"İstinbat
metodlan" denince, Kur'ân ve Sünnet metinlerini anlayabilme ve onlardan
hüküm çıkarabilme amacıyla yararlanılan kurallar kasdedilir.İslâm hukukunun
aslî kaynakları ve bunlara eklenen diğer talî kaynaklar[1]arapça
olduğundan, Arap diline göre lâfızların (sözcüklerin) çeşitlerini ve bu
lâfızların mana ile ilişki durumlarını iyice tanımadan söz konusu metinleri
doğru bir biçimde anlamak ve onlardan
- Lafızların mana ile
ilişkisine göre tabi tutulduğu ayırımlar ve bu ayırımlar içinde yer alan lâfız
çeşitleri,
- İslâm hukukunun ana gayeleri,
- Deliller arasındaki tearuz (zıt ilişkiler) ve
uzlaştırma metodları: Özellikle nesih:Aşağıda bu konuları ayrı ayrı ele
alacağız.
Hanefî usûl
bilginlerine göre, bir lâfzın ifade ettiğimanayı tesbit edebilmek için onu dört
bakımdan ele almak gerekir:
1- Lâfzın hangi mana için vaz'olunduğu
(konduğu),
2- Vaz'olunduğu manada mı yoksa başka bir manada
mı kullanıldığı,
3- Kullanıldığı manaya delâletinin açıklık ve
kapalılık derecesi,
4-
Kullanıldığı manaya delâletinin şekli (çıkarılan mananın doğrudan mı yoksa
dolaylı bir yolla mı ifade edilmiş olduğu).İşte bu düşünce ilç Hanefi
usûlcülcr. manaya göre lâfzı dört yönden ayırıma tabi tutmuşlardır:
Birinci Ayırım:Vaz'olunduğu
mana bakımından lâfız: 1- Hâss, 2- Amm, 3- Müşterek-kısımlarına ayrılır.
İkinci Ayının:Kullanıldığı
mananın, vaz'olunduğu mana olup olmaması bakımından ise lâfız: I-Hakikat, 2- Mecaz, 3- Sarih, 4- Kinaye kısımlarına, ayrılır.
Üçüncü Ayırım:Kullanıldığı
manaya delâletinin açıklık derecesi bakımından lâfız: 1- Zahir, 2-Nass, 3- Müfesser, 4- Muhkem kısımlarına, kapalılık derecesi bakımından da: İ- Hafi, 2- Müşkil, 3- Mücmel, 4- Müteşâbİh kısımlarına ayrılır.
Dördüncü Ayırım:Lâfzın manaya delâlet şekli ve sözü söyleyenin lâfızdan maksadının ne
olduğunu anlayabilme yolları itibariyle de,
1- İbare, 2- İşaret, 3- Delâlet, 4- İktizâ kısımlarına ayrılır.
[1] Yazar. sahabi kavli ve şer"û men kablenâ gibi di!
unusrunun önem laşıyabileceğt talî kaynaklan kasdetmiş olmalıdır, (mütercim)