ayn ve umre için ayrı bir tavaf ile sa'y yapıldığına dair bir delâlet yoktur.

[115] Gariptir. el-Mebsut'da bu hadîs bu şekildedir : Adamın biri bayram günü Hz. Ömer'e gelerek «ben temettü haccnu yaptım» dedi. Hz. Ömer :

- Bir davar kes. Adam :

- Param yoktur. Hz. Ömer :

- Akrabalarından iste. Adam :

[116] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/334-339.

[117] Buhail c. 1 sh. 229, Müslim c. 1 s. 403

[119] Tirnüz! c. 1 sh. 124, Ebû Davud c. 1 sh. 252 ve 253

[120] Buhart c. 1 sh. 229, Müslim c. 1 sh. 403

[121] Buharl c. I sh. 229, Müslim c. 1 sh. 403

[123] Buharı (Hacc) 81, (Umre) 6, Müsİim (Hacc) 130, 141, Ebû Davud (Me-nasik) 22

[126] Müellifin önce kadından Örnek getirerek, sonra «Bunu yapan, erkek de olsa böyledir» demesinden bir mânâ çıkaramadım. Zira eğer «bir kadın» yerine -her zaman dediği gibi- «bir kimsen deseydi «Bunu yapan, erkek de olsa böyledir» demeğe gerek kalmaz ve dolayısiyle mesele daha kısa bir ifade ile anlatılmış olurdu. el-Kifaye ve" el-İnaye haşiyeleri buna «Meseleyi, müelliften ya bir kadın sormuş, ya da erkeklere nazaran kadınlar daha bilgisiz olduğu için müellif kadından Örnek getirmiştir» diye cevap veriyorlarsa da, bu cevap pek tatminkâr değildir. Zira böyle de olsa, «bir kadın» yerine «bir kimse» demek aynı işi görürdü.

[127] Müslim cUt 1 sh. 391, Buhari dit 1 sh. 224

[128] Müslim c. 1 sh. 427, Buhar! c. 1 sh. 236

[129] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/339-348.

[130] Beyhakl (Kitab-ül Ma'rife hac bahsi) TabersnI (el-Kebir). Nasb-üraye C. 3 S. 124

[132] Müslim c. 1 sh. 382, Buharl c. 2 sh. 850

[133] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/348-355.

[134] Ebû Davud bunu mürsel hadisler arasında kaydetmiştir. Beyhakt de kaydederken: «Rivayet zinciri kopuktur» demiştir. (Nasb-ürraye c. 3, s. 125)

[135] Muvatta. İbn-i Ebi Şeybe. Nasbür-Raye c. 3 s. 127

[136] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/355-358.

[137] el-Müstedrek (Tavaf) c. 1 s. 459 ve Tinnizi (Cenaîz) c. 1 a, 128

[139] Gariptir. (Nasb-ürraye c. 3, s. 128)

[140] Nüshaların çoğunda böyle ise de bazı nüshalarda îbn-i Abbas'm hadisi diye geçmektedir ve en doğrusu budur. Îbn-İ Ebî Şeybe ile Tahavi Abdullah tbn-i Aübas (RA.Vdan «Kim ki haccmdan bir şey takdim veya tehir ederje bunun İçin bir kurban kessin» şeklinde nakletmişlerdir. Şerh-ül Asar c. 1, sh. 424

[142] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/358-365.

[144] Bu beş hayvanı öldürmenin cevazı hakkında iki hadis vardır: Biri, onları Harem'de Öldürmenin, biri de üıramda olan kimse için öldürmenin cevazı hakkındadır ki bu iki hadis ayrı ayn hadisler olup birbiri yerine geçmektedir. Çünkü bu hayvanları Harem'de öldürmenin caiz olmasından, ihramda olan kimse için de onları öldürmenin caiz olması lâzım gelmez. Bazı hadis kitaplarında bu iki hadis birleştirilerek şöyle denilmektedir :

«Bes hayvan vardır ki Harem'de olsun, ihramda olsun onları öldürene günah yoktur. Onlar da şunlardır :

Kurt, kuduz köpek, karga, delice, yılan ve akreptir.» Müslim c. 1, sh. 384.

Bu hadisin daha başka şekilleri de vardır. Kiminde karga yerine fare, kiminde; benek karga ve kiminde daha başka şeyler geçgektedir.

[146] Çok gariptir. (Nasb-ürraye c. 3, s. 137

[147] Müslim (Hac) 67-73, 76-79, Buhar! (Avlanma) 7, Ebû Davud (Menasüt) 39, Nesal (Hac) 82-84, 8^88, 113-114, Muvatta' (Hac) 88-90

[148] Müslim ile Buhari. Ebû Davud da Ebû Saİd-i Hudri (R.A.Vdan : «Peygamber Efendimiz (S.A.V.)'e ihramda olan kimsenin hangi hayvanları öldürebil-diği soruldu. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) «Yılanı, akrebi, fareyi, ısırıcı köpeği, dölence kuşunu ve yırtıcı hayvanları öldürebilir. Kargaya da atar fakat öldürmez,» diye cevap verdi, şeklinde bir hadis nakletmiştir.

Feth-ülkadir c. 3, s. 16

[150] Çok gariptir. (Nasb-ürraye c. 3, s. 137)

[151] Tirmizİ c. 1 sh. 116, Ebû Davud e. I s. 256, Nesaİ c. 2 sh. 25

[152] İmam Muhammed'in «Kitab-ül Âsar»ı. (Nasb-ürarye c. 3 s. 140)

[153] Euhari c. 1 sh. 328, Müslim c. 1 sh. 438

[154] Îbn-İ Ebl Şeybe Musannaf'mda Abdullah b. Harls'ten: «Biz hac yoluna çıkarken evimizde avlamış olduğumuz avlan olduğu gibi bırakıp saüvennez-dlkı diye söylediğini rivayet etmiştir. (Nasb-ürraye e. 3, a. 143)

[156] Buhar! c. 1 sh. 328. Müslim c. 1 sh. 438

[157] Buharı c. 1 sh. 328, Müslim c. 1 sh. 428

[158] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/365-379.

[159] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/379-382.

[160] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/382-385.