Zekât Kimlere Verilebilir, Kimlere Verilemez?. 10

ZEKÂT BAHSİ

{Hür, baliğ, âkil ve müslüman olan kimse, eğer nisap denilen miktarda bir mala mâlik olur ve o malın üzerinden bir yıl geçerse, o malın zekâtı o kimseye vacip olur.) Zira Cenâb-ı Hak Kur'an-ı Kerim'in birçok âyetlerinde «Zekâtı verin» diye emrettiği gibi Peygamber Efendimiz de (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm «Mallarınızın zekâtını veriniz- ([1]) buyurmuştur. Ayrıca zekâtın vücubu hakkında icma da vardır. Vacipten maksat farzdır. Çünkü vücubunda şüphe yoktur. Ancak farz olması için -metinde de geçtiği üzere- birtakım şartlar vardır:

1- Hür olmak. Çünkü kölenin elinde mal bulunsa bile, kendisinin değildir.

2 - Baliğ ve âkil olmak. Sebebi biraz sonra anlatılacaktır.

3 - Müslüman olmak. Çünkü zekât bir ibadettir. Müslüman olmayan kimsenin ibadeti ise makbul değildir.

4 - Malın nisap miktarı olması. Zira Peygamber Efendimiz (Sal-lallahü Aleyhi ve Sellem) zekât düşen malların her bir çeşidi için ayrı bir miktar koyarak malın o miktardan az olduğu zaman ona z&-kât düşmediğini bildirmiştir. ([2])

5- Malın üzerinden bir yıl geçmesi. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm); «Hiç bir malda, üzerinden yıl geçmedikçe zekât yoktur» ([3]) buyurmuştur. Aynca, yılın içinde dört mevsim vardır. Malın fiatlan da çoğunlukla mevsimlere göre değiştiği için kişi elindeki malı bir yıl içinde nenıalandırabilir.

Sonra, zekâtın vücubu fevri midir? Yani zekât vacip olur olmaz hemen verilmesi gerekir mi, yoksa kişi istediği zaman vermekte serbest midir? Bunda ihtilâf edilmiştir. Kimisi: «Hemen verilmesi gerekir. Çünkü mutlak emir bunu gerektirir», Kimisi de : -Kişi istediği zaman vermekte serbesttir. Yani vacip olduğu zaman vermeyip yıllarca sonra da verse, günah işlemiş olmaz. Bunun içindir ki, zekâtı tehir edilip vacip olduğu zaman ödenmeyen bir malın ziyaâ uğraması halinde ödenmesi gerekmez- demiştir.

(Çocuk ile deliye zekât farz değildir.) Çünkü zekât -yukarıda da söylediğimiz gibi- bir ibadettir. Çocuk ile deli ise ibadet ile mükellef değillerdir. İmam-ı Şafii: «Zekât ibadetten çok, mali bir vergi olduğu için o da nihayet öşür ve haraç gibidir, .öşür ve haraç, nasıl kadının nafakası ve benzeri gibi zaruri masraflara kıyasen çocuk ile delinin maundan çıkanlıyorlarsa, zekât da öyledir- demiştir. Biz diyoruz ki: öşür ve haraç ile zekât arasında fark vardır. Zira haraç gayrimüslimlerden alındığı için tamamen toprak vergisidir. öşürde ise her ne kadar ibadet vasfı varsa da ondaki toprak vergisi olma vasfı daha galiptir. Eğer deli, az bir zaman dahi olsa yılın bir kısmında akh basma geliyorsa ona zekât farzdır, imam EbûYûsuf dan ise -Delilik kişide ister çocukluktan beri süregelen, ister büyüdükten sonra başgösteren bir hal olsun, yılın çoğu hangi halde geçerse o hal muteberdir- diye söylediği rivayet olunmaktadır. İmam Ebû Hanife de: «Çocukluğundan beri deli olan kimse, eğer iyileşirse iyileştiği tarihten itibaren yılı başlar. Nasıl ki çocuğun da yılı, çocuk baliğ olduktan sonra başlar» demiştir. (Efendisile hitabet akdi yapan köleye de zekat faiz değildir.) Çünkü, her ne kadar efendisile hitabet akti yapmış ise de, henüz köle olduğu için tam bir mülke sahip değildir. Bunun içindir ki eğer bu kölenin köleleri olursa onları azatlayamaz. (Nisap miktarı mab olup da, malı kadar borcu bulunan kimseye de zekât farz değildir.) Çünkü bu kimsenin her ne kadar nisap miktarı malı varsa da, bu malı ancak onun manevî hayatını kurtarabilecek miktarda olduğu için ona, susuz ve çıplak olan kimsenin muhtaç olduğu su ve zaruri elbise kadar lüzumludur. Bu itibar ile bu kimsenin malı varsa da yok hükmündedir.

Imam-ı Şafiî: «Bu kimse her ne kadar borluç ise de, mülkiyetinde nisap miktarı mal bulunduğu için ona zekât farzdır» demiştir. (Borçlu olup da malı borcundan fazla olan kimseye ise, eğer fazla olan malı nisap miktarı varsa o miktarın zekâtını vermesi farzdır.) Borçtan maksat, kullann alacağı olan borç olup, nezir, keffâret ve fitre gibi dini borçlar zekâtm farziyetine mâni değildir. Fakat zekât borcu, dinî bir borç olduğu halde eğer zekâtı ödenmiyen mal henüz duruyor ve onunla mal nisabın altına düşüyorsa, zekâtm vücübuna manidir.

îmam Ebû Hanife ile îmam Muhammed'e göre, zekâtı ödenmeyen mal durmuyorsa da yine manidir. Çünkü eğer zekâtı ödenmeyen mal, hayvanlar ise devlet bu borcu kendisinden ister. Diğer mallar ise bu görevde kendisi devletin yerine kaimdir İmam Züfer de; -Zekâtı ödenmeyen mal ister dursun ister durmasın zekât borcu zekâtın vücübuna mani değildir. Yani onunla mal nisabın altına da düşse, zekâtınm verilmesi gerekir- demiştir. Rivayete göre İmam Ebû Yûsuf da: -Zekâtı ödenmeyen mal eğer duruyorsa manidir, durmuyorsa mani değildir» demiştir.

(Mesken evleri, giyilen elbiseler, ev eşyası, binek hayvanları, hizmet köleleri ve kullanılan silâhlara zekât düşmez.) Çünkü bunların hepsi kişi için ihtiyaç maddeleridir ve aynı zamanda bunlardan gelir de sağlanamaz, tlim ile uğraşan kimsenin kitapları ile sanatkârın sanata ile ilgili âletleri de öyledir.

(Eğer bir kimse bir başkasında alacağı olur ve fakat o başkası İnkâr ettiği için bir türlü tahsil edemez, ancak yıllardan sonra is-bat edip tahsil ederse, geçen yılların zekâtı kendisine lâzım gelmez.) İmam Züfer ile îmam-ı Şâfin -Lazım gelir» demişlerdir. Nerede olduğu bilinmeyen veyahut kaybolan, ya da gasbedilip .de gasbedildigi isbat edilemeyen veyahut denize düşen mal ile efendisini bırakıp kaçan köle de elegeçtikleri zaman öyledirler. Aynı ihtilâf, kaçan, ya da kaybolan veyahut gasbedilen kölenin fitresi efendisine vacip midir, değil midir? meselesinde de caridir. imam Züfer.ile Imam-ı Şafii bu meselelerin hepsinde: «Mal sahibinin elinde değilse de onun mülkü olduğu için zekâtı kendisine vaciptir. Elinde olmaması vücûba halel vermez. Nasıl ki yolculukta olan kimsenin kölesi beraberinde olmadığı halde fitresi ona vaciptir» demişlerdir. Biz ise, H z. Ali (Radıyallâhü anh}'in «Ele geçeceği umulmayan mala zekât düşmez» mealindeki mevkuf hadisine dayanıyoruz. ([4]) Hem de zekat ancak, sahibine kazanç sağlayan mala düşer. Sahibinin elinde olmayan maldan ise kâr sağlamak mümkün değildir. Yolculukta olan kimse ise, kölesi tasarrufu altında olduğu için ondan kâr sağlayabilir. Nitekim onu satabilmesi de tasarrufu altında olduğu içindir.

Evde gömülen mala, çıkarılması mümkün olduğu için zekât düşer. Tarlada gömülen malda ise ihtilâf edilmiştir.

Eğer bir kimsenin bir başkasında alacağı olur da, o başkası -ister zengin, ister fakir olsun- borcunu inkâr etmiyorsa, o alacağa zekât düşer. Zira inkâr edilmeyen borcun zenginden tahsili kendiliğinden, fakirden de icra yolu ile mümkündür. Eğer o başkası borcunu inkâr ediyor ve fakat alacaklının ya şahitleri vardır, ya da hakim durumu biliyorsa -aynı sebebe binaen- yine hüküm böyledir. Eğer borçlunun müflis olduğuna hüküm de edilirse - imam Ebû H a n i f e' ye göre- yine böyledir. Zira ona göre herhangi bir kimse hakkında verilen iflâs hükmü geçersizdir. 1 m a m M u -h a m m e d ise: -Bu durumda o alacağa zekât düşmez. Çünkü borçlunun müflis olduğuna hükmedildiği için ondan borcun tahsili mümkün değildir» demiştir. İmam Ebû Yûsuf'a gelince : fakirlerin menfaatini gözeterek, iflâs hükmünün geçerli olup olmadığı konusunda imam Muhammed'in, görüşüne o alacağa zekât düşüp düşmediği konusunda da imam Ebû Hani f e ' nin görüşüne katılmıştır. (Eğer bir kimse bir taşıtı ticaret için aldıktan sonra onu satmaktan vazgeçerek hizmette kullanmaya niyet ederse, o taşıtın zekâtını verme vücubu sakıt olur.) Çünkü burada satmaktan vaz geçme niyetiyle vaz geçme fiili beraberdir. (Eğer hizmet için aldıktan sonra niyetini ticarete çevirirse, onu satmadıkça ona zekât düşmez. Zekât ancak taşıtı sattıktan sonra kaça satarsa o paraya düşer.) Çünkü burada niyet ile amel biribirinden ayrıdırlar. Zira taşıtı satmaya niyet etmekle, onu bilfiil satmak ayn ayrı şeylerdir. Fakat eğer bir mala miras yolu ile malik olduktan sonra o malı ticaret için satmaya niyet ederse, o mal hemen ticaret malı olup ona zekât düşer. Çünkü burada yalnız niyet vardır, amel yoktur. Zira bir şeye miras yolu ile malik olmak amel değildir. Eğer bir şeye hibe, vasiyet, nikâh, hukuk veya kısas yerine paraya razı olmak yolu ile malik olur ve ondan sonra o şey ticaret niyetini getirirse, İmam Ebû Yûsuf: «O şey ticaret malı olur. Çünkü o şeyi kabul etmek ameli ile onu satmak niyeti beraberdirler.»

imam Muhammed ise: -Ticaret malı olmaz. Çünkü o şeyi satmaya niyet etmekle, onu bilfiil satmak ameli beraber değillerdir» demişlerdir. Kimisi: «İmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed arasındaki ihtilâf bunun tersidir» demiştir.

(Zekât denirken veyahut Ödenmesi gereken miktar anamaldan ayrılırken zekât niyeti getirilmezse zekât ödenmiş olamaz.) Çünkü zekât bir ibadet olduğu için onda niyet şarttır. Niyette de amel ile beraberlik asıldır. Ancak zekât muhtelif kimselere verildiği için her bir kimseye verildiğinde eğer niyet şart okırsa güç olur. Bunun için, oruca başlamazdan önce getirilen niyet nasıl orucun sıhhati için kâfi geliyorsa, zekâtın sıhhati için de ödenmesi gereken miktar anamaldan ayrılırken zekât niyetini getirmek kâfidir.

(Eğer bir kimse, malının hepsini yardıma muhtaç kimselere dağıtırsa zekât farzı istihsanen sakıt olur.) Zira zekât malın bir kısmı olduğu için hepsi verilince zekât da verilmiş olur. (Eğer malının bir kısmını dağıtırsa, İmam Muhammed'e göre dağıtılan kısmın zekâtı ödenmiş olur. Çünkü zekât malın her bir parçasında mevcut olduğuna göre bir kısmı dağıtılınca o kısmın zekâtı da beraberinde verilmiş olur. imam Ebû Yûsuf ise: -Zekâttan hiç bir şey ödenmiş olamaz. Çünkü maldan hangi kısmın zekât olduğu belli değildir. Ancak ne zaman ki malın hepsi harcanıp da zekât olarak verilmesi gereken miktar yalnız kalırsa, işte o zaman kalan kısmın zekât olduğu anlaşılmış olur- demiştir.[5]

Hayvanların Zekâtı (Develer)

(Sayısı beşten aşağı olan deve sürüsüne zekât düşmez. Ancak ne zaman ki sayısı beş olur ve üzerinden de bir yıl geçerse, dokuza varıncaya kadar bir koyun, on olursa ondörde varıncaya kadar iki koyun, onbeş olursa ondokuza kadar üç koyun, yirmi olursa yirmi dörde kadar dört koyun, yirmi beş olursa otuz dört oluncaya kadar ikinci yaşma basan bir dişi deve yavrusu, otuz beş olursa kırk beşe varıncaya kadar üçüncü yaşına basan bir dişi deve yavrusu, kırk altı olursa altmışa kadar, dördüncü yaşma basan bir dişi deve, altmış olursa yetmiş beşe kadar, beşinci yaşma basan bir dişi deve, yetmiş altı olursa doksana kadar, üçüncü yaşına basan iki tane dişi deve yavrusu, doksan bir olursa yüz yirmiye kadar, dördüncü yaşma basan iki tane dişi deve lâzım gelir.) Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) zekât memurlarına yazdığı mektuplarında develerin zekâtı hakkında bu şekilde talimat verdiği meşhurdur. ([6])

(Bundan sonra yenıbaştan başlayarak daha önce ne lâzım geliyor idiyse, yine aynısı lâzım gelir. Yani yirmiye kadar artan her beş deve için, daha önce lâzım gelen develer dışında bir koyun ve artan develer yirmi beş olunca, sürünün sayısı yüz kırk dokuz oluncaya kadar, ikinci yaşma basan bir dişi deve yavrusu lâzım gelir ve yüz elli olunca dört yaşmdaki dişi develerin sayısı üç olur. Bundan sonra bir daha yenibaştan başlayarak yirmiye kadar her beş deve için yine bir koyun ve artan develer yirmi beş olunca iki yaşında, otuz altı olunca üç yaşında bir dişi deve lâzım gelir ve sürünün sayısı yüz doksan altı olunca, iki yüze kadar, lâzım gelen dört yaşmdaki dişi develerin sayısı dört olur. Bundan sonra yine yenibaştan başlayarak yüz elliden sonraki hesaba göre zekât lâzım gelir ve artık böylece devam eder.) Biz Hanefilere göre böyledir. İmam Şafii: ise: «Develerin sayısı yüz yirmiyi aşınca üç tane üç yaşına basan dişi deve yavrusu ve yüz otuz olunca bir tane dört yaşına, iki tane de üç yaşına basan dişi deve, ondan sonra her bir kırk deve için bir tane üç yaşma basan ve her bir elli deve için bir tane dört yaşına basan dişi deve lâzım gelir, Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) «Develer yüz yirmiyi aşmca her ellide, bir tane dört yaşına ve her kırkta, bir tane üç yaşma basan dişi deve yavrusu lâzım gelir» buyurmuştur» demiştir. Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), Amr b. Hazm'e yazdığı mektubun sonunda «Develer bundan az olursa her beş deve için bir koyun lâzım gelir- diye yazdığı ([7]) için biz ziyade ile amel ederiz. Zekât düşmede (Arap develeriyle melez develer arasmda fark yoktur.) Zira deve kelimesi her ikisine de şamildir.[8]

Sığırların Zekâtı

(Otuz taneden az olan sığır sürüsüne zekât düşmez. Ancak ne zaman otuz olur ve üzerinden bir yıl da geçerse, o zaman bir tane iki yaşma basan erkek veya dişi sığır lâzım gelir. Kırkta da bir tane iiç yaşına basan keza erkek veya dişi lâzım gelir. Kırktan yukarıda da altmışa kadar.) îmam Ebû Hanife'ye göre (buna göredir.) Yani bir tanede bir sığırın kırktabiri, iki tanede yir-midebiri, üç tanede onbeştebiri lâzım gelip altmışa kadar böylece sürer. K u d u r i' nin îmam Ebû Hanife' den rivayeti böyledir. Kıyas da bunu gerektirir. Zira iki nisap arasındaki miktara zekât düşmemesi ancak nass ile sabit olur. Burada ise nass yoktur. Hasan İbn-i Ziyad ise, İmam Ebû Hani-f e' den: «Kırktan sonra elliye varıncaya kadar bir şey lâzım gelmez. Ellide ise, üç yaşma basan bir sığır ile aynı yaşta bir sığırın dörttebiri, ya da iki yaşına basan bir sığırın üçtebiri lâzım gelir» diye rivayet etmiştir. Bu rivayetin de dayanağı şudur: Otuz ile kırk sayıları arasındaki küsurata bir şey lâzım gelmediğine göre, kırk ile elli arasındaki küsurata da bir şey lâzım gelmemesi gerekir. îmam Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed de: «Kırktan sonra altmışa varıncaya kadar bir şey lâzım gelmez- demişlerdir. Ayrıca İmam Ebû Hanife' den de bu yolda bir rivayet vardır. Zira, Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), Muaz b. Cebel'i Yemen'e gönderirken ona; "Sığırlarda iki nisap arasındaki küsurattan bir şey alma» ([9]) buyurmuş ve muhaddisler bunu kırk ile altmış arasındaki küsurata yorumlamışlardır. Biz diyoruz ki: Kimisi; -Hadisten murat yavrulardır, demiştir. (Bundan sonra altmışta iki tane iki yaşına basan erkek veya dişi, yetmişte bîr tane üç yaşına basan dişi ve bir tane de iki yaşına basan erkek veya dişi, seksende İki tane üç yaşma basan dişi, doksanda üç tane iki yaşına basan erkek veya dişi, yüz tane de iki tane iki yaşına basan erkek veya dişi ve bir tane üç yaşına basan dişi sığır lâzım gelir. Bundan sonra miktarlar değişerek her on başına bir tane ya iki, ya üç yaşına basan sığır lâzım gelir.) Zira Peygamber Efendimiz (Sailallahü Aleyhi ve Sellem) ; -Her bir otuz tane sığırda bir tane iki yaşma basan ve her bir kırk tanede bir tane üç yaşına basan erkek veya dişi sığır düşer- ([10]) buyurmuştur.

(Zekâtta manda ile sığır birdir.) Zira manda da sığırın bir çeşidi olduğu için sığır ikisine de şamildir. Ne var ki bizim ülkemizde manda az olduğu için, sığır dendiği zaman manda kimsenin hatırına gelmez. Bunun içindir ki eğer bir kimse -Sığır etini yemiyeceğim» diye yemin ettiği halde manda etini yese yeminini bozmuş olmaz.[11]

Davarların Zekâtı

(Sayısı kırktan aşağı olan davar sürüsüne zekât düşmez. Ancak kırk olur ve üzerinden de bir yıl geçerse, o zaman yüz yirmiye kadar bir tane, yüz yirmiden sonra ikiyüze kadar iki tane ve iki yüzden sonra üçyüz doksan dokuza kadar üç tane ve bundan sonra her bir yüz tane başına bir tane lâzım gelir.) Peygamber Efendimizle (Sailallahü Aleyhi ve Sellem) Hz. Ebû Bekr'in talimatları bu şekilde varit olmuş ve icma da böyledir. (Koyun ile keçi birdir.) Çünkü davar her ikisine de denir. Nass-ta da davar diye geçer. ([12]) Davarların zekâtında bir yaşını tamamlamamış olan keçi alınamaz. İmam Ebû Hanife" den - Hasan tbn-i Z i y a d' m rivayeti dışında- gelen bütün rivayetlere göre bir yaşım tamamlamamış olan koyun da alınamaz. Zira H z. Ali (Radi-yallâhü anhJ'dan hem mevkuf, hem merfu olarak gelen rivayete göre davarların zekâtında ancak bir yaşında ve ondan yukarı olanlar alınır. Hem de zekâtta vacip olan davar orta durumda olanıdır. Bir yaşından aşağı olanlar ise küçüktür. Altı aylık olan koyunun kurban olabilmesi ise nasstan öğrenilmiştir. Diğer iki İmam: «Koyunun altı aylığı alınabilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aİeyhi's-salâtü vesselam) : hakkımız ancak ciz' ile senidir» yani -Koyunun altı aylığı ile keçinin bir yıllığıdır- buyurmuştur. Hem de koyunun altı aylığı kurban olabildiğine göre zekâtta alına-bilmesinin cevazı evleviyetle lâzım gelir- demişlerdir ki î m a m Ebû Hanife' den de bu yolda bir rivayet vardır.[13]

Atların Zekatı

(Atlar, eğer yalnız otlama ile geçinir ve erkek ile dişi karışık olursa sahipleri muhayyerdir = İsterse her bir at başına bir dinar, isterse hepsine değer biçerek ikiyüz dirhemden beş dirhem verir.) Bu, İmam Ebû Hanife' nin görüşüdür ve İmam Zü.fer de bu görüştedir. Diğer iki İmam ise : -Atlara zekât düşmez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-satâtü ve's-selâm) -Müslümanın ne kölesinde ve ne de atında zekât yoktur- ([14]) buyurmuştur- demişlerdir. İmam Ebû Hanife ise;-Otlama ile yetinen her bir ata ya bir dinar veya on dirhem düşer- ([15]) hadisine dayanarak diğer hadisi sırtında savaş yapılan ata yorumlamıştır ki, bu yorum Zeyd b. Sabit (Radıyal-lâhü anhümâ) 'dan menkuldür. Bir dinar ile on dirhem arasında muhayyerdir de Hz. Ömer (Radıyallâhü anh) 'dan naklolunmak-tadır. ([16]) (Erkek atlara, aralarında dişi olmadığı zaman) döllenmedikleri için (zekât düşmez. Bir rivayete göre aralarında erkek bulunmayan dişi atlara da zekât düşmez.) imam Ebû Hanife' den «Dişi atlara emanet aygır bulunabildiği için aralarında erkek bulunmasa da zekât düşer- diye söylediği de rivayet olunmuştur, imam Ebû Hanife' den, aralarında dişi bulunmayan erkek atlara da zekât düştüğü yolunda bir rivayet vardır.'

(Ticaret için olmayan katır ve eşeklere zekât düşmez.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) :

«Katır ile eşekler hakkında bana bir şey nazil olmamıştır- ([17]) buyurmuştur. Ancak eğer ticaret maü olurlarsa, o zaman diğer ticaret mallan gibidirler ve zekât bizzat onlara değil, onlardaki sermayeye düşer.[18]

Bir Fasıl

imam Ebû Hanife'ye göre (deve yavruları, kuzu, oğlak ve buzağılara zekât düşmez.) Ancak eğer beraberlerinde anaları da bulunsa, o zaman düşer. Bu, İmam Ebû Hanife' nin en son görüşüdür. îmam Muhammed de imam Ebû Hanife ' nin bu görüşüne katılmıştır.

îmam Ebû Hanife önce; -Sürünün hepsi büyük olduğu zaman nasıl bir büyük lâzım geliyorsa, küçük olduğu zaman da yine bir büyük lâzım gelir- demiştir. İmam Ebû Hanife bu görüşünde «Beş tane devede bir koyun lâzun gelir» mealindeki hadiste geçen deve kelimesinin, büyüklere de, küçüklere de şamil geldiğine bakmıştır. Nitekim bir kimse:Ben deve etini yemiyec diye yemin ettiği zaman eğer deve yavrusunun etini yese, yeminini bozmuş olur. imam Züfer ile imam Mâlik de bu görüşü benimsemişlerdir, imam Ebü Hanife sonra, bu görüşünden cayarak i «Sürünün hepsi yavru olduğu zaman bir tane yavru lâzun gelir- demiştir, imam Ebü Hanife bu görüşünde de «ne şiş yansın ne kebap- kabilinden, hem sürü sahibinin, hem fakirlerin mağdur olmaması düşüncesine dayanmıştır. Nasıl ki sürünün hepsi büyük ve fakat zaif olduğu zaman bir tane zaif lâzım gelmesi de bu düşünceye dayanır. İmam Ebû Hanife bu görüşünde yaş noksanlığım et noksanlığına kıyas etmiştir. îmam Ebü Yûsuf ile İmam-ı Şafii de bu görüşe kaildirler. İmam Ebû Hanife daha sonra, şer'î miktarlarda kıyasa yol bulunmadığını düşünerek bu görüşünden de vazgeçmiş ve yukarıda geçtiği üzere i «Yavrulara zekât düşmez» demiştir. Çünkü yavrular içinde, şeriatın verilmesini emrettiği yaşta davar bulunmadığına göre, eğer yavrulara zekât düşerse verilecek olan yavru, kıyas yolu ile «şu kadar günlük, haftalık veya aylık olmalıdır- demek gerekir, ki buna da imkân yoktur. Ancak yavrular arasında bir tane de büyük bulunsa, o zaman yavrularla nisap tamamlanır. Fakat zekât yavrulardan değil, büyüklerden verilir.

Sonra İmam Ebû Yûsuf'a göre kırktan az kuzu, otuzdan az buzağı ve yirmi beşten az deve yavruları sürüsüne bir şey düşmez ve deve yavruları yirmi beş olursa, bir tane yavru düşer. Bundan sonra ikinci nisaba varıncaya kadar-ki yetmiştir- aradaki küsurata bir şey düşmez ve bu nisaba varınca verilmesi gereken yavruların sayısı iki olur. Bundan sonra üçüncü nisaba varıncaya kadar yine bir şey düşmez ve ancak bu nisaba varınca verilecek yavrular üç olur. îmam Ebû Yûsuf bir rivayete göre de «Beş yavruda bir yavrunun beştebiri, on yavruda beşteikisi, onbeş yavruda beşte-üçü lâzım gelir ve böyle devam eder..» bir diğer rivayete göre de : «Orta durumda olan bir deve yavrusunun beştebiri ile bir koyundan hangisinin değeri daha azsa o lâzım gelir ve böylece devam eder» demiştir. (Eğer bir sürüde verilmesi gereken yaşta hayvan bulunmazsa, zekât memuru ya daha iyisini alır ve aradaki değer farkını sürü sahibine geri verir, ya da), aradaki değer farkı ile birlikte (sürü sahibinden daha aşağısını alır.) Bu da -biraz sonra anlatacağımız üzere- biz Hanefilere göre zekât malı yerine değerinin verilmesi cevazına dayanmaktadır. Ancak şu var ki, birinci surette zekât memuru daha iyisini satın alır gibi olduğu için kabule mecbur değildir. İsterse ya aynı yaşı, ya da değerini isteyebilir. İkinci surette ise kabule mecburdur. Çünkü bu surette satış yoktur. Lâzım gelen yaşın, değerini vermektir.

Biz Hanelilere göre (zekât malı yerine değerini vermek caizdir.) Keffaret, Fitre, öşür ve Adak da öyledir. İmam-ı Şafii ise, nassa aykırı düşer diye: «Nasıl K â b e' ye ssvkedilen kurbanlıklar üe sair kurbanları kesmeyip de değerlerini fakirlere vermek caiz değilse, zekât malı yerine de değerini vermek caiz değildir» demiştir.

Biz diyoruz ki: Zekât verme emri, kişinin servetinden belli bir oranda fakirlere yardım etmesi gayesine matuf bulunduğuna göre, nassta geçen «şu yaşta bu yaşta sığır, koyun, deve gibi kayıtlar hükümsüzdür. Fakat kurbanlar öyle değildir. Zira kurban kesmede, ayrıca ta'zim ve teslimiyeti simgeliyen kan dökme gayesi de bulunmaktadır. Bunun için zekât kurbana kıyas edilemez. (Çift sürmede ve taşımacılıkta kullanılan hayvanlarla, yemle beslenen hayvanlara zekât düşmez.) İmam Malik nassla-nn zahirine dayanarak: -Düşer- demiştir. Bizim delilimiz.

«Ne yük taşıyan ve çalışan hayvanlarda ve ne de nadas kaldıran sığırlarda zekât yoktur» ([19]) hadisidir. Ayrıca zekât ancak, nemalan-dırmak için edinilen mallara düşer. Sürüyü otlatıp satışa hazırlamak bunun delilidir. Çalışan ve yük taşıyan hayvanlarda ise bu vasıf yoktur. Yemle beslenen hayvanlarda ise, her ne kadar bu vasıf varsa da', masraflı oldukları için nemaları yok hükmündedir.

Otlama ile yetinen sürüden maksat, yılın çoğunda otlama ile yetinen sürüdür. Hatta eğer yılın yansı veyahut çoğunda sürüye yem veriliyorsa, yılın hepisinde ona yem verilmiş gibi olup ona zekât düşmez. Zira herhangi bir şeyin azı o şeyin çoğuna tâbidir. (Zekât memuru malın en iyisi ile en kötüsünü alamaz, orta durumda olanını Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm;«Halktan mallarının en iyilerini almayın. Orta durumda olanlarından alın» ([20]) buyurmuştur. Hem de orta durumda olanlarından almakla hem mal sahibinin, hem fakirlerin menfaati gözetilmiş olur. (Eğer bir mala nisap miktarında sahip olan bir kimse yılın ortasında aynı maldan bir miktar daha eline geçerse, yeni eline geçen malı da eskisine ekleyerek zekâtlarım birlikte verir.) İmam-ı Şafiî «Yenisini eskisine eklemez. Çünkü her ne kadar yeni mal da eski malın cinsinden ise de, ayrı bir mülkiyet ile eline geçtiği için zekâtı ayn bir yıla tâbidir. Fakat anamaldan doğan yavru veyahut kârlar, ana mala tâbi oldukları, hattâ ana malın mülkiyeti ile kazanıldıkları için öyle değildir.- demiştir.

Biz diyoruz ki: Anamaldan doğan yavru veyahut kârlar, anamalın cinsinden oldukları içindir, ki zekâtlan anamalın zekâtı ile birlikte verilir. Çünkü iki malın cinsleri aynı olunca oniarı biribirin-den ayırdeîmek güç olduğu için her ele geçeni yeni bir yıla tâbi tutmak 'zor olur. Zaten mala zekât düşmesi için üzerinden bir yıl geçmesi de, kolaylık olsun diye şart olmuştur. (İmam Ebû Hanife ile İmam Ebû Yûsuf'a göre zekât yalnız nisapta bulunup nisaptan fazla olan miktarda yoktur. İmam M u h a m m e d ile İmam Z ü f e r ise : «Zekât malın hepsinde-dir- demişlerdir. Buna göre eğer malın üzerinden yıl geçtikten sonra nisaptan fazla olan miktar ziyana uğrayıp da, yalnız nisap miktarı kalırsa, İmam Ebû Hanife ile İmam Ebü Yûsuf'a göre nisap ziyana uğramazdan önce .zekât olarak ne kadar verilmesi gerekiyor idiyse, yine bu kadar vermek gerekir.

îmam Muhammed ile İmam Züfer'e göre ise, malın ziyana uğrayan miktan oranında zekâtta düşüş olur. [[21]) İmam Muhammet ile îmam Züfer: «Zekât mal nimetine karşı bir şükürdür. Nimet ise, yalnız malın nisap olan miktarı değil, hepsidir-, imam Ebû Hanife ile imam Ebû Yûsuf da: «Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) :

«Otlama ile yetinen beş deveye bir koyun zekât düşer. Beşten fazla olan miktarda on oluncaya kadar zekât yoktur ve böyle sürer» ([22]) buyurmuştur. Kaldı ki nisaptan fazla olan miktar nisaba tâbi olduğu için, malda hasıl olan ziyan -nasıl sermaye birinden, iş diğerinden olmak üzere kurulan ortaklıkta kâr sermayeye tâbi olduğu için önce kârdan çıkıyorsa, burada da- önce nisaptan fazla olan miktardan çıkar» demişlerdir. Bunun içindir ki imam Ebû Hanife «Eğer malda husule gelen ziyan nisaptan fazla olan miktardan fazla olursa önce son nisaptan, sonra ondan Önceki nisaptan ve daha sonra daha önceki nisaptan çıkar ve böylece ilk nisaba varıncaya kadar gider. Çünkü malın kökü ilk nisap olup diğer nisap ona tabiidirler- demiştir. İmam Ebû Yûsuf ise «Ziyan son nisaptan çıktıktan sonra gerisi diğer nisaplar arasında dağılır- demiştir. ([23])

(Eğer bir ülkeniz* haraçtan ile hayvanlarının zekâtı asiler tarafından alınırsa, o ülke. asilerin elinden kurtarıldıktan sonra haraç ve zekâtları bir daha alınmaz.) Zira devlet, halkı zülüm ve saldırılardan koruduğu için onlardan haraç ve zekât alır. Bunları ise devlet koruyamamıştır. Kimisi: «Haraç bir daha onlardan alınmaz. Fakat zekâtlarını bir daha vermeleri gerekir. Çünkü zekât fakirlerin hakkıdır. Asiler ise fakirlere dağıtmazlar. Fakat haraç asilere de verilebilir. Zira asiler gerektiğinde küfürle savaşırlar» demiştir. Kimisi de: -Eğer mal sahibi, malı kendisinden zorla alınırken zekât niyeniyle verirse, zekât boynundan sakıt olur. Çünkü zalimler görünürde zengin de olsalar, ellerindeki servet şunun bunun olduğu için gerçekte fakirdirler» demiş ise de birinci görüş ihtiyata daha uygundur. .

(Eğer mal zekâö vacip olduktan sonra ve daha ödenmemişken zayi olursa zekâtı sakat olur.) Iraam-ı Şafii: «Eğer kişi malının zekâtını vermeye imkân bulduktan sonra malı zayi olursa, zekâtı sakıt olmaz. Çünkü o zaman zekât da -fitre gibi- kişinin boynuna geçen bir borç olur. Şayet borç olmasa da -kendisinden istendiği halde vermediği için- zayi olunca onu kasten harcamış gibi olur» demiştir. Biz diyoruz ki: Zekât malın bir cüz'üdür. Malın hepsi gidince içinde bulunan cüz'ü de gider. Kaldı ki ziyana uğramazdan önce hiç bir fakir onu istememiş olabilir. Şayet istemiş olsa da mal sahibi zekâtını istediği fakire vermekte muhayyer olduğu için kendisinden isteyen fakire vermemiş olması kusur değildir. Ancak isteyenin zekât memuru olması halinde ihtilâf edilmiştir. Kimisi: -Sakıt olmaz. Çünkü zekât memuruna vermek gerektiği için vermemesi kusurdur» Kimisi : «isteyen, zekât memuru da olsa, mal, sahibinin isteği dışında zayi olduğu için zekâtı sakıt olur» demiştir.

Zekât vacip olduktan sonra eğer maun tamamı değil, bir kısmı zayi olursa, zayi olan miktarın zekâtı sakıt olur.

(Eğer nisaba malik olan kimse yıl tamam olmadan zekâtını verirse caizdir.) Çünkü zekâtın vücup sebebi nisaptır. Bu kimse de nisaba maliktir. Ancak yıl daha bitmediği için ödemek zorunda değildir. Bunun için bu kimse de, henüz borcunun vadesi gelmiyen borçluya benzer. Bu borçlunun, vadesinden önce borcuna ödemesi nasıl caiz ise bununki de öyledir., t m a m Mâlik ise: «Caiz değildir demiştir. Aynı sebepten dolayı (birden fazla yılların zekâtını önce vermek caizdir.) Bir nisaba malik olan kimsenin birden çok nisapların zekâtını da vermesi caizdir. Zira zekâtın vücubuna sebebiyet vasfında birinci nisap -Allah daha iyi bilir- asıl olup diğer nisaplar ona tabidirler, imam Züfer ise caiz olmadığı görüşündedir.[24]

Gümüşün Zekâtı

(İkiyüz dirhemden az olan gümüşe zekât düşmez.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâmî;

-Beş kıyeden az olan gümüşe zekât yoktur. Kıye de kırk dirhemdir» ([25]) buyurmuştur. (Eğer kişinin gümüşü iki yüz dirhem olup üzerinden bir yıl geçerse ona beş dirhem zekât düşer.) Zira Peygamber Efendimiz (Saîlallahü Aleyhi ve Sellem), Muâz İbn-i Cebel'i Yemen'e gönderirken ona; Her iki yüz dirhem gümüşten beş dirhem ve her yirmi miskal altından yarım miskal al» ([26]) diye yazmıştır. (Gümüşün ikiyüz dirhemden fazla olan miktarında eğer o miktar kırk dirhem yoksa zekât yoktur. Ancak ne zaman ki kırk dirhem veyahut fazla olursa o zaman kırk dirheme bir dirhem zekât düşer.) Bu, İmam Ebû Hanife'ye göredir. Diğer iki İmam ise -ikiyüz dirhemden fazla olan miktara, kırk dirhemden az da olsa, miktarına göre zekât düşer» demişlerdir, ki î m a m -1 Şafii de buna kaildir, Zira H z. Ali Radıyallâhü anhl'dan gelen rivayete göre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salâtü ve's-selâm) : «İkiyüz dirhemden fazla olan miktar ise. miktarına göredir» ([27]) buyurmuştur. Hem de zekât zenginlik nimetinin bir şükrüdür. Zenginlik de şeriatta nisaba mâlik olmakla' hasıl olduğu için nisaptan az olan mala zekât düşmez. Nisaptan fazla olan malın nisaptan fazla olan miktarına ise zekât düşmemesi manasızdır. Hayvanların iki nisabı arasında kalan miktara zekât düşmemesi ise, bir hayvanı bölmek zorunluğuna düşmemek içindir, îmam Ebû Hanife ise. Peygamber Efendimizin (Saîlallahü Aleyhi ve Sellem) Muaz îbn-i Cebel'e yazdığı mektupta geçen: -Küsurattan bir şey alma- ([28]) ve Amr b. Hazm'ın mektubunda geçen;

-Kırk dirhemden aşağı olan gümüşte ze-kât yoktur» ([29]) hadislerine dayanmıştır. Kaldı ki dinde zorluk yoktur. Halbuki eğer küsurata zekât düşerse, düşen zekât miktarını anlamak için uzun ve münasahalı hesaba başvurmak ihtiyacı duyulacaktır. Bu ise zor bir iştir. Hatta bazan mümkün değildir. ([30])

Gümüşün nisabında muteber olan dirhem, onu yedi miskal olan dirhemdir. H z. Ömer'in tanzim ettiği zekât defterinde böyledir ve bunun üzerinde ittifak edilmiştir. (Çoğu gümüş olan para, tamamı gümüş olan paranın hükmündedir. Azı gümüş, çoğu başka madenlerin karışımı olan paralar ise, eşya hükmünde olup değerinin nisaba ulaşması şarttır.) Çünkü saf gümüşün bileşimi mümkün olmadığı için başka madenlerle karışık olmayan hiç bir gümüş para yoktur. Bunun için eğer çoğu, yani yansından fazlası gümüş olursa, saf gümüşün hükmünde olup içindeki gümügün ağırlığı ikiyüz dirhem olduğu zaman ona zekât düşer. Eğer çoğu, yani yansından fazlası gümüş olmayıp başka madenler olursa, paralık hükmünden çıkar ve -Allah izin verirse sarraflık bahsinde geleceği üzere- eşya hükmüne tâbi olur. Fakat bu takdirde ona zekât düşmesi için -başka eşyalarda olduğu gibi- ticaret niyeti gerekir. Eğer içindeki gümüşün miktan ikiyüz dirhem olursa, o zaman ticarette olmasa da ona zekât düşer. Zira altın ile gümüşe zekât düşmesi için ne değer ve ne de ticarette olmalan şart değildir.[31]

Altının Zekâtı

(Yirmi miskaldan az olan altına zekât düşmez. Ancak ne zaman ki yirmi mıskal olursa) yukanda geçen hadise binâen (o zaman ona yarım miskal zekât düşer.) Yukanda geçtiği üzere yedi miskal on dirhemdir. (Bundan sonra her dört miskalda iki kırat zekât vardır.)

Zira bir miskal yirmi kırattır. Malın kırkta biri de zekât olduğuna göre dört miskalda iki kırat zekât bulunması lâzım gelir. imam Ebû Hanife'ye göre (yirmi miskaldan fazla olan miktarda, eğer o miktar dört miskaldan az olursa zekât yoktur.) Diğer iki İmam ise: -Dört mıskaldan az da olsa, kırkta biri zekâttır» demişlerdir. Çünkü şeriatta bir miskal altın on dirhem gümüş değerindedir. Bunun için nisaptan fazla olan altın miktarı eğer dört mıskal olursa kırk dirhem gümüş değerinde olur. (Altın ite gümüş sikkeli olmayıp külçe halinde, ya da mücevherat veyahut kap kaçak da olsa yine onlara zekât düşer.) İ m a m –1 Ş â f i i: -Kadın mücevheratı ile erkeğin gümüşten olan yüzüğüne zekât düşmez. Çünkü ikisi de mubah olduğu için giyilmesi zorunlu olan giyecekler hükmündedirler- demiştir. Biz diyoruz ki: Sikkeli olan altın ile gümüşe zekât düşmesi, sikkeli olan altın ve gümüşün nemalanmaya elverişli oldukları içindir. Bu vasıf ise, sikkeli olmayan altın ile gümüşte de mevcuttur. Giyim eşyası ise öyle değildir.[32]

Ticaret Eşyası

(Ticaret eşyası ne olursa olsun, eğer değeri altın veya gümüşün nisaplarından birine ulaşırsa ona zekât düşer.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Seîlem) ticaret eşyası hakkında;

-Kişi elindeki ticaret eşyasına değer biçtikten sonra her iki yüz dirhemden beş dirhem öder» ([33]) buyurmuştur. Hem de altın ile gümüş nasıl tabiatları itibarı ile nemalanmaya elverişli birer mal ise, ticaret eşyası da tab'an değilse de sahibi tarafından satışa sürmek suretiyle nemalanmaya elverişli bir duruma getirilmiş bulunmaktadır.

(Ticaret eşyasına değer biçilirken) fakirlerin hak'kını korumak için (altın para ile gümüş paradan fakirler için hangisi daha yararlı ise, onunla değer biçilir.) Yani ticaret eşyası hangisiyle nisaba ulaşıyorsa onunla değer biçilir. Ben diyorum ki: Bu, imam E b ü H a n i f e ' den gelen bir rivayete göredir. K u d u r i ise: «Mal sahibi, altın para ile gümüş paradan hangisini isterse onunla değer biçebilir. Zira ikisi arasında fark yoktur» diye kaydetmektedir. imam Ebû Yûsuf tan da: «Eğer eşya sahibi eşyasını para ile almış ise hangi para ile almışsa onunla değer biçer. Zira eşyanın maliyeti para ile daha kolay anlaşılmış olur. Eğer para ile almamışsa, piyasada hangi para daha çok kullanılıyorsa onunla değer biçer» diye söylediği rivayet olunmaktadır.

İmam Muhammed de: -Para ile almış olsun olmasın, piyasada hangi para çok bulunuyorsa onunla değer biçer. Nasıl ki gasb edilip itlaf edilen mala da, piyasada en çok bulunan parayla değer biçilir» demiştir.

(Eğer bir mal yılın başında ve sonunda nisab bulunuyorsa, yılın ortasında nisabın altına düşmesi zekâtın vücubunu önliyemez.) Zira mala. nisabın altına düşüp düşmediğini öğrenmek için bütün yıl boyunca değer biçip durmak zor olur. Fakat eğer mal, yılın başında nisab yoksa zekât yılı başlamaz ve eğer yılın sonunda nisab yoksa zekât vacib olmaz. Yılın ortasıyla ise hiç bir hüküm taalluk etmez. Ancak eğer yılın ortasmda malın tamamı tükenip ondan hiç bir şey kalmaz ve ondan sonra aynı maldan yeni bir nisab husule gelirse, o zaman yıl bozulmuş olur. Zira bu surette eski nisabtan hiçbir şey kalmadığı için, yeniden husule gelen nisabın yılı yeniden başlamış olur. (Ticaret eşyasının nisabı, eşya sahibinin mülkiyetinde bulunan altın ile ve gümüşlerle tamamlanır.) Zira her ne kadar ticaret eşyasına ticaret eşyası olduğu için altın ile gümüşe de altın ve gümüş oldukları için zekât düşüyor ve bu iki cihet biribirinden ayrı ise de, ticaret eşyasıyla altın ve gümüş arasında ortak bir vasıf vardır ki o da, ikisininde alım satım aracı olmasıdır.

(Altın ile gümüşün nisabları birbirleriyle de tamamlanır.) Zira ikisi paralık vasfında müşterektirler. Nitekim her birine ayn ayrı zekât düşmesi de para oldukları içindir. Sonra, altın ile gümüş nisaplarının birbirleriyle tamamlanması îmam Ebû Hanife'ye göre ağırlıkları ile değil, değerleri itibariyledir. Diğer iki imam ise: -îster altın ister gümüş olsun, ikisinde de muteber olan ağırlıktır» demişlerdir. Bu ihtilâfa göre, eğer bir kimse yüz dirhem gümüş ile yüz djrhem gümüş değerinde beş miksal altına malik olursa veyahut bir kimsenin ağırlığı iki yüz dirhemden az ve fakat değeri ikiyüz dirhemden çok olan bir kemeri bulunuyorsa, îmam Ebû Hanife'ye göre bu kimseye zekât vaciptir, diğer iki imama göre ise vacip değildir.[34]

Maden Ve Hazinelerin Zekâtı

(Eğer altın, gümüş, demir, kurşun veya bakır madenlerinden biri herhangi bir kimse tarafından Öşür veya Haraç vergisine tabi bir arazide bulunup çıkarılırsa, o madene beştebir zekât düşer.)

lmam-ı Şafiî: «Altın ile gümüşten başka herhangi bir madene zekât düşmez. Çünkü bir yerde rastlanıp çıkarılan maden de, kişinin herhangi bir yerde rastlayıp avladığı bir av gibi mubah bir yoldan ele geçen bir şeydir» demiştir. Madenlere zekât düşmesi için -bir kavle göre- üzerinden bir yıl geçmesi şart değildir. Çünkü herhangi bir mala zekât düşmesi için üzerinden bir yıl geçmesinin şart olması malın, sahibine bir yıl içinde kazanç sağlayabildiği içindir. Herhangi bir yerde bulunup çıkarılan maden ise, hepsi kazançtır.

Bütün madenlere zekât düştüğüne dair delilimiz-Madenlerde zekât beştebirdir» ([35]) hadisidir. Hem de madenlerin bulunduğu yerler daha önce müslüman olmayan kimselerin elinde iken kıiıç zoru ile biz müslümanların eline geçtiği için ganimet mallan hükmündedir. Ganimet mallarında ise, devletin payı beştebirdir. Av ise, daha önce herhangi bir kimsenin mülkiyetinde olmadığı için öyle değildir. (Kişinin kendi evinde bulup çıkardığı madenlere) t m a m E b û H a n i f e' ye göre (zekât düşmez.) Çünkü maden, içinde bulunduğu toprağın parçasıdır. Üzerinde ev inşa edilen toprakta ise devletin bir hakkı yoktur. Fakat hazine öyle değildir. Zira hazine toprağın bir parçası olmayıp sonradan toprağa gömülen bir şeydir. Diğer iki imam ise, yukarıda geeçn hadisin ıtlakuıa dayanarak kişinin kendi evi ile bir başka yerde bulunduğu madenler arasında ayırım yapmamışlardır.

(Kişinin kendi tarlası içinde bulduğu maden hakkında İmam Ebû Hanife'den iki rivayet gelmiştir.) el-Camiussağiyr'in rivayetine göre îmam Ebû Hanife bu madene zekât düştüğüne kaildir. Çünkü üzerinde ev inşa edilmeyen tarlada Öşür ve Haraç gibi Devletin bir takım haklan vardır. Binalarda ise Devletin bir hakkı yoktur.

(Hazineye gelince: Kişi onu ister kendi evinde, ister tarlasında, ister bir başka yerde bulup çıkarsın, her üç İmama göre de ona beştebir zekât düşer.) Zira yukarıda geçen hadis mutlak olup onda herhangi bir kayıt yoktur. Ancak şu var ki: Eğer üzerinde -Şehadet kelimesi, İhlâs sûresi ve benzeri gibi- İslâm sikkesi olduğunu gösteren bir belirti bulunuyorsa, bulunan hazine yerde bulunan eşya hükmündedir. Yerde bulunan eşyanın hükmü ise sonradan gelecektir. Eğer üzerinde, haç veya herhangi bir putun resmi gibi cahiliy-yet devrinden kalma olduğunu gösteren bir şey bulunuyorsa, o zaman her hal-ü kârda ona beştebir zekât düşer. Sonra, eğer kişi onu sahipsiz bir yerde bulmuş ise, geri kalan beşte dördü kendisinindir. Eğer başkasına âit bir "yerde bulmuş ise, İmam Ebü Yûsuf'a göre yine böyledir. Çünkü hazineyi ilk bulan kimse o olduğu için onun hakkıdır. İmam Ebû Hanife ile İmam Muhammed ise : -Hazinenin gömülü bulunduğu yer müslümanlar tarafından fethedilince Devlet tarafından ilk olarak kime verilmiş ise onundur. Zira herkesten önce o yere o kimse malik olduğu için içinde bulunan hazineye de malik olmuştur. Bunun için şayet o kimse o yeri başkasına satmış olsa bile, içinde bulunan hazine onunla birlikte satılmamış tır. Nasıl ki, karnında inci bulunan bir balığı avlayan kimse, balığı avlamakla karnındaki inciye de malik olup balığı satmakla karnındaki inciyi satmış sayılmıyorsa bu da öyledir. Fakat maden öyle değildir. Zira maden toprağın parçası olduğu için onunla birlikte satılmış olur. Şayet ilk malikin kim olduğu bilinmezse, o yer müslümanlann eline geçtikten sonra bilinen en eski mutasarrıfı kim ise ona verilir- demişlerdir. Eğer sikkenin Cahiliyet ile İslâmiyet devirlerinden hangisine ait olduğu kestirilemezse -mezhepte zahir olan görüşe göre- Cahiliyet devrine ait olduğuna hükmedilir. Zira Cahiliyet devri daha önce olduğu için asıldır. Kimisi de: -İslâm ülkelerindeki müslümanlann hâkimiyeti çok eski tarihlere dayandığı için İslâmiyet devrine ait olduğuna hükmedilir- demiştir.

(Eğer bir kimse, müslüman olmayan bir ülkeye o ülkede hakim olan devletin izniyle girdikten sonra orada bulunan bir evde hazine bulursa, bulduğu hazineyi evin sahibine vermesi gerekir.) Çünkü hazineyi bulduğu yer her ne kadar müslümanlara ait değilse de, oraya izinle girdiği için eğer sahibine vermezse güvenini kötüye kullanmış olur. (Fakat eğer çölde bulursa kendisinindir) ve aynı zamanda ondan beştebir zekât verme zorunluğu da yoktur. Çünkü çölde bulunduğu için kimsenin mülkü olmadığı gibi gizliden alındığı için ganimet de değildir.

(Dağlarda bulunan değerli taşlarda beştebir zekâtı yoktur.) Zira Peygamber Efendimiz: j «Taşta beştebir zekâtı yoktur» ([36]) buyurmuştur. imam Ebû Hanife' nin son görüşüne göre -ki t m a m Muhammed de ayni görüştedir- (Civada beştebir zekâtı vardır.) İmam Ebû Yûsuf ise: «Yoktur» demiştir. İmam Ebû Hanife ile imam Muhammed'e göre (înci ile Anberde ise zekât yoktur.) îmam Ebû Yûsuf: «İnci ile Anber gibi denizden çıkarılan her çeşit süs eşyası zekâta tâbidir. Zira H z. Ömer (Radiyallâhü anh) Anberden beştebir zekât almıştır. ([37]) demiştir. îmam Ebü Hanife ile İmam Mu h a m m e d de: «Denizin dibi fethediîemediği için deniz dibinden çıkan şey -altın veya gümüş dahi olsa- ganimet sayılmaz ki beştebir vergisine tâbi olsun. H z. Ömer'in, beştebirini aldığı anber ise denizin kenarında bulunmuştu. Karada bulunan anberin vergiye tâbi olduğuna ise biz de kailiz» demişlerdir.[38]

Ekin Ve Hayvanların Zekâtı

imam Ebû Hanife: «odun, kamış ve ottan başka, yerden biten her ürüne -ister az ister çok olsun, yağmurla ister hark açmak suretiyle olsun- öşür yani ondabir zekât düşer» demiştir. Diğer iki İmam ise: «Kalıcı olmayan ve beş deve yükündan az olan ürüne zekât düşmez. Bir deve yükü Peygamber Efendimiz (SaİIalIahü Aleyhi ve SellemJ 'in saı ile altmış sa'dır» demişlerdir,) ki bu günkü ağırlık birimi ile ikiyüz kilo gr. dır. (İki İmama göre yeşilliklere zekât düşmez.) Buna göre îmam Ebû Hanife ile diğer iki imam arasındaki ihtilâf iki konudadır:

1 - Toprak ürünlerine zekât düşmesi için nisaba ulaşmaları şart mıdır?

2- Toprak ürünlerine zekât düşmesi için kalıcı olmaları şart mıdır?

İki imamın birinci konuya dair görüşlerinin delili; «Beş deve yükünden aşağı olan üründe zekât yoktur» ([39]) hadisidir. Hem de ürünün ondabiri zekât olduğuna göre ürünün nisab olması lâzımdır, ki sahibi şer'an zengin sayılsın. İmam Ebü Hanife de;«Toprağın yetiştirdiği ürünlerin zekâtı ondabirdir» ([40]) hadisine dayanmıştır. Zira bu hadiste «Eğer şu kadar olursa» diye bir kayıd yoktur. İmam Ebû Hanife ' ye göre iki imamın dayandıkları hadis ticaret malı olan ürüne mahmuldür. Zira o zaman ürünleri yüklerle alıp veriyorlardı. Kaldı ki herhangi bir ürüne zekât düşmesi için ürünün bir kimsenin mülkü olması şart değildir, ki o kimsenin zengin olması şart olsun. Nitekim çocuğa zekât vacib olmadığı halde onun da ekinlerinin ondabiri zekâttır. Bunun içindir ki toprak ürünlerinde yıl şart değildir. Çünkü yıl, maldan kazanç sağlamaya imkân vermek içindir. Toprak ürünleri ise hepsi kazançtır. İki imamın ikinci konuya dair görüşlerinin delili de; «Yeşilliklerde zekât yoktur» ([41]) hadisidir. Zira malûmdur ki ticaret malı olan yeşilliklere de zekât düşer, öyleyse hadis «Yeşilliklerde öşür yoktur- manâsmdadır. İmam Ebû Hanife' nin delili de yukarıda metni geçen «Toprağın yetiştirdiği ürünün zekâtı ondabirdir» hadisidir. îmam Ebü Hani f e'ye göre «Beş yükten az olan üründe zekât yoktur» hadisi, zekât memurunun toplamakla görevli olduğu zekâta mahmuldür. Kaldı ki bir çok tarlalara kalıcı olmayan yeşillikler ekilir. Eğer yeşilliklere zekât düşmezse, ekildikleri tarlalar ücretsiz olarak işletilmiş olur. Çünkü toprak ürünlerinin zekâtı, ürünü yetiştiren toprağın ücretidir. Bunun içindir ki işletilen toprağa haraç da düşer.

Odun, kamış ve ota zekât düşmemesinin sebebine gelince: Çünkü bunların özel tarlalarda yetiştirilmesi âdet olmamıştır. Hatta tarlaların bunlardan temizletilmesi âdettir. Şayet birisi herhangi bir tarlasını bunları yetiştirmede kullanırsa, o zaman bunlara da zekât düşer.

Kamıştan maksat acem kamışı denilen bayağı kamıştır. Şeker kamışı ise, kokusu güzel olan ve kokusu için yetiştirilen Hindistan kamışı ise, diğer toprak ürünleri gibi zekâta tabidirler. Çünkü bu kamışlarda kazanç için kasten yetiştirilirler. Hurmanın dal ve yapraklan ile saman ise öyle değildir. Zira ağacın dal ve yapraklan ile saman maksut olmayıp maksut, ağacın tuttuğu meyvalarla samandaki tanelerdir.

(Kova, dolap veyahut hayvan sırtında taşınılan sularla sulanan ekinlerin zekâtı yirmide birdir.) Çünkü bu ekinlerin masrafı diğerlerine göre daha çok olur. Hem yağmur ve hem de taşınılan su ile sulanan ekinler ise -hem otlanan ve hem de yem verilen hayvan sürüsünde oiduğu gibi- yılın çoğunda hangisiyle sulanırsa onun hükmüne tabi olur. (İmam Ebû Yûsuf »Safran ve pamuk gibi yüklerle alınıp verilmeyen ürünlere, eğer en ucuz olan bir ürünün beş yükü değerinde olurlarsa zekât düşer») demiştir. Çünkü yüklerle alınıp verilmedikleri için onlara şer'İ bir miktar tayin etmek mümkün olmaz. Bunun için ticaret malı gibi değerleri nazara alınır.

İmam Muhammed de: «En pahalı olan ürüne, eğer beş menne ulaşırsa zekât düşer. Bunun için, pamuk gibi ucuz olan ürünlere, eğer beş yükten az olurlarsa -ki bir yük üçyüz mendir- zekât düşmez. Fakat safran gibi pahalı olan ürünlere, beş men olunca zekât düşer» demiştir.) Öşüre tâbi arazide üretildiği zaman (balda da öşür vardır.) îmam-ı Şafii: -Bala zekât düşmez. Çünkü bal da koza gibi hayvansal bir üründür» demiştir. Bizim ise delilimiz;

-Balın zekâtı ondabirdir- ([42]) hadisidir. Kaldki bal kozaya kıyas edilemez. Çünkü an, balı meyve ve çiçeklerden alır. Meyve ve çiçeklere ise zekât düşer. Koza böceği ise, kozayı dut yapraklarından üretir. Yapraklarda ise-yukanda da geçtiği üzere- zekât yoktur. Sonra İmam Ebû Hanife'ye göre bala -ister az ister çok olsun- zekât düşer. Zira ona göre hiç bir üründe-yukanda da geçtiği üzere- zekât düşmesi için nisap şart de-

ğildir. İmam Ebû Yûsuf' tan ise, balın nisabı hakkında üç rivayet gelmiştir. Bir rivayete göre İmam Ebû Yûsuf; «Balın nisabı en ucuz olan üründen beş yükün değeridir», bir rivayete göre «Beş mendir-, bir rivayete göre de «On tulumdur.» Zira rivayet olunmaktadır ki Beni Şebâbe kabilesi ballarının zekâtını Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) bu şekilde öderlerdi-demiştir. İmam Muhammed de: «Balın nisabı yüz seksen ntıldır- demiştir.Şeker kamışı da bal gibi olup aynı ihtilâf onda da caridir. imam Ebü Yûsuf dan her ne kadar -Dağlarda bulunan bal ve meyvelere zekât düşmez. Çünkü onlan bulup toplayan kimse onlan üretmemiştir- diye söylediği rivayet olunuyorsa da, zahir olan görüşe göre dağlardan toplanan bal ve meyvelere de zekât düşer. Çünkü üretmekten gaye kazanç sağlamaktır. Dağdan toplamakla da aynı gaye, hatta daha külfetsiz olarak hasıl olur. (Öşüre tâbi olan hiç bir toprak ürününde işçi. Öküz ve şâire ücreti gibi masraflar hesap edilmez.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), sulama masrafı olduğu zaman zekât miktarının ondabirden yirmidebire düştüğünü bildirmiştir. Eğer biz bu gibi masraflan da hesaba katarsak, o zaman zekât miktarının daha da aşağıya düşeceğinden nassa muhalefet etmiş oluruz.

(Öşüre tâbi arazide bulunan zift ve petrol kaynaklarına zekât düşmez.) Zira zift ve petrol toprağın verimlerinden olmayıp su kuyula-n gibi dipten kaynayan birer kaynaktırlar. (Fakat eğer ekime elverişli ise, petrol kuyularının etrafındaki araziden haraç alınır.) Çünkü ekilmeye yanyan araziler haraca tabidirler.[43]

Zekât Kimlere Verilebilir, Kimlere Verilemez?

Cenâb-ı Hak: "Zekâtlar ancak fakirlerin, miskinlerin, zekât memurlarının, kalpleri müslümanlığa ısındırılmak istenenlerin, kölelikten kurtulmak İsteyenlerin, Allah yolunda olanların ve yolda kalanların hakkıdır» ([44]) buyurmuştur. Buna göre zekât verilebilenler sekiz sınıf kimselerdir. Ancak bu sınıflardan kalpleri müslümanlığa ısındırılmak istenenler icma ile bugün ortadan kalkmıştır. Zira Cenâb-ı Allah İslâm dinini gerektiği kadar güçlendirerek herhangi bir kimsenin kalbini müslümanhğa ısındırmaya gerek bırakmamıştır. (Fakir: Çok az bir şeye malik olan, miskin de: hiç bir şeyi bulunmayan kimseye denir.) Kimisi de bunun tersini söylemiştir, ki her iki görüşün de dayanağı vardır. Sonra, fakir ile miskinin ayrı ayn sınıflar mı, yoksa ikisinin bir sınıf mı olduğunda ihtilâf edilmiştir. AUah izin verirse bu konu vasiyetler bahsimde gelecektir.

(Zekât memuru: Zekâtları toplama görevinde çalışırken devlet tarafından kendisine zekâttan, kendisiyle çoluk çocuğunun normal bir şekilde geçinebilecekleri kadar maaş verilen kimsedir. Bu kimseye topladığı zekâtın sekizdebirini vermek gerekli değildir.) Bunun için zekât memuru zengin de olsa -Hâşimi olmamak –şartiyle- zekât alabilir. Fakat eğer Hâşimi olursa alamaz. Zira zekât dünya malının kiri olup onu almada mezellet bulunduğu için, Peygamberin CSalIallahü Aleyhi ve Sellem) hanedanına mensup olan kimselere ya-' kısmaz. Zenginlik ise, bunun kadar üstün bir paye olmadığı için zekât memuru zengin de olsa zekâttan maaş alabilir. Iraam-ı Ş â -f i İ (Allah rahmet eylesin) : -Zekât memuru âyette geçen sekiz sınıftan biri olduğu için topladığı zekâtın sekizdebirini ona vermek gerekir» demiştir. (Kölelikten kurtulmak istiyen kimse : Efendisinin kendisiyle kitabet akdini yaptığı köledir. Bu köleye, efendisine olan borç taksitlerini ödeyebilmesi için zekâttan yardım edilir.) Peygamber Efendimizden (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) böyle nakledilmiştir.

(Borçlu: Borçlarından fazla kalan malı nisaba ulaşamayan kimsedir.) lmam-ı Şafii: -Borçlu ; Arabuluculukta ve iki kimse veya kabile arasmdaki düşmanlığı giderip fitne ateşini söndürmek yolunda borçlanan kimsedir» demiştir . (Allah yolunda olan: İmam Ebû Yûsuf'a göre mali güçsüzlüğü yüzünden gazaya katılamayan kimsedir.) Zira bu tâbirden ancak bu anlaşılır. (İmam Muhammed ise: -Hac kafilesinden geri kalan kimsedir» demiştir.) Zira rivayet olunmaktadır ki birisi bir devesini Allah yoluna tasadduk etmiş ve Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) ona, devesine hacca gitmek istiyenleri bindirmesini emretmiştir. Biz Hanefilere göre, gazada olan kimseye zekat, fakirlerin hakkı olduğu için eğer zengin olursa verilemez.

(Yolda kalmış olan kimse ı Memleketinden uzak düşüp) varlıklı olduğu halde (beraberinde kendisini memleketine ulaştıracak masrafı bulunmayan kimsedir. İşte zekât verilebilen kimseler bunlardır. Zekât sahibi zekâtını, isterse bunların hepsine, isterse bunlardan bir kaçına veyahut yalnız birine verebilir.) îmam-ı Şafii: «Bu sınıfların hepsine ve her bir sınıftan en az üç kişiye vermek gerekir. Çünkü Âyet-i kerimenin -Zekât ancak bu sekiz sınıfın hakkıdır» şeklindeki ifâdesinden, zekâtın bu sekiz sınıfın hakkı olduğu ve bu sekiz sınıfın zekâtta eşit bir şekilde ortak olduğu mânâsı çıkar» demiştir. Biz^diyoruz ki: Âyeti kerime, zekâtın bu sekiz sınıf arasında eşit bir şekilde müşterek olduğunu değil, zekâtı bunların dışında herhangi bir kimseye vermenin caiz olmadığım ifade eder. Zira zekâtın mülkiyeti Allah'a aittir. Cenâb-ı AUah da, bu sekiz sınıfta ihtiyaç vasfı bulunduğu için zekâtı bu sekiz sınıfa vermeyi ve bunların dışında herhangi bir kimseye vermemeyi emir buyurmuştur. Bizim bu görüşümüz, Hz. Ömer ile Abdullah İbn-i Abbas (Radıyallâhü anh)'dan da rivayet olunmuştur.

(Zekât -fakir, de olsa- müslüman olmayan kimseye verilemez.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem), M u a z İbn-i Cebel'i Yemen'e gönderirken ona;-Onu, (yani zekâtı) zenginlerinden al, fakirlerine ver» ([45]) buyurmuştur. Bundan ise, müslüman olmayan fakire vermenin caiz olmadığı mânâsı çıkar. Çünkü hadisteki birinci zamir nasıl müslümanlara raci ise, ikinci zamirin do aynı merciye ait olması gerekir.

(Diğer sadakalar ise müslüman olmayan kimselere de verilebilir.) lmam-ı Şafiî diğer sadakalar da -zekâta kıyas ederek-: «verilemez» demiştir, ki imam Ebû Yûsuf dan da bu yolda bir rivayet vardır. Biz ise; «Bütün dinlerin mensuplarına sadaka verin» ([46]) hadisine dayanıyoruz. Hatta eğer Muaz tbn-i Cebel'in hadisi olmasaydı, müslüman olmayan fakirlere zekât vermeyi de caiz görecektik.

(Zekât ile cami yaptmlamaz ve ölülere kefen alınamaz.) Zira zekâtta temlik şarttır. Yani zekât veren kimsenin, verdiği kimseye zekât olarak verdiği şeyin temlik etmesi gerekir. Cami ile ölü malik olamazlar.

tZekât ile herhangi bir ölünün borcu da ödenemez.) Çünkü başkasının borcunda ödenen şey -hele eğer o başkası ölmüş ise- ona temlik edilmiş olamaz. Aynı sebebe binaen (Zekât ile köle de satın alınıp azatlanamaz.) İmam Mâlik, Âyeti kerimedeki (Kölelikten kurtulmak isteyenlerin) deyimini daha geniş bir biçimde yorumlayarak zekât ile köle satın alıp azatlamanm caiz olduğuna kail olmuştur.(Zekât zengin olan kimseye de verilemez.) Zira Peygamber Efendimiz; «Zekât olan kimseye helâl değildir» ([47]) buyurmuştur. Gerek bu hadisteki itlak ve gerek yu-kanda geçen Muaz İbn-i Cebel'in hadisi «Zengin de olsa, gazada olan kimseye zekât verilebilir» diyen îmam-ı Şafii' nin görüşüne karşı birer delildir. (Kişi zekâtını anne ve babaları ile çocuk ve torunlarına veremez.) Çünkü anne ve babalarla çocuklar arasında menfaatlar müşterektir. Aynı sebebe binaen (kişi zekâtını karısına da veremez.) İmam Ebû Hanife'ye göre aynı sebebe binaen (kadın da kocasına zekâtını veremez.) Diğer iki İmam ise,-Sana -hem sadaka verdiğin ve hem de akrabalık hakkını gözettiğin için- iki ecir vardır- ([48])

hadisine dayanarak kadının, zekâtını kocasına verebildiğine kail olmuşlardır. Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) bunu «Ben kocama sadaka verebilir miyim?» diye soran A b d u 11 a h İbn-i Mesud'un hanımına cevap olarak buyurmuştur. Biz diyoruz ki: Bu hadis sünnet olan sadakaya mahmuldür.

îmam Ebû Hanife'ye göre (kişi zekâtını, mükâtep, yani kendisiyle kitabet akdini yaptığı veyahut müdebber, yani kendisine -Ben öldükten sonra sen hürsün- dediği köleleri ile Ümmülve-led, yani kendisinden çocuk doğuran cariyesine de veremer. Çünkü bu vasıflarda olan köle ile cariyeler, efendileri tarafından başkasına satılamadıkları için yan hür sayıhyorlarsa da, henüz hürriyete kavuşamadıklan için kendilerine verilen herhangi bir şey efendilerine verilmiş olur. îmam Ebû Hanife'ye göre (kişi zekâtını, yansı azatlanmış olan kölesine de veremez.) Zira bu köle de kendisiyle kitabet akdi yapılan köle gibidir.

(Zengin olan kimsenin kölesine de zekât verilemez.) Zira köleye verilen herhangi bir şey efendisine verilmiş olur. Bu kölenin efendisi ise zengin olduğu için ona zekât geçmez. (Zekât zengin olan kimsenin küçük çocuğuna da verilemez.) Zira küçük çocuğun babası zengin olunca çocuk da zengin sayılır. Fakat büyük olan çocuğa, babası zengin de olsa eğer kendisi fakir olursa zekât verilebilir. Çünkü her ne kadar babası onu beslemek zorunda ise de, büyük olduğu için babasının zenginliği ile zengin sayılmaz. Zengin olan kimsenin karısı da öyledir. Zira kocası her ne kadar onu beslemek zorunda ise de, kocasının zenginliği ile kendisi zengin sayılmaz.

(Zekât Haşimilere de verilemez.) Zira Peygamber Efendimiz (Sal-lallahü Aleyhi ve Sellem) :

Ey Haşim oğulları, biliniz ki Cenâb-ı Allah size insanların malından çıkan kiri yasaklamış ve onun yerine sîze Beytülmal'in beştebirinin beştebirini vermiştir» ([49]) diye buyurmuştur. Fakat sünnet olan sadaka Haşimiiere verilebilir. Çünkü maldan çıkanlan sadaka yıkanmada kullanılan suya benzer. Kendisine gusül lâzım gelen kimsenin kullandığı su müstamel olur da, serinlemek için yıkanan kimsenin suyu temizdir.

(Haşimiler: Hz. Ali, Hz. Abbas, Cafer, Akiyl ve Hars b. Abdul-muttalib'in soyundan olan kimselerdir. Ancak bunların azatladığı köleler de Haşimî sayılmaktadırlar.) Çünkü rivayet olunmaktadır ki, Peygamber Efendimizin (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) bir azatlısı; Bana zekât helâl mıdır? diye sormuş ve Peygamber Efendimiz (Sallallahü Aleyhi ve Sellem) .- «Hayır. Sen bizim azathmızsin- ([50]) diye cevap vermiştir. Fakat eğer bir K u r e y ş İ, Hıristiyan olan bir köle azatlarsa, Kureyşi' den cizye alınmadığı halde azatlısından hıristiyan olduğu için alınır. Çünkü kıyas, azatlayanın değil, azatlının durumunu göze almayı gerektirir. Azatlının azatlayanın hükmünü alması ancak nass ile olur. Nass ise, yalnız zekât hakkındadır. İmam Ebü Hanife ile İmam Muhammed'e göre, eğer bir kimse zekâtım fakir sandığı bir kimseye verdikten sonra o kimsenin zengin veya Haşimi olduğu, ya da müslüman olmadığı veyahut karanlıkta zekâtını bir kimseye verdikten sonra o kimsenin kendisinin babası veya oğlu olduğu anlaşılırsa, zekâtını bir daha vermesi gerekmez. İmam Ebü Yûsuf ise: «Gerekir» demiştir.) Zira yanılmış olduğu kesin olarak anlaşılmıştır. Necis bir kaptan apdest aldıktan veyahut ne-cis bir elbise içinde namaz kıldıktan sonra, abdest aldığı kabın veyahut içinde namaz kıldığı elbisenin necis olduğunu öğrenen kimsenin nasıl bir daha namaz kılması gerekiyorsa, bu kimsenin de zekâtını bir daha vermesi gerekir. İmam Ebû Hanife ile İmam Muhammed'in delili de Maan b. Yezid'in hadisidir. Y e z i d, fakirlere dağıtmak üzere bir miktar altın birisine bırakmış ve bunu Öğrenen oğlu Maan gidip altınları adamdan almıştı. Y e z i d altınları oğlu M a a n ' m yanında görünce ! «Oğlum, ben sana verilsin, dememiştim» diye altınları Maan' dan geri almak istemiş ve bunun üzerine Peygamber Efendimiz tSallallahü Aleyhi ve Sel-lemVe müracaat etmişlerdi. Peygamber Efendimiz de:Ey Yezid, niyet ettiğin sadaka sevabı sana hâsıl olmuştur ve ey Maan, senin de aldığın para senin olmuştur» ([51]) diye cevap vermişti. Kaldı ki bu gibi şeyleri kesin olarak bilmek mümkün olmadığı için, kıblenin hangi tarafta olduğunu bilemiyen kimsenin yaptığı gibi ancak içtihat ve zann ile olur.

İmam Ebû Hanife' den -kişinin kendisine zekât verildikten sonra zengin olduğu anlaşılması dışında- bu suretlerin hep-sinde zekâtın bir daha verilmesi gerektiğini söylediği de rivayet olunmuştur. Fakat zahir olan rivayet birincisidir. Bu da eğer kişi içtihat ederek verdiği kimsenin müstahak olduğuna kanaat getirdikten sonra vermiş ise böyledir. Sahih olan kavle göre, eğer fakir olduğunu kesin olarak biliyorsa, o zaman içtihat etmeden de verse ve ondan sonra fakir olmadığı 'anlaşılsa bir şey lâzım gelmez.

Eğer kişi zekâtını verdikten sonra, verdiği kimsenin kendisinin kölesi veyahut mükâtebi olduğunu anlarsa -yukarıda da geçtiği üzere- köle temellüke ehil olmadığı için kâfi gelmez. (Hangi maldan olursa olsun nisap miktarına malik olan kimseye zekât verilemez.) Çünkü nisaba malik olan kimse şeriatta zengin sayılır. Ancak malik olduğu nisabın zarurî ihtiyaçlarından fazla olması şarttır. Mah, nisap miktarından az olan kimseye ise -bu kimse bedenen sağlam ve çalışan bir kimse dahi olsa- zekât verilebilir.) Zira bu kimse, nisap miktarına malik olmadığı için şer'an fakirdir. Zekât ta fakirlerin hakkıdır. Kaldı ki, her hangi bir kimsenin gerçekten fakir olduğunu kesin olarak bilmek mümkün olmadığı için, fakir olduğunu gösteren delile bakılır. Delil ise nisaba malik olmayışıdır. (Bir kimseye ikiyüz dirhem veya daha fazla vermek mekruh olmakla beraber şayet verilse caizdir.) İmam Züfer: -Caiz değildir. Çünkü kendisine ikiyüz dirhem verilen kimse zenginleştiği için zekât zengine verilmiş olur- demiştir. Biz diyoruz ki: Bu kimsede zenginlik vasfı, kendisine verilen ikiyüz dirhemi aldıktan sonra hâsıl olur. Bunun için caizdir. Fakat zekât alması ile zengin olması, zaman bakımından biribirine çok yakın oldukları için -bir pisliğin yanında durup namaz kılmak gibi- mekruhtur. (İmam Ebû Hanife: «Kanaatimca, zekâtınla bir fakiri zengin edersen birkaç fakire vermekten daha iyidir» demiştir.) Yani, herhangi bir fakire nisaba yakın bir miktar verip de onu geçici bir zaman için dahi olsa avuç açmak mezelletinden kurtarmak, birçok fakirlere ve fakat az az vermekten daha iyidir. Yoksa herhangi bir kimseye nisap miktarını vermek -yukarıda da geçtiği üzere- mekruhtur. (Zekâtı, vacip olduğu yerden başka bir yere nakletmek mekruhtur.) Her yerin zekâtı aynı yerin fakirlerine verilir. Zira hcn yukarıda geçen Muaz Ibn-i Cebel'in hadisi bunu emrettiği gibi, eğer aynı yerin fakirlerine verilirse aynca komşuluk hakkı da gözetilmiş olur. (Ancak eğer zekât sahibinin muhtaç olan akrabaları başka yerlerde oturur veyahut başka yerlerin fakirleri daha muhtaç olurlarsa, o zaman zekâtın naklinde kerahet yoktur.) Zira bu durumda zekâtını nakleden kimse akrabalık hakkını gözetmiş, ya da daha muhtaç olan fakirlere yardım etmiş olur. Şayet hiç bir sebep yokken zekât nakledilirse, mekruh olmakla beraber caizdir. Çünkü nassan sabittir ki yalnız bir yerin fakirleri değil, bütün fakirler zekâta müstahaktırlar.[52]

[1] Yirmtel C. 1 S. 78, el-MÜstedrek cilt 1 sh. 9.

[5] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/215-219.

[7] Tahavl cilt 2 sh. 417, Ebû Davud «el-Merasil» sh. 14, îbn-i Hazm «el-Mahalli» cilt 6 sh. 33

[8] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/219-221.

[9] Darekutnl sh. 202, Beyhaki dit 4 sh. 99, İbn-i Hazm el-Mahallİ cilt 6 sh. 6

[10] Tirmizİ C. 1 S, 79, îbn-i Mâce C. I S. 13, Beyhaki cilt 4 sh. 99. tbn-i Ebl Şeybe cilt 3 sh. 12

[11] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/221-222.

[13] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/222-223.

[14] Buhart C. I S. 197. Müslim C. 1 S. 316. Ebû Davud C. I S. 232, Nesal C. I S. 342, tbn-İ Mâce C. 1 S. 131, Tirmizİ C 1 S. 80, Darekutnl sh. 214

[15] Darekutnl sh. 214, Beyhaki cilt 4 sh. 119

[17] Buharî ve Müslim tarafından kaydedilen bu hadiste katırlardan söz yoît. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) sadece «Eşşekler hakkında bana bir şey nazil olmamıştır.» diye buyurmaktadır. Buharl C. 1 S. 319 ve 400, Müslim cilt 1 sh. 319

[18] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/223-224.

[19] Ebû Davud C. 1 S. 237, Darekutn! sh. 204, BeyhakI cilt 4 ah, 18

[20] Bu hadis gariptir. Beyhakl ve TahavI onu bu lâfza yakın bir şekilde ve bir kısmını mürsel olarak rivayet etmişlerdir. Beyhakİ cilt 4 sh. 102, Tahavî cüt 1 sh. 314

[21] Meselâ bir kimsenin dokuz tane devesi veyahut yüz yirmi tane koyunu olup da üzerinden yıl geçtikten sonra ve daha zekâtını vermemişken eğer develerinden dört veyahut koyunlarından seksen tane zayi olursa, İmam Ebû Hanice ile İmam Ebû Yûsuf'a göre bu kimsenin her iki surette de bir koyunun tamamını, İmam Muhammed ile İmam Züfer'e göre ise birinci surette bir koyunun dokuzda beşi, ikinci surette üçtebirini vermesi gerekir

[22] Kadı Ebû Yala ve Ebû İshak el-Şirazl Nasbûr-RsyeC. 2 S. 363

[23] Buna göre eğer bir kimsenin kırk tane devesi olup da, yıl bittikten sonra ve fakat daha rekâtını vermemişken yirmi tanesi Ölürse, İmam Muhsm-med'e göre bu kimseye üç yaşma basan bir dişi devenin Tansı, İmam Ebû Yûsufa gfire otuz altıda yirmisi, İmsin Ebû Hanlfe'ye göre İse dört tane koyun lazım gelir.

[24] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/224-229.

[25] Buhaıi C. 1 S. 201 ve Müslim cilt 1 sh. 315

[27] 235 numarada geçen hadisin temimmesidir,

[30] Meselâ ikiyüz yedi dirhem gümüşü bulunan bir kimseye, eğer iki yüzden onsraki yedi dirheme de zekât düşerse birfnci yılda beş dirhem ile yedi dirhemin kırkta biri lâzım gelfr. Şayet birinci yılda zekâtını vermeyip ikinci yıla bırakırsa bu sefer birinci yılın zekâtı dışında ona, ikiyüz dirhem ile bir dirhemin kırkta otuzüçünün kırkta birûtf vermek gerekir, ki bu çok ince ve içinden çıkılmaz bir hesaptır.

[31] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/229-231.

[32] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/231-232.

[33] Metnen gariptir, mealen Ebü Davud C. 1 S. 225 ve BeyhakI dit 4 sh. 146

[34] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/232-233.

[35] Buhari C. 1 stı. 203, Müslim cilt 2 sh. 73, Ebû Davud cilt 2 sh. 83 ve 283

[36] Metnen gariptir. İbn-i Adi şeklinde kaydetmiştir.

[37] Hz. Ömer'in Anberden beşte bir zekâtım aldığına dair rivayet gariptir. AbdÜrezzak ile îbn-i EbJ Şeybe müsenneflerinde bunu Ömer îbn-i AMÜlaztz'e mal etmişlerdir. îbn-i Ebİ Şeybe cilt 3 sh. 21

[38] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/234-236.

[39] Buhar! C. 1 S. İM, Müslim C. 1 S. 316, Tahsvl C. 1 S. 314

[40] Tirmlzl, el-Müstedrek dit 1 sh. 401. Darekutnl sh. 201, BeyhaM dit 4 ah. 128

[41] Tirmlzl, el-Müstedrek dit 1 sh. 401. Darekutnl sh. 201, BeyhaM dit 4 ah. 128

[42] Abdürrezzak. Nasb-ürraye C. 2 S. 390

[43] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/236-239.

[45] Sıhah-ı Sitte'nin hepsi : Buhart C. 1 S. 187, Müslim C. I S. 36

[46] İbn-i Ebl Şeybe mürsel olarak C. 1 S. 39

[47] Ebû Davud ile Tirmizi, Abdullah îbn-i Amr tbn-i As'dan. Ebû Davud C. 1 sh. 238, Tirmizi C. 1 S. 83

[48] Buhar! sh. 198, Müslim sh. 323, Nesal sh. 361, îbn-i Mâce sh. 133, Tir-mlzl C. I S. 81, el-Müstedrek cilt 4 sh. 603

[49] Bu hadis bu lâfızla gariptir. Müslim bu mânaya yakın bir başka lâfızla kaydetmiştir. C. 1 S. 346

[50] Ebü Davud 1/340. Tirmizi 1/83, Nesal 1/366, îmam Ahmed'in Müsnedl cilt 6 sh. 8 ve 10. el-Müstedrek cilt 1 sh. 404

[52] Şeyhü'l-Îslâm Burhanüddîn Ebu'l-Hasan Ali b. Ebû Bekir Merginânî, Hidaye Tercümesi, Kahraman Yayınları: 1/239-246.