Sözlükte "kjyâs" bir şeyin başka bir şeyle ölçülmesi anlamına geldiği gibi iki şeyi birbirine eşitlemek anlamında da kullanılır. Meselâ, "Kumaşı metre ile Ölçtüm" dendiğinde ^ Fiili birinci anlamda kullanılmıştır. İkinci anlamda kullanıldığında ise, gerek maddi eşitleme, gerekse manevî eşitleme kasdedilebilir. Meselâ, "Bu yaprağı şu yaprağa eşitledim" derken maddi, "Falanca kişi filanca ile karşılaştırılamaz (ilimde veya fazilette onunla bir tutulamaz)" dendiğinde manevî eşitlik kastedilmiş olur.Usûlcülerin kullandığı bir terim olarak ise kıyas, "Kitab, Sünnet veya icmâda hükmü bulunmayan meseleye, aralarındaki illet birliği sebebiyle, bu kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermek" demektir.Bunu biraz açıklayalım: Farzedelim Kitab'ta, Sünnet'te veya icmâda bir meselenin hükmü gösterilmiştir. Bir müctehid de illeti belirleme metodlanndan biri ile bu hükmün hangi özelliğe binaen konduğunu tesbit etmiştir. Daha sonra müctehid, bu üç kaynakdan birinde hükmü yer aİmamış bir mesele ile karşılaştığında, bu meselede aynı illetin (hükmün konmasını gerektiren özelliğin) bulunduğuna, yani her iki meselenin illet bakımından bir olduğuna kanaat geririrse, nassda mevcut olan hükmü bu yeni meseleye uygular, her iki meseleyi hüküm bakımından eşit hale getirir. Bu işleme usulü'lfıkh terimi olarak ' 'kıyas''denir. Hükmü nass tarafından belirlenmiş meseleye asıl veya makîs aleyh ; hükmü nasslarda belirlenmemiş meseleye fer' veya makîs ; nassdakİ hükmün konmasına sebep olan özelliğe İllet; nassla sabit hükme, aslın hükmü ; kıyasla belirlenen hükme ise, fer'in hükmü adı verilir.Şimdi bu işleme bazı örnekler verelim:

1- Kur'ân-ı Kerîm'de "hamr" (şarap)ın haram olduğu hükmü yer almış ve Allah'ın şarabı niçin haram kıldığı da aynı âyette belirtilmiştir:Ey iman edenleri Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar) ve şans okları, birer şeytan işi pisliktir. Bunlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, şarap ve kumar (yolu) ile aranıza düşmanlık ve kin sokmak, sizi Allah 'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak istiyor. Artık bunlardan vazgeçtiniz değil /ni?"[1]

İşte bu nass şarabın haram olduğunu göstermekte ve aynı zamanda bu haramlık hükmünün hangi gerekçe ile konduğunu açıklamaktadır. Bu gerekçe, şarap içmenin ortaya çıkardığı dinî ve dünyevî açıdan kötü sonuçların önlenmesidir. Gerçekten, insanlar arasında düşmanlık çıkarıp onların içine buğuz düşürmekten daha büyük kötülük olabilir mi? Bu İki şer bu dünyanın huzurunu yok etmek için yeterli iki silâh değil midir?"Hamr" bazı fakihlere göre[2] üzüm suyundan ateşte kaynatılmak s izin elde edilen özel bir içkinin adıdır. Buna göre, belirtilen içkinin dışında kalan viski vb. sarhoş edici maddeler âyetin kapsamına dahil değildir. Fakat bu İçikilerin içilmesi de, Kur'ân'ın hamr hakkında açıkladığı kötü sonuçlan ihtiva etmektedir. Şu halde bu içkilere de kıyas yoluyla hamrin hükmü uygulanır.Bu örnekte hamr, asıl (veya makîs aleyh); viski, fer' (veya makîs); insanlar arasına düşmanlık ve buğza yol açma illet [3]hamrin haram olması, nassın bildirdiği hüküm; viskinin haram oluşu ise, kıyas yoluyla fer' için belirlenen hükümdür.

2- Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "(Murisini öldüren) katil mirasçı olamaz.[4]Bu hadis murisini öldüren katilin mirastan mahrum olacağı hükmünü getirmiştir. Bu hükmün illeti, katilin haram bir fiil işlemek suretiyle bir hukuki sonucu zamanından önmeydana getirmeye yönelmesidir. Şu halde onun bu kastı kendi aleyhine çevriImelidir bu da onun mirastan mahrum bırakılması ile olur.Mûsâ leh (lehine vasiyet edilen kimse) de mûsîsini (kendisi lehine vasiyette bulunan kişiyi) öldürürse, aynı şekilde haram bir fiil işleyerek zamanından önce bir hukuki sonucu meydana getirmeye yönelmiş demektir. Hükmün illeti bakımından her iki olay aynı nîtekilte olduğuna göre, .kıyas yoluyla bu kimse de vasiyetten mahrum bırakılır.Bu örnekte vârisin, murisini Öldürmesi, asi (veya makîs aleyh); mûsâ lehin mûsîsini öldürmesi, fer' (veya makîs); vaktinden önce -suç işleyerek- bir hukukî sonucu meydana getirmek için acele etmek, hükmün illeti; mirastan mahrumiyet aslın hükmü; vasiyetten mahrumiyet ise kıyas ile fer' için belirlenen hükümdür.

3- Hz. Peygamber bir hadisinde şöyle buyurmuştur: "Mû'min mü'minin kardeşidir. Bîr mü 'minin, kardeşinin evlenmek üzere teklifte bulunduğu kadına evlenme teklif etmesi, kardeşinin ahş-verişine -taraflar ayrılmadan- yeni bir teklifle katılması helâl değildir' [5]Bu nass, kişiye başkasının daha önce evlenme teklifinde bulunduğu kadına evlenme teklif etmesini veya başkasının almaya teşebbüs ettiği bir malı almaya çalışmasını yasaklamaktadır. Hükmün illeti açıktır: Böyle bir davranış, karşısındakini üzer, kırgınlığa, düşmanlığa yol açar-ve ruhlara kin tohumlan serper.Kişinin, başkasının kira sözleşmesi ile ilgili teşebbüsüne bu tarzda katılma durumu nass tarafından düzenlenmemiştir. Fakat nassın getirdiği hükmün illeti aynen bu olayda da vardır. Şu halde haramlik hükmü bu olaya da uygulanır.Bu örnekte, başkasının evlilik teklif ettiği kadına evlilik teklifinde bulunma veya başkasının almak istediği malı almaya çalışma, asi (veya makîs aleyh); başkasının kiralamak istediğini kiralamaya çalışma, fer' (veya makîs); karşı tarafa eziyet verme, kırgınlık ve kin çıkmasına yol açma, illet; evlenme veya alım-satım teklifinin haramlığı aslın hükmü; kira teklifi üzerine kira teklifinde bulunma ise kıyas yoluyla fer' için belirlenen hükümdür.

4- Hz. Peygamber başka bir hadisinde şöyle buyurmuştur: "Üç kişi olduğunuzda, iki kişi, üçüncüden ayrı olarak fısıldaşmasın. Çünkü bu, onu üzer. [6]Bu hadis-i şerif, beraberlerinde üçüncü bir kişi varken iki kişinin başbaşa verip gizli konuşmalarını yasaklamaktadır. Hadiste hükmün illeti de belirtilmiştir: İki kişinin böyle bir durumda gizli konuşması, üçüncü kişinin gönlünün kırılmasına, onların kendisini güvenilir bulmadıklarına hükmetmesine veya kendisine karşı kötü bir iş tasarladıklarım düşünmesine vb. şeylere yol açabilir. Bu ise, insanlar arasındaki kardeşliğin camyürekten olmasını ihlâl eder, sevgi bağlarını koparır.İki kişinin, yanlarındaki üçüncü kişinin bildiği dille konuşabilecekleri halde onu bırakıp başka bir dille konuşmaları olayının hükmü, ne bu nassta ne de başka nasslarda ı/lirtilmiştir. Fakat bu olay da yukarıdaki hükmün illetini taşımaktadır. Şu halde ona da kıyas yolu ile aynı hüküm uygulanır.Bu Örnekte, gizlice konuşma asıl (veya makîs aleyh); üçüncü kişinin bilmediği dille konuşma, fer' (makîs); üçüncü kişiye üzüntü verme, illet; gizlice konuşmanın yasak oluşu aslın hükmü; üçüncü kişinin bilmediği dille konuşma ise, kıyas yolu İle fer' İçin belirlenen hükümdür.

§: 81- Kıyasın Hüccet Değeri:

İslâm hukukçularının büyük çoğunluğu, kıyasın şer'î-âmeli hükümlerin bilinmesini sağlayan bir delil ve İslâm hukukunun esaslarından biri olduğu hususunda fikirbirliği etmeşilerdir. Nazzâm, Zahirîler ve bir kısım Şiîler, kıyasın bir hüccet olmadığı kanaatindedir. Her iki taraf kendi görüşünü desteklemek üzere delil getirmiştir.

§: 82- Cumhurun Delilleri:

Çoğunluğu teşkil eden bilginler, bir taraftan Kitab, Sünnet, icmâ kaynaklarına dayanmışlar diğer taraftan da aklî delil getirmişlerdir.

* Kitab: Onlar kur'ân-ı Kerîm'den bir çok âyeti bu konuda delil göstermişlerdir. Biz bunlardan, usul kitaplarında en çok zikri geçen ve delil getirilen konuya en açık temas eden bir tek âyete işaret etmekle yetineceğiz:"Ehl-i kitaptan inkâr edenleri ilk sürgünde yurtlarından çıkaran O'dur. Siz onların çıkacaklarını sanmamıştınız. Onlar da kalelerinin kendilerini Allah'tan koruyacağını sanmışlardı. Ama Allah (m gazabı), onlara beklemedikleri yerden geliverdi ve yüreklerine korku saldı. Öyle ki evlerini kendi elleriyle ve mü'minlerin elleriyle harap ediyorlardı. Ey akıl sahipleri, ibret alın![7]Bu âyette delil getirilen kısım "Ey akıl sahipleri, ibret alın!" ifadesidir. Cenâb-ı Allah bu âyette, Allah'ı inkâr etmelerinin, Hz. Peygamber'e ve mü'minlere tuzak kurmalarının karşılığı olmak üzere NadiroğuIlan'[8]mn başına geleni bildirmekte, bunun arkasından da buyurmaktadır. Bunun anlamı

şudur: Ey akl-ı selim sahipleri! Onların başına gelen felâketi ve bu cezayı hangi davranışlarından ötürü haketmiş olduklarını iyice düşünün. Onlar gibi yapmaktan sakının Yoksa aynı sonuç sizin de başınıza gelir. Çünkü siz de onlar gibi insanlarsınız; birbirinin aynen benzeri olan iki durum için aynı sonuçlar sözkonusu olur. O halde bu ifade şunu göstermektedir: Sonuçlar sebeplerine tabidir; sebepler varsa sonuçları da vardır. Fıkhî kıyas da bu düşüncenin dışında kalan bir işlem değildir. Zira kıyas, sonucun (yani hükmün) sebebin (yani illetin) varlığına bağlanmasından ibarettir. Bir başka deyişle, bir olaya, onun benzeri olan olayın hükmünü uygulamaktır.

* Sünnet:

1- Hz. Peygamber'in birçok meselede hükmü kıyas yoluyla açıkladığı bilinmektedir: Kendisine bir meselenin hükmü sorulduğunda, Rasûlûllah, doğrudan doğruya hükmü belirten bir cevap vermeyip, soruyu soranın bildiği ve sözkonusu meseleye benzer başka bir meselenin hükmünü kendisine sorar, o bunun cevabını verince Hz. Peygamber: İşte senin sorduğun meselede bu meseleye benziyor, o halde ikisinin de hükmü aynıdır, buyururdu. Rasûlûllah'm bu metodu uygulayışına örnek verecek olursak:

- Has'am'h bir adam Hz. Peygamberce gelip şöyle dedi: Benim babam, fleri bir yaşta İslâmla şereflendi. Şu anda hayvan sırtında bile yolculuk edemeyecek kadar yaşlı. Hac ibadeti de ona farz. Onun yerine ben hac etsem olur mu? Hz. Peygamber: Sen onun en büyük evlâdı mısın? diye sordu. O: Evet, cevabını verdi. Bu defa Rasûlûllah: Ne dersin, babanın bir borcu olsaydı ve sen onu ödeseydin, onun borcu ödenmiş olur muydu? diye sordu. Adam: Evet, cevabını verince Hz. Peygamber: O halde onun yerine hac-edebilirsin, buyurdu.Hz. Peygamber, bu adamın, bizzat hac ibadetini eda edemeyecek durumda olan yaşlı babasına vekâleten haccı eda etmesinin sahih olup olmayacağı sorusuna: Bu eda sahihtir, babanın üzerindeki fariza yerine gelmiş olur, diye cevap vermemiştir. Ona hacca benzer bir şeyin yani borcun vekâleten ödenmesinin hükmünü sormuştur. Adam, babasının borcunu ödemesinin geçerli ve borcu sona erdirici olduğunu söyledikten sonradır ki, Hz. Peygamber, babasına vekâleten haccının sahih olacağını belirtmiştir.[9]- Hz. Ömer anlatıyor: Birgün Hz. Peygamber'e gidip: Ya Rasûlellah! Bugün büyük bir hata işledim! Oruçlu olduğum halde karımı öptüm, dedim. Hz. Peygamber: Söyle bakalım, oruçlu olduğun halde ağzını su ile çalkalasaydın ne olurdu? diye sordu. Ben: Bunun zararı olmaz,, dedim. Bunun üzerine Rasûlûllah şöyle buyurdu: O halde bu üzüntü niye?Görüldüğü gibi, Hz. Ömer, öpmenin orucu bozup bozmayacağını sorunca Hz. Peygamber: Bozmaz diye doğrudan cevap vermemiş; orcu bozan duruma vasıta olması açısından aralarında benzerlik bulunan ve fakat orucu bozma noktasına ulaşmamış olan iki fjji (ağızi suyla çalkalama ve öpme) arasında bir karşılaştırma yaptırmış ve bu metodla muhatabının kendi sorusuna cevap bulmasını sağlamıştır.Kıyasın kaynak olduğunu savunanlar şöyle derler: İşte Hz. Peygamber bu tutumuyla, hükmün illeti bakımından aynı olan iki şey arasında hüküm bakımından da eşitleme olması gerektiğini göstermiş olmaktadır. Bu, daha sonraları bilginler arasında kıyas diye anılan işlemin ta kendisidir. Sahabenin hemen hepsi onun tutumunu bu şekilde anlamışlar ve kıyası ictihadlarırîda kullanmışlardır. (Aşağıda örnekleri gelecektir.)

2- Rasûlûllah, Muâz b. Cebel'i Yemen'e kadı olarak gönderirken aralarında şu konuşma geçmişti;

- Önüne bir uyuşmazlık getirildiğinde neye göre hüküm vereceksin?

- Allah'ın Kitabına göre.

- Allah'ın Kitabında bulamazsan?

- O zaman Rasûlûllah'm Sünnetine göre.

- Allah'ın Kitab'ında ve Rasûlûllah'm Sünnetinde de bulamazsan?

- Kendi görüşüme göre ietihad ederim ve vazgeçmem (davayı hükümsüz bırakmam).Hz. Peygamber bu cevabı alınca eliyle onun göğsüne vurarak:

- Peygamberinin elçisini Allah ve Rasûlünün hoşnut olduğu (cevaba) muvaffak kılan Allah'a hamdolsun.

Bu konuşmadan Rasûlûllah'm Kitab ve Sünnette hükmü bulunamayan meselede hakimin kendi re'yine göre ietihad etmesini"tasvip ettiği anlaşılmış oluyor. Kıyas da re'y içtihadının bir çeşididir. O halde kjyas, şer'î hükümlerin bilinmesinde bir hüccet teşkil eder.

* İcmâ:

Sahabenin ileri gelenlerinden çok sayıda kişinin1 kıyasla istidlal ve kıyası sonuca göre uygulama yaptığı, bu durumun herkesçe bilinen pek çok fıkhî meselede tekerrür ettiği hakkındaki rivayetler manevî tevatür seviyesine ulaşmıştır. Onların bu tutumuna hiçbir sahabî itiraz etmediğine göre, kıyas ile amel hakkında Sahabe icmâ'i meydana gelmiş demektir.Bu konuda birkaç örnek verelim:

1- Hz. Ebubekir'e Kur'ân-ı Kerîm'de geçen "kelâle" lâfzının ne anlama geldiği sorulmuş; o şu cevabı vermiştir: "Bu hususta kendi görüşümü söyleyeceğim. Doğru ise Allah'tan, yanlış ise bendendir ve şeytandandır: "Kelâle", baba ve oğul dışında kalan mirasçılardır." (Yani aralarında miras bırakanın babası ve oğlu bulunmayan mirasçılar).Hz. Ebubekir'in sözünde geçen "re'y" (görüş) ten maksat "kıyâs"tır. Gerçekten o, babayı oğula kıyas etmiş, nasıl ki Kur'ân'da oğulun bulunması kardeşlerinin mirasçıhğına engel olarak kabul edilmiş ise babanın hayatta olması halinde de aynı hükmün uygulanması gerekeceğine kanaat getirmiştir. Çünkü baba da oğul gibi ' 'asabe'' mirasçıdır.[10]Bunu biraz açıklayalım: Cenâb-ı Allah Kur'ân-ı Kerîm'de "kelâle" lâfzını Nisa suresinin iki ayrı âyetinde zikretmiştir. Birincisi şöyledir' 'Eğer bir erkek veya kadına kelâle şeklinde (ana-babası ve evlâdı bulunmadığı halde) mirasçı olunup da bir erkek veya kız kardeşi varsa, herbirine altıdabir düşer. Bundan fazla ise üçtebire ortaktırlar." İkincisi ise şöyledir:''Senden fetva istiyorlar. De ki: Allah size kelâlenin (babası ve çocuğu olmayan kişinin) mirası hakkındaki hükmünü şöyle açıklıyor: Eğer ölen kişinin çocuğu yok, bir kızkardeşi varsa bıraktığının yarısı onundur.'' Her iki âyette ortak nokta, kelâlenin, oğlu bulunmayan murisin mirasçıları anlamını taşımasıdır. Bu âyetlerde babadan söz edilmemiştir. Bu yüzden Sahabe ihtilâf etmişlerdir: Baba da kelâie denen mirasçılardan biri mi kabul edilecektir, yoksa babanın varlığı halinde -oğulda olduğu gibi- artık kelâie mirasçılardan söz edilemeyecek midir?işte bu meselede, Hz. Ebubekir babayı asabe mirasçı olması özelliğinden hareketle oğul gibi kabul etmiş, "kelâie, oğul ve baba dışında kalan mirasçılardır" şeklinde görüş

belirtmiştir. Bu görüşü ortaya koyarken o, kıyas metodunu kullaniriîş'tır. Şöyle ki: Kur'ân "veti kardeşlerin mirasçı olabilmesi İçin oğlun bulunmamasını şart koşmuştur. Bu hüküm hakkında nass bulunan hükümdür. Aralarındaki ortak özelliğe binaen oğula kıyas etmek suretiyle aynı hükmü baba hakkında da uyguladığına göre, bu bir kıyastır.

2- Abdullah b. Abbas, dedenin mirasta kardeşleri "hacb" edeceği [11] kanaatinde idi. Zeyd b. Sabit ise bunun aksine kani idi. Fakat oğulun oğulunun, kardeşleri mirastan hacb edeceği hususunda Abdullah b. Abbas ile hemfikir idi. Bu sebeple îbn Abbas kardeşlerin hacbi hususunda dedeyi oğulun oğuluna kıyas ediyor ve ona şu sözlerle delil getiriyordu: "Zeyd b. Sabit Allah'tan korkmaz mı ki, oğulun oğulunu oğul gibi kabul ediyor da, babanın babasını baba gibi kabul etmiyor!'' Bunun anlamı şudur: Müteveffaya nisbetle oğulun oğulunun derecesi ne ise dedenin derecesi de odur. Öyle ise, oğulun oğulu mütevefanın kardeşlerini hacbettiği gibi -kıyâsen- dede de onları hacbetmelidir.

3- Hz. Ömer'e: "Semre, yahudi tacirlerden uşûr [12]olarak şarap aldı, onu sirke yapıp sattı." denince, Hz. Ömer şöyle söyledi: "Allah Semre'nin müstehakmı versin! O, Hz. Peygamber (s..a.v)'in şöyle buyurduğunu bilmiyor muydu: Allah yahudilere lanet etmiştir. ÇünküjMİiara hayvanların İç yağı yasaklandığı halde, ona güzel bir şekil verip sattılar ve parasını yediler!" Hz. Ömer bu olayda şarabı iç yağına kıyas etmiştir; her ikisinde de yasak, satışa ve parasının yenmesine şamil bir yasaktır.

4- Hz. Ömer, Ebû Musa el-Eşârî'yi Basra'ya kadı tayin ettiğinde ona bir mektup yazmıştı. Bu mektupta Hz. Ömer şu sözlerle Ebû Musa'dan kıyas metodunu kullanmasını istiyordu: "Kitab ve Sünnette hükmünü bulamadığım ve kesin olarak vicdanî bir kanaate varamadığın davalarda iyice düşün. Emsal olaylar araştır ve benzerlikler bulmaya çalış. Sonra (hükme tesiri olan) benzerlikleri bulunca bunlar hakkında kıyası uygula. Bulduğun kıyası sonuçlar içinde Allah katında en sevimli olan (İslâmî prensipler ile en çok bağdaşan) ve senin vicdanî kanaatine göre hakkaniyete en yakın olan hükmü ver."

5- San'â'h bir kadın, dostu ile, kocasının oğlunu öldürmek üzere anlaşmış ve onu birlikte öldürmüşlerdi. Olay Hz. Ömer tarafından şehre vali tayin edilmiş bulunan Ya'lâ b. Ümeyye'ye intikal edince, o, bir karara varamadı ve bu hususta Hz. Ömer'e bir mektup yazdı. Mektup kendisine ulaşınca Hz. Ömer Sahabeyi konuyu görüşmeye çağırdı. Aralarında Hz. A1İ de vardı. Hz. Ömer'in görüşü bir kişiye karşılık iki kişinin öldürülnıemesi gerekeceği yönündeydi. Hz. Ali aksi görüşteydi. Hz. Ömer'e şöyle dedi: "Söyle bakalım, bir gurup bir deveyi çalmak için onu müştereken boğazlasalar ve herbiri bir parça alsa herbirine hırsızlık cezasını uygular miydin?" O: "Evet", cevabını verince, Hz. Ali: İşte bu da onun gibidir." dedi. Sonunda Hz. Ömer ikna oldu ve Ya'Iâ'ya şöyle yazdı: İkisini de öldür. Şayet bu cinayete bütün San'â ahalisi katılmış olsaydı hepsini öldürürdüm!Görüldüğü gibi, Hz. Ali adam öldürme suçundaki iştirak halini, hırsızlık suçundaki iştirak haline kıyas etmiştir. Hz. Ömer ve diğer sahabîler onun. bu metodunu tasvip etmişler, böylece kıyasın, hakkında nass veya icmâ bulunamayan meselelerde ilâhi hükmün bilinmesinde bir hüccet olarak kullanılabileceği hususunda Sahabe icmâ'ı meydana gelmiştir.

6- Hz. Ebubekir'in halife olarak seçimi konusunda Sahabenin -yukarıda açıkladığımız-kıyası da bu olaylar arasında sayılabilir. Belirtilen bu olaylarda ve daha birçok olayda Sahabe, kıyas metodunu kullanmışlar ve onu ilâhi hükme ulaştıran bir delil olarak görmüşlerdir. Binaenaleyh onun hüccet olduğunu kabul etmemek, Sahabeye muhalefet ve onların metodu dışına çıkmak anlamına gelir.

* Aklî Delil:

Kıyasın hüccet olduğunu savunanlar, aklî delil olarak şu düşünceyi ileri sürmüşlerdir: Yüce Allah'ın hikmeti gereği İslâm Dini, semavî dinlerin sonuncusu olmuştur. Artık kıyamete kadar başka din gelmeyecektir. Buna göre, İslâm Dininin kaynaklarının, sadece mevcut olayların değil, dünyanın sonuna kadar ortaya çıkacak bütün olayların hükmünü bulmaya elverişli bir zenginlikte olması gerekir. Kur'ân ve Sünnetteki hukukî nasslar . ise sınırlıdır, artık vahiy sona erdiğine göre bunlara başka nasslar da eklenmeyecektir. Buna karşılık, insanların karşılaştıkları ve karşılaşacakları olaylar sınırlı değildir, her an yeni olaylar ortaya çıkmaktadır. Sınırlı kaynaklar sınırsız olayları karşılayamayacağına göre, yeni olayların hükümlerini elde etmeyi sağlayacak başka kaynağın bulunması zarurîdir. İşte bu hükümleri elde etme yolu. hakkında nass bulunan hükümlerin hangi gerçeklerle konduğunu belirleme ve bu hükümleri benzeri olaylara uygulama metodudur: böylece nassların uygulanma çerçevesi genişletilmiş olacaktır. Bu ise kıyastır. Demek oluyor ki kıyas, hukuki nasslan, hakkında hüküm bulunmayan yeni olayları da kapsamına alacak hale getiren metoddur. Böylelikle, İslâm hukuku dünyanın sonuna kadar insanların ihtiyacını karşılayan, her yerde ve her devirde uygulanmaya elverişli bir hukuk olarak kalır. Kıyasın kabul edilmemesi İse, İslâm hukukunun donmuş ve insanlığın ihtiyacını karşılayamaz hale gelmiş bir hukuk olduğu şeklinde ithamlara hedef olmasına yol açar. Halbuki böyle bir özellik. İslâm Dininin semavî dinlerin sonuncusu olmasına hükmetmiş bulunan İlâhî hikmetle bağdaşmaz.

S- 83- Nazzâm ve Onun Görüşünde Olanların Delilleri:

Nazzâm ve onun gibi kıyası hüccet saymayanlar da gerek naklî gerekse aklî pekçok delil getirmişlerdir. Bu delillerin başhealan şunlardır:

1- Kur'ân-ı Kerîm'de zanna uymaktan sakındıran ve zannm hakikatten hiç birşeyi yansıtmadığını belirten âyetler vardır Meselâ: "Bilmediğin şeyin ardına düşmer.[13]Onların çoeu zandan başka *birşeye uymuyor. Oysa zan. hiçbir şekilde gerçeğin yerini tutmaz”[14]buyurulmuştur. Kıyas da bir çeşit zandır. Çünkü hakkında nass bulunan hüküm şu maksatla konmuştur diye illeti belirlenirken, kesin bilgiye değil zanna dayanılmaktadır. Kur'ân'a göre ise zanna uyutmaması ve kendisi ile amel edilmemesi gerekir. Şu halde uyulmaması ve kendisine göre amel edilmemesi istenen bir şey, şer'i hükümlerin belirlenmesinde hüccet olamaz.Fakat bu delile şöyle cevap verilebilir: Allah'ın uyulmamasını istediği zan, İnanç ve usulüddin (dinin esasları) ile İlgili hükümler hakkındadır. Çünkü bu hükümlerde kesin bilgi gerekir. Ameli hükümlerde ise -bilginlerin ittifakıyla- zannî bilgi yeterlidir. Nitekim, haber-i vâhid İle öğrendiğimiz, Kitab veya Sünnetin zahirinden çıkardığımız hükümler bilginin niteliği itibariyle kesinlik taşımadığı halde bunlara göre amel etmekle mükellefiz. Yine iki erkek veya bir erkek ile iki kadının şahitliklerine dayanılarak vb. durumlarda hüküm verilirken de zannî bilgiye dayınılmaktâdır.

2- Sahabenin ileri gelenleri kıyası kötülemİşler, ona göre amel etmeye karşı çıkmışlardır. Bu, çok vaki olmuş ve herkesçe bilinen bir durumdur. Meselâ:- Hz. Ebubekir'e Kur'ân-ı Kerim'de miras âyetinde geçen "kelâle" lâfzının ne anlama geldiği sorulduğunda: "Allah'ın Kitabı (mdaki bir hüküm) hakkında kendi görüşüme göre konuşursam beni hangi gök gölgesinde barındırır, hangi toprak beni üstünde tutar!" demiştir. Buradaki görüş (re'y) den maksat kıyastır.

- Hz. Ömer şöyle demiştir: "Dikkatli olun, re'y taraftarlarından sakının. Zira onlar Sünnetin düşmanlarıdır. Hadisleri ezberlemek onlara zor geldiğinden rey'lerine göre hüküm verirler. Hem kendileri doğru yoldan sapar, hem başkalarını saptırırlar." Re'y' ise herkesçe kabul edildiği üzere kıyasın ta kendisidir.

- Ibn Abbas da: "Sizin içinizden bilgin ve dürüst olanlar yok olup gittikçe, insanlar kendilerine, re'y.'e dayanarak meseleleri kıyas yoluyla çözen cahil önderler edinirler" demiştir.

- Hz. Ali ise şöyle demiştir: "Şayet din re'y (şahsî görüş) ile olsaydı, mestin dış yüzünü değil içyüzünü meshetmek daha uygun olurdu. Fakat ben Rasûlûllah'ın mestin 'Çine değil dışına mesh verdiğini gördüm.İşte görülüyor ki, Sahabenin İleri gelenleri kıyasa ve ona göre amel etmeye karşı çıkmış, bu hususta onlara kimseden itiraz gelmemiştir. Şu halde, kıyasa göre amelin caiz olmadığı hususunda Sahabe icmâ'ı meydana gelmiştir.

Fakat bu iddiaya şu şekilde itiraz edilebilir:

Birincisi: Bu rivayetler, kıyas konusunda Sahabeden gelen meşhur rivayetlere aykırı düşmektedir. Meselâ, Hz. Ebubekir'in -daha önce zikrettiğimiz- "Bu hususta kendi görüşümü söyleyeceğim. Doğru ise Allah'tan..." şeklindeki "kelâle" ile ilgili sözü sahih rivayetle sabittir. Hz. Ömer'in kıyasa göre amel ettiğini ve özellikle Ebû Musâ~efr-£şarr'ye bu hususta talimat verdiğini, güneşi bilen herkes bilir (öylesine meşhur bir rivayettir). Hz. Ali ve İbn Abbas'ın bu konudaki tutumları içinde de|ayniışey söylenebilir. Bu, onların zikrettiği rivayetlerin sahih olmadığını gösterir.

İkincisi: Sahabe ile ilgili bu rivayetlerin sahih olduğunu biran için kabul etsek bile, bu durumda iki delilin çatışması söz konusu olur, çünkü diğer tarafta Sahabenin kıyası kabul hususundaki icmâ'ı durmaktadır. Böyle bir çatışma durumunda, zahirdeki çelişkiyi gideren bir telif metodu kullanılır. Bu konudaki te'lif ise şöyle olabilir: Sahabenin övdüğü ve gereğince amel ettiği kıyası, ehil kişilerce yapılmış ve sıhhat şartlarını taşıyan sahih kıyas olarak; karşı çıktıkları kıyası ise nassa aykırı veya ehil olmayan kişilerin yaptığı yahut özel çıkarlar uğruna keyfi olarak yapılmış kıyas anlamında yorumlarız.

3- Kıyas müslümanlann birbirlerine düşmelerine ve ihtilâfa yol açar. Çünkü bir kıyas işleminde, aslın hükmünün belirlenmesi, bu hükmün niçin konduğunun (illetin) bilinmesi sonra aynı illetin kıyas yoluyla hükmü bulunacak meselede gerçekleşmiş olduğunun isbatı gerekir. Bütün bunlar zannî şeylerdir. Zannî şeyler, ihtilâfları harekete geçirir. İslâm ümmetinin ihtilâfa düşmesi ve çekişmesi ise İslâm Dinin razı olmadığı bir durumdur. Yüce Allah şöyle buyuruyor: "Birbirinizle çekişmeyin, yoksa zaafa düşersiniz ve kuvvetiniz (yok olup) gider. [15]Yine buyuruyor ki: "Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın. [16]Fakat bu delil hakkında şu mülâhaza ileri sürülebilir: İslâmiyetin yasakladığı ve hoşnut olmadığı ihtilâf ve çekişme, inançlarla, dinin temellerini teşkil eden hükümlerle veya savaş ve devlet yönetimi gibi işlerle ilgili olanıdır; yoksa ameli hükümlerdeki ihtilâflar değildir. Nitekim Kur'ân'daki şu benzetme bunu gösteriyor: ijüa^lj ^j*2 Ji^ Burada parçalandıkları ifade edİ'enler, ameli hükümlerde değil, dini inançların esaslarında ihtilâfa düşmüşlerdir. Yukarıda zikri geçen -muhaliflerin kendi görüşlerine delil gosterdikleri-diğer âyette de başarısızlığa, güç ve hakimiyetin yok olmasına yol açtığı belirtilen çekişmeden maksat, yine inançlarla veya savaş işleri ile ilgili olanıdır, yoksa ameli hükümlerde, fıkhın fer'î meselelerindeki ihtilâf değildir.Kıyasa göre amel etmekten doğan ihtilâf ise, ne bir inanç ihtilâfıdır ne de herhangi let işi ile ilgili ihtilâftır. Bu fer'î-cüz'î hükümlerde farklı görüşe sahip olmaktan ibarettir. Bu tür ihtilâf hiçbir kötülüğe yol açmaz, aksine Allah'ın kullarına sağladığı bir genişlik, bir rahmet tezahürü sayılır.Kıyasın hüccet olup olmadığı hususunda iki karşı görüşün delillerine ve bunların , rttsmasına yukarıda yer verdik. Açıkça görülmektedir ki, kıyasın islâm hukukunda geçerli hir hüccet olduğunu sayunan çoğunluğun görüşü isabetlidir. Bu, tereddütlere yol açmayan, Sahabe devrinden beri tatbikatta bulunan ve daha Nazzâm ve taraftarları ortada yokken üzerinde icmâ meydana gelmiş bir görüştür.

§: 84- Kıyasın Rükünleri:

Bir şeyin rükünleri denince, o şeyin varlığından söz edilebilmesini sağlayan unsurları anlaşılır. Kıyasın da -tabiî ki kıyası kabul edenlere göre- birtakım rükünleri vardır ki, bu rükünler olmaksızın kıysa gerçekleşmez. Bu rükünler dört tanedir:

1- Asıl : Hükmü nass veya icmâ tarafından Delirlenmiş mesele. Buna "el-makîs aleyh" ve "el-müşebbeh bih" de denir.

2- Fer' : Hükmü nass veya İcma tarafından belirlenmemiş mesele. Buna "el-makîs" ve "el müşebbeh" de denir.

3- Aslın hükmü : Asıl hakkında sabit olan ve kıyas yoluyla fer'a da uygulanmak istenen hüküm.

4- İllet : Asla ait hükmün konmasına sebep olan özellik.

Kıyas yoluyla fer'a da uygulanmasına karar verilen hükme gelince, bu kıyasın neticesi ve semeresidir; kıyasın bir rüknü veya şartı değildir.

§: 85- Kıyasın Şartları:

Kıyasın varlığından söz edilebilmesi için bir takım rükünleri bulunması gerektiği gibi, kıyasın geçerli olabilmesi için bazı şartların biraraya gelmesi gerekir. Bu şartlar çoktur ve çeşitlidir. Bir kısmı "aslın hükmü" ile, bir kısmı "fer" ile, bir kısmı da "illet" ile ilgilidir. Şimdi bunların başhcalarım görelim:

§: 86- Aslın Hükmü İle İlgili Şartlar:

Birinci şart: Aslın hükmü Kitab veya Sünnet ile sabit bir hüküm olmalıdır. Şayet hüküm icmâ ile sabit ise, bilginler bu konuda iki ayrı görüşe sahiptirler:

a) Bu hüküm kıyas yoluyla başka olaya uygulanamaz.Gerekçeleri şudur: Kıyas işlemi, aslın hükmünün konmasına sebep olan illetin bilinmesine bağlıdır. Bu ise, icmâ ile sabit hükümde mümkün değildir. Çünkü illet, ancakkendisine de:ııygulanjr. Bu durumda zaten birinci kıyasın sonucunu esas almaya gerek kalmaz. Fakat sözkonusu illet birliği doğrudan kurulamıyorsa, o zaman birinci kıyasın "fer"'ini ikinci kayış için "asıl" kabul edip aynı hükmü ikinci olaya uygulamak doğru olmaz. Bunu bir örnekle açıklayalım:Diyelim ki, hakkında nass bulunan şaraba kıyasla konyağın da haram olduğu sonucuna varılmıştır. Bu haramlık hükmünün konyağa kıyas etmek suretiyle başka şeylere verilmesi doğru olmaz. Çünkü konyağa kıyas edilmek istenen (bira, eroin vb.) şeyin incelenmesi ve şayet şarabın haram kılınmasındaki illet onda da varsa (ki bu illet, dini-dünyevi bir çok kötülüklere yol açan "sarhoş edicilik" özelliğidir), o takdirde ona da şaraba kıyasla haramlık hükmünün verilmesi gerekir. Fakat kendisinde şarabın haram kılmmasındaki illet bulunmayan başka bir madde -bu illet dışındaki bir özelliğe binaen- konyağa benzetilmek suretiyle konyağa kıyasen haram sayılamaz.

İkinci şart: Kıyas yoluyla uygulanacak hükmün, akıl tarafından idrak edilebilecek bir illeti olmalıdır. Çünkü kıyasın temelini, aslın hükmüne ait illet teşkil eder. Bu illet akılla kavranılabilmelidir ki, asıl ile aralarında illet birliği bulunan bütün olaylara aslın hükmü uygulanabilsin. Şu halde, aklın, asim hükmünün niçin konduğunu kavraması mümkün olmadığı durumlarda kıyas da imkânsızdır. Buna göre, "taabbüdî hükümler"de kıyas yapılamaz. Taabbüdî hükümler, niçin konduğunu yalnız onları koyan Şâriin (Allah'ın) bildiği hükümlerdir. Sâri, insana bunların illetlerini detaylarıyla bilme gücünü vermemiştir; böylece, niçin konduğunu kendileri kavrayamasalar bile, kulların sırf ilâhi emre boyun eğdiklerini göstermek üzere bu hükümlere uyup uymayacaklarım sınamak, bu yolla onları imtihan etmek istemiştir.Beş vakit namazın rekatları, zekatı verilmesi gerekli malların nisap miktarları, Kâ'be'ae yedi defa tavaf edilmesi, mestin içine değil dışına mesh verilmesi vb. hükümler, bu nevi hükümlerdendir. Bunların illetini aklın kavraması mümkün değildir; o halde bunlar üzerine kıyas yapılamaz.Aklın kendi başına illetini kavrayabildiği hükümlere gelince, bunlar kıyasa açıktır. İster prensip hükümleri (yani istisna yoluyla konmamış hükümler) olsun, ister bir genel kuraldan istisna şeklinde konmuş olsun, bu hükümlerin illetleri başka olaylarda da bulunursa onlara da aynı hükümler uygulanır.

Birinci duruma örnek: Şarabın haram olması, başkasının ahm-satim teklifi üzerine alitn-satım teklifinde bulunmanın haram olması. Bunlar prensip hükümleridir, yani bir genel kuraldan istisna edilmek suretiyle konmuş değildir. Bunların illetini akıl kavrayabildiğine göre aynı illetin bulunduğu diğer durumlara bu hükümler kıyas yoluyla uygulanabilir. Sözgelimi, "sarhoş edicilik" illeti bulunduğu için viski şaraba kıyas edilir; "eziyet ve zarar verme" illeti bulunduğu için başkasının kira teklifi üzerine kira teklifinde bulunma olayı, başkasının alım-satım teklifi üzerine alım-satım teklifinde bulunma olayına kıyas edilir.neden aniışalabiiir. Sened, icmâ edilmiş hükümle birlikte zikredilmediğine göre, hakkında icmâ edilmiş hükmün illeti de bilinmeyecek demektir. Şu halde bu hükmün kıyas yoluyla başka olaylara uygulanması imkânsıdır.

b) Bu hüküm kıyas yoluyla başka olaya uygulanabilir.Çünkü icmâ da Kitab ve Sünnet gibi şer'î hükümlerin bir kaynağıdır. Şu halde onlardan biri ile sabit hüküm üzerine kıyas yapılabildiğine göre, icmâ ile sabit hüküm üzerine de kıyas yapılabilmelidir Biz de bu görüşü tercih ediyoruz. Evet, biz kıyasın geçerliliğinde hükmün konmasına sebep olan "illet'Mn bilinmesinin büyük önem taşıdığını kabul ediyoruz. Fakat icmâ ile sabit hükmün illetinin de bilinebileceğine inanıyoruz. Zira illetin bilinmesi -karşı görüş sahiplerinin ileri sürdüğü gibi- icmânın senedinin zikredilmiş olmasına bağlı değildir. İlleti belirlemenin daha başka metodları da vardır: Hüküm ile o hükmün uygulanacağı olay arasındaki uygunluk bağının ("el-münâsebe") belirlenmesi gibi. Bu hususta aşağıda "İlleti belirleme metodları" başlığı altında geniş bilgi verilecektir. Ama şimdiden işaret etmeliyiz ki, bir hükmün üzerinde bilginler icmâ etmişlerse, dayandıkları delil belirtilmemiş bile olsa, bu hükmün konusundaki illet, "uygunluk bağı"nın tesbiti yoluyla anlaşılabilir. Şöyie ki: Hükmün uygulanacağı olay incelenir. O olay hakkında böyle bir hüküm konmasına uygun düşen bir Özellik bulunursa, bu özellik,illet olarak kabul edilir. Bir örnek verelim:Babanın küçük bakire kızını evlendirme konusunda velayet yetkisine sahip olduğu, icmâ ile sabit bir hükümdür[17]Fakat bu hükmün dayandığı delil zikrediimemiştir. Bununla beraber, bu hükmün konusundaki illet olayın incelenmesinden anlaşılabilmekte-dir, ki bu illet "küçüklük" vasfıdır. Zira "küçüklük" vasfı ile "evlendirme velayeti" hükmü arasında bir uygunluk ("münâsebe") vardır. Şu halde bu illet esas alınarak kıyas yoluyla şöyle bir hükme varılabilir: Baba küçük dul kızını evlendirmede de velayet yetkisine sahiptir.İkinci şarta geçmeden önce bir meseleye daha temas etmemiz gerekiyor: Şayet bir hüküm kıyas yoluyla sabit olmuş ise, artık bu yeni bir kıyas işleminde esas alınamaz; bu noktada bilginler ittifak etmişlerdir.[18]Sebebi şudur: Şayet bu yeni kıyas işleminde hükmü araştırılan "fer"' ile ilk kıyastaki "asıl" arasında doğrudan doğruya illet birliği ilişkisi kurulabiliyorsa, ona kıyas edilir; nass veya icmâ ile isabit olan "aslın hükmü"

İkinci duruma örnek: Arâyâ satışının caiz olması.[19]Arâyâ sıtışı, taze hurmanın henüz ağacm dalında iken ölçü-tartı kullanılmaksızın tahmin yoluyla kuru hurma karşılığında alınıp satılması demektir. Bunun ikinci duruma örnek gösterilmesinin sebebi şudur: İslâm hukukunda genel kural, ribânın câri olduğu mallarda aynı cinsten iki şeyin eşit olmayan miktarlarda değişilemeyeceği yönündedir. Hurma da hadiste zikredilen ve ribanın carî olduğu altı maddeden birisidir.[20] Kurala göre arâyâ satışının caiz olmaması gerekir. Fakat Hz. Peygamber bu genel kuraldan bir istisna yaparak hurmada eşit miktarda olmayan değişime müsaade etmiştir.Bu cevaz hükmünün illetini akıl kavrayabilmektedir. O da, insanların böyle bir değişime duydukları ihtiyaçtır. Gerçekten, zaman olur, kimi insan taze hurmaya ihtiyaç duyar, fakat onu satm alacak parayı bulamaz. Buna karşılık kuru hurması bulunabilir ve kimisi de o kuru hurmaya ihtiyaç duymakta olabilir. Bu yüzden, hikmet sahibi olan Yüce Sâri', insanların daha ağacında iken taze hurmayı -yaklaşık- aynı miktarda kuru hurma ile değişmelerine müsaade etmiştir. O halde, henüz asmasmdaki taze üzümün -yaklaşık- aynı miktardaki kuru üzümle değişilmesi olayı, arâyâ olayına kıyas edilebilir ve bu değişimin de caiz olduğuna hükmedilebilir. Çünkü ikisinde de aynı İJlet, yani ihtiyaç sözkonusudur.Bu duruma başka bir örnek göstermek üzere, oruçluyken unutarak yiyip içen kişinin orucunun bozulması hükmünü ele alalım. Bu hüküm genel kuraldan istisna edilmek suretiyle konmuş bir hükümdür. Çünkü kurala göre, bir şeyin rüknü ortadan kalktığında o sev de ortadan kalkar. Orucun rüknü ise imsaktir, yani oruçlu olunan sure içinde oruçluya vaşak olan fiillerden birinin vukubulmamasıdır. İster kasten ister unutarak olsun, imsak vakıasını ortadan kaldıran bir durum meydana geldiğinde, kurala göre oruç bozulmuş olur. Fakat Hz. Peygamber bu kurala bir istisna getirmiş unutarak yiyip içenin orucunun bozulmayacağını bildirmiştir. [21] Bu hükmün illetini akılla kavramak mümkündür, O da, unutan kişinin yasak fiil işleme kasdınm bulunmamasıdır. Şu halde aynı nitelikte olan bütün olaylar bu olaya kıyas edilebilir. Meselâ, hata ile orucu bozan fiillerden birini yapan veya unutarak namazda konuşan kimseye aynı hüküm uygulanabilir. Yani böyle bir kimsenin orucunun veya namazının bozulmayacağı sonucuna varılabilir[22]

Üçüncü şart: Aslın hükmü sadece asla (hakkında hüküm sabit olan olaya) mahsus olmamalıdır. Çünkü hükmün sadece belirli bir olaya ait olduğu, bunu gösteren şer'î bir delil ile anlaşılır. Eğer böyle bir tahsisin bulunduğuna dair delil varsa, artık bu hükmün hakkında nass bulunmayan olaylara kıyas yolu ile uygulanması o delile aykırı davranmak olur. Şer'î delile aykırı kıyas ise geçersizdir. Bir de şunu eklemeliyiz: Böyle bir tahsisin illetini bazen akıl kavrayamaz; bazen akıl bu illeti kavrayabilir, ama aynı illet başka bir olayda bulunmaz.BU şarta göre, sırf Hz. Peygamber hakkında konmuş ve onun dışında hiç kimseye şamil olmayan hükümlerde kıyas uygulanamaz. Meselâ Hz. Peygamber'e, kendi gönlüyle mehir olmaksızın evlenmeyi kabul eden kadınla mehirsiz olarak evlenme müsaadesi verilmiştir. Ona mahsus olan bu hüküm, hiçbir müslüman için uygulanamaz. Zira Yüce Alllah Kur'ân-ı Kerîm'de şöyle buyurmuştur:' 'Ey Peygamber! Mehirlerini verdiğin hanımlarım, Allah 'in sana ganimet olarak verdiği cariyelerini, amcanın, halalarının, dayının ve teyzelerinin seninle beraber göçeden kızlarını sana helal kıldık. Bk de Peygamber kendisiyle evlenmek istediği takdirde, kendisini (mehirsiz olarak) Peygambere hibe eden mü 'mİn kadını, diğer mü 'minlere değil, sırf sana mahsus olmak üzere (helâl kıldık) [23]Bu âyette, mehirsiz evlenme hükmünün sırf Hz. Peygambere ait olduğu, özel kayıt konarak açık bir şekilde bildirilmiştir.Yine, şu âyette geçen Hz. Peygamberin vefatından sonra onun hanımlarından biri İle evlenme yasağı bu nevi hükümlerdendir: Allah'ınRasûlünü üzmeniz ve kendisinden sonra onun hanımları ile evlenmeniz asla caiz değildir. Çünkü bu, Allah katında büyük (bir günah)ur. [24]Zira bu hüküm, Rasûlüllah'in mertebesinin yüceliğini ve ona diğer insanlardan farklı bir hürmet gösterilmesi gerektiğini vurgulamak üzere sırf Hz. Peygamber hakkında konmuştur. O halde, mertebesi ne olursa olsun, bir başkası bu hususta ona kıyas edilemez.Aynı şekilde, bazı sahabîlere mahsus olmak üzere sabit olan hükümler üzerine de kıyas yapılamaz. Huzeyme b. Sâbit'in şahitliğinin, iki erkeğin şahitliğine denk tutulmuş olması, bu duruma örnek gösterilebilir. Şöyle ki: Hz. Peygamber, bedevinin birinden bir at satın almıştı? Hz. Peygamber parasını ödemek istediğinde, bedevi ağırdan aldı.Bu defa bir takım adamlar, Rasûlûllah'ın atı satın almış olduğunu farketmeksizin, aynı at için bedevi ile pazarlığa koyuldular. Bu arada, bedevi Hz. Peygamber'e şöyle seslendi: Eğer bu atı alacaksan al, yoksa onu satıyorum. Rasûlûlîah bunu duyunca: "Ben zaten onu senden satın almamış mıydım!" dedi. Bedevi: "Hayır, vallahi sana satmış değilim"cevabını verdi. Hz. Peygamber: "Olur mu, ben onu senden satın almıştım" dedi. Bu defa bedevi "Öyleyse şahit getir!" demeye başladı. İşte bu sırada Huzeyme ortaya atıldı:"Ben şahitlik ediyorum ki sen atı bu adamdan satın almıştın" deyiverdi. Rasûlûlîah ona dönüp "Sen o esnada burada değildin ki, neye göre şahitlik ediyorsun?" diye sordu. Huzeyme şu cevabı verdi; "Ben senin getirdiklerini hep tasdik ettim. Ben biliyorum ki, sen doğru olmayan hiç bir şeyi söylemezsin." Bunun üzerine Rasûlûlîah şöyle buyurdu:

"Huzeyme birinin lehinde şahitlik ederse, onun şahitliği delil olarak yeter. [25] işte buhadis Huzeyme'nin şahitliğinin iki erkeğin şahitliği yerine geçeceğini bildirmektedir. Fakatbu, başkalarının farkedemediği birhususu Huzeymenin farketmiş olmasından Ötürü, yani Hz. Peygamber bîr şeyîjhaber vermişse artık delile veya bizzat görmeye gerek olmaksızın onun lehine şahitlik edilebileceğini farketmesi sebebiyle konmuş, sırf ona mahsus bir

onurlandırma hükmüdür. Şu halde, -Hulefai Raşidin gibi- Huzeyme'den daha üstün bir kimse bile olsa, bu hüküm kıyas yoluyla başkalarına uygulanamaz.

§: 87- Fer' İle İlgili Şartlar:

Birinci şart: Fer1, hükmün İlleti bakımından asıla eşit olmalıdır. Böyle olmazsa feraslın dengi ve benzeri bir olay olmadığından ona kıyas edilemez. Çünkü bir hükmün kıyas yoluyla başka bir olaya verilebilmesi, ancak bu olayın hükümle ilgisi olaya (asla) denk ve benzer olması halinde mümkündür. Bu şart gerçekleşmediği halde bir kıyas yapılırsa, bu kıyasa, "farklı iki olay arasında yapılmış kıyas" anlamına gelmek üzere "kıyas maal fârık" denir. Fıkıh kitaplarında, fakihlerin farklı görüşlere sahip oldukları meselelerde, bu nevi kıyasın Örneklerine çok raslanır. Zira birçok meselede şu durum gözlenir: Bir fakih bir kıyas işlemini kendi görüşüne delil gösterir, aksi görüşte olan fakih ise bu kıyasın "maal-fârık" olduğunu ileri sürerek ona karşı çıkar. Bu tarz münakaşalarda geçen bazı örneklerden faydalanarak "kıyas maalfârık'' kavramına biraz açıklık getirmeye çalışalım:- İslâm hukukçuları şuf a hakkının farkl i paylara sahip ortaklar arasında hangi ölçüye göre taksim edileceğinde ihtilâfa düşmüşlerdir. Diyelim ki, ortaklardan biri ikide bir, diğeri dörttebir paya sahiptir. Üçüncü ortağın bir başka kişiye sattığı pay üzerinde şufa hakkı kullanılırken bu ortakların sayısı mı yoksa pay durumları mı dikkate alınacaktır? Hanefî hukukçulara göre, ortakların sayısı esas alınır ve ortaklar bu haktan -pay oranları ne olursa olsun- eşit şekilde faydalanırlar. İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre ise, ortaklar bu hakkı pay oranlan ölçüsünde kullanabilirler. Onlar bu görüşü desteklemek üzere şöyle bir kıyası delil gösterirler: Şufa hakkı, mâlik olunan maldan elde edilen semereye ve gelire benzer. Çünkü her ikisi de, mülkiyet hakkının birer uzantısıdır. Semere ve gelir İse -bütün hukukçulara göre- ortaklar arasında mülkiyet paylan oranında taksim edilir. O halde şufa hakkı da semere ve gelire kıyasla, ortaklar arasında mülkiyet paylarına göre paylaştırılmalıdır. Hanefîler bunun bir "kıyas maalfârık" olduğunu ileri sürerek çoğunluğun görüşüne itiraz etmişlerdir. Derler ki: Semere ve gelirin kaynağı mülktür. O halde her bir ortağın kendi mülkünden meydana geldiği kadarıyla semere ve gelir haketmesi tabiîdir. Şufa hakkına dayanılarak satın alman pay ise, mülkden doğmamaktadır. Zira başkasına ait bir malın, kişinin kendi mülküne ait bir sçinere gibi düşünülmesi makul değildir.

- Hanefî hukukçular, buluğ çağma gelmiş ve temyiz kudretine sahip kızın kendi evlenme akdini kendi iradesiyle yapabileceğine hükmetmişlerdir. Onlar, aynı durumdaki kızın herhangi bir malının satışını kendi bağjmtsi2 iradesiyle yapabileceği hükmüne kıyasla bu sonuca varmışlardır. Onlara göre* bu akîdlerden herbiri kadının kendisine ait hakların kullanılmasıdır, birinde kendi şahsi diğerinde kendi malı sözkonusudur. Oysa bu kıyas, bir "kıyâs maalfârık"tir. Makîs (evlenme akdi) ile makîs aleyh (alım-satım- akdi) arasında kıyasa elverişli bir benzerlik yoktur. Çünkü alım-satım akdi malla ilgilidir ve bu, kadının sırf kendisine ait bir halttır. Evlenme ise, evlenecek kadının şahsı olduğu gibi aynı zamanda ailesi ile de ilgilidir. Evlenme akdi, sadece karı ile kocayı birbirine bağlayan bir bağdan ibarel değildir; diğer taraftan iki aileyi birbirine ağlar, aileye yeni bir üyenin katılması sonucunu doğurur. Bu yeni üye, aileye karışacak, ailenin sırlarına ve ahvaline muttali olacaktır. Öyleyse, evlenme konusunda, -alıın-satımdan faklı olarak- velilerin de hakkı bulunduğum kabul etmek gerekir.

İkinci şart: Fer' hakkında, naslarda veya icmâda, kıyas yoluyla bulunacak sonuca aykırı düşen bir hüküm bulunmamalıdır. Aksi halde bu kıyas, nass veya icmâ ile çatışmış olacaktır. Böyle bir kıyas ise geçerli olmaz. Bu şartın gerçekleşmediği kıyas için "kıyas fasidül itibâr" denir ki, "geçersiz kabul edilen kıyas" anlamına gelir. Kur'ân naşsına aykırı olan kıyasa örnek: Kur'ân-ı Kerîm'de "Yanlışlıkla bir mü'mini öldüren kimsenin mü'min bir köle âzâd etmesi gerekir'[26] buyurulduğu için ' 'adam öldürme kefareti'' olarak azad edilecek kölenin müslüman olması gerekir, müslüman olmayan kölenin azad edilmesiyle kefaret yerine getirilmiş olmaz. İşte bu hüküm kıyas yoluyla "yemin kefareti"nde de uygulanmak istenirse, yani "gayr-ı müslim bir kölenin azâd edilmesi ile yemin kefareti de ödenmiş olmaz" denirse, bu kıyas geçerli sayılamaz. Çünkü yemin kefareti hususunda bu kıyası sonuca aykırı bir nass hükmü vardır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:"Allah, kasıtsız olarak ağzınızdan çıkıveren. yeminlerinizden ötürü sizi sorumlu tutmaz. Fakatbilerek yaptığınız yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutar. Bunun da keffâreti, ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on fakın yedirmek, yahut onları giydirmek, ya da bir boyun (köle) âzâd etmektir, [27]Görüldüğü gibi nassda "rakabe" keli-mesi[28]bir kayıt konmaksizın mutlak şekilde zikredilmiştir. Buise müslümanı da gayr-i müslimi de kapsamına alır. Öyleyse bu nass uyarınca müslüman kölenin azâdi da yemin keffâreti için yeterlidir. Nassm bu hükmü dururken, başka bir hükme kıyasla ona aykırı bir hükme gitmek geçerli olmaz.

* Sünnetteki nassa aykırı olan kıyasa örnek olarak, evlenme akdi sırasındaki şehadetin, bizzat evlenme akdini kurma iradesi üzerine kıyas edilmesini gösterebiliriz. Hanefîler derler ki: Fasık bir kimse evlenme akdinde şahitlik edebilir, çünkü o, gerek kendisi için gerekse vekâleten başkası için evlenme akdini kuran irada beyanında bulunabilmektedir. O halde böyle bir kimsenin şahitlik yapaDİlmesi haydi haydi mümkündür. Bu kişinin her iki olaydaki rolünü incelersek şunu tesbit ederiz: Akdi kuran irada beyanında bulunuyorsa onun bu beyanına icap veya kabul adı verilir. İcap ve kabulden herbiri akdin rüknünü teşkil eder. Şu halde akdin rüknünü yerine getirmeye ehil görülen bir kimsenin, akdin şartlarından biri olan şahitliği yapmaya evleviyetle ehil kabul edilmesi gerekir.Ne var ki bu kıyas, evlenme akdinde şahitlik konusuna temas eden bir hadisin hükmüne aykırı düşmektedir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuşt "Velisiz ve iki adil (fasık olmayan) sahil bulunmaksızın nikâh akdi yapılamaz. Böyle bir nikâh yapılırsa geçersizdir. [29]Görüldüğü Üzere bu hadis, sadece fâsık kişilerin şahitliği ile yapılan nikâh akdinin geçersiz olduğunu bildirmektedir. O halde, fâsıkın evlenme akdinde şahitlik edememesi gerekir.

* İcmâya aykırı kıyas için de şöyle bir örnek gösterebiliriz: Kur'ân-ı Kerîm'deki, "kim hasta olur veya yolculuk halinde bulunursa, tutamadığı günler sayısınca başka günlerde kaza etsin. [30]âyetine göre yolcu olan müslümanın orucu edâ yoluyla tutması vacip değildir; kazaya bırakabilir. Eğer yolcunun, oruca kıyasla namazı da kazaya bırakabileceği söylenirse bu kıyas geçerli olmaz. Çünkü icmâya aykırıdır. İcmâya göre, yolculuk dolayısıyla namazın kazaya bırakılması caiz değildir.Aslın hükmünde ve fer'de bulunması gereken en önemli şartları yukarıda gösterdik. Sıra illette bulunması gereken şartlara geldi.Fakat bilindiği gibi, illet kıyasın en önemli rüknüdür, zira kıyas işlemi illet üzerine kurulur. Sonra, usulcüler illet konusu üzerinde uzun uzun durmuşlar ve bazı ek bahislere yer vermişlerdir. Şu kadar var ki, bu konuda söyledikleri bir kısım şeyler, -çoğunlukla usul kurallarının, aslında mezhep imamlarının fıkhî çözümlerinden alınıp çıkarılmış olmasına rağmen- mezhep imamlarının uygulamalarına ters düşmektedir.Bütün bu sebeplerle illet konusunu biraz daha detaylı bir şekilde ele almayı uygun görmüş bulunuyoruz. Aşağıda şu hususların üzerinde duracağız:

- İlletin tarifi

- İllet ile hikmet arasındaki fark

- Usulcülerin, kıyas yapabilmek için hükümlerin neye göre ta'lîl edilip neye göre ta'lîl edilemeyeceğine dair görüşleri

- Usulcülerin bu husustaki görüşleri ile mezhep imamlarının görüşlerinin uyuşup uyuşmadığı

- İllette bulunması gereken şartlar

- İlleti belirleme metodları

§: 88- İlletin Tarifi:

Sözlükte "illet"bulunduğu yerde değişikliğe yol açan durum demektir. Hastalığa illet denmesi de buradan gelir, çünkü hastalığın bulunması ile vücutta değişiklik meydana gelir.İslâm hukuku terimi olarak "illet" üç ayrı anlam ifade eder:

1- Hükmün konmasını münasip (uygun) gösteren durum anlamında:Meselâ, Ramazanda yolculuk eden kişinin oruç tutmamasına müsaade edilmesi hükmü için "sıkıntı ve meşakkat" bu anlamda illettir. Çünkü bu durum belirtilen hükme uygun düşmektedir. Meşakkatin bulunması, kolaylık hükmü konmasını yerinde gösteren bir durumdur. Yine, insanların sahip oldukları malları başkaları ile değişme ihtiyacı içinde olmaları, alım-satımm cevazı hükmünün konmasına uygun düşen bir durumdur; şu halde bu ihtiyaç belirtilen hükmün illetidir. Aynı şekilde kasden adam öldürmenin can kaybına yol açması vakıası, adam öldürmenin haram kılınması ve kasden adam öldürene kısas uygulanması hükümlerinin konmasına uygun bir durumdur. Çünkü sebepsiz yere can kaybı açık bir zarardır; zararın yasaklanması ve yasaklanan fiili işleyenin cezalandırılması gerekir.

2-Hükmün konmasından amaçlanan sonuç ve hükmün korumak istediği menfaat anlamında: Meselâ, Ramazanda yolculuk eden kişinin oruç tutmasına müsaade edilmesi hükmünün bu anlamda illeti, "sıkıntı ve maşakkatin giderilmesi dir. Yine, alıcı ve satıcıdan herbirinin menfaatinin sağlanması ve ihtiyacının giderilmesi, ahm-satımın caiz kılınması hükmünün illetidir. Aynı şekilde, canın korunması ve boş yere can kaybının önlenmesi, kasden adam Öldürmenin haram kılınması ve kaiden adam öldürene kısas cezasının verilmesi hükümlerinen bu anlamda illetidir.

3- Hükmün konmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden açık ve munzabıt (istikrarlı) vasıf anlamında: Meselâ, yukarıda zikri geçen oruç tutmamaya müsaade edilmesi hükmünün bu anlamdaki illeti "yolculuk"tur. Çünkü yolculuk: a) Var olup olmadığına kolayca hükmedilebilen açık bir vasıftır, b) Şahıstan şahısa, durumdan duruma değişkenlik arzetmeyen munzabıt (istikrarlı) bir vasıftır, c) Hükmün -konmasını münasip gösteren durumu genelde ihtiva eden bir vasıftır, zira yolculukta genellikle meşakkat halinin varlığı kabul edilir. İkinci olayda "ahm-satım akdi"- nin varlığı, mülkiyetin intikali hükmünün illetidir. Çünkü ahm-satım, varlığına-yokluğuna kolayca hükmedilebilen açık, munzabıt bir olaydır ve hükmün konmasına uygun düşen durumu yani mübadele ihtiyacını -genelde-ihtiva eder. Üçüncü Örnekte ise "kasden adam öldürme", belirtilen hükümlerin illetidir. Zira açık, munzabıt bir olaydır ve hükmün konmasını münasip gösteren durumu yani boş yere can kaybı durumunu ihtiva etmektedir.Bir İslâm hukuku terimi olarak "illet" bu üç anlamdan herbiri için kullanılabilir. Fakat usulcüler "illet" terimini sadece üçüncü anlam için kullanmışlar, birinci ve ikinci anlamlara ise "hikmet" demişlerdir.

§: 89- Usulciilerin Terminolojisinde ''İllet":

Usulcüler, illet kelimesini kullandıklarında, bununla, açık, munzabıt ve hükmünkonmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden vasıf kasdedilir. Yolculuk, alım-satım akdi ve kasden adam öldürme gibi.

§. 90- Usulcülere Göre "Hikmetlin Anlamı:

Usulcüler "hikmet" kelimesini kullandıklarında şu iki durumdan birini kasdederler.

1- Hükmün konmasına uygun düşen durum: Yolculukta meşakkatin, alım-satımda bu akde duyulan ihtiyacın, kasden adam öldürmede can kaybının bulunması gibi.

2- Hükmün konmasından amaçlanan sonuç ve korunmak istenen menfaat: Yolculuk halinde oruç tutmama müsaadesinde meşakkatin giderilmesi, ahm-satımın caiz kılınmasında tarafların menfaatinin sağlanması ve ihtiyaçlarının karşılanması, kasden adam öldürmenin yasaklanıp yasağa uymayanın cezalandırılmasında can kaybının önlenmesi gibi. Bu noktayı böylece belirttikten sonra, şimdi, usulcülerin, kıyas yapabilmek için hükümlerin neye göre talil edilip neye göre taiil edilemeyeceği konusundaki görüşlerini inceleyeceğiz.

§: 91- Usulcülerin Kıyas İçin Hükümlerin Neye Göre Talil Edilebileceğine Dair Görüşleri:

Usulcülerin illet konusundaki ifadelerini inceleyen kimse, onların hükmün konmasına uygun düşen durumu ihtiva eden zahir ve munzabıt vasıfla ta'lilin caiz olduğunda fikir birliği ettiklerini, hikmetle ta'lil hususunda ise üç farklı görüşün bulunduğunu görür:

Birinci görüş: Zahir olsun olmasın, munzabıt olsun olmasın hikmetle ta'lili mutlak olarak reddeden görüş. Âmidî'nin "el-İhkâm" isimli eserinde belirtildiği gibi, bu görüş usulcülerin çoğunluğuna nisbet edilmektedir.

ikinci görüş: Hikmetle ta'lilin yapılabileceğini mutlak tarzda kabul eden görüş. Râzî ve Beydâvî'nin ifadelerinden, onların bu görüşe sahip oldukları anlaşılmaktadır.

Üçüncü görüş: Zahir ve munzabıt olması halinde hikmetle ta'lilin yapılabileceği, aksi takdirde yapılamayacağı görüşü. Âmidî'nin tercih ettiği görüş budur.[31]Belirttiğimiz bu ihtilâf, sadece, hikmetle ta'lilin caiz olup olmadığı hakkındadır. Bilfiil hikmetle ta'lilin vukubulup bulmadığına gelince, onların hepsi böyle bir ta'lilin nasslarda vaki olmadığında müttefiktirler.Usulcülerin nazarında, bilfiil vukubulmuş olan ta'lil, hikmetlere göre değil sadece zahir vasıflara göredir. Onların meseleye bakışı şöyledir: İlletten maksat şer'î hükmün bilinmesidir. Şu halde o, karışıklığa meydan vermeyecek şekilde açık ve şahıslara yahut durumlara göre değişiklik arzetmeyen munzabıt bir vasıf olmalıdır. Hikmette ise bu özellikler bulunmaz. Çünkü fıkhı hükümler üzerinde tüme varım yoluyla yapılan incelemeler göstermiştir ki, hikmet bazi hükümlerde gizli bir durumdur. Meselâ, herbir alım-satim akdinde bunun bir ihtiyaca binaen yapılıp yapılmadığı bilinemez. Bazı hükümlerde ise hikmet munzabıt bir durum değildir. Meselâ, yolculuk halinde oruç tutmama müsaadesinde hikmet meşakkattir; fakat meşakkat denen durum, şahıslara yerlere, hal ve şeraite göre farklılıklar gösterir. Çok geniş maddi imkânlar içinde yaşayan bir insan, yolculukta, halktan birinin çektiği sıkıntıları çekmez. Yolcunun kışın katlandığı meşakkat ile yazın katlandığı meşakkat aynı değildir. Otomobil, tren veya uçağa binebilen yolcunun gördüğü meşakkat, hayvan sırtında yolculuk edenin gördüğü meşakkatten daha azdır. Hikmet, bazı hükümlerde hafi (gizli) bazılarında gayr-ı munzabıt olduğuna göre, hükmün hikmete göre ta'liî edilmesi ve hükmün varlık veya yokluğunun hikmete göre belirlenmesi doğru olmaz. O halde, zahir ve munzabıt bir durumun esas alınması gerekir. Aynı zamanda, bu durumun hikmeti de gerçekleştireceği kuvvetle muhtemel bulunmalıdır. İşte, ancak, buüç niteliği kendinden birleştiren, yani açık, munzabıt (değişkenlikler taşımayan) ve genelde hikmeti de ihtiva eden birdurum, hükmün illeti olarak kabul edilebilir. Bu nitelikleri taşıyan bir illet belirlendiği takdirde, artık hükmün varlığı da ortadan kalkması da bu illetin var olup olmamasına bağlıdır. Böylece hükümlerin ve illetlerinin bilinmesi ve onlar üzerine kıyas yapılması mümkün olur. İşte usûlcüler, yukarıda göstermeye çalıştığımız bakış açısına sahip olmaları sebebiyle, illet-hikmet konusundaki görüşlerini şöyle kuraîlaştırmışlardır:"Şer'î hükümlerin varlığı da yokluğu da, hikmetlerinin değil, illetlerinin var olup olmamasına bağlıdır.'' Bir başka deyişle: illeti varsa hüküm de vardır, hikmete aykırı düşse bile; illeti yoksa hüküm de yok olur, hikmeti mevcut bulunsa bile. Onlar bu sonuca, şu hükümlere bakarak varmışlardır-:

a) Dinen yolcu sayılan kişi, [32]her ne halde olursa olsun, dört rekâtlık namazları kasredebilir (iki rekât olarak kılabilir). Hükmün hikmeti olan "meşakkat" bulunmasa, meselâ geniş maddi imkânlar içinde yaşayan bir hükümdar sözkonusu olsa bile, hüküm budur. Çünkü hükmün illeti olan "yolculuk" durumu mevcuttur.

b) Dinen yolcu sayılmayan kişi, fırıncılık, ocakçılık, hammallık gibi bir meslek icra ederken en ağır meşakkatlere maruz kalsa bile, namazları kasredemez. Çünkü hükmün hikmeti oîan "meşakkat" bulunsa bile, hükmün illeti olan "yolculuk" mevcut değildir.

c) Satılan bir gayr-ı menkul üzerinde, ortaklık veya (bazı fakihlere göre) komşuluk vasfına sahip olan kişi şuf a hakkına sahip olur. Bu hükmün hikmeti, yeni alıcıdan zarargelmesi veya onunla uyuşmazlığa düşülmesi ihtimalidir. Fakat bu ihtimal tamamen yok olsa bile, şufa hakkı ortadan kalkmaz. Çünkü hükmün illeti, "ortaklık" veya "komşuluk"un bulunmasıdır.

d) Ortak veya komşu olmayan kimse, satılan bir gayr-ı menkul üzerinde şufa hakkı iddia edemez. ŞuPa hükmünün hikmeti olan zarar veya uyuşmazlık ihtimalinin -şu veya bu sebeple- bulunduğunu isbat edebilse bile, bu böyledir. Çünkü hükmün illeti olan ortaklık veya komşuluk durumu mevcut değildir.

§: 92- Usûlcülerin Kıyasta Ta'lüin Neye Göre Yapılacağı Hususundaki Görüşlerinin Tartışılması:

Ta'lilin neye göre yapılacağı hususunda usûlcülerin kabul ettikleri ve değişik usul kitaplarında yer verdikleri görüş yukarıda belirttiğimiz şekildedir. Oysa biz, Kur'ân-i Kerîm'e ve Hz. Peygamber'in Sünnetine baktığımızda ve onlardaki fıkhî âyetleri ve hadisleri tüme varım metoduyla incelediğimizde görüyoruz ki, Kitab ve Sünnette yer alan pek çok hüküm, bir işten doğacak fayda veya zarar esasına göre, yani usûlcülerin hikmet adını verdikleri ölçüye göre ta'lil edilmiştir. Her ne kadar usûlcüler, hikmete göre ta'lilin nasslarda vaki olduğunu kabul etmiyorlarsa da, biz buna örnekler gösterebiliriz:- Yüce Allah şöyle buyuruyor:"Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar) ve şans okları, birer şeytan işi pisliktir. Bunlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, şarap ve kumar (yolu) ile aranıza düşmanlık ve kin sokmak, sizi Allah 'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak istiyor. Artık bunlardan vazgeçtiniz değil'mi?[33] Görüldüğü gibi Cenâb-ı Hakk şaraptan sakınma emrinin gerekçesi olarak, şarap içmenin ortaya çıkardığı dinî ve içtimaî kötülükleri zikretmiştir. İşte bu kötülükler, -usulenlerin nasslarda kendileriyle ta'lilin vâki olmadığını iddia ettekleri- hikmetler nevindendir."Zeyd o kadından ilişiğini kesince, biz onu sana nikahladık ki, (bundan böyle) evlâtlıkları, kanlarıyla ilişkilerini kestiklerinde (o kadınlarla evlenmek isterlerse) müzminlere bir güçlük oİmasin[34]âyetiyle Peygamberine, eskiden kendisinin evlâtlığı olan Zeyd b. Hârise'nin boşadığı karısı Zeyneb ile evlenmesini emretmiş ve bu hükmün gerekçesinin eski âdetlere göre evlâtlığın da hukuken öz evlât gibi kabul edilmesinden ötürü mü'mİnlerin maruz kaldıkları sıkıntı ve çaresizliğin giderilmesi olduğu belirtilmiştir.

- Hz. Peygamber, bir kadının aynı evlilik içinde halası veya teyzesi ile birarada bulundurulmasını yasaklarken: "Zira bunu yaparsanız aile bağlarınızı koparmış olursunuz[35]buyurmuştur. Bizzat Rasûlûllah hükmü, sozkonusu fiilin ortaya çıkaracağı kötü sonuçla yani hikmetle ta'Iil etmiştir.

- Hz. Peygamber, bir kadınla evlenmek istediğini söyleyen Muğîre b. Şu'be'ye şöyle demiştir: "Ona bak. Çünkü, aranızda sevgi bağının meydana gelmesi için en uygunu budur. [36]Rasûlûllah, erkeğin nişanlısına bakmasına müsaade edilmesi hükmünü, bakmanın meydana getireceği fayda (olumlu sonuç) ile yani eşler arasında sevginin doğması, uyuşup-anlaşmanm devamlılığı ile açıklamıştır. Maslahat (fayda) ise, usulcülerin İslâmî nasslarda vaki olmadığını iddia ettikleri hikmetin bir çeşididir.Aynı şekilde Sahabeden nakledilen fetva ve hükümleri incelediğimizde, onların da birçok hükmü hikmetle ta'Iil ettiklerini görüyoruz.- Meselâ, onlar, Hz. Peygamberin, "Savaş sırasına el kesilmez (hırsızlık suçunun cezası uygulanmaz)[37] şeklinde belirttiği yasağı, cezanın uygulanmasının o esnada ortaya çıkaracağı zarar ile yani suçlunun düşmana sığınması tehlikesiyle açıklamışlardır. Sonra bu hükmü elkesme dışındaki -zina cezası, şarap içme cezası gibi şer'ân tayin edilmiş- diğer cezalar hakkında da uygulamışlar ve bu ta'lile bağladıkları sonucu şöyle kurallaştırmalardır: "Düşman ülkesinde iken haddier (şer'ân tayin edilmiş cezalar) uygulanmaz.Görüldüğü gibi bu, hikmet esasına göre ta'lilin ta kendisidir ve bu esasa binaen hakkında nass bulunan olayın hükmünün nasslarda hükmü bulunmayan olaylara uygulanmasıdır. Bu tutum, hikmetle ta'lili kabul etmeyen usulcülerle, hikmetle ta'Iil yapılabileceğini kabul etmekle birlikte nasslarda vâki olmadığını iddia eden usulcülere karşı bir cevap teşkil eder.Meşhur fıkıh mezheplerinin kurucusu olan imamlardan nakledilen hükümleri ve onların bu hükümleri nasıl ta'Iil ettiklerini dikkatle incelediğimizde de, bu tutumun birçok Örneklerini tesbit edebiliriz. Söz gelimi:- Ebu Hanife şöyle demiştir: "Kadın olsun erkek olsun, düşman ülkesinden çıkarılmış ve müslümanlann eline geçmiş esirlerin, müslümanların düşmanı olan ülkeye satılmasını tasvip etmem. Çünkü bu, düşmanların güçlenmesine yardımcı olur." O, esirlerin düşmanlara satılmasını tasvip etmeyişini, bu satışın ortaya çıkaracağı kötü sonuçla, yani düşmanların güçlenip müslümanlara zarar vermeleri ihtimali ile izah etmektedir.

- Ebu Yusuf der ki: "Savaşa yaya katılana ganimetten bir pay, at için ise iki pay vermek gerekir". Bu hükmü Ebu Yusuf, maslahat ile yani meydana getireceğijolumlu sonuçla ta'Iil etmektedir. Zira bu hüküm, müslümaniarı düşmana karşı daha güçlü olmayı sağlayacak hazırlığa, at yetiştirmeye teşvik edecektir.

- Muhammed b. Haseh eş-Şeybânî bir yemin meselesinde şöyle hükmetmiştir: "Birinden yüz dirhem alacağı olan kimse, bir dirhem bile eksik olursa alacağını kabul etmeyeceğine yeminietse; borçlu da önce bir elli dirhem tartıp verse sonra bir elli dirhem daha tartıp verse, alacaklıya -istihsânen- yemin keffareti gerekmez." O, bu hükmü şöyle açıklamıştır: Olur ki, borçlu bir defa tartarak verme imkânını bulamaz. Borcun ödenme şeklindeki bu küçük detay da dikkate alınacak olursa, yemin etmiş olan alacaklı sıkıntıya düşmüş olur. Görüldüğü gibi, bu bir hikmetle ta'Iil uygulamasıdır,

- Mâlik b. Enes, sanatkârların kendileri nezdinde müşterilerce bırakılmış malların zayi olması halinde bunu tazminle mükellef tutulmalarına hükmetmiştir. O bu hükmü şöyle açıklamıştır: İnsanların maslahatına olan hüküm budur. Zira insanların sanatkârlara işlerinin düşmesi kaçınılmaz bir şeydir.

- Yine İmam Mâlik, zâlim yöneticilere karşı savaşılmasına cevaz vermiş ve şöyle demiştir: Bu durum kendi haline bırakılsa, müslümanlar zarar görürler. Görüldüğü üzere, bu da hikmete göre ta'lildir.

Değişik fıkıh kitaplarını incelediğimizde de, buralardaki birçok hükmün "maslahat", ihtiyaç", ''güçlük", "sıkıntı" ve ''meşakkat'' bulunduğu şeklindeki gerekçelerle açıklandığını görebilmekteyiz. Bu gerekçelerin hepsi, -usulcülerin İslâm hukukunda kendisiyle ta'lilin vaki olmadığını iddia ettikleri- "hikmet" çerçevesine dahildir. Meselâ:- Sonraki Hanefî bilginler, Kur'ân öğretilmesi, imamlık, müezzinlik ve diğer dinî hizmetler karşılığında ücret alınabileceğine hükmetmişlerdir. Oniar bu hükmü zamanın değişmesiyle ortaya çıkan maslahat ve ihtiyaç gerekçesiyle ta'Iil etmişlerdir. Şöyle ki: Önceki devirlerde Kur'ân öğreticileri için beytülmalden tahsisat ayrılıyordu. Daha sonra bu tahsisat kesildi. Kur'ân öğretmenleri kendilerini Kur'ân öğretimine verseler aç kalacaklar, bu işi bırakıp geçimlerini sağlamak üzere iş tutsalar Kur'ân öğretilemez olacaktı. Bu yüzden Kur'ân öğretimi ve -aynı gerekçe ile- diğer dinî hizmetler karşılığında ücret alınması caiz görüldü.

- Hanefî bilginler, Hz. Peygamberin Hıbbân b. Munkız'e söylemiş olduğu "Bir alış-veriş yaptığında (karşı tarafa) de ki: Aldatmaca yok! Ve benim üç gün muhayyerlik hakkım olacak"[38] sözüne dayanak "şart muhayyerliği"ni caiz görmüşlerdir. Onlar, bu hükmü, tarafların düşünüp taşınmaya ve danışmaya ihtiyaç duyabilecekleri gerekçesi ile ta'lil etmişlerdir. Sonra bu hükmü "nakit muhayyerliği "ne de uygulamışlardır. Nakit muhayyerliği, satıcının alıcıya karşı, paranın belirli bir sürede Ödenmemesi halinde aralarında alım-satım akdi yapılmamış gibi kabul edileceği şartını ileri sürmesi demektir. "Şart muhayyerliği "ne ihtiyaç duyulabileceği gibi "nakit muhayyerliği "ne de ihtiyaç duyulabileceğinden kıyas yoluyla buna cevaz vermişlerdir.

- Hanefller ve Mâİikîler, Hâşimoğullanna (Hz. Peygamber'in sülâlisenden gelenlere) zekât verilebileceğine hükmetmişlerdir. Bu hükmü, bu kimselerin mağduriyetlerini gidermek; onları fakru zarurete düşmekten korumak, düşüncesi ile ta'lil etmişlerdir,

- Şafiî fakihler, "ağaç sahibinin, elde edilecek mahsulün belirli bir oranı karşılığında ağaçların bakım ve yetiştirilmesini üstlenen bir kimse ile anlaşması" demek olan "müsâ-kâh" akdini caiz görmüşlerdir. Bazen ağaç sahibinin bunun bakımını gerektiği gibi yapamayacak durumda olabileceğini, buna karşılık bu işi iyi yapacak fakat ağacı olmayan kişilerin bulunabileceğini, bu cevaz hükmünün gerekçesi olarak göstermişlerdir. Sonra, "müsâkâh"a kıyasla "kırâd" [39] akdini de tecviz etmişlerdir. Çünkü ikisinde de aynı gerekçe, yani ihtiyaç sözkonusudur.

- Yine Şâfİîler, ağacındaki taze hurmanın -tahminî ölçüyle- kuru hurma karşılığında satılabileceği hükmünü ihtiyaç gerekçesi ile ta'lil edip, asmasındaki taze üzümün de -tahminî ölçüyle- kuru üzüm karşılığında satılabileceğine kıyasen hükmetmişlerdir. Zira ikinci olayda da ihtiyaç mevcuttur.Değişik fıkıh kitaplarındaki meseleleri inceleyen kişi, bunlar gibi daha nicelerini tesbit edebilir. Herhalde bizim zikrettiklerimiz, ta'lilin yalnız zahir vasıflara göre yapılabileceğini ve İslâm hukukunda hikmete göre ta'lilin vaki olmadığını iddia eden usulcülere cevap teşkiKetmeye yeterlidir.Zihinlere şöyle bir soru takılabilir: Hikmete göre ta'lil, Kitab ve Sünnette, Sahabenin fetvalarında vuku bulduğu gibi, mezhep imamlarından nakledilen meselelerde de görüldüğüne göre, acaba usulcüler niçin ta'lilin hikmetlere göre yapılamayıp sadece zahir vasıflara göre yapılabileceği görüşüne sahip olmuşlardır, ki bu usulcüler, usul kurallarını, -daha önce geçtiği üzere- mezhep imamlarından nakledilen fer'î hükümlerden çıkarıp almışlardır.Bu soruyu şöyle cevaplandırabiliriz: Usulcüler bu metodu, şu iki maksatla uygulamışlardır:

1- Mezhep imamlarından nakledilmiş bulunan fer'î hükümleri, genel ve kapsamlı kıyaslarla, açık ve değişkenlik göstermeyen illetlerle kurallaştırmak ve bu sayede mevcut fı khî hükümler kolleksiyonu içinden yeni meselelere uygun hükümleri çıkarabilmek ("tahrîc)

2- Mezhebin bütünlüğünü ve mezhep imamlarından nakledilen fer'î hükümleri koruyabilmek; herhangi bir fer'i hükümde farklılık iddiası ile mezhebin kendi içindeki tutarlılığına itiraz edilmesini önlemek.

İbn Hümam'ın "Fethu'l-Kadir" isimli eserinde, riba ile ilgili hadiste geçen altı maddeye ait riba hükmünün illeti konusunu işlerken söyledikleri, yukarıdaki cevabımızı doğrulamaktadır. Önce hadisi hatırlatalım, sonra Ibn Hümam'ın ifadesine yer verelim.Hadiste şöyle buyurulmaktadır: "Altını altınla, gümüşü gümüşle, buğdayı buğdayla, hurmayı hurmayla, arpayı arpayla ve tuzu tuzla aynı miktarlarda ve peşin olarak (değişin). Fazlalık ribâdır. Bunlardan farklı sınıflar arasında olursa, peşin olmak kaydıyla istediğiniz miktarlarda satabilirsiniz.' [40]Hadisteki aynı cinsten maddelerin eşit olmayan miktarda mübadele yasağında illet nedir? Hanefîlere göre "keyl" (ölçüiür) ve "vezn" (tartılır) cinsten olmalarıdır. Şâfiîlere göre, yenen maddelerde | (yiyecek teşkil etmesi) diğerlerinde (para olması) dır. Mâlikîlere göre ise (gıda maddesi teşkil etmesi ve sdklanılabilir olması)dır. Şimdi İbn Hümam'ın sözlerine -biraz kısaltarak- yer verelim: "Hanefîlere göre, rİbanın haram kılınmasındaki esas maksat, insanların mallarının korunması ve zarara uğramalarının önlenmesidir. Fakat hüküm "koruma" gerekçesi ile ta'lil edilirse, bir kölenin iki köleye karşılık, bir devenin iki deveye karşılık satılmasının da caiz olmaması gerekir. Halbuki peşin olduğu takdirde bunun caiz olduğu ittifakla kabul edilmiştir. Şayet: "Malların korunması hikmettir, bunu gösteren bir alâmete bağlanması gerekir, o da keyl ve vezn Özellikleridir" denirse, deriz ki: Bu, sadece, hikmetin gizli ve gayr-ı munzabıt olması halinde gereklidir. Malın korunması ise açık ve munzabıt bir husustur. Zira denkliğin bulunup bulunmadığı objektif olarak tesbit edilebilir, böylece korumanın (haksız fazlalığı önlemenin) gerçekleşip gerçekleşmediği anlaşılır. Ne var ki, bir köleyi iki köle ile, bir Herat elbisesini iki Herat elbisesi ile değişmenin caiz oluşu hükmü ile çelişkiye düşmekten kurtulmak için, mezhep bu hikmeti keyl ve vezn ölelliklerine bağlamıştır. [41]Bu söz incelendiğinde, bizim söylediğimizin yerinde olduğu kolayca anlaşılır. Zira Ibn Hümam burada açıkça ifade etmektedir ki, Hanefîlerin altı maddede ribanın haramlığı hükmünü ta'lil ettikleri "keyl veya vezn birliği" illeti açık ve hükmün hikmetini ölçüye bağlayan bir vasıftır. Yine İbnJHümamhn ifadesine göre, hükmün hikmeti insanların mallarını (haksız mübadeleden) korumaktır. Ve bu hikmet, gerçekte illetin ta kendisidir. Çünkü o da açık ve munzabıt bir husustur, onunla ta'lil yapılabilir, ayrıca onu ölçüye bağlayan bir vasfa gerek yoktur. Sonra müellif, bu meselede Hanefîlerin hikmetle ta'lili bırakıp açık bir vasıfla ta'lile yönelmelerindeki sebebi açıklamaktadır: Bunun sebebi, hikmetle ta'lil etmeleri halinde mezhebe yöneltilmesi muhtemel itirazdan kaçıştır. Çünkü belirtilen hikmetle ta'lil halinde, bir kölenin İki köle ile, bir elbisenin iki elbise ile değişilimesinin caiz olmaması gerekir; oysa bunun caiz görülmemesi mezhepteki yerleşik hükme aykırı düşer. Görüldüğü gibi İbn Hümam, bize, Hanefîlerin, imamlarından nakledilen fer'î hükümlerden biri ile kendilerine itiraz edilmemesi (bir çelişki iddiasında bulunulmaması) için, illetleri mezhepte mevcut fer'î hükümlerle uyuşacak zahir vasıflarla sınırlamaya ne kadar gayret ettiklerini çok açık bir şekilde tasvir etmiş olmaktadır.

§: 93- Kıyasın İlleti Konusundaki Görüşümüz:

Hikmete göre ta'lil, Kitab'ta, Sünnet'te, Sahabe fetvalarında ve tanınmış müetehid imamların fıkıh doktrinlerinde mevcut olduğu halde, usul bilginlerinin, ta'lilin hikmetlere göre değil sadece açık vasıflara göre yapılabileceğini söylemelerindeki sebebi yukarıda açıkladık. Şu halde, kıyasta "illef'in şu anlamda kabul edilmesi gerektiğini -gönül huzuru içinde- ifade edebiliriz: "İnsanlar için bir maslahatı gerçekleştirmek veya onlardan bir mefsedeti savmak üzere hükmün konmasına sebep olan vasıf."Bu vasıf, açık ve munzabıt (kendi içinde istikrarlı) bir halde bulunduğu takdirde, hüküm buna göre ta'lil edilir, hükmün varlığı ve yokluğu doğrudan bu vasıfa göre belirlenir. Ayrıca o vasfı ihtiva ettiğine kuvvetle muhtemel nazarıyla bakılacak başka bir hususu araya katmaya gerek yoktur.

§: 94- İllet İle İlgili Şartlar:

Usülcüler illet ile ilgili olarak pek çok şart ileri sürmüşlerdir. Şevkâni "İrşâdü'l-Fuhûl" isimli eserinde bu şartların sayısını yirmidörde çıkarır. Usulcüler, bu şartların bazılarında ittifak, bazılarında ise ihtilâf etmişlerdir. Biz burada, bunların en önemlileri sayılan dört şarta yer vermekle yetineceğiz:

Birinci şart: İllet, varlığına ve yokluğuna kesin olarak hükmedilebilecek şekilde "zahir' ( = açık) olmalıdır. Çünkü illet hükmün alâmetidir; hükmün bilinmesini illet sağlar. Açık olmadığı takdirde ise bu mümkün olmaz.

Meselâ, "sarhoş edicilik" vasfı şarabın haram kılınması ve aykırı davranana ceza verilmesi hükmünün illeti olmaya elverişlidir. Zira bu, varlığına ve yokluğuna kolayca hükmedilebilecek açık bir durumdur. Buna karşılık, alım-satım yoluyla edimlerden herbirinin mülkiyetinin karşı tarafa geçmesinde, alıcı ve satıcının "karşılıklı rızaları" illet olamaz. Çünkü rıza sübjektif bir durumdur, diğer insanların bu sözleşmeyi yapan tarafların gönlünden geçeni bilmeleri mümkün değildir. Şu halde bu olayda illet olmaya elverişli olan şey icap ve kabuldür. İcap ve kabul genellikle karşılıklı rızanın bulunduğunu gösterir.

İkinci şart: illet "munzabıt" ( = istikrarlı) olmalıdır. Yani kişiden kişiye, durumdan duruma açık farklılıklar göstermeyen belirli, istikrarlı bir vasıf olmalıdır. Çünkü kıyasın temelini, asıl ile fer' arasında hükmün illeti açısından eşitlik teşkil eder. İllet İnsandan insana, halden hale değişiklikler gösterirse, kıyasın esasını oluşturan bu eşitlik gerçekleşmemiş olur.Buna göre, yolcunun namazı kasretebilmesi hükmünün illeti "meşakkat" olamaz. Çünkü meşakkat, kişilerin, hal ve şeraitin farklılığına göre farklılıklar gösteren belirsiz .ve elâstikî bir durumdur. Ancak, meşakkati ihtiva etmesi de kuvvetle muhtemel olan fakat zahir ve munzabıt bir vasıf illet olabilir, ki bu da "yolculuk" halidir.

Üçüncü şart: İllet hüküm için "münasib" bir vasıf olmalıdır. "Münasip olmak"-tan maksat, kendisine binaen hükmün konması ile insanlar için bir menfaat sağlanmış veya onlardan bir mefsedet giderilmiş olmalıdır. Meselâ, şarabın haram kılınması hükmü için "sarhoş edicilik" vasfı uygun bir vasıftır. Çünkü bu vasfa binaen haramhk hükmünün konması ile insanlara bir fayda sağlanmaktadır, akılları korunmuş olmaktadır. Diğer yönden bakılarak, bu hükmün konması ile onların kötü bir sonuçtan kurtarılmış olduklarıda söylenebilir.Yine, "kasden adam öldürme", bununla ilgili yasak hükmüne ve yasağı çiğneyene kısas uygulanması hükmüne uygun bir durumdur. Çünkü bu duruma binaen konan hüküm kulların faydasını temin etmektedir, can güvenliği ve huzurlu bir dünya sağlamaktadır. Aynı hükme diğer yönüyle bakılırsa, bunun kötülüğü giderdiği, boş yere kan dökülmesini ve insanlar arasında kin ve düşmanlığın yayılmasını önlediği söylenebilir.Bu şartın gereği olarak, hüküm ile aralarında "münâsebet" bulunmayan vasıflara göre ta'lil yapılamaz. Meselâ, şaraptaki haramhk hükmü, şarabın kırmızı ve akıcı bir madde oluşu gibi Özelliklerle ta'lil edilemez. Yine, hırsızlık suçunun cezalandırılması hükmü, hırsızın zengin ve mağdurun fakir olması özelliğine göre ta'lil edilemez. Aynı şekilde, kasten adam öldürme suçuna uygulanan kısas cezası, katilin erkek veya kadın oluşu yahut siyah veya beyaz oluşu gibi vasıflarla ta'lil edilemez.

Dördüncü şart: İllet "kasır" yani asla mahsus bir vasıf olmamalıdır. Bunun anlamı şudur: Aslın hükmü ta'lil edildiğinde tesbit olunan vasfın başka olaylarda da bulunabilmesi gerekir. Bu vasıf sadece asılda bulunan ve başka olaylarda görülemeyen bir vasıf ise, , kıyas mümkün değildir.Meselâ, yolcu için dört rekâtlı namazları kasredebilme hükmünün hikmeti, kullardan meşakkat ve sıkıntıyı gidermektedir: Fakat Sâri bu hükmü "yolculuk" haline bağlamıştır. Âyette şöyle buyurulmaktadır: "Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur. "[42]|Bu gösteriyor ki, namazı kasredebilme hükmünün illeti "yolculuk" halidir.Yolculuk ise, sırf yolcuya mahsus bir durumdur, başkasında tasavvuru mümkün değildir. Şu halde, çok ağır işlerde çalışan kimse gibi, yolcu olmayan kişilerin yolcuya kıyas edilip aynı hükmün uygulanması mümkün değildir.Aynı şekilde, mest üzerine mesh verilebilmesi hükmünün illeti, mükelleflerin mest giyme ihtiyacında olmaları ve abdest esnasında bu mestleri çıkarmadaki güçlükten ötürü onlardan sıkıntının giderilmesi ve kolaylık sağlanmasıdır. Bu illet, -belirtildiği üzere- mest ile sınırlı olduğundan, sarık ve eldiven gibi şeyler üzerine meste kıyasla mesh verilemez.

§: 95- İlleti Belirleme Metodları:

İlleti belirleme metodları, hükmün hangi illete binaen konduğunun bilinmesini sağlayan yollar ve deliller demektir. İlleti belirleme metodları çoktur. Bunların en önemlileri şu üç metoddur:

§: 96- Birinci met od: İlleti Kitab ve Sünnet Nasslarından Araştırmak

Şayet Kitab veya Sünnetteki bir nass herhangi bir vasfın bir hükmün illeti olduğunu gösteriyorsa, biliriz ki o hükmün illeti bu vasıftır. Bu yolla sabit olan illete "nassla bildirilmiş illet" denirNassm bir vasfı illet olarak göstermesi, bazen sarih bazen imâ yoluyla olur.* Sarih delâlet, nassm, illeti, bu anlamda konmuş lâfızla göstermesidir. Arap dilinde bir £eyin illetini (gerekçesini) belirtmek üzere konmuş başlıca lâfızlar şunlardır: ve ta'lil anlamını taşıyan (yani harfi). Bu nevi delâlete bazı Örnekler verelim:- Kur'ân-ı Kerîm'de Hz. Adem'in iki oğlu ile ilgili olay anlatıldıktan sonra, şöyle buyurulmuştur:' 'Bundan dolayıdır ki İsrailoğullarına şöyle yazmıştık: Kim, bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın (haksız yere) bir cana kıyarsa, bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de, bir cam kurtarırsa bütün insanları kurtarmış gibi olur.[43]Bu âyette geçen kelimesi, kasden adam öldürmenin çok ağır bir suç kabul edi-lişindeki illetin, Hz, Adem'in çocuklarından birinin işlediği o büyük cürüm olduğunu göstermektedir. Âyet şunu ifade etmiş oluyor: Bu şenî cürüm ve onun ortaya çıkardığı kötü durumdan ötürü, Tevrat'ta, kasden adam öldürmenin pek büyük bir suç olduğuna hükmettik ve bu hususta îsrailoğullanna çok sıkı tenbihte bulunduk. Bu hususta İsraiİoğuIlarmm Özellikle zikredilmesinin sebebi, onların taşkınlıkta ileri gitmeleri ve aralarında öldürme olaylarının Peygamberleri dahi öldürecek kadar yaygın hale gelmesidir.

-Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Kurban etlerini saklamanızı sırf o sırada (Medine'ye) gelen muhtaç kafiledentötürü yasaklamıştım. Artık dilerseniz yiyin, dilerseniz saklayın."[44] Hadiste geçen J*-*îI kelimesi, arapçada illet bildirir. Bundan, kurban etlerini saklamanın yasaklanmasındaki illetin, o sırada Medine'ye ihtiyaç içinde bir kafilenin gelmesi olduğu açıkça anlaşılmaktadır.

- Yine Hz. Peygamber'in şöyle bir hadisi vardır:(Yabancı bir eve girecek kişinin) izin istemesi (mahremleri) görme (ihtimalin)den ötürü gerekli kılınmıştır.' [45]Bu hadisteki J*- kelimesi açıkça göstermektedir ki, "Ey iman edenler! Kendi evlerinizden başka evlere, izin alıp ev sakinlerine selâm vermeden girmeyin. [46]âyetinde yer alan girmeden önce izin isteme hükmünün illeti, izinsiz girmenin, bakılması haram olanları görmeye yol açma endişesidir. Bu sakıncanın giderilmesi için Allah Teâlâ girmeden Önce izin isteme hükmünü koymuştur- "Fey"İn taksimi konusundaki âyette Cenâb-ı Hakk şöyle buyurmuştur:"Allah'ın (fethedilen) ülkeler halkından Rasûîüne verdiği ganimetler, Allah'a, Peygamber'e, yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve (yolda kalmış) yolculara aittir. Tâ ki (o mallar) içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet olmasın. [47]Bu nassda geçen kelimesi göstermektedir ki, fey'in âyette belirtildiği şekilde taksi-mindeki illet, bu malların sadece zenginler ve güçlüler elinde dolaşan bir servet olmaması, fakirlerin ve güçsüzlerin bundan mahrum kalmamasıdır.Ayetin anlamı şu oluyor: Fey' hakkında bu hükmü koyduk ki, onu, Cahilİye döneminde yapıldığı -fakirlere ve güçsüzlere bir şey verilmeksizin- idareciler, zenginler ve güçlüler kendi aralarında pay etmesinler, böylece servet belirli kesimlerin elinde toplanıp, diğer insanlar ondan mahrum bırıkilmasm.- Hz. Peygamber kedinin artığı olan suyun şer'an temiz sayıldığını ifade ettiği hadisinde "Çünkü onlar sizin etrafınızda gezinip dolaşan hayvanlardır, [48]buyurmuştur. Hadisteki lâfzı, kedinin insanlarla birarada bulunuşu ve bunun kaçınılması zor bir durunı oluşu, onun artığının temiz sayılmasının illeti olduğunu göstermektedir.

* İmâ yoluyla delâlet ise, herhangi bir karine yardımı ile, nasstaki lâfzın gösterdiği vasfın illet olduğunun anlaşılmasıdır. Bir vasfın o hükmün illeti olduğunu hatıra getirecek şekilde, hükmün hemen bu vasfın peşi sıra zikredilmiş olması gibi. Meselâ: Kur'ân'daki "Hırsızlık yapan erkek ve hırsızlık yapan kadının ellerini kesin. [49] âyetinde ceza hükmünün (lâ) harfi ile hemen "hırsızlık" fiilinin peşisira zikredilip hükmün "hırsizlık"a bağlanmış olması, "hırsızlıksın belirtilen cezanın illeti olduğunu imâ etmektedir.

- Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Hâkim, kızgın olduğu halde hüküm veremez. [50]Kızgınlıkla hüküm vermekden yasaklama hükmünün "kızgınlık" hali ile yan yana zikredilmiş olması, bu yasaktaki illetin, genellikle zihnin dağılmasına yol açan "kızgınlık" hali olduğuna işarettir. "Zihin karışması" durumu ile bu hüküm arasında * "münâsebet" (uygunluk) vardır, çünkü zihni karışan kişi doğru muhakeme yapamaz ve gerçeği kavrayamaz. Bu vasıf aynı zamanda "munzabıt"tır. O yüzden, bu vasfın illet olduğunda icmâ edilmiştir. Buna göre, bilginler, nassda zikredilen "kızgınlık" haline kıyasla, sebebi ne olursa olsun zihin dağılması halinin gerçekleştiği her durumda kazâî hüküm vermeyi yasaklamışlardır.

- Hz. Peygamber'in: "Katil mirasçı olamaz"[51]hadisinde, "öldürme"nin mahrumiyet hükmü ile yanyana zikredilmesi "öldürme"nin mirastan mahrumiyet hükmünün illeti olduğunu düşündürmektedir. Bu durumda öldürme fiili genellikle, vakti gelmeden Önce -ve haram bir yolla- bir hakkı çarçabuk elde etme kasdını ihtiva ettiğinden, bazı bilginler mahrumiyet hükmünün illetini yani "bir hakkı vakti gelmeden önce haram bir fiil vasıtasıyla çarçabuk elde ermeye çalışmak" şeklinde belirlemişlerdir. Bazı bilginlere göre ise, illet "öldürme" fiilidir. Bu görüşe göre, öldürmenin nevTi ne olursa olsun (ister kasten, ister hata ile olsun), öldüreni mirastan mahrum kılar.

§: 97- İkinci Metod: İlleti İcmâda Araştırmak:

Müctehidler herhangi bir devirde, bir vasfın bir şer'i hükmün illeti olduğu hususunda fikir birliği ederlerse, bu vasıf -icmâ ile- o hükmün illeti kabul edilir. Meselâ:- Küçüğün üzerindeki mal ile ilgili velayet hükmünün illeti, müctehidlerin ittifakıyla, "küçüklü vasfıdır. Evlendirmedeki velayet de, mal ile ilgili velayet üzerine kıyas edilir: Küçük üzerinde evlendirme velayeti sabit olur.

- Müetehidlerin ittifakıyla, mirasta ana-baba bir kardeşin baba-bir kardeşe takdim . edilmesi hükmünün illeti, mirasçı ile muris arasında iki nesebin birleşmesidir. Yani ana-baba bir kardeş, hem anne hem baba yoluyla murise bağlıdır. Şu halde kıyas yoluyla, ana-baba bir kardeş "evlenme velayeti" hususunda da baba bir kardeşe takdim edilir.

- Kızgın iken hüküm vermenin haram oluşu hükmünün illetinin, -genelde hakikatten sapmaya yol açıcı bir durum olan "zihnin karışması" olduğu hususunda icmâ etmişlerdir. Sonra buna kıyasla, korku, üzüntü vb. sebeplerin yol açtığı zihnî karışıklık hallerinde de kazâî hüküm verilemeyeceği sonucuna varmışlardır.[52]

"Uygunluk" şu demektir: İllet olarak kabul edilen vasıf ile hüküm arasında öyle bir uyum olmalıdır ki, hükmün bu vasıf üzerine bina edilmesi ile, Şârî'in bu hükmü koyarken kasdettiği maslahatın gerçekleşmiş olduğu kanaatine varılmalıdır. Bu maslahat ya kulları için bir faydanın sağlanması veya onlardan bir zarahn giderilmesidir.Bu metoda, ancak, hükmün illetini gösteren bir nass veya icmâ bulunmaması halinde başvurulabilir. Böyle bir durumda müetehid. asıl üzerinde inceleme yapar. Asılda hükme "uygun" bir vasıf bulunup bulunmadığını araştırır, şayet hem "münasib", hem de zahir ve munzabıt bir vasıf bulursa, bu vasfı illet olarak kabul eder. İşte böyle bir illet tesbitinde müetehidin dayanağı, hüküm ile vasıf arasındaki "uygunluk"tur.

Meselâ, babanın bakire olan küçük kızını evlendirme hususundaki velayet yetkisi, İcmâ ile sabit bir hükümdür. Bu hükmün illeti ne nasslar ne de icmâ tarafından gösterilmiştir. Bu durumda hükmün kendisine bağlandığı olay fasıl) incelenir. Ve görülür ki. bu olayda belirtilen hükme uygun düşen, zahir ve munzabıt bir vasıf bulunmaktadır, o da "küçüklük"dür. Zira küçüklük, genelde, neyin lehte neyin aleyhte olduğunu kavramaktan aciz olunan bir durumdur. Bu durumda velayet yetkisi hükmünün konması ile, küçüğün uğraması kuvvetle muhtemel zarar giderilmiş olmaktadır. Zararın giderilmesi Şâri'in gayelerindendir. Madem .ki, hüküm ile uygunluğu tesbit edilmiştir, o halde, küçük bakire kız üzerinde velayet yetkisinin sabit olmasındaki illetin "küçüklük" vasfı olduğu kabul edilir.

S: 99- "Münasib" (Uygun) Vasfın Kısımları:

"Münasib vasıf", Sâri' tarafından muteber görülüp görülmeyişi açısından üç kısma ayrılır:

1- Sari' tarafından muteber sayılan münasib vasıf: Bu, muteberlıği hakkında şer'î bir delil bulunan vasıftır. Eğer Şârî' bu vasfa uygun olarak bir hüküm koymuş ise, bu vasıfla ta'lîl yapılabileceğinde bilginler ittifak etmişlerdir. Bazı bilginler buna "hükmün konmasını gerektiren uygun vasıf anlamına gelmek üzere "münâsib-i müessir" jU adını verirler. Meselâ: Küçük kızın evlendirilmesi hususunda velayet hükmü için, "küçüklük", münasib bir vasıftır ve bu vasfın hükmün illeti olduğu nassîarda veya icmâda belirtilmemiştir. Fakat aynı vasfı, Şârî'in başka bir olayla dikkate aldığı ve ona hüküm bağladığı görülmektedir. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de: "Evlilik çağma varıncaya kadar yetimleri deneyin. Eğer onların rüşde (malî tasarruflar için gerekli fikrî olgunluğa) eriştiklerini tesbit ederseniz, hemen mallarım kendilerine verin'[53]buyurularak küçüğün mallan konusunda velayet hükmü kabul edilmiştir. Bu, Şâri'in küçüklük vasfını dikkate alıp bunu hükme bağladığını göstermektedir, Hernekadar mal hususundaki velayet ile evlendirme velayeti birbirinden farklı birer veiâyet ise de, ikisi de "velayet" olma noktasında birleşmektedirler.

2- Sâri' tarafından geçersiz sayılan münasib vasıf: Bu, muteber sayılamayacağı hakkında seri bir delil bulunan vasıftır. Şayet Sâri', bu vasfın gerektirdiğinin aksine bir hüküm koymuşsa -bilginlerin ittifak ile- bu vasfa göre ta'Hl yayılamaz. Buna "geçersiz sayılan münasib" anlamına gelmek üzere "münâsib-i mülga" denir. Bu durum İçin şöyle bir örnek verilir: Endülüs hükümdarlarından biri, ramazan ayında özürsüz olarak orucunu bozmuş, İmam Mâlik'in talebesi ve daha sonra Endülüs fakihi olan Yahya b. Yahya el-Leysî, onun bu davranışının keffaretini sadece iki ay peşpeşe oruç tutmak suretiyle yerine getirebileceği yönünde fetva vermiş, hocası İmam Mâlik'in mezhebinde tanınan a) oruç, b) köle azadı, c) fakirleri doyurma şıklarından birini seçme imkânını tanımamıştır. el-Leysî'nin bu fetvadaki gerekçesi şudur: Hükümdara meşakkat verip onu böyle bir davranışı tekrar etmekten caydırıcı özelliğe sahip olan keffaret, oruç tutmaktır. Köle âzâdı ise onun için çok kolaydır ve ona dokunan bir cezai yönü yoktur. Bu, onu ramazan orucuna karşı saygısızlık etmekten alıkoyucu, caydırıcı bir özelliğe sahip değildir. Bu değerli bilgin, hükümdar için köle azadının kolay oluşunu ve cezai yön taşımamasını, köle azadının kendisi için yeterli olmayacağı hükmünün illeti olarak kabul etmekte, onu doğrudan doğruya oruçla mükellef tutmaktadır. Şüphesiz bu, hükümden beklenen maslahatı -yani günah işlemekten alıkoyma ve Allah'ın koyduğu sınırlara ve vecibelere riayeti sağlama amacını- gerçekleştiren ve hükme "uygun" düşen bir mülâhazadır. Fakat hikmet sahibi olan Şârî' Teâlâ, keffaret konusunda bu mülâhazanın dikkate alınmasını kabul etmemiştir. Nitekim, Hz. Peygamber, ramazanda bile bile orucunu bozan bedeviden ilk önce köle azad etmesini istemiş, köle azadının onun için kolay veya zor oluşuna yahut ona zarar verip vermeyişine bakmamıştır. Bir başka deyişle, adetâ Sâri' bu hükümde köle azadının kolaylık ve zorluk yahut zarar verip vermeme yönünün dikkate alınmasını İlga etmiştir (geçersiz saymıştır). "Münasib-i mülğa"yı anlatmak üzere şöyle bir örnek de verilebilir: "Mirasta kız erkeğe eşit olmalıdır, çünkü yakınlık bakımından ikisi de eşittir" diye düşünülebilir. Zira Şârî' tarafından ne muteber ne geçersiz sayılan münasib vasıf: Bu, gerek muteber sayıldığı gerekse geçersiz kılındığı hususunda delil bulunmayan vasıftır. Buna "(müctehidlerin takdirine) bırakılmış münasib" anlamına gelmek üzere "münâsib-i mürsel" veya maslahat-ı mürsele adı verilir. Bu vasfa göre ta'lil yapılması ve ona yakınlıktaki eşitlik vasfı, mirasta da eşitlik hükmüne uygun düşmektedir. Fakat Sâri', mirasta bu uygunluğa itibar edilmemesini istemiş, erkeğe mirasta iki kız payı verilmesi hükmünü koymuştur. Çünkü o, bu hükmü koyarken erkek ve kıza yüklediği malî yükümlülükleri dikkate almıştır. Ki bu açıdan kızın durumu erkeğin durumuna eşit değildir

3- hüküm bina edilmesi hususu İslâm hukukçuları arasında ihtilaflı bir konudur. Bu konu ile ilgili açıklamalara "Mesâlih-i Mürsele" başlığı altında yer verilecektir.

§: 100- "Uygunluğu Araştırma" Metodunun Önemi:

Hüküm ile illet olarak kabul edilecek vasıf arasındaki uygunluğu ("el-münâsebe") araştırma metodu, illeti belirleme metodlarmın en önemlisi sayılır. Kıyasların illetlerini tesbitin esasını bu metod teşkil eder. Gerçekten, fıkıh kitaplarında zikredilen kıyasları gözönüne alıp bunların illetlerini dikkatle inceleyen kimse, bu illetlerin çoğunun "münâsebe" metodu ile tesbit edildiğini görür. Bu kıyaslarda illetin nass veya icmâ yoluyla belirlenmiş olduğuna az raslanabilir.Yine, bu metod, kıyas yoluyla hüküm çıkarılması hususunda İslâm hukukçuları arasında meydana gelen ihtilâfların başlıca sebeplerinden biridir. Çoğu zaman hükümde ittifak ettikleri halde, hükme uygun düşen vasfın hangisi olduğu noktasında ayrı görüş belirtirler. Bazısı "münasip vasıf budur" derken, bazısı "münâsip vasıf şudur" der. Böylece hüküm çıkarmada aralarında ihtilâf doğar. Bunu açıklamak için iki örnek vereceğiz:

- Birinci örnek: Hanefîler ve Şafiî'ler, küçük bakire kızı evlendirme hususunda babanın velayet yetkisine sahip olduğunda müttefiktirler. Fakat bu hükme uygun düşen vasfı belirlemede ihtilâfa düşmüşlerdir. Hanefîler, uygun vasıf "küçüklük"tür derlerken, Şafiî'ler "bakire olmak"dır derler. Bu yüzden, evlendirme velayetinin kimler hakkında sabit olacağı hususunda farklı görüşlere sahip olmuşlardır. Hanefîlerin bu meseledeki görüşü şudur: Dul bile olsa küçük kız üzerinde velayet sabit olur, çünkü bakire küçük kız hakkında sabit olan velayet hükmünün illeti "küçüklük"tür. Binaenaleyh büyük (buluğ çağındaki) bakire kız hakkında bu velayet sabit olmaz, zira velayet hükmünün illeti olan "küçüklük" ortadan kalkmıştır.Şafiî'ler ise şu kanaattedir: Küçük bakire kız hakkında sabit olan hükmün illeti "bakire olmak"tır, şu halde büyük de olsa bakire hakkında velayet sabittir, çünkü "bekâret" vasfı mevcuttur. Buna karşılık, küçük de olsa dul hakkında velayet hükmü kalkar, çünkü hükmün illeti olan bekâret mevcut değildir.

- İkinci örnek: İslâm hukukçuları gayrı menkulde şuf a hakkının varlığı ve bu hükmün bir taabbüdi hüküm olmayıp, konmasını gerektiren münasib (aklen uygunluğu kavranabilen) bir sebebe binaen konduğu hususunda fıkirbirliği etmişlerdir. Fakat bu hükme uygun olan vasıfın ne olduğunda ihtilâfa düşmüşlerdir. Hanefî bilginlere ve onlarla aynı görüşte olanlara göre, münasib vasıf, yeni malikten -rahatsız edici davranış veya geçimsizlik, uyumsuzluk gibi yollarla- gelmesi muhtemel zarardır. İşte bu zararın giderilmesi için ilgililere şuf'a hakkı tanınmıştır. Şafiî'lere ve onların görüşünde olanlara göre ise, münasib vasıf, -paylaştırmanın masrafı gerektirmesi, sonra paylaştırma halinde evde sıkıntı meydana gelmesi gibi- gayrı menkulün eski ve yeni ortak arasında paylaşılmasından doğacak özel zarar durumudur. İşte şuf'a hakkı bu zararın giderilmesi için tanınmıştır.

Bu yönden, gerek Hanefîler gerekse Şâfiîler, taksimi kabil olan gayrı menkulde ve bu gayrı menkulde payı bulunan ortak lehine şuf'a hakkının sabit olacağı noktasında fıkirbiriiği etmişlerdir. Çünkü gerek Hanefîlerin kabul ettiği münasib vasıf, yani yeni ortaktan gelebilecek geçimsizliğe ilişkin zarar; gerekse Şâfiîlerin benimsediği münasip vasıf, yani taksimden doğabilecek zarar bu durumda sözkonusu olmaktadır. Ancak onlar iki hususta ihtilâfa düşmüşlerdir:

a) Hamam, kuyu, küçük ev gibi taksimi kabil olmayan gayrı menkulde şuf'a hakkının sabit olup olmayacağında. Hanefîler ve onların görüşünde olanlara göre, taksimi kabil olan gaynmenkulde olduğu gibi bunda da şuf'a hakkı caridir. Çünkü şuf'a hakkının konmasına sebep olan vasıf, yani yabancı bir alıcının ortak olması ile ortaya çıkabilecek zarar bu durumda da sözkonusudur. Şâfiîlere ve onların ^görüşünde olanlara göre ise, böyle bir gayrı menkulde şufa hakkı sabit olmaz. Zira gayrı menkul taksime elverişli değildir; şufa hakkının konmasına sebep olan vasıf, yani taksimden doğacak zarar ihtimali ortadan kalkmıştır.

b) Yol irtifakı, su irtifakı gibi aynî haklardan birinde ortağın şuf'a hakkına sahip olup olmayacağı ve bitişik komşu (câr-i mülâsik ') nun şuf'a hakkı bulunup bulunmadığı. Hanefîler ve aynı görüştekiler şöyle derler: Bunlardan her biri şuPa hakkına sahiptir. Çünkü şuf'a hakkının konmasına sebep olan vasıf bu olaylarda mevcuttur; yeni ortaktan veya komşudan zarar gelebilir. Şâfiîler ve aynı görüşte olanlara göre ise, gerek irtifak haklarındaki ortak gerekse câr-ı mülâsik şuf'a hakkından faydalanamaz. Zira bu durumlarda şufa hakkının konma gayesi (münasip vasıf) ortadan kalkmıştır. Bu hallerde taksime ihtiyaç gösteren bir ortaklık ve dolayısıyla taksimden doğacak bir zarar düşünülemez. Kıyas konusunu bitirmeden önce, illet ile ilgili bazı terimlere ve bunların muhtevasına işaret etmemiz gerekiyor. Bu terimler şunlardır: Tahricü'l-menât, tenkîhu'l-menât ve tahkî-ku'1-menât.

g: 101- Tahrîcü'l-Menât:

Bir usûl terimi olarak, "Tahrîcü'l-menât" nass veya icmâda yeralan bir hüküm için "münasib" olan vasfı ortaya çıkarmak üzere yapılan içtihada denir. Meselâ, Şârî', bir gayr-ı müslimİn karısı müslüman olduğunda, kendisi de İslâm'a girmeyi kabul etmezse, birbirlerinden ayrılmaları gerektiğini hükme bağlamıştır. Nass veya icmâ bu hükmün illetini göstermemiştir. Müctehid, bu hükmün illeti "kadının müslüman oiması"mıdır, yoksa erkeğin "İslâm"a girmeyi kabul etmemesi"midir diye hükme uygun düşen vasıf hakkında inceleme yapıp, sonunda bunlardan birisini illet olarak belirlerse, buna "tahrîcü'l-menât" denir.

§: 102- Tenkîhu'l-Menât:

Usuîcülere göre 'tenkîhu'l-menât" bir hükmün ta'lili ile ilgili olarak nassta yeralan vasıflar üzerinde, illet olarak kabul edilemeyecek olanları ayıklamak ve nassın göstermek istediği esas illeti belirlemek maksadıyla yapılan ictihad demektir. Şöyle ki: Diyelim, Sâri' bir olayda bir hüküm koymuştur. Bu konudaki nass, hükmün illeti olan vasfı ihtiva etmekle beraber, bunu aynen göstermemiş, bu vasfın yanında illet olma açısından rolü olmayan bir takım başka vasıflar yer almıştır. İşte müctehid, bu tür vasıfları ayıklamak ve asıl illet olan vasfı belirlemek için ictihadî bir çalışma yapar. Buna tenkîhu'l-menât adı verilir. Bu nevi içtihada şu olay örnek gösterilebilir: Birgün bedevinin biri Hz. Peygamber'e gelip: "Ramazan gününde karımla cima ettim, (ne yapmam gerekir?)" der. Hz. Peygamber: "Bir köle azad et"[54]buyurur. Bu hadis, ramazan gününde karısı ile cinsi birleşmede bulunan bedeviye keffaret gerektiğini göstermektedir. Hadis, aynı zamanda, bu keffaret hükmünün illetinin, bedevinin yaptığı fiil olduğuna işaret etmektedir. Müctehid bu olayı incelediğinde, hükmün illetini teşkil etme açısından rolü olmayan bazı vasıflar bulur. Meselâ, bu fiili yapan kişinin bedevi olması veya bu kişinin kendi karısı üe cima etmiş olması gibi. Müctehid bu gibi vasıfları ayıklar. Bunların illetle ilgilerinin bulunmadığına kanaat getirince, keffaret hükmünün "ramazan günü cima edilmesi" sebebiyle konduğu ve bu vasfın, hükmün illetini teşkil ettiği ortaya çıkar. Usûl bakımından tenkîhu'l-menât işlemi bu olmakla beraber, fer'i sonuç itibariyle bu hadisin tenkîhında mezhepler arasında ihtilâf vardır. Şâfiîler ve Hanbelîler, bu olaydaki tenkîh işlemini yukarıda belirtilen sınırda bitirirler. Hanefîler ve Mâlikîler ise, tenkîh (ayıklama) işlemini daha ileriye görürerek, olayın "cima" fiili ile ilgili olması vasfını da ayıklarlar. Böylece geriye keffâreti gerektiren durum olarak daha kapsamlı bir vasıf kalır. O da, "orucu bozan işlerden birini bile bile yaparak ramazan orucuna gösterilmesi gerekli saygıyı ihlâl etmektir. "Şu halde illet budur İşte hadisle ilgili tenkîh işlemindeki ihtilâf sebebiyle, Hanefîlere ve Mâlikîlere göre, ister yiyip içmek ister cifnâ etmek suretiyle olsun ramazan orucunu bilerek bozan kişiye kefaret gerekir. Şâfiîlere ve Hanbelîlere göre ise keffâret hükmü sadece cima sebebiyle sabit olur.

§: 103- Tahkîku'l-Menât:

Tahkîku'l-menât" ise, bir olayla ilgili hükmün illeti ister nass veya icmâ ister başka yolla (ictihadla) sabit olsun, bu illetin aynısının başka bir olayda da bulunduğundan emin olmak üzere yapılan inceleme anlamına gelir.

Meselâ, kıyas yoluyla şarabın hükmünün uygulanabilmesi için, şarabın haram kılınma-sındaki illet olan "sarhoş edicilik" vasfının, hurma suyundan yapılan içkide de bulunup bulunmadığını inceleyip, bu vasfın onda da mevcut olduğundan emin olmak gibi. Yine, hırsızlık suçunun uygulanabilmesi için, hırsızlık vasfının "nebbâş"ın yani kefen soyucunun fiilinde de mevcut olup olmadığını inceleyip, bu vasfın bulunduğu kanaatine ulaşmak da bir tahkîku'l-menât içtihadıdır. İşte bu ve benzeri durumlarda, gerek hüküm gerekse illet bilinmektedir. Müctehidin buradaki işi, kıyas yoluyla hükmün fer'e uygulanabilmesi için aslın illetinin bu fer'de de mevcut olduğundan emin olma çalışmasıdır.

[2] Bunlar Hanefîlerdir. Hancfîler "hamr" ismini, üzüm suyundan ateşte kaynatıl maksisin elde edilen sarhoş edici içkiye hasrederler. Ateşte kaynatmak suretiyle üzüm suyundan elde edilen İçiki ile kuru üzüm, «ncir, hurma, buğday, bal gibi taze üzüm dışındaki maddelerden yapılan içkiye onlar "hamr" demezler. Faka) hamra kıyas ile bunlar da onun hükmünü alır. Fakİhlerin çoğunluğuna göre ise, hamr, ister üzüm suyundan İster diğer maddelerden yapılan hertürlü sarhoş edici içikinin adıdır. Bu görüşe göre, bütün sarhoş edici maddelerin

haramlığı. sözkonusu âyet ile sabit olmaktadır.

[3] Bu hususta, yazarın "illet" ve "hikmet" kavramları İle ilgili açıklamaları gözönünde bulundurmalıdır, bkz. §: 89-94.

[5] Bazı lâfız farklılıkları ile, bkz. Buharî, Nikâh, 45; Müslim, Buyu', 8, Nikâh, 38, 49, 52, 54, 56.

[8] Benû'n-Nadir (Nadîroğullarr), Harun Aleyhisselâm'in soyundan gelen biryahudi kavmidir. İsrailoğıılları-mn başına gelen olaylar sırasında Medine'nin iki mil uzağına gelip oraya yerleşmişlerdir. Hz. Peygamber Medine'ye hicret edince, ona yardımcı olmamakla beraber onun aleyhinde bulunmayacaklarına dair Rasülüllah ile muahede akdettiler. Fakat müslümanlar Uhud savaşında bozguna uğrayınca düşmanlıklarını açığa vurdular ve Hz. Peygamberce karşi tek bir kuvvet teşkil edebilmek üzere Kureyşlilerle anlaştılar. Rasülüllah onlardan yurtlarını terketmeierini isledi ve kendilerine on gün süre verdi. Bazı münafıklar onlarla irtibat kurup yurtlarından çıkmamayı onlara cazip gösterdiler ve müslümanlara karşı kendilerine yardımcı olacaklarına dair vaadde bulundular. Ama vaadlerini yerine getirmediler. Hz. Peygamber ve müsiümanlar onları yiımibir gece kuşattılar. Allah onların kalplerine korku saldı; münafıkların müslümanlara karşı kendilerine yardıma gelmesinden

ümilierini kestiler. Hz. Peygamber, silâh hariç develerinin taşıyabileceği kadar eşyayı beraberlerinde aîmak kaydıyla sürgün edilmelerini kararlaştırdı. Çoğunluğunu Şam'a sürgün etti. Bunlardan bir gurup, Hayber ve Hîre'ye yerleşti. Daha sonra, Hz. Ömer onları da Hayber'den Şam'a sürgün etti.

[9] İmam Şafiî ve İmam Ahtned b. Hanbel bu hadise dayanarak, haccetmeye güç yetiremeyen kişinin yerine, cerek onun hayatında iken gerekse -vasiyet etmiş olsun olmasın- öldükten sonra hac görevini yerine gelirmenin caiz olduğuna hükmetmişlerdir. Bu görüşe göre, malı olup da bizzat haccetmeye gücü yetmeyen kimse adına onun malı ile başkasının haccetmesi gerekir. Kendi adına malı ve bedeni ile haccedecek bir yakın hulabilirse, ondan hac yükümlülüğü düşer. Diğer taraftan, bir kimse haccetmeden Ölürse, -bu yönde vasiyet etmiş olsun olmasın- varislerinin onun malından haccetmeyi sağlayacak bir miktar ayırmaları gerekir.

[10] Asabe İslâm miras hukuku terimi olarak, murisin, kendisine erkek vasıtasıyla bağlanan erkek hısımlarını ifade eder: Oğul, oğlun oğlu. baba, babanın babası, amca, amcaoğlıı gibi. Bu tarifteki niteliği taşımayan (oğul ile beraber kızlar, kızlar ile beraber kızkardeşler gibi) bazı mirasçılar da "bî-gayrihî" ve "maa'l-gayr" kaydı konarak geniş anlamda asabe kavramının kapsamında mütalâa edilmiştir. Belirli hisse sahibi mirasçılar (ashab-ı ferâiz) hisselerini aldıktan sonra mirasın kalanı veya ashab-ı ferâiz yoksa mirasın tamamı asabenindir. (mütercim).

[11] Hach İslâm miras hukuku terimi olarak, daha yakm mirasçının bulunmasmın.daha uzak olanların miras hissesini azaltması veya mirasçıhğını engellemesi demektir. Birinci duruma hacb-i nuksân, ikinci duruma hacb-i hırmân adı verilir, (mütercim).

[12] Uşûr" gayrimüslim tacirlerden İslâm ülkesine girerlerken veya gemi ile müslumanların limanlarına uğradıklarında alınan vergidir. Bu, günümüzdeki gümrük vergilerine benzemektedir. Bu vergiyi ilk koyan Hz. Ömer'dir. Şöyle ki: Ebû Mûsâ'l-Eş'âri dar-ı harbe giren müslüman tacirlerden Öşür (ondabir) alındığını Hz. Ömer'e yazmıştı. Bunun üzerine Hz. Ömer ona şöyle yazdı: Sen de onlardan müsiüman tacirlerden altlıkları gibi al, zimmîlerden öşürün yarısını (yirmidebir) al. Rivayete göre Menbic ahalisi Hz. Ömer'e: Senin topraklarına tacir olarak girmemize müsaade et ve bizden öşür al, diye yazdılar. O da. sahabeye danıştı, sahabe bu konuda olumlu görüş belimi.

[17] Fakihierin çoğunluğu bu kanaatle olmakla beraber. İbn Şübrüme ve Ebûbekr el-Esanım gibi bilginler bulûğ çağına gelmemiş küçüklerin evlendirilcmeyeceğinc hükmetmişlerdir. Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi, çoğunluk görüşü yönündeki uygulamaların ortaya çıkardığı sakıncaları dikkaie alarak (bkz. Ksbâh-ı Mucibe Lâyihası), İkinci görüşü benimsemiş ve bulûğ çağından Önceki küçüklerin '"hiçbir kimse taralından tezvîc edilemeyeceği" (madde: 7) hükmünü koymuştur, (mütercim)

[18] Yazarın "ittifak edilmiş" olarak belirttiği göüş, çoğunluğun görüşüdür. Esasen bu. usulcüler arasında tartışılmış bir konudur, bkz. Gazzâlî, Mustasfâ, Mısır, 1324 H., II, 325; Şevkânî, İrşâdü'i-Fuhûl, Mısır, 1937, s. 205; Cessâs, Usûl. elyazma (Dâru'l-Külüb ci-Mısrıyye, No: 229). V. 274/a: İbn Rüşd el-Cedd, el-Mukaddemâ!, Mısır, ty. I, 22. Kıyas yoluyla bulunmuş sonuç üzerine kıyas yolunun pratik faydalın i-onusunda bkz. Ebu Zehra. Mâlik, Mısır, 1963-1964, s. 347-348. (mütercim)-

[19] İmanı Gazzâlî'nİn el-Mustasfa isimli eserinde "arâyâ", istisna yoluyla meşru kılman hükümlere örnek gösterilmiştir. Bu, yalnız İmam Şafiî'nin veşu hadise dayanarak arâyâ satışını caiz gören bazı fakihlerin kanaatine göre isabetli bir örnektir: Buharînin Hz. Peygamber'den rivayet ettiği üzere "O, müzâbeneyi (Âyljll = hurmanın hurmaya karşılık satılmasını) yasaklamış, ancak arâyâ satışı yapanlara müsaade etmiştir." İslâm hukukçuları buradaki arâyâdan maksadın ne olduğu hususuda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir.

İmam Şafiî, bunu, kişinin, ailesinin yemeklik taze hurma ihtiyacmı karşılamak üzere kuru hurma karşılığında hurma ağacındaki meyveyi tahmini ölçü ile satın alması şeklinde yorumlamıştır. İmam Mâlik'in yorumuna göre, arâyâ satışı şudur: Kişinin, başkasının bahçesinde hurma ağacı bulunur, bahçenin sahibi başka kimselerin bahçesine girmesini ve bu yoldan zarar görmeyi istemediğinden o kimseye taze hurması karşılığında kum hurma verir. Hanefi bilginler ise, arâyâ satışını caiz görmemişlerdir. Onlara göre, ribâ şüphesi taşıdığı için, bu, fasid bir satımdır. Zira edimlerden birinin diğerinden fazla olma ihtimali vardır. Rİbevî (ribâ hükümlerine tabi) mallarda şüphe ise, gerçek anlamda ribâ varmış gibi akdi fasid kılar. Hanefîler şöyle demişlerdir: Hz. Peygamber'in müsaade ettiği arâyâdan maksat, hibedir. Bunun şekli şudur: Kişi, hurma ağacının meyvesini başkasına hibe eder; daha onu kendisine teslim etmeden önce hibeden dönmek ister. İşte bu durumda, hibede bulunduğu kişiye, hibe ettiği taze hurma kadar kuru hurma vermesine müsaade olunmuştur.

Bu görüşe göre, arâyâ, ribâ'kuralından istisna yoluyla meşru kılınmış sayılamaz. Fakat tercihe sayan olan birinci görüştür. Çünkü zikri geçen hadiste, istisna hususu tasrih edilmiştir. Hadisteki ariyyeden maksadın hibe değil satım olduğu açıktır. Öte yandan arâyâ hadisinin bazı rivayetlerinde "ruhsat" lâfzı yer atmıştır. Ruhsat ise, ancak yasak şeylerde sözkonusu olabilir ve yasak hibe değil bey' (satım) hakkındadır.

[21] "'Oruçlu iken unutup da bir şey yiyen veya içen kimse orucunu tamamlasın, zira onu Allah yedirip içirmiştir." Münteka'l-Ahbâr ve Şerhi Neylü'l-Evtâr, IV, 175.

[22] Bu yaklaşım Şâfıîlerin görüşüne göredir. Hanefi bilginler ise bu görüşe katılmazlar. Onlara göre, hata ile yiyen veyı içen kimsenin orucu bozulur; aynı şekilde, unutarak namazda konuşan kimsenin namazı bozulur. Gerekçeleri şudur: Unutarak yiyen kimsenin orucunun bozulması hükmü bir illete dayalıdır. O da, unutmanın kaçınılması mümkün olmayan bir durum oluşudur. Unutma halinde kişiye ibadeti hatırlatacak bir şey bulunmadığından, fiil, -unutan kişiye nisbet kaldırılarak- Yüce Allah'a nİsbet edilmiştir. Nitekim Hz. Peygamber, "zira onu Allah yedirip içirmiştir." buyurmuştur. Bu illet, oruçlu iken unutarak yiyip içme dışındaki durumlarda bulunmaz. Meselâ, oruçlu iken hata ile yiyip içen kimse, bu durumdan kaçınabilir, hataya düşmemek için daha dikkatli davranabilir. Namazda unutarak konuşan kimseye ise ibadeti hatırlatacak şey vardır; bu da namaz halidir. Ama oruç böyle değildir. Zira oruç hali unutmaya elverişlidir.

[25] Neylü'l-Evtâr Şerh'u Münteka'l-Ahbâr, V, 144.

[28] Boyun anlamına gelmekle birlikte, zikr-i cüz' irade-i küll (parçayı anıp bütünü kasdetme) kabilindendir. Burada kasdedilen İnsandır. "Tahrîr" (hürriyetine kavuşturma) kelimesine muzâf ileyh kılınmasından da, hür olmayan insanın kasdedildiği anlaşılmaktadır, (mütercim)

[29] Dârimî, Nikâh, 11 (baş kısım). Velisiz nikâhın bâtıl olduğu anlamında bkz. Ebu Davûd, Nikâh, 20;

Tirmizî, Nikâh, 14

[31] Âmidî, İhkâm, III, 12: Şcvkânî, İr^âdü'l-Fuhûİ. s. 182.

[32] Dinî anlamda sefer (yolculuk), bazı fakihlerin görüşüne göre onallı fersahlık bir mesafe olarak takdir edilmiştir, ki bu. 85 kilometreye (ekabül eder. Bazıları bu miktarı 81 kilometre olarak tesbit etmiştir.

[39] "Mudârcbe" diye de anılan "kırâd", bir iarafın sermaye diğer tarafın emek koyması ve elde edilen kârın yarıyarıya veya üçtebir şeklinde bölüşülmesi hükümlerini ihliva eden bir sözleşmedir.

[40] Hadisin farklı lâfızlarla rivayetleri için bkz. Buharı, Buyu", 78; Müslim, Müsâkaat, 81-84; Nesâî, Buyu', 50; İbn Mâce, Ticârât, 48; Dârimî, Buyu', 41.

[41] İbn Hümâm, Fethu'l-Kadîr, V, 278, 279.

[44] Hadisin farklı lâfızlarla rivayetleri İçin bkz. Müsiim, Edâhî, 37; Tirmizî, Edâhî, 14; İbn Mâce, Edâhî,

'6: Dârimî, Edâhî,

[45] . Buharî, İsti'zân, 1|. . ' .

[46] . Ebu Davûd, Taharet, 38.

[46] el-Mâide 5/38- .-

[46] Aynı anlamda rivayetler İçin bk/. Buharı. Ahkâm. 13: Ebu Davıid. Akdiye, 9.

[46] en-Nûr 24/2

[49] el-Mâide 5/38- .-

[50] Aynı anlamda rivayetler İçin bk/. Buharı. Ahkâm. 13: Ebu Davıid. Akdiye, 9.

[52] Yukarıda aynı örnek, nassda hükmün düzenleniş peklinden hareketle illeti ima yoluyla belirlemenin tanıtılması için zikredilmiştir. Burada ise, bu imadan çıkarılan sonuç ü/erinde mücıehidlerin ittifaklarına örnek olmak üzere aynı hükümden faydalanılmıştır. (mütercim)

[15] el-Enfâl 8/46