ŞER'İ DELİLLERDEN ÇIKARILAN HÜKÜMLER.. 1

I- HÜKÜM VE KISIMLARI 1

§: 140- Şer'î Hükmün Kısımları: 2

§: 141- Usûlcülere Göre "Teklffî Hükümdün Tarifi: 2

§: 142- Usûlcülere Göre "Vad'î HükünT'ün Tarifi: 2

ŞER'İ DELİLLERDEN ÇIKARILAN HÜKÜMLER

Bu bölüm üç ana konudan oluşacaktır.

I- Hüküm ve Kısımları

II-  el-Mahkûm Fîh   

II- el-Mahkûm Aleyh

Fıkıh usûlü müelliflerinin birçoğu bu bölümde bir dördüncü konuyu yani "el-Hâkim" (Hüküm koyma yetkisinin sahibi) konusunu ete alır. İslâm hukukunda bu yetki tabiî ki Allah Teâlâ'ya aittir. Usul müellifleri, bilginlerin Allah'ın hükmünün nasıl bilinebileceği hususundaki görüşlerini -ki Mutezileye göre akıl ile, cumhura göre ise Allah'ın elçileri ve Kitapları vasıtasıyla bilinir- bu başlık altında açıklarlar.Fakat biz, bu konuyu ayrıca ele almaya gerek duymadık. Zira bu konudaki tartışmalara bağlanan pratik sonuç şudur: Mutezile'ye göre, fetret ehli (bir peygamberin vefatı ile başka peygamberin yollanması arasındaki sürede yaşayan insanlar) gibi kendilerine ilâhi çağrı ulaşmamış kişiler, tâat nevinden fiillerine karşılık ecir, yasak davranışları yapmalarından ötürü de ceza görürler. Diğer bilginlere göre ise, böyle kimseler için ne ecir ne ceza vardır.Halbuki ecir veya ceza görüp görmemenin fıkıh usulü meseleleri ile ilgisi yoktur. Giriş bölümünde bu ilmin tarifini verirken belittiğimiz üzere, usulü'l-fıkıh şer'î delillerden nasıl hüküm çıkarılacağı konusunu üstlenmiştir.O halde bu konuyu incelemek, usul'ül-fikh bilginlerinin değil, tevhid veya kelâm bilginlerinin görevidir. O yüzdendir ki kelâm bilginleri eserlerinde bu konuyu derinlemesine tetkik edip, değişik görüşlere, bu görüşlerin delillerine ve tartışmasına geniş yer vermişlerdir. Bu, kelâm ilminin önemli konularından biridir ve bilginler arasında

"el-hâkim" veya "et-tahsîn ve't-takbîh" adı ile bilinir. Usulü'1-fikıhta bu konuya dair yazılanların hepsi kelâm kitaplarından alınmıştır. [1]

I- HÜKÜM VE KISIMLARI

a)  Hükümlerin "Teklifi'1 ve "Vad'î" Kısımlarına Ayrılması

b)  Telifi ve Vad'î Hükmün Tarifleri

c)  Teklifi ve Vad'î Hüküm Arasındaki Fark

d)  Teklifi ve Vad'î Hükümlerin Nevileri

Şer'î hükmün sâdır olduğu bir kaynak vardır, ki ö Yüce Allah'tır. Bir de hükmün bağlandığı yer vardır, ki bu, mükelleflerden sâdır olan fiillerdir. Buna göre "hüküm" mükelleflerin fiillerine bağlanan şer'î vasıftır.Usûlcüler, hüküm kavramını açıklarken, birinci noktadan yani hükmün Allah'tan sâdır olduğu ve O'nun fiilleri arasında bulunduğu noktasından hareket etmişlerdir. Bu yüzden Allah Teâlâ'yı "el-Hâkim" vasfı ile zikretmişlerdir.Fakihîer ise, ikinci noktayı yani hükmün bağlandığı mahal oİan mükelleflerin fiillerini esas almışlardır. Çünkü onların gayesi, bu fiillerin, mükellef tarafından yapılıp yapılmaması açısından Şariin takındığı tavıra göre kazandığı nitelikleri açıklamaktır.Demek oluyor ki, hüküm kavramı usûlcüler ile fakihîer tarafından farklı birer terim anlamını ifade etmek üzere kullanılmıştır.Biz bu iki guruptan herbirinin kasdettiği terim anlamını açıklamaya geçmeden önce, şer'î hükmün iki ana kısma ayrılışından söz edeceğiz. Sonra herbir kısmın usûlcüler ve fakihîer nezdindeki tarifini vereceğiz.

§: 140- Şer'î Hükmün Kısımları:

Şer'î hüküm, başlıca iki kısma ayrılır:

1-  TekIîfî hüküm

2-  Vad'î hüküm,

§: 141- Usûlcülere Göre "Teklffî Hükümdün Tarifi:

Usulcülere göre "teklifi hüküm" : Şâri'in, mükelleften bir fiili yapmasını veya yapmamasını istemesi yahut onu yapıp yapmama arasında serbest bırakmasıdır.

-  Şâri'in, fiilin yapılmasını istemesi, kesin ve bağlayıcı tarzda ise buna "îcâb"  kesin ve bağiayıcı tarzda değil ise buna "nedb"  denir.

- Şâri'in, fiilin yapılmamasını istemesi, kesin ve bağlayıcı tarzda ise buna "tahrîm" ', kesin ve bağlayıcı tarzda değil ise buna "kerâhe" denir.

- Şâri'in, mükellefi, fiili yapıp yapmamakta serbest bırakmasına yani fiilin yapılması ile yapılmamasını eşit tutmasına "ibâha"  denir.

Mükellef, kendisine Hz. Muhammed'in daveti ulaşmış, temyiz kudretini haiz ve buluğ çağına ermiş kişidir.

Bu hükme teklifi hüküm denmesinin sebebi, bir fiilin yapılıp yapılmaması hakkında yükümlülük getirmiş olmasıdır.

§: 142- Usûlcülere Göre "Vad'î HükünT'ün Tarifi:

Usûlcülere göre "vad'î hüküm" : Şâri'in, bir şeyi başka bir şey için sebep, şart veya mani kılmasıdır.

Sâri', iki durum arasında bir bağ kurarsa ve bu bağ bir durumun diğeri için sebep, şart veya mani teşkil etmesi tarzında olursa buna vad'î hüküm denmektedir. Çünkü vad', burada ca'l  anlamındadır. Sâri' bir durumu diğerine sebep, şart veya mani kılmak­tadır. Şayet Sâri' o duruma bu vasfı vermeseydi, bu durum diğerinin sebebi, şartı veya mânü olamayacaktı.Gerek teklifi hükümdeki talep veya muhayyer bırakma hususu, gerekse vad'î hükümdeki vasfın hangisi olduğu, açık bir vasıta olmaksızın insanlar tarafından bilinemez, işte onları bu bilgiye ulaştıracak, Şâri'in bir fiilin yapılıp yapılmaması karşısındaki tavrını veya bazı durumlara bağladığı vasıfları gösterecek kılavuzlara (delil) ihtiyaç bulunduğundan, Sâri', Kitab, Sünnet ve benzeri delillerle bu hususları göstermiştir. O yüzden bunlara "edille-i şeriyye" denmiştir. Şimdi bu noktayı bazı örmeklerle açıklayalım:- Yüce Allah, mükelleflerden, namaz kılmalarını ve zekât vermelerini istemiş ve bu fiillerden herbirini onlara vacip kılmıştır. Allah, bunu göstermek için ' "Namazı kılın, zekâtı verin  [2]buyurmuştur. İşte namaz ve zekâtın ifa edilme­sinin istenmesi ve bunların vacip kılınması "teklifi" bir hükümdür. Bu nass da, bize bu hükmü bildiren delildir.

- Yine Allah Teâlâ, mükelleflerden zina etmemelerini istemiş ve bu fiili onlara haram kılmıştır. Bu isteğin yani haram kılma iradesinin, delil olmaksızın insanlar tarafından bilinmesi mümkün olmadığından, Yüce Allah bu hükmü bildirmek üzere  "Zinaya yaklaşmayın; çünkü o açık bir kötülüktür; kötü bir yol[3] âyetini indirmiştir. İşte zinanın haram kılınması, "teklifi" bir hüküm; bu nass da o hükmü gösteren delildir.

-  Cenâb-ı Allah, hacc için ihrama giren mükelleflerin ihramdan çıktıktan sonra avlanmalarına müsaade etmiş, bu fiili mubah kılmıştır. Mubah kıldığını bildirmek üzere de,  "İhramdan çıkınca avlanabilirsiniz [4]âyetini indirmiştir. İşte ih­ramdan sonra avlanmanın mubah kılınması "teklifi" bir hüküm, bu nass da o hükmü gösteren delildir.İlâhî irade, "dülûk"u  yani güneşin gökyüzünün ortasından batı yönüne eğilmesini namazın vacip oluşu ve mükellefin bunu eda ile borçlu olması için "sebeb" kılmıştır. İnsanlara bu hususu bildirmek  'Güneşin (batıya doğru) dönmesinden gecenin karanlığı bastmncaya kadar (belli vakitler­de) namaz kıl"[5] âyetini yollamıştır. İşte "dülûk"un namazın vacip oluşuna sebep kılınması bir vad'î hüküm; belirtilen âyet de bunu gösteren delildir.

-  Yine ilâhî irade ramazan hilâlinin görülmesini, mükelleflere orucun vacip oluşu için, şevval hilâlinin görülmesini ise sadaka-i fıtırın vûcubu için sebep kılmıştır. Yüce Allah, bu iradeyi mükelleflere Peygamberinin diliyle bildirmiştir. Nitekim Hz. Peygamber: 'Hilâli görünce oruca başlayın, hilâli görünce bayram ya-pm [6]buyurmuştur. İşte "rü'yet"in ramazan orucunun vacip oluş sebebi kılınması bir vad'î hükümdür. Zikredilen hadis de bu hükmü gösteren delildir.

- Allah Teâlâ, temizliği namazın geçerliliği için "şart" kılmış ve bu hususu bildirmek üzere onun elçisi Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: Allah, temizlik olmaksızın namazı kabul etmez.' [7]Temizliğin namazın şartı kılınması bir vad'î hüküm, mezkûr hadis de bu hükmü gösteren delildir.

- Öldürme fiilini, Cenâb-ı Hak mirasçıhk için bir mani kılmıştır. Bu hükmü insanlara bildirmek üzere onun Rasûlü  "Katil mirasçı olamaz" buyurmuştur.[8] işte öldürmenin mirasçilığıa mani kılınması vad'î bir hükümdür. Hadis de, bu hükmü gösteren delildir.Kısaca, usulcülerin, teklifi hüküm ve vad'î hüküm terimleri ile kasdettikleri bunlardır.