“EZ'ZEVÂCİR AN İKTİRAFİL-KEBÂİR” İSLÂM'DA HELÂLLER VE HARAMLAR “BÜYÜK GÜNAHLAR” -II

 “Rabbinizden size bir öğüt ve kalblerde olan bir şifâ inananlara doğruyu gösteren bir rehber ve rahmet gelmiştir.” [1]

NÎKÂH KİTABI

241. Kebire: Tamamen Dünyadan Yüz Çevirip Hiç Evlenmemek

Müteahhirîn âlimlerinden bazıları, tebettülün, yâni tamamen dünyadan yüz çevirip hiç evlenmemenin kebâirden olduğunu açıkça ifâde etmişlerdir. Zira onlar, kebirenin alâmetlerinden birisi olarak tel’ini kabul etmişlerdir. Resül-i Ekrem de:

“Allah, “Hiç evlenmeyeceğim” deyip evlenmeyen erkeklerle, böy­le söyleyip evlenmeyen kadınlara lanet etsin.”[2], buyurmuştur. Biz­zat Resûl-i Ekrem'den “Tel’in” vârid olunca, elbette kebireden olur, demişlerdir. Fakat bunun izahı güçtür. Zira bir kimse evleneceğim diye nezretmedikten sonra evlenmek ona borç değildir ki, evlenmemekle lanete uğrayıp büyük günah işlemiş olsun. Ancak, “Şehveti­nin galeyanında zina etme tehlikesi ile karşı karşıya geldiği vakit evlenmesi vacip olur” diyenler için, nikâh parası ve ailesini geçin­dirme imkânları varken evlenmezse bu gibi tehlikeye düşeceği için bunu kebâirden saymak mümkün olabilir. Aksi halde evlenmemeyi kebireden saymak güçtür.[3]

242. Kebire: Fitne Korkusu Anında Şehvetle Yabancı Kadına Bakmak

243. Kebire: Fitne Korkusu Anında Yabancı Kadını Şehvetle Ellemek

244. Kebire: Yanında Herhangi Bir Mahremi Veya Kocası Bulunmaksızın Yabancı Bir Kadınla Kapalı Bir Yerde Yalnız Bulunmak

Buhârî, Müslim ve diğerlerinin Ebû Hureyre (r.a.) den rivayet­lerinde Resûl-i Ekrem:

“Âdem oğluna zinadan nasibi yazılmış (takdir olunmuş) tır. Hiç şüphesiz Âdem oğlu mukadder olan bu akıbete erişecektir. Gözlerin zinası (mahremi olmayan kadınlara şehvetle) bakmaktır. Kulakların zinası, (dinlenmesi yasak olan sözleri) dinlemektir. Dilin zinası, (ko­nuşulması haram olan şeyleri) konuşmaktır. Elin zinası, (yabancı bir kadının uzvuna şehvetle) yapışmaktır. Ayak zinası da (gidilmesi ya­sak olan yere) odunlarını atmaktır. Kalbin de zina temennisi ve arzusu vardır. Tenasül uzvu, bu a'zanın arzularını ya gerçekleştirir, ya­hut yalanlar.”[4], buyurmuştur.

Müslim’in rivayeti:

“Eller zina eder; bunların zinası, (yabancı bir kadının uzvuna şehvetle) yapışmaktır. Ayaklar zina ederler; bunların zinası, (gidil­mesi yasak olan yere) gitmektir. Ağız da zina eden onun zinası (ya­bancı bir kadını) öpmektir.”[5], şeklindedir.

Diğer sahih bir rivayette:

“Gözler zina eder, ayaklar zina eder ve tenasül uzvu zina eder.” [6]buyurulmuştur.

Taberâni’nin sahih sened ile rivayetinde şöyle buyurulmuştur:

“Sizden birinizin başına demirden bir çivi çakılması, kendisine helâl olmayan bir kadını ellemesinden daha hayırlıdır.”[7]

Yine Taberâni'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Sakın (yabancı) kadınlarla tek başına bir arada kalmayın (bun­dan son derece sakının). Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah'a yemin ederim ki, bir kadınla bir erkek tenha yerde bir araya geldik­lerinde aralarına şeytan girer. Bir kimsenin çamur veya balçıkla sıvanmış domuza temas etmesi, kendisine helâl olmayan (yabancı bir) kadına omuzlarının temas etmesinden daha hayırlıdır. (Yani bir kim­senin bu murdar hayvana yaklaşması, yabancı kadına yaklaşmasın­dan daha ehvendir.)” [8]buyurmuştur.

Yine Taberâni'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuş­tur:

“Ya gözlerinizi (bakılması yasak olandan) kapatır ve mahrem yerlerinizi korursunuz, ya da Allah yüzlerinizi çevirir.” [9]

Tirmizi'nin hasen ve garip olduğunu söylediği rivayetinde Re­sûl-i Ekrem:

“Ey Ali, senin için cennette bir hazine vardır ve sen her yönü ile ona sahihsin. İlk ve ani bakıştan sonra ikinci defa bakma. İlk karşı­laşma sana bağışlanmıştır fakat İkinci defa durup süzmen, sana ba­ğışlanmaz.”[10], buyurmuştur.

Taberânî ve Hâkim’in şahin dediği İbn Mesûd (r.a.) den rivayet­lerinde -ki râvileri arasında “Vahi” bulunduğu için buna sahih de­nemez diye Taberâni'ye itiraz edilmiştir- Resûl-i Ekrem Allahu Teâlâ'nın şöyle buyurduğunu haber vermiştir:

“(Yabancı kadınları) gözle süzmek, tblis’in oklarından zehirli bir oktur. Her kim benden korktuğu için (yabancı kadınlara) bakmayı terkederse, kalbinde tadını tadacağı bir imanı ona bahşederim.” [11]

Ahmed’in rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Herhangi bir müslüman bir (yabancı) kadının güzelliğine ba­kar ve sonra (Allah korkusundan dolayı) gözlerini çevirirse, kalbin­de tadını bulacağı bir ibadeti Allahu Teâlâ ona nasib eder.”[12], bu­yurmuştur.

Beyhaki diyor ki: “Rivayet doğru ise, her halde Resûl-i Ekrem’in kasdı, kasıtsız olarak gözünün yabana kadına ilişmesi akabinde he­men gözünü çekmiş olanıdır.” [13]

Isbahani'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Kıyamet günü bütün gözler ağlayacaktır. Ancak haramdan sa­kınan, Allah yolunda uykusuz kalan ve Allah korkusundan sineğin başı kadar göz yaşı akıtanlar müstesnadır.” [14]

Taberâni'nin sahih bir rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Üç kimse vardır ki (kıyamet günü) onların gözleri ateşi görme­yecektir: Allah yolunda uykusuz kalan göz, Allah korkusundan ağ­layan göz ve Allah'ın bakmasını yasakladığı şeylerden sakınan göz­dür.”[15], buyurmuştur.

Yine Hakim'e göre sahih olan bir rivayette Resûl-i Ekrem:

“Siz altı şeyi yapacağınıza dair bana söz verin, ben de sizin cen­nete girmenize kefil olayım: Konuştuğunuz vakit doğru söyleyin, va'dettiğiniz vakit va'dinizi yerine getirin, size bir şey emânet edildi­ğinde onu ehline ödeyin, iffetinizi koruyun, gözlerinizi yumun ve el­lerinizi çekin.”[16], buyurmuştur.

Müslim ve diğerlerinin rivayetlerinde Cerir (r.a.) diyor ki:

“Re­sûl-i Ekrem'e ani bakıştan sordum. Resûl-i Ekrem:

“Hemen gözünü çevir,” buyurdu.[17] Yine sahih bir rivayette şöyle buyurulmuştur:

“Her sabah iki melek: “Veyl olsun erkeklere kadınlardan, veyl olsun kadınlara erkeklerden.” diye çağrışırlar.”[18]

Taberânî'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Allah'a ve âhiret gününe imanı olan kimse, aralarında mahrem bulunmayan yabancı bir kadınla bir arada bulunmasın.”[19], buyur­muştur.

Buhâri ile Müslim’in rivayetlerinde Resûl-i Ekrem:

“(Yanında mahremi   bulunmaksızın) kadınların yanına gir­mekten sakınınız,” buyurdu. Bunun üzerine Ensar'dan birisi:

“Ya Resûlallah, erkeklerin akrabasına ne buyurursunuz?” diye sordu. Resûl-i Ekrem:

“Onlarla halvet (yalnız bir arada bulunmak) ölümdür.” [20]buyurdu.[21]

Ebû Ubeyde diyor ki:

“Babasının karısı ve karısının anası ile de olsa halvet yapmasın. Bunlar hakkında durum böyle olunca diğerleri hakkındaki durumu sen takdir et.” [22]

Tembih: Pek çokları, şehvetle yabancı kadına bakmanın, onu ellemenin ve yanında mahremi olmaksızın veya kocası bulunmaksı­zın yabancı bir kadınla kapalı bir yerde yalnız bulunmayı kebâirden saymışlardır. Her halde bunları kebâirden sayanlar, birinci ve son hadislere dayanarak bu kanaate varmışlardır. Bununla beraber zina­nın mukaddimesinin zina olmadığı da bir gerçektir ki, Nevevî ile Rafii buna kaildir. Bu iki rivayeti şöyle de tevil edebiliriz: Şehvetten emin olmadıkları vakit bir arada bulunmaları kebâir ise de, emin ol­dukları vakit kebâir değildir. Bununla beraber üvey anne ve kayna­nası ile beraber yalnız başına bir arada bulunmayı kebireden saymak çok uzak bir ihtimaldir.[23]

245. Kebire: Fitne Ve Şehvet Korkusu Anında Parlak Bir Oğlanı Ellemek

240. Kebire: Fitne Ve Şehvet Korkusu Anında Parlak Bir Oğlanı Öpmek

247. Kebire: Fitne Ve Şehvet Korkusu Anında Parlak Bir Oğlana Şehvetle Bakmak Ve Onunla Bir Arada Bulunmak

Fitnenin ortalığı kasıp kavurduğu ve kişinin şehvetinden emin olmadığı bir zamanda parlak bir oğlanı elleyip öpmenin, ona şeh­vetle bakıp onunla bir arada bulunmanın kebâirden sayılması bun­lardan önceki üç günaha kıyasladır. Zira parlak oğlanla fitnenin uyanması daha kuvvetli ve bu ise daha çirkin bir iştir. Zina ve livatanın ayrı ayrı birer kebire olduklarını, hattâ mukaddimelerinin de aynı hükümde olduğunu ifade eden rivayetler de bunu teyid etmek­tedir. Sonra baktım, Ezra'i diyor ki: “Udde” sahibi birkaç şeyi kü­çük günahlardan saymıştır. Bakılması caiz olmayan güzel kıza ve parlak oğlana bakmayı da bunların meyanına almıştır. -Mevâridi- ve diğerleri de mutlak olarak gereksiz ve şehvet hissiyle bu gibilere bakmayı fısktan saymış ve bakanın şehâdetinin merdud olduğunu söylemiştir. Hattâ şehvetsiz de olsa bu gibileri ellemesi de aynı hü­kümdedir. Ezrai ise, “Taat ve ibâdet sahibi olan bir kimse yalnız bir bakış ve şehvetsiz ellemekle fasık olmaz. Böyle yapmakla kendisini adaletten düşürecek büyük günah işlemiş bulunmaz. Evet, fitneyi bi­lerek aldırış etmeden bu işleri yapacak olursa yaptığı bu işin kebire olduğu ortaya çıkmış olur.” demiştir.

Ezraî'nin bu en son sözü, benim, “Bunlar kebiredir” dediğime daha uygun düşer. Artık buna, “kebire değildir” demek biraz düşün­dürücüdür.

Şehvetin ve fitnenin bulunmasını şart koşmam, bu altı hususun kebâirden sayılabilmeleri içindir, yoksa haram olmaları için bu şart­lan aramaya lüzum yoktur. Zira esahh olan, bütün bunlar ister ka­dınla, genç oğlanla olsun, şehvet ve fitneden emniyet bolunsun bulunmasın, hepsi haramdır. Haram olmaları da, harama açılan kapı­ları kapamak içindir. Zira emniyet halinde de yabancıya bakmak caiz olsa, neticede fuhuş ve fesada çekme ihtimali olduğu için, şeri'atın güzelliklerine yaraşan, uzun boylu teferruattan sarf-ı nazarla fitneye .sebep olma ihtimali bulunan her şeyi yok etmektir;

Bunun içindir ki, Şafii imamları, kadının kesilmiş olan tırnakla­rına dahi bakmayı yasaklamışlardır. Hattâ bu tırnaklar elinde par­mağına yapışmış olsalar da yine onlara bakmak haramdır. Çünkü bazılarına göre el ve yüze bakmak da haramdır. Zira namazda gö­rülmeleri her ne kadar avret sayılmazsa da gözleri, ele yüze çevirip onlara bakmak yönünden haramdırlar. Kadından bölünüp ayrılan diğer parçalara bakmak da aynı hükümdedir. Çünkü çoğu kere bir parçayı görmek, hepsini görmeye insanı sevkeder. Bunun için kadı­nın herhangi bir cüz'üne bakması da haramdır. Erkeğin, kadının her­hangi bir cüz'üne bakması haram olduğu gibi, kadının da erkeğe bakması aynı şekilde hararadır. Burada şehvet veya fitne korkusu diye bir şey bahis konusu değildir. Evet aralarında süt veya neseb yönünden sıhriyet ve yakınlık bulunanlar bir arada bulunabilir ve belli mahrem yerleri dışındaki el, ayak ve yüz gibi uzuvlarına ba­kabilirler. Çünkü fesad korkusu kalmamıştır. Tenasül uzvu dibin­den kesik olup kadınlara karşı şehvet duymayan yabancılarla da bir arada bulunabilirler. Yaşlılar, hastalar, buruk ve hadım olanlar böy­le değillerdir; onlar yabancı bir kadınla bir arada bulunamazlar ve onlara bakamazlar. Hattâ henüz rüşdüne ermeyen ve fakat ermek üzere olan kız ve oğlan çocuklarını da bu gibi hallerden menetmek, velilerinin görevidir.

Ayrıca iffetli kadının zimmi olan gayr-ı müslimden kaçınması gerektiği gibi, fâsıklardan (kötü kimselerden) de uzak kalması emrolunur. İffetli bir kadın bu gibilerden uzak kalmalıdır ki, onların tuzaklarına düşmekten korunmuş olsun. Kadın, hastalık veya şehâdet gibi durumlarda kendini takdim etmek zorunda kaldığı vakit gösterilmesi zaruri olan yerini açar ve ancak o kadarcık yerine bak­mak caiz olur. Yukarda Ezraî'nin hikâye ettiğim sözünde, Ezrai, Mâverdi'den naklinde Udde sahibinin, “Altı şey küçük günahlardandır.” dediği hususunda itiraz vardır, demiştim. Bunlardan biri de, ada­mın, yabancı bir kadına veya parlak bir gence şehvetle bakmış ol­masıdır. Evet, bunda itiraz vardır. Çünkü Mâverdi ve diğerleri, mut­lak olarak, ihtiyaç ve zaruret olmaksızın, şehvetle bakan, fasile ve şehâdeti merdud olan bir kimsedir. Hattâ şehvetsiz olarak da tekrar baksa ve onunla oynasa yine hüküm böyledir, demiştir. Buna karşı Ezraî, “Muti ve âbid diye tanınan bir kimsenin şehvet hissi olmadan yabancıya yalnız bakması veyabir gençle şakalaşması sebebiyle kebire işlemiş sayılıp adaletten ayrılmış olmaz. Evet, şayet fitneden kor­kar ve yine buna rağmen o haline devam ederse, işte o zaman bu işin Kebire olduğu ortaya çıkar.” demiştir.

Sahih olarak gelen rivayette, “Gözün zinası bakmak” dilin zinası konuşmak, elin zinası ellemek, ayağın zinası yürümek, nefsin zinası da onu arzu edip o tarafa meyletmektir.” buyurulmuştur.

îşte bunun içindir ki salih kimseler -iyi insanlar- parlak oğ­lanlardan, onlara bakıp aralarına girmekten ve onlarla oturup soh­bet etmekten son derece kaçınmışlardır. Nitekim Hasan b. Zekvân, “Zenginlerin çocukları ile düşüp kalkmayın. Zira onların bakirelere benzeyen koku ve çekicilikleri vardır. Hattâ onların fitnesi kadınlar­dan da daha şiddetlidir.” demiştir.

Tabiî'nden birisi de, “Bir erkek, parlak bir oğlan ile bir odada yatmasın. Zira, âbid bir genç için, yırtıcı hayvandan ziyade parlak bir çocukla bir arada bulunmasından korkarım.” demiştir.

Hattâ âbidlerden bazıları, Resûl-i Ekrem’in, bir erkeğin yabancı kadınla bir arada bulunmalarını yasaklayan hadîsine kıyasla, böyle parlak bir çocukla, bir odada, dükkânda ve hamamda yalnızca bir arada bulunmayı yasaklamışlardır. Zira Resûl-i Ekrem:

“Hiç bir erkek (yabancı) bir kadınla bir arada bulunmaz ki, üçün­cüleri şeytan olmasın.” [24]buyurmuştur. Parlak gence gelince; onun güzelliğine karşı uyanan fitne, kadının güzelliğine karşı uyanan fit­neden daha büyük ve onunla bir olmakta ortaya atılan şüphe, kadın ile bir arada bulunmaktaki şüpheden daha kuvvetli olduğu için, bu­nun da haram olması anlaşılmış ve sabit olmuş olur. Parlak oğlan­lardan uzak kalma hususundaki geçmişlerin öğütleri sayılamayacak kadar çoktur. Onlar buna pislik demişlerdir. Burada iyilerle kötüler arasında bir ayırım yapmamışlardır. Hattâ Sufyan-ı Sevrî bir defa­sında hamama girerkajı parlak bir çocuğun da hamama girmekte olduğunu gördü ve, “Bunu uzaklaştırın, zira her kadın ile bir şeytan varsa, bu gibi parlak oğlanla on tane şeytan vardır.” demiştir.

Adamın biri yanında parlak bir çocuk olduğu halde İmam Ahmed’in yanına girdi. İmam Ahmed:

“Bu çocuk senin neyin olur?” diye sordu. Adam:

“ Kızkardeşimin çocuğudur,” dedi. İmam Ahmed:

“Onu bir daha yanıma getirme, sen de başkalarını aleyhinde şüpheye düşürmemek için onunla yalnız başına sokaklarda dolaşma,” buyurdu.

Şeyhü'l-îslâm el-Askalânî'nin -vahidir dediği zayıf bir sened ile gelen- bir rivayetinde Abdülkays'ın kafilesi Resûl-i Ekrem'e geldiği vakit, aralarında bir de parlak genç vardı. Resûl-i Ekrem bu genci arka tarafa oturttu ve, “Davud'un fitnesi, gözleri ile bakışından ol­muştur.” buyurdu. [25]                    

248. Kebire: Gıybet Etmek

249. Kebire: Gıybete Sükût Edip Rıza Göstermek

Allahu Teâlâ şöyle buyuruyor:

“Ey mü’minler, bir topluluk bir diğerini alaya almasın, belki de onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da başka kadınları ala­ya almasınlar, belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendi­nize dil uzatmayın, birbirinizi kötü lâkablarla çağırmayın; îman et­tikten sonra yoldan çıkmış olmak ne kötü bir addır. Tevbe etmeyen­ler, işte onlar zâlimlerdir.                                                                

Ey mü’minler, çok sanıda bulunmaktan sakının, zira sanının bir kısmı suçtur. Birbirinizin suçunu araştırmayın; kimse kimseyi çekiş­tirmesini hangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır? Ondan tiksinirsiniz; Allah'tan sakının, şüphesiz Allah tövbeleri daima kabul edendir, acıyandır.” [26]

Ayet-i kerîmede geçen -Suhriyye; kişiyi küçük görmek demek­tir; yâni başkalarını hakir görme, bakarsın o hakir gördüğün Allah katında senden üstün, hayırlı ve Allah'a daha yakın olabilir. “Nice yüzü gözü tozlu, üst başı perişan insanlar vardır ki, onlara Allah is­tediklerini verir”.

İblîs, Âdem aleyhisselâmı hakir görüp ona secde etmek isteme­di. Bu yüzden ebedi olarak Allah'ın rahmetinden koğuldu; Âdem aleyhisselâm da ebedi olarak ululukla taltif edildi. Aralarında bu kadar büyük fark vardır.

Bir şair şöyle demiştir:

“Yoksul ve düşküne ihanet etme; bakarsın bir gün gelir, sen düşersin de o yükselir.”

“Kendi kendinize dil uzatmayın.” demek, birbirinizi ayıplama­yın demektir. Lemz, söz ile olduğu gibi, iş ve hareketlerle de olur. Fakat Hemz, yalnız dil ile olan kötülemektir. Beyhakinin İbn Cüreyc'den rivayetinde, Hemz, göz, el ve diğer aza işaret­leri ile yapılan ayıplama; “Lemz ise yalnız dil ile yapılan ayıpla­madır.” demiştir.

Bu, tamamen tersi de olabilir.  Yine Beyhakinin Leys'den rivayetinde, “ Hümeze, kişinin yüzüne karşı dil uzatan, lümeze de arkadan gıybet ile insanların etini yiyenlerdir.” de­miştir.

İhyau Ulûmi'd-Din'de ise Mücahid'den anlatıldığına göre; “Hü meze, insanlara dil uzatan, 1ümeze de gıybet etmekle etle­rini yiyendir”.

Nebz,, atmak; 1âkab ise adamın bildiği iyiliklerini dü­şürecek kötü bir ismi ona takmaktır. Yâni insanlarda bulunmayan bir ayıb ile onlara ad takarak onları kötülemeyin! Bfir insan tevbe et­tikten sonra eski kötülüğünden ötürü ona, “Ey münafık ve ey fâsık” deme hususunda birçok sözler vardır. Çoğunluk, “Bunları söyleyenin aleyhine olur” diye tevil etmişlerdir.

Âyeti kerîme'de Suhriye -insanı hakir görme- öne alınmıştır. Çünkü eziyet bakımından bu her üçünün de en önemlisidir. Zira bu, kişiyi yüzüne karşı küçük düşürmektir. Sonra Lemz gelir; çünkü o da insanda olan kusuru canlandırmaktadır. Daha son­ra da Nebz gelir ki, bu da adama adı ile değil de lakabı ile ça­ğırmaktır. Bu ise ikinciden ehvendir. Çünkü kişi, mutlaka kendisine takılan lakab gibi olması gerekmez.

Bazan güzele çirkin; bazan da çirkine güzel lâkabı verilebilir. Yâni Allahu Tealâ;

“Ey kullarım, birbirinize karşı böbürlenme­yin, kardeşlerinize hiç iltifat etmezcesine onları hakir görmeyin. Yi­ne onların derecelerini düşürmek için onları ayıplamayın; hoşlan­madıkları isimlerle onları çağırmayın.” buyurmuştur. Ayrıca âyeti celîle'de Allahu Teâlâ’nın, “Bunları kendinize yapmayın.” buyurma­sında, aklı başında olan adamın, üzerinde durması gereken incelik vardır. O da bütün mü’minlerin bir vücud gibi sayılmış olmasıdır. Bir vücudun en küçük bir cüz'ü rahatsızlandığı vakit, bütün vücud onun hizmetine dönerek rahatsızlandığı gibi, müslümanlar da birbirlerinin ıztırabları ile böylece ilgilenmeleri gerekir. Durum bu iken başkasını kötüleyen, gerçekte kendisini kötülemiş olur. Aynı zamanda başka­sını kötülemeye çalışmak, kendini de kötülemeye sebep olur; sen onun aleyhine o da senin aleyhine söyler durur. Bu suretle kişi baş­kasını yererken kendini yermiş olur. Nitekim haberde şöyle vârid ol­muştur : Resûl-i Ekrem:

“Sizden biriniz anne ve babasına sövmesin,” buyurdu. Ashab:

“Bu nasıl olur. ya Resûlallah? deyince, Resûl-i Ekrem:

“O başkasının babasına söver, başkası da onun babasına söver,” buyurdu. Aynı zamanda bu, “Kendi kendinize dil uzatmayın.” âyeti celîle'si, “Kendi kendinizi öldürmeyiniz.” âyetindeki kaideye göre na­zil olmuştur. Ayrıca  sığalarını da birbirinden ayırmıştır. Meselâ,  yi müşareket sığası olarak getirmiştir.

Çünkü Lemz'de insanın kusurlarını sayıp dökmek vardır. Karşı­daki adam o an için beriki zatm kusurlarını bilmez, bilemediği için de sayıp dökemez. Böylece Lemz, tek taraflı olmuş olur. Fakat Nebz öyle değildir. Bir taraf karşı tarafa fâsık, münafık, alçak veya namussuz, diyo seshmip bunların benzeri kötülükleri isnad ettiği vakit karşı taraf da hemen aynı sözleri ona iade eder ve bu ba­kımdan müşareket -ortaklık- için olmuş olur.

“İnandıktan sonra yoldan çıkmak ne kötü bir addır.” âyetine ge­lince; şu üç husustan birini işleyen ve yapan kimse fâsık adını hak etmiş olur. Bu ise îman ile nurlanmış bir kimse için en büyük bir noksanlıktır. Bu şiddetli veide bir de Allahu Teâlâ, “Tevbe etmeyen­ler, işte onlar zâlimlerdir.” ifadesini eklemiştir. Böylece bu üç hususun her birinin ne derece büyük günah olduklarına işaret edilmiş­tir. Sonra hemen bunların ardından kötü sanıdan kaçınmayı emret­miş ve sebep olarak da bazı zanların günah olduklarına işaret buyur­muştur. Çünkü zan, kesin bir delil olmaksızın, başkasının o kötü işi yaptığını hayalinden geçirmen ve, kalben buna kanaat getirdikten sonra, şer’î bir yol olmaksızın dilinle onu söylemendir. Bunun için Resül-i Ekrem:

“Aman aman, zandan sakının, zira zan, sözlerin en çok yalan ola­nıdır.” [27]buyurmuştur.

Bütün işlerini kesin kanaate istinad ettirmek isteyen akltf başın­da insan, başkalarına gülecek ve onları alaya alacak çok az kusur bulabilir. Çünkü bazı şeyler göründüğü gibi değildir. Artık bunların hiç birinde zanna dayanmak doğru olmaz. Bütün bunların yanında zanların bazıları da suç değil, belki vaciptir. Şer'i deliller üzerine te­rettüp eden furûdaki müctehidlerin zanları bu kabildendir. Bunların zanları üzre amel etmeleri lâzımdır. Bazı zanlar da vardır ki menduptur. Nitekim Resûl-i Ekrem: “Mümine hayır zanda bulunun.” bu­yurmuştur. Diğer bir zan da vardır ki, mubahtır. Bazan zan rey cömerdliği olur ki, hayrı taşımak demektir. Nitekim: “Sûi zan, rey cömerdliğindendir.” buyurulmuştur. Meselâ, vehim sahibi vehmettiğini olmuş gibi düşünür. Halini bilmediği bir adamın işini uzatması gibi, yâni adamdan bir zarar gelmemesi için durumunu inceledikten son­ra işini yapması demektir. Bu, karşısındaki adama bir noksanlık isnad etmek için değil, kendisini zarardan korumak içindir. (Çalıştıra­cağı kimsenin durumunu araştırmak bu kabildendir ki, mubahtır).

Tecessüs, tetebbu, aramak ve araştırmaktır. Casusluk da bundan alınmadır. Maksad, insanların kusurlarını araştırmaktır. Tahassüs ise duyurmak ve anlatmaktır. Zahirî ve batini olan havass –hisler- bundan alınmadır. Şaz olarak tecessüs tahassüs de okunmuştur. Her ikisinin bir mânâda olduğunu söyleyenler de vardır. Bazıları da ayrı ayrı anlamda olduklarını; tecessüsü zahiri, tahassüsü de bâtını araş­tırmak olduğunu söylerken bazıları da tecessüs kötülükleri, tahassüs de iyilikleri araştırmak olduğunu söylemişlerse de bunda farklılık var. Doğru “olduğunu kabul etsek bile, âyetten murad olan bu mânâ değildir. Diğer bazılarına göre de tecessüs, bir diğeri ile başkasının hallerini araştırmak, tahassüs ise kendi hallerini araştırmaktır. Han­gi mânâ murad olursa olsun, âyette insanların gizli hallerini araş­tırmaktan şiddetle nehyedilmiştir. Resûl-i Ekrem:

“Birbirinizin (kusurlarını) araştırmayınız. Almayacağınız bir malı alıcıyı zarara sokmak için artırmayınız. Birbirinize hased etme­yiniz. Birbirinize buğzetmeyiniz. Birbirinize arka çevirmeyiniz. Ey Allah'ın kulları, size Allah'ın emrettiği gibi kardeş olunuz.”[28], bu­yurmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Ey dilleri ile îman edip, îmanı gönüllerine akmayan topluluk, müslümanları gıybet etmeyin, onların gizli hallerini araştırmayın. Çünkü müslümanların gizli hallerini araştıran kimsenin kusurlarını da Allahu Teâlâ araştırır. Allahu Teâlâ kimin kusurunu araştırırsa -evinin ortasında da olsa- onu açığa çıkarıp rezil eder”.[29]

Adamın biri İbn Mesûd (r.a.) e:

“Şu Velid b. Ukbe'ye baksana, sakalından hâlâ şarap damla­ları akıyor,” dedi. İbn Mesûd (r.a.):

“Biz, araştırmaktan nehyolunduk; görürsek ona göre muamele yaparız,” diye cevap verdi.

Allahu Teâlâ'nın, “Bazınız bazınızı gıybet etmesin.”[30], buyur­duğuna gelince; hiç kimse kimsenin gıyabında hoşlanmadığı şeyi ko­nuşmasın, demektir ki, kişinin yüzüne karşı hakkında kötü söylemek de buna katılmıştır.Nitekim yukardaki âyetten bu husus anlaşılmıştır ve aynı zamanda kişinin yüzüne karşı hoşlanmayacağı şeyleri söyle­mesi daha büyük eziyettir.

Ebû Hureyre (r.a.) den rivayete göre, Resûl-i Ekrem:

“Gıybet nedir bilir misiniz?” buyurdu. Ashâb:

“Allah ve Resulü daha iyi bilir,” dediler. Bunun üzerine Resül-i Ekrem:

“Din kardeşini, hoşlanmayacağı şeyle anmandır,” buyurdu. As­hâb:

“Ya söylediğim kardeşimde varsa ne buyurursunuz?” diye sor­dular. Resûl-i Ekrem:

“Eğer dediğin onda varsa işte o zaman onu gıybet etmiş olur­sun; söylediğin onda yoksa ona iftira etmiş olursun,” buyurdu.[31]

Gıybet, doğruyu söylemek olduğuna göre haram olmasının hik­meti, mü’minin şerefini korumakta mübalağa ve onun muhterem ol­duğuna işarettir, işte bu tekid ve mübalâğayı açıklamak üzere Alla­hu Teâlâ, onu bir kardeş olarak kabul etti ve şerefini etine benzete­rek, “Sizden biri ölü kardeşinin etini yemek ister mi?” buyurdu. Ki­şinin eti ile şerefi arasındaki benzerlik yönü, kişinin, her ikisinden de üzüntü duymasındandır. Eti yendiği vakit acınıp üzüldüğü gibi, şerefi ile oynanıp, kalbi kırılacak sözleri duyduğu vakit de üzülür. Onu kardeş etine benzetmekteki tekidine gelince; bu da açıktır. în-san başkasına kızarak etini ve ciğerini kemirebilir, ama kardeş eti­ne hiç dayanamaz. Halbuki adamın şerefi etinden çok daha kıymetli­dir. Aklı başında adam, kardeşinin şerefi ile oynayamaz.

Aklı başında olan kimsenin insanların etini yemesi, normal bir davranış olmadığı gibi, ırz ve şerefiyle   oynamasının da normal bir davranış olmadığı meydandadır. Ayrıca “ölü” buyurulmakla, duy­madığı gıyabındaki çekiştirmeden niye üzülsün? sözü de ortadan kalkmış olur. Çünkü ölü kardeşinin etini yemek, ölüyü acıtmaz fakat yine de çirkindir ve belki diriden daha çirkindir.

Hattâ gıybet edilene ulaşmıyacağı farz ve takdir edilen bir gıy­bet de olsa, yine haramdır. Çünkü burada bir de Allah hakkı vardır. Hem Allah hakkına riâyet ve hem de insanları kusur araştırmaktan menetmek vardır. Doğrusunu Allah bilmekle beraber, aşağıda saya­cağım zarurî sebeplerden dolayı gıybet yapılabilir. Nitekim âyette “ölü” buyurulmakla buna işaret vardır. Çünkü zaruret ânında ölme­yecek kadar ölü eti yenebilir. Yine de insan iki ölü bulsa ve bunlar­dan biri insan diğeri hayvan olsa, hayvanı tercih etmesi gerekir. Fa­kat yalnız insan ölüsü bulursa, ölmeyecek kadar ondan yiyebilir. Allahu Teâlâ'nın:

“O yemeği veya ölü etini kerih görür ve sevmezsiniz. O halde ona benzeyeni de yapmayınız.” buyurmuştur. İşte Mücahid’in söylediği söz de sonuç itibariyle bu anlama gelir. Onlara, “Sizden biri ölü kardeşinin etini yemek ister mi?” dendiği vakit, onların, ha­yır, demeleri üzerine, “Elbette bundan hoşlanmazsınız.” denildi. İşte ölü din kardeşinizin etini yemeği kerih gördüğünüz gibi, o kardeşi­nizi de hoşlanmayacağı şeylerle anmayı kerih görüp ondan uzaklaşın. deki hemze inkâr içindir. Yâni siz, ölü kardeşinizin etini ye­meyi sevmezsiniz. O halde gıybet etmeyi de sevmeyin, demektir. Ba­zılarına göre “Elbette ondan ikrah edersiniz.” âyetinin matufun aley­hi hazfedilmiştir. Aslı şöyledir: “Ölü kardeşinizin eti size arzolunur

da siz onu kerih görürsünüz”. Ayrıca deki zamirin mercii “ölü” dür. Sanki in sıfatı olmuş olur. Buna göre mübalâğa ifade eder. Yâni, ölü, zaruret halinde yenirse de dur­dukça kokar, koktukça insan son derece ondan nefret eder ve onun yanma yaklaşamaz olur. Bu halde onun eti nasıl yenebilir? îşte gıy­bet böyledir. İnsan, kokmuş ölü etinden uzaklaştığı gibi ondan da uzaklaşmalıdır.

İşte gerek bu ve gerekse bundan önceki âyetlerin ifade ettikleri mânâlar üzerinde düşün ki, ganimete ulaşıp selâmet bulasın. Bak ki Allahu Teâlâ nasıl âyetleri tevbe ile sona erdirmiştir. Bu, Allahu Te­âlâ'nın kullarına bir lutûf ve rahmetidir. Birinci âyeti nehyile başlat­tığı için nefyile bitirtti. Nehy ile nefyin birbirine yakınlıkları vardır.

İkinci âyette, buyurmak suretiyle müsbet vo emirle başladığına göre aynı şekilde bitirerek buyurmuştur. Bunun hikmeti, birincisinde buyurmasıyle şiddetle bir veîd ve korkutma vardır. Zira alay etmek, kişinin, yüzüne karşı kötü hallerini açıklamak ve yüzüne karşı ona kötü lâkablar takmakta adama daha çok eziyet olduğu için, cezası da o nisbette büyüktür. Fakat gıybet ve tecessüs ise gıyabında olup çoğunlukla gizli kaldıklarından, orada böyle bir şiddet göze çarp­maz.

Sözümüz, birçok edeb ve hikmetleri içine alan, sayılamayacak kadar çok şiddetli tehditleri ihtiva eden bu âyetlerle sona erince, gıy­bet ve gıybetle ilgili hadîslerin bir kısmını da burada nakledelim:

Buhâri ile Müslim’in Ebû Bekre (r.a.) den rivayetlerinde, şöyle demiştir:   Resûl-i Ekrem veda hutbesinde:

“Bu şehrinizde, bu beldenizde bu gününüzün hürmeti gibi bir­birinize kanlarınız, mallarınız, ırzınız da haramdır. Haberiniz olsun, tebliğ ettim mi?” [32], buyurmuştur.

Müslim’in rivayetinde Resûl-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyurmuş­tur:

“Her müslümanın diğer müslüman üzerine kanı, ırzı ve malı ha­ramdır.” [33]

Bezzâr'ın kuvvetli sened ile rivayetinde Resûl-i Ekrem şöyle bu­yurmuştur:

“En büyük riba, kişinin, din kardeşinin ırzına dil uzatmasıdır.” [34]

Ebû Davud'un rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Kişinin, haksız yere müslümanın ırzına dil uzatması büyük gü­nahlardandır.”[35], buyurmuştur. İbn Ebi'd-Dünyâ'nın rivayeti de,

“Riba yetmiş günahtır. En ehveni, kişinin, annesini nikâh etmesi gibidir. Şüphesiz en büyük riba da müslümanın ırzına dil uzatmak­tır.”[36], şeklindedir.

Ebû Yâlâ'nın sahih sened ile rivayetinde Resûl-i Ekrem Asha­bına:

“Bilir misiniz, Allah katında ribanın en büyüğü hangisidir?” di­ye sordu. Onlar:

“Allah ve Resulü daha iyi bilir,” dediler. Resûl-i Ekrem:

“Şüphesiz Allah katında en büyük riba, müslümanın ırzına dil uzatmayı helâl saymaktır,” buyurdu ve sonra, “Erkek mü’minlerle ka­dın müzminlere, işlemedikleri bir günah yüzünden eziyet edenler, muhakkak bir iftirayı ve apaçık bir günahı yüklenmişlerdir.”[37] mealindeki âyet-i kerime'yi okudu.” [38]

Ebû Davud'un bir rivayetinde de Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuş­tur:

“Doğrusu, haksız yerde bir müslümanın ırzına dil uzatmak, ribanin en büyüklerindendir.”[39]

İbn Ebi'd-Dünyâ'nın Enes İbn Mâlik (r.a.) den rivayetinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem bize îrad buyurduğu bir hutbede, ribanın hükmünü anlattı, önemini belirtti ve şöyle buyurdu: “Kişinin, ribadan zimmetine geçirdiği bir dirhem, Allah katında kişinin yaptığı otuzaltı zinadan daha büyük bir hatâdır. Şüphesiz en büyük rîba, müslümanın ırzına dil uzatmaktır.”[40]

Taberâni'nin rivayetinde ise:

“Ribâ yetmiş iki kapıdır. En ehveni, kişinin annesiyle zina etme­si gibidir. En büyük riba da, kişinin, din kardeşinin ırzına dil uzatmasıdır.”[41], buyurulmuştur.

İbn Ebi'd-Dünyâ, Taberânî ve Beyhakinin rivayetlerinde şöyle buyurulmuştur:

“Riba, yetmiş bu kadar kapıdır. Bunların en ehveni, müslüman olarak kişinin annesiyle münâsebette bulunması gibidir. Bir dirhem riba, otuzbeş zinadan daha şiddetlidir. Ribanın en şiddetlisi ve en kö­tüsü müslümanın gizli hallerini açıklamaktır.” [42]

Ebû Davud'un, hasen ve sahih olduğunu söyleyen Tirmizî'nin, ayrıca Beyhakinin rivayetlerinde, Hz. Aişe diyor ki:

“Ben Resül-i Ek­rem’e:

“Size Safiyye'nin şu ve bu kusurları yetmiyor mu?” dedim. Ravilerden bazıları, Hz. Aişe bu sözü ile “Safiyye'nin kısa boylu olduğu­nu kasdetmişti,” demişlerdir. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem:

“Öyle bir söz söyledin ki, denize karışsa onu da kirletirdi ren­gini bozar ve onu kokuturdu,” buyurdu. Yine Hz. Aişe:

“Resûl-i Ek­rem'e bir adamın bazı hallerini hikâye ettim.” dedi. Resûl-i Ekrem:

“Bende şu ve şu haller varken başkasının kusurlarını dinlemek istemem.”[43], buyurdu.

Ebû Davud'un Semiyye'den, onun da Hz. Aişe'de o rivayetinde şöyle demiştir:

“Huyayy'ın kızı Safiyye'nin devesi hastalanmıştı. Zey-neb'de yedek bir deve bulunuyordu. Resûl-i Ekrem Zeyneb'e:

“Yanındaki yedek deveyi ona ver,” buyurdu. Zeyneb:

“O yahûdiye deveyi vereyim mi?” dedi. Buna son derece üzülen Resûl-i Ekrem Zilhicce, Muharrem ve Safer ayından birkaç gün (gibi uzun bir süre) yanına uğramadı.[44]

İbn Ebi'd Dünyâ'nın rivayetinde Hz. Aişe radıyallahu anha diyor ki:

“Resûl-i Ekrem’in yanında bulunduğum bir sırada bir kadın geldi ve gitti. Ben:

“Bu ne uzun etekli bir kadın,” dedim. Resûl-i Ekrem:

“Ağzındakini tükür,” buyurdu.

Ben de bir et parçası tükürdüm,” dedi.[45]

Ebû Dâvûd et-TayâlisUbn Ebi'd-Dünyâ ve Beyhakinin Enes (r.a.) den rivayetlerinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem halkın bir gün oruç tutmalarını emretti ve:

“Ben kendisine müsaade etmeden sakın hiç biriniz orucunu bozmasın,” buyurdu. Resûl-i Ekrem’in emri üzere halk oruç tuttu. Ak­şam olunca oruç tutanlar Resûl-i Ekrem'e geliyor ve:

“Ya Resûlallah, akşam oldu, orucumu bozayım mı?” diye soru­yor, Resûl-i Ekrem de ona izin veriyor orucunu bozuyordu. Derken adamın biri geldi ve:

“Ya Resûlallah, ailemizden iki genç kız oruç tuttular, iftar et­mek için sizden izin istemekten utanıyorlar (müsaade buyur da oruçlarını açsınlar)” dedi. Resûl-i Ekrem adamın bu sözüne aldırış etmedi ve ondan yüz çevirdi. Adam ikinci defa izin istedi, yine Resûl-i Ekrem ondan yüz çevirdi. Üçüncü defa izin istedi Resûl-i Ekrem yine tara­fına bakmadı, sözüne cevap vermedi. Adam dördüncü defa izin is­teyince Resûl-i Ekrem:

“Onlar oruç tutmadılar. Sabahtan akşama kadar insanların etini yiyen nasıl oruç tutar? Git onlara, oruç tutuyorlarsa emret de kussunlar,” buyurdu. Adam kalktı bu genç kızların yanına gitti, du­rumu onlara bildirdi,   onlar da kan ve et kustular. Bunun üzerine adam Resûl-i Ekrem’in yanına döndü ve durumu ona haber verdi. Resûl-i Ekrem:

“Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah'a yemin ederim ki, o kan ve et parçası onların midelerinde kalsaydı, onları cehennem ate­şi mutlaka yerdi (yakardı),” buyurdu.[46]

Ahmed, Ebi'd-Dünyâ ve Beyhaki de ismi verilmeyen bir adamdan o da Resûl-i Ekrem’in azadlısı olan Ubeyd'den benzerini rivayet etmişlerdir. Ancak Ahmed’in rivayetinde;

“Oruçlu iken başkalarını çekiştiren bu kız çocuklarından birisine:

“Kus,” dedi, o da kustu ve kadehi yarıya kadar doldurdu.   Di­ğerine :

“Sen de kus,” dedi, o da kustu ve kadehin kalan kısmım doldur­du. Sonra Resûl-i Ekrem:

“İşte şu iki kız, Allah'ın helâl kıldığı yemek içmekten oruç tut­tular da haram ettiği gıybet ile iftar ettiler; insanları çekiştire çekiştire etlerini yediler,” [47]buyurdu.

Ebû Yâlâ’nın Ebû Hureyre (r.a.) den rivayetinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem’in yanında oturuyorduk. Bir adam kalktı gitti. Orada bulunanlar:

“Ya Resûlallah, falancı ne âciz adam veya ne zayıf adam,” de­diler. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem:

“Arkadaşınızı gıybet ettiniz ve etini yediniz,” buyurdu.[48] Taberâni'nin de aynı mealde rivayeti vardır.[49]

  Isbahâni'nin hasen sened ile Amr İbn Şuayb'den, o da babasın­dan, o da dedesinden rivayetlerinde; Ashâb, Resûl-i Ekrem’in yanın­da bir zattan söz ettiler ve:

“Falancı çok zayıf kimsedir; yardımcı olmadan kendi başına ne yiyebilir ne de misafirliğe gidebilir,” dediler. Resûl-i Ekrem:

“Onu gıybet ettiniz,” buyurdu. Onlar:

“Ya Resûlallah, biz onda olanı söyledik, dediler. Resûl-i Ek­rem:

“İşte gıybet de odur,” buyurdu.[50]

Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ve Taberâni'nin -ki lâfız onundur ve râvileri sahih râvilerdir- Abdullah b. Mesûd (r.a.) den rivayetlerinde, şöyle demiştir: Resûl-i Ekrem’in huzurunda bulunuyorduk. Aramız­dan birisi kalkıp gitti. Oturanlardan birisi de onu gıybet etti ve ayıp­ladı. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem;

“Dişlerini karıştır,” buyurdu. Adam:

“Niçin dişlerimi karıştıracağım? Et yemedim ki,” dedi. Resûl-i Ekrem:

“Gıybet ettiğin kardeşinin etini yedin,” buyurdu.[51]

İbn Ebi'd-Dünyâ ve Taberâni'nin isnâd-ı leyyin ile ve Ebû Nuaym’in Şufayy İbn Manii'l-Esbahî (r.a.) den rivayetlerinde Resûl-i Ekrem:

“Dört sınıf insan vardır ki, çektikleri sıkıntı ve azâb ile cehen­nem halkını da rahatsız ederler. Bunlar, “Eyvah helak olduk, mahvolduk” diye bağıra çağıra Hamim ile Cahîm arasında dolaşıp du­rurlar. Cehennem halkının bazısı diğer bazısına:

“Bunlara ne oluyor ki, bizim azabımız bize yetmiyormuş gibi bir de bunlar bizi rahatsız ediyorlar?” derler. Bunlardan birisi ateş­ten tabutun içerisine girmiş ve tabut üzerine kapanmıştır. Bir diğe­rinin bağırsakları ortaya dökülmüş onlan sürüyüp durur. Diğer bi­risinin ise ağzından kan ve İrin akar. Bir başkası da kendi etini yi­yip durur. Tabutta olan için:

“Buna ne oluyor ki, bizim azabımız bize yetmiyormuş gibi bu da bize eziyet ediyor, derler. Diğeri:

“O, insanların malını zimmetine geçirdikten sonra ölen kim­sedir, diye cevap verir. Sonra bağırsaklarının etrafında dönüp dola­şan için:

“Buna ne oluyor ki, bizim çektiğimiz eziyete ilâveten bizi ra­hatsız ediyor?” der.

“O da sidik damlalarından sakınmazdı,” diye cevap verir. Son­ra ağzından kan ve irin akan için:

“Buna ne oluyor ki, bizim eziyetimiz bize yetmiyormuş gibi bir de bu bize eziyet ediyor?” diye sorar.

“Bu da cinsi münasebetten zevk alındığı gibi, kötü sözlerden zevk alırdı,” diye cevap verir. Etini yiyen için:

“Buna ne oluyor ki, bizim eziyetimiz bize yeterken, bunun bu halinden de eza görüyoruz?: der.

“O da gıybet ile dünyada insanların etini yer ve onları çekiştirirdi,” derler.” [52]

Ebû Yâ'lâ, Taberâni ve Ebû'ş-Şeyh'ın rivayetlerinde Resûl-i Ek­rem:

“Dünyada (gıybet etmek suretiyle) din kardeşinin  etini yiyen kimseye kıyamet günü (ölü olduğu halde eti) takdim edilir ve “Bunu diri olarak yediğin gibi ölü olarak da ye” denir. Adam da bu eti yer, yüzü buruşur, suratı ekşir ve feryad ü figan eder.”[53], buyurmuş­tur.

Ebû'ş-Şeyh b. Hibban ve diğerlerinin Amr b. el-Âs (r.a.) a mev­kuf olan rivayetlerinde; Amr b. el-As (r.a.) bir katır ölüsünün yanın­dan geçerken arkadaşlarına,

“Bir adamın bu leşden karnını doyuruncaya kadar yemesi, müslüman kişinin etini yemesinden (onu çekiştirmesinden) çok daha hayırlıdır.” demiştir.[54]

İbn Hibbân’ın “Sahih” indeki rivayetinde, Ebû Hureyre (r.a.) şöy­le demiştir:

“el-Eslemi, Resül-i Ekrem sallallahu aleyhi ve selleme gelerek,

“Ben zina ettim, yabancı kadınla münâsebette bulundum” diye dört defa aleyhinde şehâdette bulundu. Her defasında Resûl-i Ekrem on­dan yüz çevirdi, söylediğini duymak istemedi. Nihayet Resûl-i Ek­rem:

“Bu sözle (zina ettim demekle) ne demek istiyorsun?” buyurdu. Adam:

“Beni (bu suçtan) temizlemeni istiyorum,” dedi. Resûl-i Ekrem adamın recmedilmesini emretti ve recmedildi.   Bu sırada Ensar'dan iki kişi konuşurken, birinin diğerine:

“Şu adama bak, Allahu Teâlâ’nın gizleyip örttüğünü o açığa vurdu ve köpek gibi öldürüldü,” dediğini Resûl-i Ekrem duydu. Bir süre sustuktan sonra Resûl-i Ekrem kalktı, yürüdü ve ayaklarını dik­miş bir eşek ölüsüne rastgeldi. Yanındakilere döndü ve:

“Falancı ve falancı nerede?” diye o iki kişiyi sordu. Onlar:

“İşte biz buradayız, ya Resûlallah,” dediler. Resûl-i Ekrem on­lara:

“Şu eşek ölüsünden yer misiniz?” buyurdu. Onlar:

“Allah sizi mağfiret etsin, bunu kim yer, ya Resûlallah?” dedi­ler. Resûl-i Ekrem:

“Az önce o recmedilen kardeşiniz hakkında söylediğiniz sözle bundan daha fenasını yemiş oldunuz. Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah'a yemin ederim ki, o adam şimdi cennetteki ırmaklarda yüzüyor,” buyurdu.[55]

Ahmed’in İbn Abbâs (r.a.) dan rivayetinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem Mîraca çıkarıldığı gece cehenneme baktı ve orada leş yiyen birtakım insanlar gördü. Bunun üzerine:

“Bunlar kimlerdir, ey Cebrail?” diye sordu. Cebrail aleyhisselâm:

“Bunlar dünyada (gıybet etmek suretiyle) insanların etlerini yiyenlerdir,” dedi. Resül-i Ekrem ayrıca orada son derece kızıl ve gök renkli bir insan gördü ve:

“Bu kimdir, ey Cebrail?” diye sordu. Cebrail aleyhisselâm:

“Bu, devesini döven (ona eziyet eden) dir,” diye cevap verdi.”[56]

Ebû Davud'un Enes (r.a.) den rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Mîrâc'a çıkarıldığımda bir kavmin (topluluğun) yanından geç­tim. Bunlar bakırdan olan tırnakları ile yüzlerini ve göğüslerini tır­malıyorlardı. Ben:

“Ey Cibril, bunlar kimlerdir? diye sordum. Cebrail aleyhisse­lâm:

“Bunlar, insanların etini yiyen (onları gıybet eden) ler, onla­rın şeref ve namuslarına dü uzatanlardır,” buyurdu” [57], buyurmuş­tur.

Beyhakinin Raşid b. Sa'd. el-Mikrâî'den mevsul ve mürsel riva­yetinde, Resûl-i Ekrem’in şöyle buyurduğunu haber vermiştir:

“Mîrâc'a çıkarıldığımda bazı kimselere uğradım ki, vücudları ateşten makaslarla kesiliyordu. Bunun üzerine ben:

“Bunlar kimlerdir, ey Cibril?” diye sordum. Cebrail aleyhisselâm:

“Bunlar, toplantılar (da yabancı erkeklere güzel görünmek) için süslenen kadınlardır,” dedi. (Resûl-i Ekrem devamla:) “Sonra çok çirkin koku yayan bir kuyuya uğradım. Kuyunun içinden korkunç uğultulu sesler duydum. Bunun üzerine:

“Ey Cibril, bunlar kimlerdir?” diye sordum. Cebrail aleyhisselâm:

“Bunlar, giyinip kuşanan; süslenip püslenen ve kendilerine he­lâl olmayan şeyleri yapan kadınlarınızdır,” diye cevap verdi. Sonra göğüslerinden asılmış birtakım erkekler ve kadınlar gördüm. Bunun üzerine Cebrail aleyhisselâma:

“Bunlar kimlerdir, ey Cibril?” diye sordum. O:

“Bunlar, dilleri ile çekiştirip yüzünden de alay edenlerdir; bu, “Dili ile çekiştirip yüzünden de alay eden kimsenin vay haline” âye­tinin tecellisidir,” dedi”.[58]

Ahmed’in Câbir (r.a.) den rivayetinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem'le birlikte bulunduğum sırada çok çirkin bir koku yayıldı. Resûl-i Ekrem:

“Bu kokunun ne olduğunu biliyor musunuz?” diye sordu. Biz:

“Bilmiyoruz, ya Resûlallah,” dedik. Bunun üzerine Resûl-i Ek­rem:

“Bu mü’minleri gıybet edenlerin kokusudur,” buyurdu.[59]

İbn Ebi'd-Dünyâ, Taberânî ve Beyhakinin Câbir b. Abdillah ve Ebû Said el-Hudrî radıyallahu anhum'den rivayetlerinde, Resûl-i Ek­rem’in şöyle buyurduğunu haber vermişlerdir:

“Gıybet, zinadan daha şiddetli ve günahtır.” Resûl-i Ekrem'e:

“Bu nasıl olur?” diye soruldu, Resûl-i Ekrem:

“Zina eden kişi tevbe ederse, Allah tevbesini kabul eder ve onu affeder. Fakat gıybet eden kimseyi gıybet ettiği kimse affetmedikçe bu günahtan kurtulamaz,” buyurdu.[60]

Ahmed ve diğerlerinin sahih senedle Ebû Bekre (r.a.) den riva­yetlerinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem elimden tutmuş beraber yürüyorduk. Solunda da başka birisi vardı. Önümüzde iki mezara uğradık. Resûl-i Ekrem:

“Muhakkak bunlar azâb oluyorlar, azâb olmalarına sebep de büyük günah değildir,” buyurdu ve ağladı. Sonra:

“Hanginiz bana bir yaş dal getirecek?” buyurdu. Biz hemen koş­tuk, ben arkadaşımı geçtim ve yaş dalı getirdim. Resûl-i Ekrem onu ikiye böldü; bir parçasını mezarın birine diğer   parçasını da öbür mezara dikti ve:

“Bu dallar yaş kaldığı sürece onların azabı hafifler. Bunlar gıybetten ve sidikten sakınmadıklarından dolayı azap oluyorlar,” bu­yurdu.[61]

Ahmed ve Taberânî'nin Ya'lâ İbn Seyâbe radıyallahu anh'den ri­vayetlerinde, bu zat diyor ki: .Resûl-i Ekrem: içinde sahibi azâb edi­len bir kabre uğradı ve:

“Muhakkak bu adam, insanların etini yiyor (onların gıybetini yapıyor) du, (bunun için azâb ediliyor),” buyurdu. Sonra da yaş bir dal getirtti ve onu mezarın üzerine koydu ve:

“Bu dal yaş kaldığı sürece belki azabı hafifler, buyurdu.[62]

İbn Cerîr et-Taberî'nin Ebû Umâme (r.a.) den rivayetinde, şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem (s.a.v.)  Baki'al-Carkad mezarlığına geldi, iki yeni mezar başında durdu ve:

“Falan erkekle falan kadını veya falancı ile falancıyı defnet­tiniz mi?” diye sordu. Ashâb:

“Evet, defnettik,” deyince, Resûl-i Ekrem:

“İşte şimdi onlardan birini oturttu dövdüler. Hayatımı kudret elinde bulunduran Allah'a yemîn ederim ki, öyle dövülmüştür ki par­çalanmadık hiç bir uzvu kalmamıştır. Mezarı ateş alevleri içinde yan­maktadır. Kendisi öyle çığlıklar atmaktadır ki, feryadını insanlarla cinlerden başka her canlı duymaktadır. Eğer dünyalık kalblerinizi kaplamasaydı, benim duyduğumu siz de duyardınız,” buyurdu, sonra:

“Şimdi de öbürünü ele aldı dövüyorlar. Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah'a yemin ederim ki, bu da yediği dayaktan kırılma­dık hiç bir parçası kalmamıştır. Mezarı ateş alevleri içinde kalmış, feryadını insanlarla cinlerden başka her canlı duymuştur. Eğer dün­yalık kalblerinizi kaplamamış olsaydı siz de benim duyduğumu du­yardınız,” buyurdu. Ashâb-ı Kiram sordu:

“Bunların günahı ne idi, ya Resûlallah?” Resûl-i Ekrem:

“Biri idrardan sakınmazdı, diğeri de insanları çekiştirir, etlerini yerdi,” buyurdu.[63]

Ahmed bu hadîsi İbn Cerîr yolu ile başka bir şekilde rivayet etmiştir ki, Nemime bölümünde gelecektir. Hattâ bu rivayette Ashâb, Resûl-i Ekrem'e:

“Bunlar ne zamana kadar azâb olacaklar? diye sordular. Re­sûl-i Ekrem:

“Onu Allah'tan başka kimse bilmez,” buyurmuştur.[64]

Bu hadîsin pek çok rivayet yolları vardır. Meşhur bir hadîstir. “Sıhah”da ve diğer hadîs kitaplarında Ashâb'dan bir cemaat tarafın­dan rivayet edilmiştir. Bunun bir bölümünü Taharet bahsinde tak­dim ettim. Biraz düşünülürse olayın müteaddit olduğu anlaşılır ve böylece hadîsler arasında muaraza var iddiası da ortadan kalkmış ölür. Sonra gördüm ki Hafız el-Münzirî bunların bir kısmına işaret etti. Rivayet yollarının çoğu, onların gıybet değil, nemime ve idrar­dan sakınmadıklarından ötürü azâb olmaları şeklindedir, dedi. Bu­nun gerçek yönü şudur ki, bir defa Resûl-i Ekrem iki mezarın yanın­dan geçiyordu. Bunların azâb olduklarını, birinin söz gezdirmekten, diğerinin idrarını sakınmamaktan olduğunu söyledi. Başka bir gezi­sinde de yine iki mezara uğradı. Bunların birinin gıybetten, diğeri­nin sidik damlalarından sakınmadığından sebep azâb olduklarına işaret buyurdu.

Isbahânî'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem:   

“Çoban ağacı yolduğu gibi, gıybet ve nemime de îmanı yolarlar.”[65], buyurmuştur.

Müslim ve diğerlerinin rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Bilir misiniz müflis kimdir?” buyurdu. Ashâb:

“ Bize göre müflis,   parası ve malı olmayan kimsedir,” dediler. Resûl-i Ekrem:

“Benim ümmetimden müflis o kimsedir ki, kıyamet gtinûnde namaz, oruç ve zekâtla gelir, fakat şuna söğmüş, şuna iftira etmiş, dil uzatmış, şunun malım yemiş, şunun kanını dökmüş ve şunu döğmüş. Bundan dolayı onun iyiliklerinden bu adamların herbirlerine verilir. Üzerinde olan hakları ödemeden iyilikleri tükenirse, hak sahiplerinin günahları ona yükletilir ve sonra o kimse cehenneme atı­lır.” [66], buyurmuştur.

Isbahânî'nin Ebû Umâme radıyallahu anh'den rivayetinde bu zat Resûl-i Ekrem’in şöyle buyurduğunu haber vermiştir: “Kıyamet günü adamın Kitabı önüne serilir. Adam:

“Ey Rabbim, işlediğim şu ve şu hasenatım nerde, onlar amel defterimde yazılı değil?” der. Allahu Teâlâ:

“İnsanları gıybet etmen sebebiyle onlar mahvoldu,” buyurur.[67] Taberâni'nin “lsnâd-ı ceyyid” ile rivayetinde, Resul-i Ekrem:

“Kim ki bir adamı ayıplamak ve kötülemek için onda olmayan şey ile anarsa ondan sadır olan bu şey’in yalan ve iftira olduğu ger­çekleşinceye kadar Allahu Teâlâ onu cehennemde azâb eder.” [68],buyurmuştur.

Ebû Davud'un rivayetinde Resül-i Ekrem:

“Her kim bir müslümanda olmayan kusuru ona isnad ederse, Al­lahu Teâlâ bu adamı söylediği ve isnad ettiği bu sözden temizlenin­ceye kadar cehennemlilerin akıttıkları kan ve irin çamurunda habseder.”[69], buyurmuştur.

Ahmed’in Ebû Hureyre (r.a.) den rivayetinde, Resûl-i Ekrem’in şöyle buyurduğunu haber vermiştir :            

“Beş şey vardır ki, bunların keffâreti yoktur: Allah'a şirk koş­mak, haksız yere adam öldürmek, mü’mine iftira etmek, savaş ala­nından kaçmak ve haksız yere başkasının maluuyok etmek,yalan ye­re yemin etmektir.” [70]

Ahmed ve bir cemaatın hasen sened ile Esma bint-i Yezide radıyallahu anha'den rivayetlerinde, Resûl-i Ekrem (s.a.v.) in şöyle bu­yurduğunu haber vermiştir:

“Din kardeşinin gıyabında şerefini koruyan kimseyi cehennem­den azâd edip cennete koymak Allah üzerine bir haktır.” [71]

Tirmizî'nin Ebû'd-Derdâ radıyallahu anh'den rivayetinde, Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Din kardeşinin şerefini, gıybet edene karşı savunan kimseyi Allahu Teâlâ kıyamet günü cehennemden uzaklaştırır.” [72]

Ebû'ş-Şeyh'ın rivayeti:

“Her kim din kardeşinin şerefini gıybet edene karşı savunursa kıyamet günü Allahu Teâlâ onu cehennemden uzaklaştırır.” buyur­du ve sonra, “Mü’minlere yardım etmek   bize hak olmuştur.”[73] âyetini okudu.”[74], şeklindedir.

Enes (r.a.) den gelen bir rivayette Resûl-i Ekrem şöyle buyur­muştur:

“Kim ki dünyada din kardeşinin şerefini korursa, kıyamet günü Allahu Teâlâ bir melek vasıtasıyle onu cehennemden korur.” [75]

Isbahâni'nin rivayeti:

“Yanında bir din kardeşi gıybet edilir de onu önlemeye gücü yettiği halde ona yardım ederse, kıyamet günü Allahu Teâlâ da ona yardım eder. Şayet gücü yettiği halde onu ko­rumaz ve yardım etmezse, Allahu Teâlâ da onu dünya ve âhirette zelil kılar.”[76], şeklindedir.

Ebû Dâvûd ve diğerlerinin rivayetlerinde Câbir b. Ebû Talha el-Ensârî radıyallahu anhum Resûl-i Ekrem’in şöyle buyurduğunu ha­ber vermişlerdir:

“Herhangi bir müslüman diğer bir müslümanı, şerefinin düşece­ği ve küçük düşürüleceği yerde rezil etmeye çalışırsa, yükselmek is­tediği ve yardıma muhtaç olduğu yerde Allahu Teâlâ da onu rezil ve perişan eder. Herhangi bir müslüman diğer bir müslümanın şerefine nakise gelecek ve hürmetsizliğine vesile olacak yerlerde şerefini ko­rur ve ona yardım ederse, kendisinin yardıma muhtaç olduğu yerde Allahu Teâlâ da ona yardım eder.” [77]

Katâde, “çoğunlukla kabir azabı gıybet, nemime ve idrardan ko­runmamak üzere üç şeydendir,” der.

Hasan da diyor ki: “Vallahi, vücudu yiyen haşerelerin vücuda olan zararı, gıybetin dine olan zararından daha fazla değildir.”

Yine Hasan diyor ki: “Ey Ademoğlu, sende var olan kusur ile in­sanları kötülemekten vaz geçip onları atmadıkça, imanın hakikatine erişemezsin. Buna riâyet ettiğin vakit, artık meşgalen kendi nefsin olur, başkaları ile uğraşıp durmazsın. İşte Allah katında en sevimli olan kullar, böyle kendilerinde var olan bir kusur ile başkalarını ayıplamaktan vaz geçip, kendilerinde olan kusuru tedaviye çalışanlardır”

Zatın biri şöyle diyor: “Geçmiş büyüklerin pek çoklarım gördük. Onlar ibâdeti namazda, oruçta değil, insanlann dedikodusunu yap­mamakta ararlardı.”

İbn Abbâs (r.a.), “Başkasının kusur ve kabahatlerini sayıp dök­meyi düşündüğün vakit, hemen kendi kusurlarını hatırla.” demiştir.

Ebû Hureyre (r.a.) şöyle demiştir: “Sizden herhangi biriniz baş­kasının zerre kadar küçük de olsa hatasını görür ve fakat kendi bü­yük aybını görmez.”

Hüseyin’in oğlu Ali, başkasının gıybetini yapan birini görünce ona:

“Gıybet etme, zira gıybet, insan köpeklerinin yiyeceğidir,” derdi.

Hz. Ömer (r.a.), “Allahu Teâlâ'yı her zaman anın, zira O'nu an­mak şifadır. İnsanları anıp durmayın, zira o, hastalıktır.” demiştir.[78]

Önemli Tembihler:

Birinci Tembih: Çoğunluğun görüşüne göre haram olan gıybet, Kebiredendir. Buna göre yapılan gıybete rıza göstermek suretiyle susmak da kebâirdendir. Çünkü gücü yeten kimsenin münker olan şeyi önlememesi büyük günahlardandır. Gıybet ise münker hareketlerin büyüklerindendir. Bu husus aşağıda gelecektir. Bu ise benim (Tercüme) de yazdığıma uygundur. Sonra Ezra'î'nin bunu açıkça tas­rih ederek, “önlemeğe muktedir iken, rıza göstermek suretiyle gıy­bete sükût etmek gıybet hükmündedir. Şayet yanında yapılmakta olan gıybeti önlemeye muktedir değilse ilk, fırsatta oradan ayrılması gerekir.” dediğini gördüm. Zerkeşî de ona uyarak, “Define gücü ye­terken susmak, Kebiredir.” demiştir.

Udde sahibi şeyhlerin (Nevevi ile Rafii) takrirlerine gelince; bun­lar gıybeti sağîreden saymış; gıybet meclisinde bulunmayı da sağa-irden kabul etmişlerdir. Fakat bu görüşlerine itiraz edilmiştir. Ezra'î, “Böyle mutlak surette gıybet sağiredir demek, ya zayıf veya bâtıl bir sözdür.” demiştir.

Kurtubi ve diğerleri, gıybetin kebâirden olduğu hususunda ic-ma'ın bulunduğunu, nakletmişlerdir.

Bizim (Şafiî) imamların pek çoğunun görüşü de buna uygundur. Nitekim kebireyi tarifte geçmiştir.

Kitap ve Sünnette gıybetin hükmü galiz ve şedittir. Bu husustaki hadisleri inceleyen kimse gıybet ve nemimenin kebâirden olduğunu kolaylıkla anlar. Gazali ve Udde sahibinden başka gıybetin sağairden olduğunu söyleyen kimseyi görmedim. Gazali mutlak surette kö­tülükten nehyetmemeyi kebâirden saydığı halde, bunu sağairden kabul etmesi cidden şayan-ı hayrettir. Bunun kazıyyesi şöyledir: Gücü yettiği halde gıybete susup onu yasaklamamak kebâirdendir. Zira gıybet, kötülüklerin en çirkinlerindendir. Her ne kadar gıybet edilen­ler itibariyle gıybet hususunda bir ayırım yapılmamışsa da şüphesiz gıybetin doğurduğu bozgunluk ve yapılan gıybetten etkilenmek ba­kımından eziyetin azlığı-çokluğu, gıybetin ağırlığı ve hafifliği bakı­mından pek çok derecelere ayrılır. Âlimler gıybeti tarif ederlerken, insanda olan bir hali anmaktır; ister dininde ister dünyasında ol­sun; kendi yaradılışında, ahlâkında, servetinde, çocuklarında, aile­sinde, hizmetçisinde, sarık ve elbisesinde, iş ve gidişinde, oturup kalk­masında, güler yüzlülüğünde, ifade-i meram etmesinde ve kendisiyle ilgili diğer bütün hususlarda hoşlanmayacağı sözleri gıyabında söy­lemektir, demişlerdir.                                     

Meselâ bedenini ele alalım; kördür, topaldır; gözü ince, kulağı sağırdır, uzun, .kısa, siyah ve kırmızıdır, gibi sözlerdir.

Dini yönüne gelince; fâsıktır, hırsızdır, haindir, zalimdir, nama­za tembeldir, temizliğe riâyet etmez, anne ve babasına itaat etmez ve benzerî sözlerdir. Şüphe yok ki gıybetin şekline göre gıybet edilen daha çok eziyet duyar. Meselâ, topal olan bir adam için topaldır, kı­zıl deriliolan birisi için kızıl derilidir, gözü kördür, şu sarığını sara­mayan veya elbisesi düzgün olmayan gibi sözler de gıybet olmakla beraber bunları sağairden saymak mümkün. Çünkü adam bu sözler­den fazla üzülmez. Fakat bir müslümanın gıyabında fâcirdir, fasık­tır, zalimdir, anne ve babasına itaat etmez âsidir, namaz kılmaz ve benzeri sözlerden duyacağı üzüntü çok fazladır ve bu yüzden bu tür gıybet kebairden olur, demek mümkün olduğu gibi, gıybetin kapısını tamamen kapamak için, hepsini bir tutup hepsi için kebair demek de mümkündür. Nitekim şarapta da hüküm aynıdır; çoğu haram ol­duğu gibi damlası da haramdır.

Gıybet de, hurmanın tadı gibi zevk ve içki alışkanlığı gibi alış­kanlık olduğu söylenmiştir. Allahu Teâlâ bizi bütün bu hastalıklar­dan koruyup gıybetini yaptığımız kimselerden helâllik almamızı na­sip etsin.

Ezrai'nin talebesi Hadim de, “En doğrusu, gıybetin kebairden ol­masıdır.” demiştir.

Kerâbisî'nin “Edebü'1-Kazâ” adlı eserinde açıkladığı gibi, İmam Şafii de bunun kebire olmasını kabul etmiş ve görüşünün doğru­luğuna, Resûl-i Ekrem’in:

“Kanlarınız, mallarınız, ırzlarınız, bu şehir içinde, bu ayda, bu günün hürmeti kadar yekdiğerinize haramdır,”[79], hadîsi ile delil çekmiştir. Ayrıca Ebû İshak el-İsfirâini “el-Faslü'1-Müteaddit li'1-Kebâir” adlı eserinde. Hubeylî de “et-Tembih” şer­hinde, Ashâb'dan diğer bazıları ve Kevâşi “Tefsirimde gıybetin kebairden olduğunu söylemişlerdir. Zaten Kevaşî Şafiilerden sayılır. Bütün bunlara rağmen diğer bazıları da gıybetin sağîreden olduğunu söylemişlerdir. Ölü etini yemeyi Kebireden saydığı halde, bunu kebireden saymayana şaşarım. Halbuki Allahu Teâlâ gıybeti Kur'an-ı Kerîm'de ölü insan eti yemek gibi göstermiştir ki, aralarında fark yok­tur. Halbuki Rafii bundan önce âlime ve hamele-i Kur'an'a dil uzat­manın kebairden olduğunu kesin olarak söylemiştir. (Buradaki dil uzatma gıybet anlamınadır.) Kur'an âyetleri ve hadîsler gıybetin mutlak surette kebâirden olduğunu ifade etmektedirler. Nitekim sa­hih rivayette,

“Bir müslümana söğmek fıskdır ve onunla kıtal etmek küfürdür.”[80], buyurulmuştur. Beyhakinin hasen sened ile Ebû Hureyre (r.a.) den rivayetinde Veda haccında Resûl-i Ekrem:

“Sizin kanınız, malı­nız ve ırzınız birbirinize haramdır.” buyurmuştur. İbnü'l-Münzir “Edebü'l-îbâde” adlı eserinde, “Resûl-i Ekrem gıybeti ümmetine ha­ram kıldı ve onu can ve malın haramlığı ile birlikte anlattı ve bunu tekid ederek beldenin ve şehrin haramlığı gibi haram kabul etti.” demiştir.

Kurtubi tefsirinde hikâye ettiğine göre; icma', gıybeti kebâirden saymış ve bundan tevbenin vacip olduğunu .söylemiştir. Gıybetin sağîre olduğunu yalnız Udde sahibi ile İmam Gazali söylemişlerdir. Rafii'nin bu hususta susmayı tercih etmesi de hayreti muciptir. Halbuki bundan önce âlimleri çekiştirmenin kebireden olduğunu söylemişti. Yine bundan önce Rafiî nehy-i münkerden susmayı da kebireden saymıştı.

Celâl Belkıni'ye gelince; o da gıybetin sağîreden olduğunu söyle­miş ve Ezra'i'nin yukarda geçen sözlerini nakledip reddettikten son­ra kendi davasına delil çekerek özetle şöyle demiştir:

Âlim ve hafızlan gıybet etmenin kebâirden olduğunu,tahsis, gıy­betin sağairden olduğunu ifade eder. Eğer mutlak surette gıybet kebâirden olsaydı bu tahsise lüzum kalmazdı. Zaten Udde sahibi de gıybetin sağairden olduğu görüşündedir. “Gıybet sağairdendir” sö­zünün zayıf veya bâtıl olduğu görüşüne gelince: Müfessir Kurtubî ve diğerleri, “Bunun kebâirden olduğuna dair icma vardır” dediler. Ashâb'dan bir cemaatın görüsü de buna uymaktadır. Kitab ve Sün­net de bunun hükmünü son derece ağırlaştırmıştır. Artık bu husus­ta inceleme yapan bunun kebâirden olduğunu anlar ve Gazali ile Udde sahibinden başka hiç kimsenin bunu sağairden saydığını görmedim. Udde sahibinin mutlak olarak kötülükten nehyi terketmenin kebâirden olduğunu söylediği halde burada sağairdendir, demesi doğrusu hayreti muciptir. Halbuki gıybet en çirkin yasaklardan ol­duğu için bundan sükût etmenin kebâirden olması gerekir,” dedi.

Halbuki anlaşılan, onun dediğinin hilâfmadır. Âlim ve hafız hak­kında vekia gıybet demek değil, müslümanın ırzına dil uzatmak ve ona söğüp saymak demektir. Bu hususta delil, yukarda geçmiştir. Bu­na, Buhârî'nin rivayet ettiği hadîs ile delil çekilebilir. Resûl-i Ekrem Allahu Teâlâ'nın şöyle buyurduğunu haber vermiştir:

“Her kim beni tanıyan ve ihlâs ile bana ibâdet eden bir kuluma düşmanlık ederse, ben de ona harp ilân ederim...” [81]Gıybet ise bu demek değildir. Gıybet, duyduğu vakit memnun kalmayıp üzüle­ceği bir kusur ile insanı anmaktır. Vekia ise mutlak noksanlıktır. Bu ise söğüp saymakta dahildir. Müslim’in Ebû Hureyre (r.a.) den riva­yetinde Resûl-i Ekrem:

“Gıybet nedir büir misiniz?” buyurdu. Âshâb:

“Allah ve Resulü daha iyi bilir,” dediler. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem:

“Din kardeşim, hoşlanmadığı bir nitelikle anmandır,” buyurdu. Resûl-i Ekrem'e:

“Şayet kardeşimde, onu andığım nitelik varsa?” diye soruldu. Resûl-i Ekrem:

“Eğer kardeşinde dediğin nitelik varsa, işte o zaman onu gıy­bet etmiş olursun. Söylediğin nitelik onda yoksa, o zaman ona büh­tan ve iftira etmiş olursun,” buyurdu.[82] Bu hadise dayanarak gıy­beti kebâirden saymak, doğrusu biraz düşündürür. Evet Allahu Teâlâ bunu çirkinlik bakımından öiü eti yemeye benzeterek,

“Sizden biri ölü kardeşinin etini yemek ister mi?”[83], buyurmuştur. Âlimlerden bazıları diyorlar ki, bu âyet-i kerime duyulunca herkes buna cevap vermeli ve “Hayır sevmeyiz” demelidir. Bundan sonradır ki Allahu Teâlâ,

“Elbette bundan ikrah ederdiniz.” buyurur.

Hadîslere gelince; azâb ile korkutan ve .gıybeti kebâirden sayam görmedim. Ahmed ve Ebû Davud'un Enes (r.a.) den rivayetlerinde Resül-i Ekrem:

“Ben Mi'rac'a çıkarıldığımda bir milletin yanından geçtim. Bunlar bakırdan tırnakları ile yüzlerini ve göğüslerini tırma­lıyorlardı. Bunun üzerine ben:

“Ya Cebrail, bunlar kimlerdir?” dedim. Cebrail aleyhisselâm:

“ Bunlar, insanların etini yiyen (gıybet eden)ler, onların şeref ve namuslarına dil uzatanlardır”, buyurdu.” [84]buyurmuştur. Bu ha­dîs de gıybetin kebâirden olduğuna değil, haram olduğuna ve ondan kaçınılması gerektiğine delâlet eder.

Anlaşılan, bunun aksidir. Vekia gıybet değildir, sözüne gelince: Bunu da kabul etmiyoruz. Zira müslümana soğup saymak vekiaya dahil ise neden müslümana sövmenin yanında özel olarak zikredil­miştir? Ezra'i'nin, mutlak surette gıybeti sağîre ve bunu gıybetin bir cüz'ü olmak suretiyle kebireden sayması da Celâl Belkınî'nin görü­şüne yönelir. Zira vekiadan söğüp saymak anlaşıldığı vakit, kebire­dir. Artık burada âlim ve hafız diye bir şey bahis konusu değildir. Bu şekilde tahsis, hiç de doğru olmaz. Gerçek olan şu ki, tek başına vekiayi kebireden saymak cidden müşkildir. Fakat gıybeti sağîreden sayıp, vekiadan da gıybet anlamını çıkarırsa, o vakit gıybetin bu bö­lümünü kebireden yapmak mümkündür. Çünkü âlim ile hamele-i Kur'an'ın özel bir şerefleri vardır. Bu bakımdan, onları çekiştirmek kebâirdir, denebilir. Fakat mutlak olarak gıybeti kebireden kabul eden veya vekia'yı sebb ile tefsir eden için vekia'yı özel bir şekilde zikretmekte bir fayda yoktur. Ancak şanına önem vermek ve onlara dil uzatmanın daha ağır olduğuna işaret olmuş olur. Nitekim Zerkeşi, “Onlar , vekia'yı gıybet ile tefsir etmişlerdir.” dedi ve bu sözü ile de Celâl Belkınî'nin sözünün reddedilmiş olduğu açıklanmış oldu.

Âyet-i kerîme'nin mânâsında zikrettiği şeylerle gıybetin kebâir­den olması hakkındaki tanzirine gelince; bu da âyetin mânâsı hususunda yukarda söylediklerimle reddedilir. Yukarda işaret ettiğim gibi, gıybet hakkında şiddetli men ve son derece korkutma vardır ve kebiredir. Zira ölü eti yemek, Kebiredir. Ona benzeyen ve fesadı on­dan da büyük olan gıybet de Kebiredir. Bunun için yukarda anlattı­ğımız gibi, Zerkeşî, “Leş yemeyi Kebire sayıp da gıybeti kebire kabul etmeyenlere şaşarım” demesi bundandır. Halbuki Allahu Teâlâ gıy­beti, ölü inşan eti yemeye benzetmiştir, dedi ve yukarda geçtiği gibi sözüne devam etti. Celâl Belkıni'nin, “ Hadîslerde gıybet hakkında azâb ile veid vârid olmamıştır. Ayrıta zikredilen hadîsler gıybetin kebire olmasına değil, ancak haram olmasına delâlet eder.”sözüne ge­lince; cidden bu, şaşılacak bir beyanattır. Ayrıca, “Hadîsler, haram olduğunu ifâde eder, fakat Kebire olduğunu ifade etmez” sözüne ge­lince : Bunun da yanlış olduğu açıktır. Zira anlatılan azâblar, şiddetli azâblardır. Kebirenin tarifinde, “Hakkında şiddetli veid vârid olan şeydir”, demiştir. İşte gıybet hakkında da şiddetli veîd vardır.

Celâl Belkıni'nin birinci itirazı olan, “Gıybet hakkında şiddetli veid bulamadım.” sözüne gelince: Bunun da yanlış olduğu açık ve meydandadır. Zira yukarda naklettiğim hadisler üzerinde biraz dü­şünen kimse, bunlarda şiddetli azabın mevcud olduğunu görür. Çün­kü gıybetin, ribaların en şiddetlisi olduğu sahih rivayetle sabittir. Yine bunun, gibi deniz suyuna karıştığında suyu bozup rengini ve ko­kusunu değiştireceği de sabittir. Ayrıca gıybet edenlerin cehennem­de cîfe ve leş yiyerek azâb olacakları da sübût bulmuştur. Bunlar­dan yalnız birinin gıybetin kebâirden olmasında yeterli iken hepsi­nin toplanması halinde, hâlâ kebâirden sayılmaması, doğrusu şayan-ı hayrettir. Bunlar, yalnız sahih hadislerdeki rivayetlerdir. Yu­karda naklettiğimiz diğer hadîsleri de dikkate alacak olursak, onlar: daki veîdlerin çok daha şiddetli olduğu görülür. Şu halde sahih olan bu deliller gıybetin kebâirden olduğunu göstermektedir. Bununla be­raber Ezra'î'nin sözünde geçtiği şahsiyet ve şekil itibariyle kebirelikte de farklı olur. Yine bunun öldürücü bir hastalık, dillerde dola­şan baldan tatlı bir zehir olduğu da anlatılmıştır. Veciz konuşmak kendisine bahşedilen Resûl-i Ekrem: gıybeti, gasb ve adam öldürme­ye denk tutmuştur. Nitekim metni yukarda geçen hadîsde, “Müslümanın müslümana malı, canı ve ırzı haramdır.” buyurmuştur. Gasb ile katlin büyük günah oldukları ittifaklı olduğu gibi, ırz ve namusa dil uzatmak da aynıdır. Yukardaki hadîsde anlatıldığı gibi, Allah ka­tında en büyük riba, müslüman kişinin ırzına, namus ve şerefine dil uzatmayı helâl saymaktır. Nitekim âyet-i celile'de:

 “Erkek mü’minlerle kadın mü’minlere, işlemedikleri bir günah yüzünden eziyet edenler, muhakkak bir iftirayı ve apâşikâr bir gü­nahı yüklenmişlerdir.”[85], buyurulmuştur. Ayrıca Resûl-i Ekrem (s.a.v.), “Gıybet, zinadan daha fenadır.” [86]buyurmuştur.

Mesele: Hadim şöyle demiştir: “Acaba çocuğu ve deliyi çe­kiştirmek de aklı başında olan adamı çekiştirmek gibi gıybet midir? Bunu yalnız İbn Kuşayrî “el-Mürşid” adlı eserinde ele almış ve, “in­san, gıybet ettiği kimseden helâllik almalıdır. Fakat bu da, kendisine karşı işlenen suçu anlayabilenler içindir. Çocuk ve deli kendilerine karşı işlenen suçu arılayabilecek durumda değillerdir. Bunun için bunlardan özür dileme mecburiyeti yoktur.” demiştir. Halbuki bu, düşündürücüdür. Bunun tevcihi, bu hakkın zimmette kalmasıdır. Yâ­ni pişman olup tevbe ederse Allah hakkı sakıt olur, mecnûn ile sabi'nin hakkı kalır. Kıyamette onlar haklarını alabilirler.”

Özür dileyemediğimiz kimseleri de gıybet etmek haramdır. Bun­dan tevbe etmenin usûlü aşağıda anlatılmaktadır. Burada helâllik istemek de şarttır. Fakat helâllik alamadan ölür ve tevbe de etmiş olursa, Allah hakkı sakıt olur, kul hakkı kalır. Şehâdet babının Tevbe bölümünde geniş izahat verilecektir.

İkinci Tembih: Gıybette aslolan haram olmaktır. Ancak gıybet sayesinde sonuca ulaşılabileceği sahih ve şer’i garazlar için gıybet, bazan mubah ve bazan da vacip olabilir. Bunları altı bölümde incele­yeyim:

1. Haksızlığa uğrayan kimsenin,   bu haksızlığı bir dereceye kadar olsun önleyebileceğine   inandığı bir yetkiliye   durumu anlat­ması.

2. Kötülüğü önlemekte yardımcı olabileceğini sandığı bir kim­seye adamın tutum ve davranışlarını açıklaması.

3. Fetva alması, “Falana benim bu hakkımı aldı, bu doğru mudur? Bundan nasıl kurtulabilirim? Hakkımı alın, bana verin.” gi­bi sözlerle kendisine yol gösterilmesini istemesidir. Burada da en gü­zeli müphem olarak konuşmaktır. Yâni, “Böyle yapan ne olur? Bu nasıldır?” şeklinde hakkında konuştuğu adamın adını anmadan içine düştüğü zor durumdan kurtulma çaresi aramaktır. Bütün bunlara rağmen gerektiğinde adamın adını açıklaması da caizdir. Çünkü müfti, adamın adını, kişiliğini bilmekle fetvada daha açık hüküm getirebilir. Bunun için adamı tayin bir maslahattır. Nitekim Ebû Sufyan'ın karısı Hind, Ebû Sufyan'ı adı ile Resûl-i Ekrem'e anlatmıştır.

4. Müslümanları kötülüğünden korumak ve onlara öğüt ver­mek için gıybet etmektir. Hadis râvilerini, şahitleri, musannifleri, fet­va vermeye kalkışanları, ehliyeti ve liyakati olmadan okumak iste­yenleri, fısk veya bid'atle tanınanları cerh gibi, yani, “Bunlar kötü insanlardır. Bunlara inanıp peşlerinden gitmeyin” diyerek müslümanları uyarmaktır. Onlar bilmeyerek bu adamın peşinden gittikle­rine göre onları korumak lâzımdır. Bu hususta icma vardır. İrtikabcı bildiği adama serveti emânet etmek, iffetsiz bildiği   kişiye kadını emânet etmek gibi hususlarda karşı tarafı uyarması vaciptir. Mese­lâ, bir evlenme ve benzeri hususlarda kötü bildiği ve kötülük yapa: cağı muhakkak olan bir adamı karşı tarafa tanıtmalıdır. Kendisine bu hususta danışılmasa da meşvere ediyormuş gibi söze girmeli ve kötülüğü önlemelidir. Bu, gizli olabileceği gibi, aşikâre de olur. Ada­ma durumun bilinmeyen taraflarını açıkladıktan sonra adam:

“Sana ne?” derse bu takdirde vaz geçer, fakat sorarsa cevap verir. Bir veya iki kusur üzerinde duruyorsa onları açıklar, daha fazla ileri gitmez. Bunu söylemek, darda kalan kimsenin ölü eti yi­yebilmesine benzer. Nasıl ki ondan ölmeyecek kadarını yiyebilirse, burada da ihtiyaç kadarını açıklayabilir. Şüphesiz, bu adamın kusur­larını da söylerken herhangi özel bir maksadı değil, yalnız Allah rı­zasını kasdetmesi lâzımdır. Çok kere şeytan insanı aldatır da adam nasihat düşünmediği halde güya nasihat imiş gibi göstermeye çalı­şır ki, bu, doğru değildir. Vâsi ve veli olarak tayin edilmek istenen adamın kötü hallerini bilen kimsenin de bunları duyurması ve böy­lece muhtemel bir kötülüğü önlemesi lâzımdır.

5. Gıybetin helâl olan beşinci bölümü de, a'şarcılar ve aşikâ­re içki içenler gibi bid'at ve günah işlemeye aldırış etmeyen kimse­lerin işledikleri günahlarla onları anmanın caiz olmasıdır. Bu gibile­rin ayrıca gizli kalan başka kusurlarını da açıklamak caiz değildir. Ezra'î anlatıyor:

“Gıybet mubah kılan sebeplerden birisi, fısk veya bid'atini açıkça yapmış olmaktır. Bu açık olarak yaptığı kötülüğü ile onu anmak caiz, fakat bu arada yaptığı gizli ve başka kusurlarını açıklamak doğru değildir.   Meselâ, aşikâre kumar oynuyor ve fakat gizli içki içiyorsa, kumar oynadığını söyleyebiliriz, fakat içki içtiğini söyleyemeyiz”. Ezra'î, bu hususta Gazâlî'ye uymuştur. Bir de bu, şer'i bir maksad olmayan hususlardadır. Yoksa göre göre insanın serve­tini heder edecek, iffetini rencide edecek bir adama göz yumulmaz onu uyarmak lâzımdır. Çoklarının bunu mutlak olarak kabulleri bu görüşe uymaz. Nitekim; Kaffal’in görüşünü de aşağıda anlatacağız.

6. Mubah olan gıybetin altıncısı, tariftir. Meselâ, adamın bir gözünün kör, bir kulağının sağır, dilsiz veya topal olduğunu söyle­mek ve böylece onu tarif etmektir. Başka ifadelerle tarifi mümkün­se de, maksadv adamı kolaylıkla tanıtmak olup, onun kusur ve ayı­bını açıklamak olmadığına göre, onu bu kusurları ile tarif etmek caiz görülmüştür. Şayet bu uzvî eksikliklerini söylemeden, adamı kolay­lıkla tanıtmak mümkün ise, yine evlâ olan başka ismi ile onu an­latmaktır.

Bu altı sebebin çoğunda ittifak vardır. Sıhah-ı Sitte'deh sahih ve meşhur hadîsler buna delâlet etmektedir. Buhâri ile Müslim’in müt­tefik olarak rivayet ettikleri hadislerden birisi şöyledir: Âişe radıyal­lahu anha'dan rivayete göre şöyle demiştir:

“Bir adam Resûl-i Ek­rem Efendimizin huzuruna girmek için izin. istedi. Resûl-i Ekrem de:

“Ona'izin verin, bir kabilenin fena adamıdır.” buyurdu.[87] Buhârî bu hadis ile müfsid ve şüpheli adamları gıybet etmenin ceva­zına istidlal etmiştir. Yine Buhârî'nin Âişe radıyallahu anha'dan ri­vayetine göre, şöyle demiştir:

Resûl-i Ekrem (s.a.v.) şöyle buyur­muştur:                           

“Zannetmem ki falan, falan kimseler, dinimize ait bir şey bilir­ler.” [88]Bu hadîsi rivayet edenlerden Leys b. Sa'd, “Filân, filân de­nilen bu adamlar, münafıklardan Mahreme b. Nevfel b. Abdi Menaf Kureşî ile Uyeyne İbn el-Fezara idiler.” demiştir.

Yine Buhârî ile Müslim’in Fâtıma bint-i Kays radıyallahu anha'­dan rivayetlerine göre, şöyle demiştir:

“Bir gün Resûl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve selleme geldim ve:

“Ya Resûlallah, Ebû'1-Cehm ve Muâviye bana talibdirler, han­gisine varayım?” diye sordum. Resûl-i Ekrem:

“Muâviye malı olmayan bir yoksuldur. Ebû'1-Cehm ise değeneği omuzundan yere koymaz (yâni kadınları çok döver), buyurdu.” Ayrıca Müslim’in bu mealde bir rivayeti daha vardır.

Yine Buhârî ile Müslim’in Zeyd b. Erkânı radıyallahu anh'den ri­vayetlerine göre, şöyle demiştir:      

“Resûl-i Ekrem ile bir sefere çıkmıştık. Bu seferde azığımız az ol­duğu için halk çok sıkıntı çekiyordu. (Bunu fırsat bilen münafık) Ab­dullah b. Ubeyy kendisine uyanlara hitaben:

“Resûl-i Ekrem’in yanında bulunanlara sakın yiyecek verme­yin, tâ ki etrafından dağılsınlar. Eğer Medine'ye dönersek, oradan, daha aziz ve kuvvetli olan, daha zelil durumda olanı elbette çıkara­caktır, dedi.

Ben de hemen durumu Resûl-i Ekrem'e ilettim. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem Abdullah b. Ubeyy'i çağırttı. O:

“Ben böyle bir şey söylemedim,” diye kuvvetli yemin etti. Bu­nun üzerine Ashâb:                                 

“Zeyd, Resûl-i Ekrem'e yalan söyledi,” dediler. Onların hakkım­da böyle söylemeleri beni son derece üzdü. Bunun üzerine Allahu Teâlâ peygamberine beni tasdik için “Münafıkûn” süresini indirdi. Son­ra Resûl-i Ekrem: “günahları için istiğfar etmek üzere onları çağırttı, lâkin onlar kafa tuttular, istiğfardan yüz çevirdiler.” 

Yine Buhârî ile Müslim’in Aişe radıyallahu anha'den rivayetle­rinde, şöyle demiştir:

“Ebû Sufyan'ın karısı Hind, Resûl-i Ekrem'e:

“Ya Resûlallah, Ebû Sufyan çok cimri bir insandır. Bana ve ço­cuğuma yetecek kadar vermiyor. Onun malından gizli olarak almak­ta bir sakınca var mıdır?” diye sordu. Resûl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem:         

“Sana ve evlâdına yetecek kadarını örfe göre al,” buyurdu.”

Üçüncü Tembih: Yukarda geçen Müslim’in rivayetinden ve imam­ların açıklamalarından anlaşıldığına göre gıybet, müslümanın, hoş­lanmayacağı bir kusuru ile onu gıyabında veya huzurunda anmak­tır. Yukarda saydığımız sebeplerden dolayı gıybet yapmakta bir sakınca yoksa da, müslümanın kusurlarım gizlemek daha önemlidir. Müslümanın hoşlanmadığı bu kusuru, bedeninde olur; körlük, topal­lık, kısalık ve uzunluk gibi. Asaletinde olur; babasının şöyle böyle ol­ması gibi. Ahlâkında olur; kötü huyludur, âcizdir ve zayıftır gibi. Di­nî işlerinde olur; yalancıdır, namazına tembeldir, anne ve babasına âsidir gibi. Dünya işlerinde olur; terbiyesizdir, kimsenin hakkını ta­nımaz, ço kyer, çok uyur, şöyle elbise giyer, evi tavuk kümesi gibi bir yerdir, biniti şöyledir, terbiyesizdir, ailesi çok gezer, çok rahatsızdır, temiz değildir gibi. Bütün bunlar ve benzeri adamın duyduğu vakit hoşlanmayacağı her çeşit sözler gıybettir. Buna rağmen bazılar dinî kusurlarından ötürü adamın aleyhinde konuşup onu yermeği gıybet saymamışlardır. Zira o, Allahu Teâlâ'nın yerdiğini yeriyor. Aynı za­manda Resûl-i Ekrem'e, ibâdeti çok ve fakat komşularına eziyet eden bir kadından söz ettiklerinde, Resûl-i-Ekrem:

“O, cehennemdedir.” buyurmuştur. Yine Resûl-i Ekrem'e çok ibâdet eden ve fakat cimri olan bir kadından söz ettiklerinde, “O halde hayrı neresinde?” buyur­du. Bütün bunlarda adamın ibâdetteki kusurlarını saymak ve söyle­mek vardır. Fakat Gazâlî bu görüşe itiraz ederek, “Bu görüş yanlış­tır. Zira onlar, bu kimselerin kusurlarını, bunların kusurları olduğu için değil, bunları ortaya koymakla bazı hükümler öğrenmek iste­dikleri için söylemişler, yoksa bu adamları küçük düşürmeyi kasdetmiş değillerdir.” demiştir. Bunlar ancak onu mahallinde anlatma ih­tiyacını duydular. Maksatları, sahiplerini küçük düşürmek olsa, gıy­bet etmiş sayılırlardı. Zira o zaman onlar, bizzat Resûl-i Ekrem’in ta­rif ettiği gıybetin içine girmiş olurlardı. Halbuki yukarda geçen ha­dislerde kadın için “Kısa idi”, erkek için, “Ne âciz adamdı” diyenle­rin gıybet ettikleri anlatıldı.

Hasan-ı Basrî diyor ki: “Başka bir adamı anmak ya gıybettir -onu gıyabında çekiştirmektir-, ya da bühtandır veya da ifkdir. Bunların hepsi Allah'ın Kitabında yasaklanmıştır. Gıybet, onda olan kusur ve ayıbları saymaktır. Bühtan, onda olmayanı ona takmaktır, îfk ise hakkında duyduğunu -gerekli araştırma ve incelemeyi yap­madan- söylemektir”.

Dördüncü Tembih: Önemli olan tembihlerden birisi de, gıybeti, gıyab ile huzurda yapmak arasında bir fark olmamasıdır. En doğru­su da budur.

Hadim de diyor ki: “Önemli olan, gıybeti tayindir. Acaba gıybet, tam manasıyle kusurlarını gıyabında anmak mıdır? Yoksa gıyab ile huzurun bir farkı yok mudur? İşte bu, birçokları tarafından açıklığa kavuşturulamadı. Sonra baktım ki Ebû Fürek -Müşkilü'l-Kur'an” adlı eserinde Hucûrat sûresini tefsir ederken güzel bir kaideye işaret ede­rek, “Gıybet, gıyabta bir adamı anmaktır” demiştir.

Suleym-i Râzî de gıybetin tefsirinde, “Gıybet, insanı kötü huyu ile anmaktır.” demiştir.

îmam Takiyyü'd-Din Dakik el-îd’in Resûl-i Ekrem'e isnad ede­rek rivayet ettiği el yazması bir hadisde, Resûl-i Ekrem:

“Kardeşinin, yüzüne karşı söylenmesinden hoşlanmadığı sözü arkasından söyle­mek gıybettir.” buyurmuştur.

Kaffal ise fetvasında, gıybeti, dînen yerilmeyen birtakım sıfat­lara tahsis etti ve zina gibi suçları tarifin dışında bıraktı ve:

“Zina edeni haber vermek caizdir. Zira Resûl-i Ekrem:

“Fâsikin kötülükle­rini anlat ki, insanlar onu tanıyıp şerrinden korusunlar.” buyurmuş­tur. Yalnız zaruret olmayan hallerde kusurları örtmek de müste­haptır.

“Dinî bir garaz olmaksızın kötülüklerini açıklayabilir.” rivayeti zayıftır, şeri'ate uygun düşmez. Bu husustaki hadîs zayıf ve hatta İmâm-ı Ahmed'e göre münkerdir. Beyhaki de, “Bu rivayet, bir şey de­ğildir.” demiştir. Şayet rivayet sahih ise o da kötülüğünü aşikâre ya­panlara hamledilir veya ona itimad etmek isteyenlere anlatılır, demektir.

Beyhakinin bu tevili bellidir. Beyhaki, hocası Hâkim'den naklet­tiğine göre, bu hadîs sahih değildir. Hatta hadîs, “Fâsik için gıybet yoktur.” şeklindedir. Halbuki Müslim’in rivayetinde genel olarak, “Gıybet, kardeşini hoşlanmayacağı şeyle anmandır.” hadîsine uyma­dığı gibi, Gazâlî'nin de “İhyâ”daki tarifine uymaz. Bütün ümmet, gıybetin, kişiyi hoşlanmayacağı şeyle anmak olduğunda ittifak etmişlerdir. Hadisler de bu şekilde vârid olmuştur. Böylece: Kaffal’ın görüşünün yanlış olduğu meydana çıkmıştır.

Gıybeti mubah kılan hallerden birisi de, kusurlarının söylenme­sine hiç aldırış etmeyecek şekilde açıktan açığa kişinin kötülük yap­masıdır. Zayıf sened ile gelen rivayete göre bu gibi adamı kusurları ile anmakta gıybet ve günah yoktur. O zayıf hadîs şudur:

“Haya perdesini yüzünden kaldıran kimse için gıybet yoktur.”

İbnü'l-Münzir, “Gıybet, söz ile olduğu gibi ima ve işaretlerle de olabilir.” dedikten sonra, Hz, Aişe radıyallahu anha'nın hadîsini riva­yet etti. Hz. Aişe, Resûl-i Ekrem’in yanından çıkan kadın için:

“ Ne kısa boyludur,” diye eli ile işaret ettiği vakit, Resûl-i Ekrem:

“Sen onu gıybet ettin, kalk da onunla helâllaş,” buyurdu.

Kaffâl'ın, “Şer'î bir garaz olmaksızın da kişiyi gıyabında hoşlan­mayacağı sözle anar.” sözü de cidden zayıftır ve görüşünü teyid için rivayet ettiği hadis de bilinen bir hadis değildir. Eğer rivayet ettiği hadîs doğru olsa onun da tevili gerekirdi. Hatta “Tavassut” adlı ki­tapta, “Kaffâl'ın sözleri arasında geçen bu hadis'e, güvenilecek aslı yoktur.” demiştir..

Gazâlî'ys “Fetvalarında kâfiri gıybetten sordular. Gazâlî:

“Gıybetin müslüman hakkında sakıncalı olması üç sebepten­dir. Bunlar; eziyet, Allah'ın yarattığını ayıplamak ve vakti boş yere geçirmektir. Bunlardan birincisi gıybetin haram, İkincisi mekruh, üçüncüsü de haram olmamasını gerektirir. Müslüman olmayana ge­lince o da bu konuda müslümanların tâbi olduğu işleme tâbidir. On­lara da eziyet etmek yasaktır. Zira şeri'at, onların da can, ırz ve mal­larını korumuştur,” demiştir. Hâdim'de de bu üç illetten doğru olanı birinci illettir ki, haram olması, eziyet olduğu içindir, denilmiştir.

İbn Hibbân'ın “Sahih” indeki rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Kim ki yahudî veya hırıstiyam incitecek bir sözü söyler ve ona duyurursa, onun için cehennem vardır.” buyurmuştur. Artık bu ha­dîsten sonra onları da çekiştirmenin haram olmasında şüphe kal­maz.

Gazâlî diyor ki; müslüman lamı emanında olmayan herhangi kü­für diyarındaki bir gayr-ı müslimi çekiştirmek, birinci illete göre ha­ram olmaz, fakat ikinci ve üçüncü illet onda da aynı olup, onun da işinin yaratıcısı Allahu Teâlâ olduğuna göre burada da kerahet vardır.

Bid'at sahibi olana gelince; dindeki îcadı ile küfre gitmişse bu da küfür diyarında olan bir kâfir gibidir. Şayet bid'ati küfrünü gerek­tiriyorsa o da diğer müslümanlar gibidir. Bununla beraber onu bid'­ati ile anmak mekruh değildir.

İbnü'l-Münzir gıybeti tarif ederken “Resûl-i Ekrem’in, “Kardeşini hoşlanmayacağı şeyle anmandır.” buyurduğuna göre, kardeşin olma­yan hıristiyan, yahudi ve diğer müslüman olmayanlar ile bid'ati kendişini küfre sevkedenier hakkındaki çekiştirmelerin gıybet olmaması gerekir.” demiştir. Hâdim'de:

“Bu münakaşa götürür. Fakat en doğ­rusu müslüman olmayanın da gıybetinin haram olmasıdır.” Nitekim yukarda böyle anlatılmıştır.

Beşinci Tembih: Yukardaki hadîse bakarak gıybetin yalnız dil ile yapılacağı görüşünün yanlış olmasıdır. Zira gıybetin haram ol­masının illeti, kişinin kusurlarını başkasına duyurmakla onu küçük düşürmeye çalışmaktır. Bu ise yalnız dil ile değil, îma, işaret, hare­ket, yazı ve benzeri şeylerle de yapılır. Nevevi diyor: “Hatta bir kimsenin yürüyüşünü taklid etmek de gıybettir”. Gazali'nin dediği gibi, belki gıybetten de daha ağırdır. Çünkü o, daha aşırı bir şekilde onun durumunu ifade ediyor. “Belirli bir adamı anlatmak gıybettir.” sözü reddedilir. Ancak yukarda saydığımız altı sebepten birine ya­kın olursa, bu takdirde gıybet olmaz. Hatta, “Bugün birisi bize uğra­dı da şöyle böyle yaptı” demek de gıybettir. Ancak bunun gıybet ol­ması, dinleyenlerden birinin o gün size gelenin kim olduğunu bilme­sine bağlıdır. Gizli karine ile de bilse yine aynıdır. Aksi halde “ İhya”da işaret edildiği gibi, bu gıybet sayılmaz.

Şayet, karşındakinin kimi çekiştirdiğini bilmesi şöyle dursun, içinden dahi çekiştirme yaparsan o da gıybettir, diyenlerin sözüne senin sözün uymuyor, dersen, Derim ki; kalb ile gıybet, adama kötü sanıda bulunup, serî hiç bir yasağa dayanmadan içinden buna hü­küm vermendir. Kalb İle gıybet olsa olsa bu olur. Yoksa karşındaki adamın tanıyıp bilmediği bir adamı tasvir etmen gıybet değildir. Şimdi İhya'da kalb ile yapılan gıybeti sana anlatayım. Görecek­sin ki o, benim söylediğimi güzelce açıklamıştır. Aynı zamanda on­ların sözlerini de buna hamletmek mümkündür. Gazali diyor ki:

“Gıybetin en çirkini, kendisine iyi insanlar süsünü vererek yapı­lan gıybetlerdir. Bu zavallı bilmez ki, böyle yapmakla gıybet ile ri­yayı bir araya toplamış olur. Meselâ, adamın yanında birisini anar­lar. Adam onu çekiştireceği için söze şöyle başlar: “Allah'a şükür­ler olsun ki, utanmaz insanlardan ve hükümet kapılarında dolaşan kimselerden değiliz-. Bunu söylerken maksadı, öbür adamın böyle ol­duğunu duyurmaktır. Bu gibiler hıyanetlerini daha da ileri götüre­rek adamı çekiştirmek ve karşısındakini kandırmak için, önce medheder, sonra zerame başlar. Meselâ, “Hakikaten bu zat iyi bir zattır. Kendini ilme ve ibâdete vermiştir. Fakat ne yazık ki, tembelleşmiş ve bizlerin yakalandığı hastalığa o da yakalanmıştır. Sabır özelliğini kaybetmiştir.” der. Burada asıl maksadı onu yererken el altından kendini övmektir. Saf olan kimseler kendilerini daima yerdikleri gibi o da onlara uyduğunu göstermek üzere işte biz böyle kusurluyuz demek ister. Asıl maksadı, onu yerip çekiştirmektir. Böyle yapmakla fahiş üç günahı bir araya toplamış olur. Bunlar: Gıybet, riya ve ken­dini tezkiyedir. Hattâ kendini gıybetten sakınan salihlerden saymak­la dördüncü günahı da işlemiştir. İşte bunun kaynağı cehalettir. Ce­haletle ibâdet eden kimse ile şeytan eğlenir, ona güler ve onunla alay eder. Onun amelini mahvettirir, emekleri boşa gider. Eli boşa çıkar ve sapıklık derekelerine yuvarlanmasına sebep olur”.

Onun çeşitli gıybet yollarından birisi de, “Dostumuzun başına gelenlere çok üzüldüm” demekle söze başlar ve aşırı derecede ada­mın gıybetini yapar. Bu ifadesinde tamamen gayr-ı samimidir. Allahu Teâlâ'nın, onun samimiyetsizliğini bildiğine de akıl erdiremi-yor. Böylece cahillerin açık gıybet ve isyanları sebebiyle uğradıkları ilâhî gadabın daha üstünde Allahu Teâlâ'nın gazabına uğradığının da farkında değildir.

Bu gibilerin gıybet şekillerinden birisi de, bir kimse hakkında bir şey söylenirken, “Hayret, şaşılacak şey, Allah Allah, bu nasıl olur da böyle olur?” diye adamı gıybete tahrik eder. Bu cahil kimse bil­mez ki, gıybeti tasdik de gıybettir. Hattâ hadîsde,

“Dinleyen de gıybet edenlerin biridir.” buyurulduğu gibi, sükût edip dinleyen de gıybette ortaktır. Ortaklıktan çıkmak, gıybet edeni tasdikiyle veya onu tahrikle değil, onu red ve inkâr ile mümkündür. Dili ile reddedemezse konuyu dağıtmak için başka sözlere başlar, ol­mazsa kalbiyle inkâr eder ve mümkünse meclisi terkeder. Yoksa kal­bi ile o kimsenin söylemesine meraklı iken dili ile konuşma demesi de bir fayda sağlamaz. Eli ile işareti de yeterli değildir. Ancak dili ile sert bir şekilde susturmak istemesi yeterlidir. Nitekim yukarda geçen bir hadîsde, “Yanında gıybet edilen müslüman kardeşine, bu gıybeti önlemek gibi yardıma gücü yetip de bu yardımı yapan kim­seye, Allahu Teâlâ dünya ve âhirette yardım eder. Gücü yettiği hal­de yardım etmeyeni de Allahu Teâlâ dünya ve âhirette zelil eder.” buyurulmuştur.

Yine yukarda geçen bir hadîsde, “Kim ki gıyabında din kardeşi­ne yardım ederse, onu cehennemden azâd etmek, Allah'ın hakkıdır.” buyurulmuştur.

Altıncı Tembih: Önemli tembihlerden birisi de, gıybeti tahrik eden sebeplerin çok olduğunu bilmektir. Seni öfkelendiren kimseye karşı kin ve hiddetini teskin için kötülüklerini anar ve onu çekişti­rirsin. Bazan bu kadarı da insanı tatmin etmez. Böylece içinde kin bağlar ve devamlı olarak adamın kötülüklerini anar, durur. Kin ile öfke, gıybetin büyük amillerindendir. Gıybet, bazan da meclisde olan kimselere uyularak yapılır. Başkalarını çekiştirenlere o da katılır ve­ya onlar gibi bir başkasını gıybete başlar veya da onların yerdiklerini o da yerer. Bundan maksadı toplantıya katılanları gücendirmemek ve onları tasvip ettiğini ima etmektir. Bu durumda olan kimse bazan toplantıda olanlara uyarak o da onlar gibi öfkelenir ve böylece on­lara arkadaş olduğunu isbat eder. Neticede onlar gibi bu da gıybete başlar ve helak olur, gider. Yahut bir başkasının kendisini küçük düşürecek sözler söylediğini veya bir büyüğün huzurunda aleyhin­de şehâdette bulunacağını sezdiği için ondan önce davranarak onun kötülüklerini saymak suretiyle onu yerer, aleyhinde şehâdette bulu­nur ve o büyüğün yanında onu çekiştirerek küçük düşürmeye çalı­şır. Bazan bunu yaparken yalanlarına inandırmak için önce doğru­ları söyler, sonra da yalanlarına geçer. “Falancı ve falancıdan duy­dum” gibi güvenilir kimseleri de âlet olarak kullanır veya çeşitli yol­larla kendisini yükseltip öbürünü küçük düşürmeye çalışır. Meselâ, “Falan cahil” veya “Falan akılsız” demekle kendisinin bunlardan sa­lim olduğunu ortaya koymak ister. Ya da şaka yolu ile maksadını or­taya koymaya çalışır. İnsanları güldürecek şeyleri başkasından hikâ­ye yolu ile anlatır. Yahut hasedinden dolayı adama güler ve gıybet eder, yahut alay ve eğlence için aleyhinde konuşur ki, bütün bunlar gıybetin genel sebepleridir. Ayrıca gıybetin özel sebepleri var ki, bun­lar, daha da fenadır. Güya dindar bir insanın bir isyana şaşarak, “Ne dersiniz, falanın şu işine şaşdım kaldım?” der. Bu adam şayet bu şaşkınlığında doğru ise adamın adından bahsetmeden yapılan isyanı söylemelidir, “Böyle yapmışlar, doğrusu bir insanın bunu yapmasına şaşdım kaldım.” demelidir. îsim vermekle, bilmeyerek günahkâr ol­muş olur.

Gıybetin özel bir şekli de, bir kimsedeki kusuru dolaylı olarak ifade etmektir. Meselâ, “Falancıya şaşıyorum, o çirkin olan cariyesini de nasıl seviyor?”, “Falancı cahildir, nasıl okuyor?” gibi. Aynı za­manda bunları söylerken üzülüyormuş gibi bir tavır da takınır. “Ya­zık, zavallı adamın bu yaptığına üzüldüm.” der. Sözünde doğru ise isim verip adamı teşhir etmez, o zaman1 hayırlı olur. Fakat samimi de olsa şeytan kendisini aldatır, adamın ismini verdirmek suretiyle sevabını ibtal eder. Adamın yaptığına Allah için kızıyor, canı sıkılıyorsa adamın ismini anmakla değil, ismini anmadan hiddetini izhar edip va'z u nasihatle halkı irşad etmesi gerekirken şeytana kapılıp ismini anıyor.

İşte gıybetin bu üç özel sebebini, avam şöyle dursun, âlimler de kolay kolay ayırd edemezler. Onlar, şaşmak, merhamet etmek ve öf­kelenmek Allah için olduğu vakit, adamın adını açıklamakta sakın­ca olmadığını sanırlar ki, hatâdır. Gıybette, yukarda geçen altı mad­dede yazılı ruhsatlar müstesnadır. Halbuki burada onlarla ilgili bir şey yoktur.      

Yedinci Önemli Tembih: Gıybet hastalığının tedavi çarelerini bilmektir. Bu bilginin özeti de yeterlidir. Meselâ, bu husustaki âyet ve hadislerden anlaşılacağı gibi, gıybet sebebiyle Allahu Teâlâ'nın öfke ve gazabına uğrayacağını bilmektir. Aynı zamanda Müslim’in yukarda rivayet ettiği (Müflis kimdir?) hadisinde anlatıldığı gibi, gıybetin, amelini de mahvedeceğini bilmektir. Bilinen bir gerçektir ki, sevabı çok olan cennete, günahı ağır gelen ise cehenneme gider. Şayet eşit olurlarsa sahibi bir süre A'raf'da hapsedilir. Durum bu olunca, gıybet sebebiyle sevaplarının yok olup günahlarının çoğal­masından sakınman gerektir. Çünkü -Allah korusun- bunun aksi cehenneme girmektir. Halbuki gıybet ve nemîmenin zararları hak­kında vârid olan ve metni yukarda geçen bir hadîsde, “Çoban, ağa­cın yapraklarını yoıduğu gibi, gıybet ve nemime de îmanı yolar.” buyurulmuştur. Bunun için Hasan-ı Basri, kendisini gıybet eden kim­seyi sever ve ona hürmet eder, “O, benim için ibâdet ediyor.” derdi. İşte bütün bunlara inanan, kendi amelini korumak ve başkalarının günahlarını yüklenmemek için gıybetten sakınır.

Bu hususta sana faydalı olan öğütlerden birisi de, kendi kusur­larını düşünüp onlardan arınmaklav Resûl-i Ekrem’in, “Allah'a ve âhiret gününe îman edip benim peygamberliğime şehâdet getiren kimse evine kapansın, hatâlarına ağlasın. Allah'a ve âhiret gününe îman ede,n kimse, faydalanmak için hayır söylesin, şerre sükût etsin ki selâmet bulsun ve kendisinde var olan hastalıklarla başkasını yer­meye kalkışmasın. Şayet adamın kusurları yaradılışında ise, o zaman onu değil, yaradanı yermiş olursun. Zira bir san'ate yermek, onu ya­panı yermektir.” buyurduğunun zümresine girmemek için kimseyi çekiştirimezsin.

Adamın biri Hakimin birisine:  

“Ey suratsız adam,” diye seslendi. Hakim:

“Yüzümü ben yaratmadım ki onu güzel yapsam. Şayet sende kusur bulmuyorsan -ki bu imkânsızdır- o zaman Allah'a şükret, seni kusursuz olarak yaratmıştır. Artık kendine saygı bekleme,” diye cevap verdi.

Gıybet ile başkasına eziyet vermen, senin hakkında yapılan gıy­bet ile sana eziyet vermek gibidir. Sen kendine yapılan eziyetten hoş­lanmadığına göre başkasına nasıl eziyet etmeğe kalkışırsın.

Gıybetin bu icmali ilâçlarını bildikten sonra, geniş tedavi yolla­rına işaret edelim: Önce gıybeti gerektiren, tahrik eden sebeplere bakmak suretiyle onları kökünden kazıyıp atmaktır. Çünkü hastalı­ğın tedavisi, onun sebeplerini yok etmekle mümkündür. Gıybeti ge­rektiren sebeplere bir göz attığın vakit, onları yok etmek için sende bir istek doğar. Meselâ, adama kızdığın için onu çekiştirmek istedi­ğin zaman, Allahu Teâlâ’nın da sana öfkeleneceğini düşünerek on­dan vaz geçmelisin. Nitekim hadısde, “Cehennemde bir kapı vardır, oradan yalnız kinini isyan ile bastıran kimseler girecektir.” buyurulmuştur.

“Murafakat” adlı Kitabda, “Sen, Allah'ı öfkelendirmekle yaratık­ları memnun etmeğe çalışırsan, Allah da peşin olarak seni cezalan­dırır. Çünkü Allahu Teâlâ'dan daha gayretli kimse olamaz.” yazılı­dır. Yine aynı kitapda hased hakkında şöyle denilmektedir: “Sen adama hased ile dünya ve âhiretin hüsranını toplamış oldun. Senin hased ettiğin adam, ilerler, senin vücudunu ise hased hastalığı yer ve kemirir. Âhîretini de mahvettin, çünkü kendi sevaplarını vermek­le ona yardımcı olursun. Şayet sende sevap yoksa onun günahlarını almış olursun. Bu suretle kendine düşman, düşmanına dost olmuş olursun. Yâni hased hastalığının yanında bir de ahmaklığı kazanmış olursun. Böyle yapman, çok kere adamın faziletinin yayılmasına sebep olur. Nitekim şair:

“Allahu Teâlâ bir adamın faziletini yaymayı murad ettiği vakit, onun için hasûd bir dil hazırlar.” demiştir.

Şayet, adamı çekiştirmekle onu küçük düşürmek ve dolayısiyle kendini yükseltmek sevdasına kapılmış isen, bu da boştur. Çünkü in­sanlar, senin böyle çekiştirdiğini görünce sana hiç değer vermezler. Zaten böyle yapmakla Allah katındaki kıymetini de kaybetmiş olur­sun. Böyle kesin olarak Allah katında olan hayrı bile bile insanlar yanındaki mevhum olan mevki karşılığında kendini sattın ve aynı zamanda insanlar arasındaki mevkiini de kaybettin. Aslında başka­sını alay ederken, onu insanlar arasında küçük düşürmeye çalışır­ken, öte yandan gerçekte sen Allah katında düşüyorsun. Aradaki farki sen düşün.   Artık diğer tedavi yollan da meydandadır, uzatmaya lüzum yoktur”.

Sekizinci önemli tembihlerden birisi de: kalb ile gıybetin haram olma keyfiyetidir.

Bilmiş ol ki; sû-i zan -kötü söz gibi- haramdır. Sû-i zan de­mek, kalbin bir hususta başka birisine kötülükle hükmetmesi demek­tir. Yâni bu hususta kesin kanaate varmasıdır. Yoksa kalbe gelip ge­çen havatır böyle değildir. Kalbe gelip geçen bu havatir o kadar önemli değildir. Bunlar affedilir. Hatta şek de afdır. Yasak olan, zandır. Zan, şekkin de üstünde, kalbin o tarafa meylidir. Nitekim Allahu Teâlâ:

“Zannın çoğundan sakının, zira zannın bazısı günahtır.”[89], bu­yurmuştur. Kötü sanının haram olmasına gelince -ki kalb ile ilgili sebepleri Allah'tan başka kimse bilmez- hiç kimsenin, başkasının kötülüğüne inanacak hakkı yoktur. Ancak tevile ihtimali olmayacak şekilde açığa vurursa, o zaman bir kimsenin kötülüğüne hükmedilebilir. Çünkü artık gün gibi görülüp müşahede edilen şeyi de inkâra imkân yoktur. Fakat bunun dışında insana kötü vesvese verip şüp­heye düşüren ve adamın aleyhine çevirmeye çalışan şeytandır. Ki­şiye yaraşan ise, onu yalanlamaktır. Zira o, fâsıkların fâsıkıdır. Hal­buki Allahu Teâlâ:

“Eğer fasıkın biri size bir haber getirirse, onun içyüzünü araştı­rın.” [90]buyurmuştur. Aksine ihtimali olduğu vakit ona aldanma. Zira fâsıkı herhangi bir haberinde tasdik caiz ise de, senin için değil­dir. Bunun içindir ki, imamlarımız bir adamın ağzı şarap kokuyor diye ona had vurmamışlar. Çünkü bu kokunun şarabdan başka şey­den olma ihtimali de vardır. Aynı zamanda Resûl-i Ekrem’in:

“Mu­hakkak ki Allahu Teâlâ Müslümanın canım, malını ve ona sû-i zanda bulunmayı haram etmiştir.” buyurduğunu da düşün. Yani, onun elindeki mala, ya gözünle görüp bildiğin veya şahidlerin şehâdetiyle sabit olduğu için alabileceğin gibi, adam hakkında da herhangi bir hususta hüküm verebilmen için, ya görmen, ya da güvenilir kimseden duymanla mümkündür. Aksi halde imkân nisbetinde sû-i zannı kendinden uzaklaştırman gerekir. Adama karşı kötü sanıda bulun­manın belirtisi, ondan nefret edip uzaklaşmandır. Hadis-i şerife göre; üç şey mü’minde bulunur. Fakat onun için kurtuluş çaresi de vardır. Bunların biri de sû-i zandır. Bundan kurtulması, üzerine düşmekle ve araştırma yapmakladır. Yâni hem üzerine varıp araştırma yap­maz, hem de kalben onun üzerinde durmaz. Şeytan, insanların kötü­lüklerini kalbe tahayyül ettirir ve aynı zamanda, “îşte bu buluşun da mü’minin. firâsetindendir, zira mü’mini Allah'ın nuru ile bakar” detirtir. Halbuki gerçekte bu gibi bakışlar, şeytanın vesvesesiyledir. Âdil bir kimse sana birisi için kötü bir haber getirdiği vakit hemen tasdik veya reddetmeye kalkma. Tasdik edersen belki yanlıştır, öbür zata karşı sû-i zanda bulunmuş olursun; yalanlarsan belki doğrudur, bu defa haberi getirene karşı sû-i zann etmiş olursun. Öyle ise sana düşen, haberi getirenle öbür zat arasında bir geçmişin veya husûme­tin olup olmadığını araştırmaktır. Şayet aralarında bir husûmet var­sa artık bu haber yokmuş gibi davranırsın. Öyle her konuşana da ku­lak verme. Bir müslümana karşı sû-i zan hatırına geçtiği vakit sana yakışan, ona hayır duada bulunmaktır. Bu suretle şeytani kızdırır, ümitsizliğe düşürmüş olursun. Bir müslümanın hatasını gördüğün vakit görevin, onu gizlice uyarmaktır.

Sû-i zannın. meyvelerinden birisi de tecessüs, duyduğun haberi araştırmaktır. Çünkü kalb, yalnız zann ile yetinmez kesin sonuca varmak ister ve bunun için araştırır. Casusluğu yasaklayan âyet ve hadîsler yukarda geçmiştir. Tecessüs, insanları kendi sırları ile başbaşa bırakmamak, devamlı olarak senden kapalı kalması ile hakkın­da hayırlı olmasını gerektiren bazı gizli halleri araştırmaya çalış­maktır. Allahu Teâlâ'nın gıybet ile sû-i zannı bir âyette toplamış ol­ması, aralarında mülâzemet olduğu içindir.

Dokuzuncu önemli tembihlerden birisi de; gıybet edene vacip olan -Allah hakkında kurtulmak için- hemen pişman olup şartla­rına ve usûlüne uygun tevbe etmek ve adamın şahsî hakkından kur­tulmak için de ondan helâllik almaktır.

Hasan-ı Basrî diyor ki; helâllik almaya lüzum kalmadan hem ken­disi ve hem de gıybet ettiği kimse için istiğfar etmek de yeterlidir. Nitekim, “Gıybetin keffâreti, gıybet ettiğin kimse için istiğfar etmen­dir.” buyurulmuştur.

Yine Hasan-ı Basrî diyor ki; gıybetin keffâreti, adamı kötüleme­nin karşılığında onu medh u sena etmen ve onun için mağfiret dilemendir.

En doğrusu adamdan helâllik almaktır. Hasan ise şerefin bir be­deli olmadığını sanarak, “Helâllik almaya lüzum yok” dedi. Fakat malın bedeli olduğu için onda helâllik şarttır. Dedi ki, bu görüş doğ­ru değildir. Çünkü böyle ırz ve şeref ile oynamakta da iftira cezası vardır. Halbuki sahih hadîslerde, dirhem ve dinarın bulunmayacağı, sevap ve günahların alınıp verileceği gün gelmeden helâllik alınız, diye emredilmiştir. Evet ölmüş olanlar veya bulunamayanlar için bolca istiğfar ve dua edilir. Bu gibi kusurlarda helâllik istenen tara­fın da helâl etmesi menduptur, borç değildir. Çünkü bağışlamak, onun bir fazlı ve keremidir. Hattâ geçmiş İslâm büyüklerinin pek çoğu he­lâl etmezlerdi. Bağışlamanın mendup olduğunu,

“Ebû Zamzam gibi olmaktan da âciz misiniz? O, sabahleyin evin­den çıkarken, “Ben bugün aleyhimde yapılacak bütün dedikoduları helâl ettim, hiç bir hak iddia edecek değilim.” derdi.”[91], hadisi teyid etmektedir. Yâni, hakkımı helâl ettim, kıyamet günü de davacı değilim demektir. Bir adam, “Bana namussuz, zâni diyenleri de bağışladım” dese de dünya ve âhiret hakkı zayi olmaz, “had” hakkı da baki kalır. Şehâdet Kitabının Tevbe bölümünde bu hususta geniş iza­hat verilecektir.[92]

250. Kebire: Çirkin Lâkablar Takmak

Allahu Teâlâ şöyle buyuruyor:

“...Birbirinizi kötü lâkablarla çağırmayın; îman ettikten sonra yoldan çıkmak ne kötü bir addır. Tevbe etmeyenler, işte onlar zâlim­lerdir.” [93]

Tembih: Gıybet ile beraber, çirkin iâkab takmayı da çokları kebâirden saymıştır. Fakat burada şüphe vardır. Zira bu, gıybetin bö­lümlerinden biridir. Bunu gıybetten ayn düşünmeye lüzum yoktur. Bunu ayn olarak kebâirden sayanlar, âyet-i celîle'nin üslûbuna uyarak bu ayırımı yapmışlardır. Çünkü âyet-i celile'de gıybet ile çirkin lâkab takmak ayrı ayrı anılmaktadır. Böyle ayrı ayrı anılmaları, ara­larında bir çeşit mugayeretin bulunmasına delâlet eder. Buna şöyle bir cevap da verilebilir: Çirkin lâkab takmayı ayrı anmanın sebebi, her ne kadar yine gıybetin efradından olmasına delil ise de, aslında gıybetin bölümlerinin en fâhişlerindendir. Kötülükteki önemine bina­en özel olarak zikredilmiştir. “Ezkârü'n-Nevevî” adlı kitapda, insana kötü lâkab takmanın haram olduğunda ittifak etmişlerdir. İsterse ba­basının, anasının, isterse kendisinin veya başkasının bir sıfatı olsun, hoşlanmadığı bir lâkabı insana takmak haramdır, der.[94]

251. Kebire: İnsanla İstihza Etmek

Allahu Teâlâ şöyle buyurmuştur:

“Ey müzminler, bir topluluk bir diğerini alaya almasın, belki de onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da başka kadınları ala­ya almasınlar, belki onlar kendilerinden daha iyidirler...”[95] Bu âyetin tefsiri yukarda geçmiştir. İcma, bunun da haram olmasınadır.

Beyhakinin tahricinde şöyle buyurulmuştur:

“İnsanlara istihza edenlerden herbirine kıyamet günü cennetten bir kapı açılır ve: “Buyur gel” diye seslenilir. Adam, bütün sıkıntı ve üzüntüsü ile çağırıldığı kapıya gidince kapı üzerine kapanır. Bu defa diğer bir kapı açılır ve “Gel gel” diye seslenilir. Adam yine bütün üzüntü ve sıkıntısı ile çağırıldığı kapıya gidince kapı yine üzerine

kapanır. Bu o kadar böyle devam eder ki, adam tamamıyle ümitsizli­ğe düşer ve “Gel gel” diye seslendikleri halde artık gitmez olur.” [96]

Allahu Teâlâ'nın,

“Vah bize, eyvah bize, bu defter nasıl olmuş da küçük büyük hiç bir şey bırakmadan hepsini saymış.”[97], âyet-i celîle'sinin tefsirinde İbn Abbâs (r.a.), “Sağîre, alaylı şekilde gülümsemek, kebire ise alay ederken gülmektir.” demiştir. Kurtubî de:

“İman ettikten sonra yoldan çıkmak ne kötü addır.” [98]âyet-i kerime'sinin tefsirinde, “Kim arkadaşına kötü lâkab takar ve onun­la alay ederse fâsıktır.” demiştir.

Suhriyye, hakaret ve ihanet demektir. Suhriyye, kişinin kusur ve noksanlarını dile getirip onunla gülmek demektir. Bu, söz ile ola­cağı gibi, işini taklid, işaret ve ima ile de olur. Ayrıca düşündüğü ve saçmaladığı vakit sözüne, işine veya çirkin suratına gülmekle de olur.

Tembih: İnsanlarla alay etmek, bundan önceki kötü lâkab tak­mak gibidir. Bazıları bunu da gıybetten bir cüz saymak istemişlerdir. Fakat bunun da önemine binaen özel olarak zikredilmiştir.[99]

252. Kebire: Nemmamlık

Allahu Teâlâ,

“Dil ile iğneleyen, koğuculuk eden.”[100] buyurduktan sonra, “Bütün bunlar dışında bir de soysuzlukla damgalanmış.” [101] buyurulmuştur.

Soyu belli olmayan çocukların sır tutmaz olduklarım İbn Mubârek bu âyetten çıkarmıştır. Sır tutamadığından ötürü söz gezdirmek için öteye beriye gider durur. Bunu da yapan gayr-ı meşru çocuktur.

Yine Allahu Teâlâ şöyle buyurmuştur:

“Dili ile çekiştirip   yüzünden de alay eden kimsenin vay hali­ne.”[102]

Bazılarına göre   Lümeze nemmam, söz gezdirendir. Yine Allahu Teâlâ,

“Karısı da ona odun taşıyacaktır.”[103] buyurmuştur. Denildiği­ne göre, bu kadın nemmam idi. İnsanların arasını bozmak için öteye beriye söz taşırdı. Hateb, odun etrafa ateş saçtığı gibi nemmam da düşmanlık saçtığı için nemîmeye bu isim verilmiştir.

Yine Allahu Teâlâ şöyle buyurmuştur:

“Onlara karşı inkârlarını gizlemişlerdi de iki peygamber Allah'­tan gelen azabı onlardan savamamışlardı.”[104]

Zira Nûh aleyhisselâmın karısı Nuh için, “O, mecnûndur” derdi. Lût aleyhisselâmm ka­rısı da, gelen misafirleri adamlarına haber vermişti. Hattâ onlar mi­safirlere tecavüz etmek istediler. Bu çirkin hareketlerinden dolayı Allahu Teâlâ da elim azâb ile onları helak etmiştir.

Buhârî ile Müslim’in rivayetlerinde Resûl-i Ekrem:

“Nemmam -bir rivayette kattat- cennete giremez.”[105], bu­yurmuştur. Kattat ile nemmam ikisi de bir anlamda, söz gezdiren de­mektir. Fakat anlam yönünden aralarında şu fark da düşünülebilir:

Nemmâm, beraber bulunduğu bir topluluğu dinler, sonra gider ha­ber verir. Kattat böyle değil, onların haberi olmadan gizlice dinler öğrenir ve gider haber verir.

Yine Buhârî, Müslim ve diğerlerinin İbn Abbas  (r.a.) dan riva­yetlerinde, şöyle demiştir:.

“Resûl-i Ekrem (s.a.v.) iki kabrin yanından geçiyordu:

“Bunlar azâb görüyorlar. Hem de kendilerince azâb görmeleri büyük bir şey için değildir. Evet günahları büyüktür. Biri koğuculuk ederdi. Diğeri de idrarından sakınmaz, iyice taharetlenmezdi,” buyur­du.[106]

Bu hadîsin metin ve rivayet yolları birkaç defa geçti. Ayrıca ka­bir azabının üç şeyden meydana geldiği; birinin koğuculuk, diğerinin gıybet ve üçüncüsünün de idrardan sakınmamak olduğu anlatılmıştı.

Ahmed’in rivayeti şöyledir:

“Ebû Umâme (r.a.) den rivayete göre, şöyle demiştir:

“Sıcak bir günde Resül-i Ekrem (s.a.v.) el-Baki kabristanına doğru yürüdü. Halk da peşinden gitti. Peşinden gelen halkın ayak seslerini duyunca yavaşladı, onları öne geçirinceye kadar olduğu yer­de durdu. Maksadı, kalbine kibirden bir şeyin gelmemesi idi. Baki mezarlığına geldiği vakit orada yeni iki adamın defnedilmiş olduk­ları mezarları gördü. Orada durdu ve:

“Bugün bu mezarlara kimleri defnettiniz?” diye sordu. Ashâb:

“Fülân ve fülânı defnettik,” dediler. Sonra Ashâb:

“Ya Resülallah, niçin sordunuz?” dediler. Resûl-i Ekrem:

“(Bunlar azâb oluyorlar). Birisi, sidik damlalarından sakın­maz, iyice taharetlenmezdi. Diğeri de koğuculuk yapardı,” buyurdu. Sonra Resûl-i Ekrem yaş bir dal aldı ikiye böldü ve mezarların üze­rine koydu. Bunun üzerine ashâb:

“Ya Nebiyyallah, niçin böyle yaptınız?” diye sordular. Resûl-i Ekrem:

“(Bu dal yaş kaldığı sürece) azâbları hafifler,” buyurdu. Ashâb:

“Ey Allah'ın Resulü, acaba bunlar ne zamana kadar azâb olur­lar?” diye sordular. Resûl-i Ekrem:

“O gayb'dır; onu ancak Allah bilir. Gaflet edip fazla dedi­koduya dalmayaydmız siz de  benim duyduklarımı duyardınız,” bu­yurdu.[107]

Taberânî'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Koğuculuk, sövmek ve hiddet cehennemdedir.”[108], buyurmuş­tur. Diğer bir rivayette ise, -Söz taşımak ve kin cehennemdedir. Aynı zamanda bunların ikisi bir müslümanda bulunmaz.” [109]buyurulmuştur.

Ebû Yâ'lâ, Taberâni, İbn Hibbân “Sahih” inde ve Beyhakinin ri­vayetlerinde şöyle buyurmuştur:

“Dikkat edin, yalan, yüzü karartır, söz gezdirmek ise kabir azabındandır.” [110]

İbn Hibbân'ın “Sahih”indeki rivayetinde, Ebû Hureyre (r.a.) di­yor ki:                     

Resûl-i Ekrem ile beraber yürüyorduk. İki mezara uğradık (me­zar başında bir süre oturduk). Resûl-i Ekrem kalktı biz de onunla beraber kalktık. Resûl-i Ekrem’in rengi öyle değişti ki, gömleğinin kolu tir tir titriyordu. Bu hali görünce biz:

“Ya Resûlallah, ne oluyor?” diye sorduk. Resûl-i Ekrem:

“Benim duyduğumu duymuyor musunuz?” buyurdu. Biz:

“Hayır duymuyoruz, nedir o duyduğunuz?” dedik. Resûl-i Ek­rem:

“Bunlar iki kişidirler ki, mezarlarında hafif, yâni aslında bü­yük günah fakat onlara göre korunması kolay olan iki günahtan sebep azâb oluyorlar,” buyurdu. Biz :

“Nedir o günahlar? diye sorduk. Resûl-i Ekrem:

“Bunlardan birisi idrardan sakınmaz, iyice taharetlenmezdi. Diğeri de dili ile insanlara eziyet eder ve koğuculuk yapardı,” buyur­du. Sonra iki hurma dalı istedi. Bunları mezarların üstüne koydu. Biz:

“Bu onlara fayda verir mi? diye sorduk. Resûl-i Ekrem:

“Evet, yaş kaldıkları sürece azabları hafifler,” buyurdu.[111] Taberânî'nin rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Ne hasedlik, ne koğuculuk, ne de falcılık yapan bendendir ve ne de ben ondanım.” Sonra da Resûl-i Ekrem Efendimiz, “Mü’min er­keklerle mü’min kadınlara yapmadıkları suçlar isnadiyie eziyet edenler, pek büyük bir yalan ve apaçık bir günah yüklenmişlerdir.” mea­lindeki âyet-i kerîme'yi okudu.”[112]

Ahmed’in rivayetinde Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Allahu Teâlâ'nın kullarının hayırlısı, görüldüğü vakit, Allahu Teâlâ hatırlanan kimsedir. Kulların kötüsü de koğuculuk yaparak dostları birbirinden ayıran ve kusursuz kimselere kusur arayan­dır.” [113]

İbn Ebî Şeybe ve İbn Ebî'd-Dünyâ’nın rivayetlerinde, “Dostlar arasında fesad ve bozgunculuk yapanlardır.” şeklindedir.

Ebû'ş-Şeyh’ın rivayetinde ise Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“İnsanların kusurlarını yüzlerinde ve gıyablarında söyleyenler, koğuculuk yapanlar ve kusursuz olanlara kusur arayanları Allahu Teâlâ kıyamet gününde köpek suretinde haşredecektir.” [114]

Taberânî ve Bezzâr'ın Ebû Hureyre (r.a.) den rivayetlerinde Re­sûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Benim katımda en sevimliniz, ahlâkça en güzel olan ve çevresin-dekilerle en güzel geçineninizdir ki, onlar herkesi sever ve herkes de onları sever. Benim katımda en sevimsizleriniz koğuculuk yapan, dostların arasını açan ve temiz kimselerde kusur arayanlarınızdır.”[115]

Taberâni ve diğerlerinin rivayetinde Resûl-i Ekrem:

“Size kötü olanlarınızı haber vereyim mi?” buyurdu. Ashâb:

“Evet, dilersen haber ver, ya Resûlallah,” dediler. Resûl-i Ek­rem:

“Kötü olanlarınız yalnızlığı sevip kimse ile oturmayan, ülfet ve ünsiyeti sevmeyen, hizmetçisini döven, yardım ve iyilik yapmayan kimsedir,” buyurdu. Sonra Resûl-i Ekrem:

“Bundan daha kötü olanını  size haber vereyim mi?”   buyurdu. Ashâb:

“Evet, dilersen bildir, ya Resûlallah,” dediler. Resûl-i Ekrem:

“İnsanlar kendisine kendisi de insanlara buğzedendir,” buyurdu. Sonra:

“Size bundan daha kötüsünü haber vereyim mi?” buyurdu. Ashâb:

“Evet, dilersen haber ver, ya Resûlallah,” dediler. Resûl-i Ek­rem:

“Günah işleyeni ceza görsün diye işlediği günahtan vazgeçirmeyen, mazeret kabul etmeyen, kusur bağışlamayan kimselerdir,” bu­yurdu. Daha sonra Resûl-i Ekrem:

“Size bundan da daha kötü olanını haber vereyim mi?” buyur­du. Ashâb:

“Evet, dilersen, haber ver, ya Resûlallah,” demeleri üzerine Re­sûl-i Ekrem:

“İyiliği umulmayan ve kötülüğünden emin olunmayan kimsedir,” buyurdu.[116]

Ebû Dâvûd, Tirmizî ve “Sahih”inde İbn Hibbân’ın rivayetlerinde Resûl-i Ekrem:

“Size oruç, namaz ve sadakadan daha üstün bir şeyi haber ve­reyim mi?” buyurdu. Ashâb:

“Evet (haber ver, ya Resûlallah)” dediler. Resûl-i Ekrem:

“İki kişi arasını düzeltmektir. Zira iki kişi arasının bozulması dîni kökünden kazır,” buyurdu.[117]

Yine Resûl-i Ekrem:

“Herhangi bir kimse, müslüman bir kimseye, kendisinde olma­yan bir şeyi -dünyada onu ayıplamak için- isnad edecek olursa, Allahu Teâlâ kıyamet gününde, söylediği sözün yalan olduğu meyda­na çıkıncaya kadar cehennemde onu yakar.”[118], buyurmuştur.

Kâb (r.a.) in anlattığına göre; bir defa îsraüoğullarında dehşetli kuraklık olmuştu. Duaya çıktı iseler de yağmur yağmadı. Bunun üze­rine Hz. Mûsâ:

“Ya Rab, rahmetini diliyoruz, niçin vermiyorsun?” diye niyazda bulundu. Allahu Teâlâ:

“Aranızda devamlı koğuculuk yapan birisi varken duanızı ka­bul etmem,” buyurdu. Mûsâ aleyhisselâm:

“Ya Rab, o kimdir? Onu bize bildir ki aramızdan çıkaralım,” de­di. Allahu Teâlâ:

“Ey Mûsâ, Ben sizi koğucuiuktan menederken kendim koğu­culuk yapar mıyım? Hepiniz birden tevbe edin, rahmetimi vereyim, “buyurur. Onlar da tevbe eder ve Allahu Teâlâ da rahmetini verir.

Selefden birisi bir kardeşliğini ziyarete gider. Sohbet esnasında bir dostu hakkında dedikodu yapar ve onu çekiştirir. Ev sahibinin canı sıkılır ve:

“Sözü fazla uzattın ve üç cinayet ile karşıma çıktın. Birincisi, sevdiğim arkadaşıma beni düşman ettin. İkincisi, huzurumu kaçır­dın ve kalbimi bu işlerle meşgul ettin. Üçüncüsü, seni emin, güveni­lir bir insan biliyordum onu da sarstın,” dedi.

Denildi ki; başkasının söğdüğünü sana haber veren kimse, sana sövmüş demektir.

Hz. Hüseyin’in oğlu Âli'ye bir adam gelerek birisini çekiştirdi. Ali:

“Bizi oraya götür, dedi. Adam da bundan bir mükâfat umarak Ali'yi oraya götürdü. Öbür adamın yanma gittiklerinde Ali:

“Kardeşim, hakkımda söylediğin doğru ise Allah beni affetsin; yanlış ise Allah seni affetsin,” dedi ve döndü gitti.

Denildi ki; koğucunun yaptığı, şeytanın da yaptığından daha za­rarlıdır. Çünkü şeytan gizli bir vesvese verir. Fakat koğucu öyle de­ğil, karşına çıkar, seninle konuşur. Aynı zamanda yalnız olup biten­leri değil birtakım ilâveler de yapar.

Hikâye edildiğine göre; adamın biri köle almaya gider. Bir köleyi ucuz bulur, sebebini sorar. Sahibi:

“Bu köle koğucudur, onun için ucuzdur, der. Adam, bir karı-koca olduğu için buna önem vermez, köleyi alır, eve gelir. Günün bi­rinde köle hanıma yaklaşır:

“Sen beye bu kadar hizmet ediyorsun ama beyin gözü dışarda, seni bırakıp başkası ile evlenecek,” der. Bunu duyan hanım şaşırır ve:

“Nasıl olacak?” der. Köle:

“Ben büyücüyüm, sen ustura al onunla efendinin boğazından birkaç kıl kes, bana getir büyü yapayım seni sevsin,” der. Zavallı ka­dın buna inanır. Köle hemen efendinin yanına gider ve:

“Efendim, siz bu hanıma bu kadar kıymet veriyorsunuz ama bunun gözü dışardadır,” der. Efendi kölenin hastalığını bildiği için buna kıymet vermez ve:

“Hadi işine bak, seni biliyorum,” der. Köle ısrarla:

“O seni öldürüp başkasına gidecek; istersen uykuya yat da bir dene” der. Adam da yalandan uykuya yatar. Köle koşar kadına haber verir. Kadın da bütün samimiyetiyle birkaç tane kıl almak için us­tura ile adama doğru yaklaşınca, adam papucun pahalıya mal ola­cağını anlar ve hemen usturayı kaparak kadının boğazını keser. Kölenin işi bitmemiştir. Hemen kadının akrabalarına haber verir. Onlar da gelip efendiyi öldürünce, köle koşar efendinin akrabalarına haber verir... Böylece bir aile, iki kabileyi mahveder.

Allahu Teâlâ nemmamı tasdik etmenin kötülüğüne ve onun kor­kunç zararlarına işaret etmek üzere,

“Ey mü’minler, eğer yoldan çıkmışın biri size bir haber getirirse, onun içyüzünü araştırın, yoksa bilmeden bir millete fenalık edersiniz de sonra ettiğinize yanarsınız.”[119], buyurmuştur. Allah hepimizi bu hastalıktan korusun.[120]

Önemli Tembihler:

1. Nemime –koğuculuğun- kebâirden olduğunda ittifak var­dır. Bunun böyle olduğunu yukarda naklettiğimiz sahih hadisler de kesinlikle ifade etmişlerdir.

Meselâ, bir yerde, “Onlar büyük günahtan sebep azâb olmuyor­lardı. Evet o koğuculuk büyük günahtır.” buyurulmuştur ki, korun­ması kolay olan büyük günahtır, demektir.

Hafız el-Münzirî, “Nemîmenin haram olduğunda ittifak var ve o, Allah katında en büyük günahlardandır.” demiştir.

“Bunlar büyük günahtan sebep azâb olmuyorlar” ifadesine ge­lince; bu pek çok şekillerde yorumlanmıştır. Bunlardan biri, korunulması büyük olmayan günah demektir. Kaçınması kolaydır. İnsan, id­rardan da, söz gezdirmekten de kolaylıkla sakınabilir. Yahut da, siz bu idrardan sakınmayı ve koğuculuğu büyük günah saymazsınız, de­mektir. Nitekim âyet-i celîle'de,

“Onu önemsiz bir şey sanıyordunuz, halbuki Allah katında öne­mi büyüktür.”[121], buyurulmuştur. Maksad, bu, büyük günahların en büyüklerinden değil, fakat büyük günahlardandır. Nitekim Buhâri'de, “Evet o, büyüktür.” diye tasrih edilmiştir.

2. Önemli tembihlerden birisi de nemîmenin tarifidir. Nemîmeyi tarifte, “Ara bozmak maksadıyle insanların sözlerini birbirine taşımaktır.”, denilmiştir. İhyâ'da ise, evet çoğunlukla nemmamlık bu­dur, fakat nemmamlığın daha başka çeşitleri olduğu için yalnız tari­fin bundan ibaret olduğunu sanmak doğru olmaz. Koğuculuk de­mek, açıklanması hoş görülmeyen şeyi açıklamaktır. Bu açıklamadan hoşlanmayan -ister sözü getirdiği kimseden olsun, ister götür­düğü kimseden olsun, isterse bunlardan daha başka üçüncü bir şa­hıs olsun, ortada bu işin açıklanmamasını isteyen var mı?- İşte bu­nu açıklamak koğuculuktur. Bu, söz ile olduğu gibi, yazı, rumuz ve işaret ile de olur. Nakledilip aktarılan şey -iş olsun, söz olsun, ayıp ve kusur olsun, bütün bunlar nakledilende olsun, başkasında olsun- farketmez. Koğuculuğun gerçek anlamı, sırrı açıklamak ve örtülü kalması istenen şeyin yüzünden perdeyi kaldırmaktır. Buna göre, du­yup gördüğü her şeyden susması gerekmektedir. Ancak müslümanlara faydalı olacak veya zararı önleyecek bir şey olursa onu söyler. Meselâ, birisi, başka bir adamın malını yediğini görünce, bu hakkın kaybolmaması için, buna şehâdet eder. Fakat bir adamı kendi malını gizler görürse bunu söylemesi nemmamlık olur. Koğuculuk yaptığı şey öbür adamda bir eksiklik ve bir kusur ise, o zaman koğuculuk yanında bir de gıybet etmiş oluyor, denilmektedir. Şayet Gazali bu sözü ile diğer bütün hususlardaki nemnıamlığı da mutlak olarak ke-bâirden kabul etmişse, bunun üzerinde biraz durulur. Zira diğerleri­nin tarifine göre nemîmenin kebâirden olmasında şüphe yoktur. Çün­kü orada büyük fesad ve bozgunculuk vardır. Bununla beraber ada­mın, açıklanmasını hoşlanmadığı her şeyi açıklamanın diğerleri gibi kebâirden olması gerekmez. Çünkü yalnız açıklanmasını istemiyor. Ayıp ve noksanlık olmaz ve bir zararı dokunmazsa yalnız açıklan­mamasını istemekle kebâirden olması gerekmez. Yâni bu da bir çe­şit nemmamlık olsa da kebâirden olamaz. Hattâ bizzat kendisi gıybet ohnası için ayıp ve noksanlık olmasını şart koşmuştur. Demek ki bu­na göre de gıybet, ancak noksanlıkla olur. Nemime gıybetten daha kötü olduğuna göre onda da büyük fesadlık ve zararın bulunması gerekir. Gerçi şimdiye kadar bu hususta Gazâlî'ye dokunanı görme­dim. Herkes onun sözlerini naklederek geçmiştir.

Evet, fesadı olsun olmasın, gıybeti kebireden kabul edenlere gö­re bu kabil nemîmeler de kebireden olabilir.

3. Tembihlerden birisi de, insanı koğuculuğa sevkeden husu­su bilmektir. O da, ya kimden haber getiriyorsa onun kötülüğünü is­temek, ya da haberi ulaştırdığı kimseyi sevmek içindir. Ya da bun­lardan hiç biri olmayıp, böyle boş sözlere dalmaktan zevk duyduğu içindir ki, hepsi de yanlıştır.

Nemimenin tedavi yolları, gıybeti tedavide anlatılan çarelerdir. Bundan sonra bilmiş ol ki, koğucu kime koğuculuk yapıyorsa, bu adamın nemmama karşı altı görevi vardır:

a) Koğucuya inanmamaktır, çünkü koğucu   ittifakla fâsıktır. Fâsıklar hakkında Allahu Teâlâ,   Hucurât sûresinin 6 ncı âyetinde, “Ey mü’minler, eğer yoldan çıkmışın biri size bir haber getirirse onun içyüzünü araştırın, yoksa bilmeden bir millete fenalık edersiniz de sonra ettiğinize yanarsınız.” buyurmuştur.

b) Din ve dünya bakımından çirkin olan bu işinden vaz geçme­sini nemmama söylemesidir.

c) Tevbe etmediği takdirde Allah için ona buğzetmelidir.

ç) Aleyhinde konuştuğu adama karşı kötü niyet beslememeli ve hattâ şüpheye düşmemelidir, çünkü söylediği tahakkuk etmemiştir.

d) Bu haber üzerinde inceleme ve araştırma yapmamalıdır, zi­ra Allahu Teâlâ,

“Ey mü’minler, çok sanıda bulunmaktan sakının, zira sanının bir kısmı suçtur. Birbirinizin suçunu araştırmayın.”[122], buyurmuştur.

e) Adamı menettiği nemmamlığı kendisi yapmamalıdır. Yâni, falancı bana şöyle şöyle söyledi deyip koğuculuk yapmamalıdır. Böy­le yapacak olursa kendisi koğucu ve gıybetçi olur.

Ömer b. Abdülaziz'e adamın biri koğuculuk yapar. Ömer:

“İstersen bu söylediğini ele alalım, şayet yalan ise, “Ey mü'minler, eğer yoldan çıkmışın biri size bir haber getirirse, onun içyü­zünü araştırın...” hükmüne girersin. Şayet doğru ise, “Dili ile iğnele­yen, koğuculuk yapan.” âyetinde kendisinden söz edilenden olursun, îstersen.bütün bunlardan vaz geçelim de bu dâva burada bitsin, der. Adam:

“Ben tevbe ettim, af et gideyim,” der.

Süleyman b. Abdülmelik, hakkında koğuculuk yapan bir adama Zühri'nin huzurunda:

“Niçin böyle dedin veya yaptın,” diye azarladı. Adam inkâr etti:

“Ben böyle bir şey yapmadım,” dedi. Süleyman:

“Onu bana sadık bir adamım haber verdi,” deyince, Zührî:

“Nemmam sadık olamaz,” dedi. Süleyman da:

“Evet, doğrusun,” dedi ve adama dönerek:

“Güle güle git,” dedi.

Hasan diyor: “Lehine söz gezdiren, aleyhine de söz gezdirir”. Yâni koğucu yüz verilecek insan değildir. Ona hiç bir suretle güve­nilmez. O, menfur bir insandır. Ona nasıl nefret duyulmasın ki, ya­landan, gıybetten iftiradan, hainlikten, karıştırmaktan, çekememezlikten, hile ile insanların arasını bozmaktan hiç bir vakit kurtulamaz. Bu adam, Allahu Teâla'nın birleştirmek istediğim ayırmak için uğra­şan kimsedir. Yeryüzünde bozguncu olarak gezer. Allahu Teâlâ,

“İnsanlara zulmedenlere, yeryüzünde haksız yere taşkınlık ya­panlara karşı durulmalıdır. İşte can yakıcı azâb bunlaradır.” [123]buyurmuştur. İşte nemmam bunlardandır. Gammazlık da nemmamlıktandır. Bunun hakkında da geniş bilgi verilecektir.[124]

253. Kebire: Allah Katında Bir Yüzü Dahi Olmayan İki Yüzlü Ve İki Dilli Olmak

Buhâri, Müslim ve diğerlerinin Ebû Hureyre (r.a.) den rivayet­lerinde Resûl-i Ekrem:

“Siz insanları (altın ve gümüş) madenleri gibi (kimi hâlis, kimi kalp) bulursunuz. İnsanların câhiliyet devrinde hayırlı olanları -Di­nî emirleri anlayıp amel ettikçe- İslâm devrinde de hayırlıdırlar. Siz şu emirlik hususunda da insanların hayırlısı, emareti, (emir ol­mazdan evvel) pek çok fena gören (ve emaret arzu etmeyen) kimse­ler bulursunuz. İnsanların en kötüsü de şu kimselerdir ki, (iki sınıf halk arasında) onlara bir yüzle gelirler, bunlara da başka bir yüzle gelirler.” [125]buyurmuştur.

Yine Buhârî'nin Muhammed b. Zeyd (r.a.) den rivayetinde şöyle demiştir:

“Bazıları dedem Abdullah b. Ömer radıyallahu anhum'a şöyle dediler:

“Doğrusu biz hükümdarımızın yanma girip çıktığımızda onun­la konuştuğumuzun hilafını söyleriz,” dediler. Abdullah b. Ömer radı­yallahu anhuma:

“Biz bunu Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellemin zamanında nifaktan sayardık,” diye cevap verdi. [126]

Yine Resûl-i Ekrem:

“Dünyada iki yüzlü olan, kıyamet günü ateşten iki yüzü olduğu halde mahşer yerine gelecektir.” [127]buyurmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Dünyada iki yüzlü olanın, kıyamet günü ateşten iki dili olacak­tır.” [128]

İbn Ebi'd-Dünyâ'nın, Taberâni, Isbahanî ve diğerlerinin de aynı mealde rivayetleri vardır.[129]

Tembih: İki yüzlülüğü kebâirden saymak, sahih olan ilk iki ha­dîsin açıklamalarından anlaşılmaktadır. Âlimlerin bunu özel şekilde ele almaları, onu nemîmeye dahil gördükleri içindir. Bununla bera­ber bunu mutlak olarak kabul etmekte de duraklarız.

Gazali diyor ki: “İki dilli ve iki yüzlü demek, iki hasım arasın­da dolaşıp herbirine dost görünmek demektir. Bundan kurtaran da pek azdır ve aynı zamanda bu da münafıklığın tâ kendisidir. Nite­kim Ebû Hureyre (r.a.) den gelen bir rivayette,

“Kıyamet günü Allahu Teâlâ'nın en kötü kullarını, dünyada iki yüzlü olarak (iki sınıf halk arasında) onlara bir yüzü ile, bunlara da başka bir yüzü ile gelen kimseler görürsün.” [130] buyurulmuştur.

Yine Ebû Hureyre (r.a.) nin rivayetinde, “İki yüzlünün, Allah ka­tında emin olması düşünülemez.” buyurulmuştur.

İbn Mesûd (r.a.), “İm'a yâni rüzgârın estiği her tarafa giden çöp gibi olmayın”.

Gazali devamla diyor ki: “İki kişiye ayrı ayrı yüzlerle mülâki ol­manın nifak olduğunda ittifak etmişlerdir. Pek çok alâmetleri ola­nın nifakın belirtilerinden birisi de budur”.

Gazali devamla:

“Şayet adam ne zaman iki yüzlü olur ve iki yüzlü olmanın öl­çüsü nedir? dersen, derim ki; iki düşmandan herbirine girip herbiriyle samimiyetle konuşursa bu adam iki yüzlü sayılmaz, münafık da olmaz. Çünkü bir adam iki düşman ile dost olabilir. Ancak dost­luğu, son haddine ulaşmış sayılmaz, dostluğu zayıftır, kardeşlik de­recesinde değildir. Çünkü gerçek dostluk, dostunun düşmanı ile düş­manlığı gerektirir. Sen ise birbirine düşman olan iki kimse ile dost oluyorsun. Bu itibarla her ikisi ile de dostluğun zayıftır. Evet, bura­da iki yüzlülük yok, fakat birinin sözünü diğerine, diğerinin sözünü de ona naklederse, işte ancak o zaman iki yüzlüdür ve işte bu, koğuculuktan da kötüdür. Çünkü koğucu, tek taraftan nakleder, bu ise iki taraflıdır. Şayet söz taşımaz ve fakat her ikisine de, “Sen haklı­sın” derse yine iki yüzlüdür. Yine bunun gibi her iki tarafa da yar­dım va' dinde bulunur yahut da herbirini ayrı ayrı över veyahut bi­rini överken ayrıldığı vakit onu yererse yine iki yüzlüdür. İbn Ömer’in, “Emîri yüzüne karşı övüp arkasında yermenin nifaktır” rivayeti yukarda geçmişti. Mal veya mevki istemesinde beis yoktur. Ancak bunlardan birini istemek için huzuruna girdiği vakit onu övüp ardın­da yererse nifaktır. “Baklayı suyun bitirdiği gibi mal ve mevki sevgisi de nifakı doğurur.” hadîsinin anlamı da budur. Zira bu gibiler hükümdarların huzuruna girme ihtiyacını duyarlar. Bu suretle on­ları övmek zorunda kalır, nifaka düşerler. Ancak, başka suretle yar­dım etme çaresini bulamadığı mazlumu bir zâlimden kurtarmak için huzuruna girmek zorunda kalır ve fenalığının dokunmasından kor­karak överse bu, mazur sayılabilir, çünkü kötülükten korunmak ca­izdir.

Ebû'd-Derdâ (r.a.) diyor: “Yüzüne karşı güldüğümüz öyle kim­seler var ki onları içimizden lanetleriz”.

Resûl-i Ekrem’in, “Bırakın girsin, o, ne kötü insandır.” buyurdu­ğunu yukarda nakletmiştik. Hz. Aişe:

“Hem kötü adamdır dedin, hem de kendisine ikramda bulun­dun, bu nasıl olur?” diye sorması üzerine Resûl-i Ekrem:

“İnsanların en kötüsü,  kötülüğünden sebep kendisine ikram olunanıdır,” buyurdu. Fakat bunlar karşılamak ve gülümsemek ile ilgilidir, onu övmek ise açık bir yalandır. Bu, ancak zaruret ve ikrah halinde caiz olabilir.

Nifaktan birisi de duyduğu bâtıl bir sözü başını sallamak sure­tiyle tasdik etmesidir. Halbuki böyle bir sözü duyduğu vakit onu ya eli, ya dili veya da kalbi üe bozması gerekirdi.[131]

254. Kebire: Bühtan

Nitekim gıybet bölümünde geçen sahih hadisde, “Söylediğin on­da yoksa, o zaman ona iftira etmiş olursun.” buyurulmuştur.

Bühtan, gıybetten çok daha fenadır. Çünkü hem aslı yalandır ve hem de bühtan insanın aşın derecede üzülmesine sebeptir. Fakat gıybet böyle değildir; o aklı başında olanların ağrına gitmez, çünkü ken­di kusurları olduğunu bilirler.

Ahmed’in tahrîç ettiği ve metni yukarda geçen hadîsde:

“Beş şeyin keffâreti yoktur. Bunlar; Allah'a şirk koşmak, hak­sız yere adam öldürmek, mü’mine iftira etmek, savaş alanından kaç­mak, başkasının hakkım kaybedecek yalan şahitliği yapmaktır.” buyurulmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem:

“Bir adamı kötülemek için onda olmayan bir şey ile onu diline dolayan kimseyi Allahu Teâlâ, o sözün yalan olduğu tahakkuk edin­ceye kadar, cehennemde hapseder.” [132]buyurmuştur.

Tembih: Yalanın Kebireden olduğu bilindikten sonra bunun da kebireden olduğunu bazıları açıklamışlardır. Bu, hakkında şiddetli veîd vârid olan özel bir yalan olduğu için yalandan ayrı olarak ele alınmıştır.[133]

255. Kebire: Yetişkin Kız Çocuğunun Evlenmesine Velinin Engel Olması

Bulûğa ermiş (erginlik çağına gelmiş) aklı başında bir kız ve­lisine:

“Beni emsalim ve küfvüm ile evlendir,” dediği halde velinin bun­dan imtina etmesidir.[134] Velinin buna mâni olmasının kebire ol­masında icma olduğunu Nevevi, fetvasında açıklamıştır. Fakat onun ve diğer imamların görüşü bunun sağîre olmasıdır, kebire olması ise zayıf bir tevcihtir. Hatta Îmamü'l-Harameyn “en-Nihâye” adlı Kitabında, hakim bulunduğu yerde adi, engel olma haram değildir. Yâni hakimin izniyle de evlenebilir. Diğer bazıları, “Hakimin hükmünü kabul ettiğimiz vakit hiç bir şekilde velinin engel olmasının haram olmaması gerekir.” demişlerdir. Çünkü bu takdirde kızın evlenmesi, yalnız velinin izniyle bağlı kalmamaktadır. Kebire olmayınca haliyle sağîre olur.

Nevevi ve Rafii'nin sözlerinden anlaşıldığına göre, bunun kebire olmasıdır. Diyorlar ki:

“Adl, kebâirden değildir. Veli birkaç defa böy­le engel olursa -ki en azı üçtür- o zaman fasık olur”.

Bunların bu sözleri şöyle reddedilmektedir: Onların şehâdet bö­lümlerinde anlattıkları mahsus olan ve Cumhur'un görüşü şudur ki, adamın ibâdet tarafı galebe çaldığı vakit bir sağîreye devam etmesi ona zarar vermez. Yâni adam, iyi bir kimse olduktan ve Adl sağîreden sayıldıktan sonra bunu birkaç defa yapmakla yine sağirelikten çıkıp adamı fasık yapmaz. Zayıf bir rivayette taati çok olsa da bir sağireye devamı fısktır.[135]

256. Kebire: Açıkça Caiz Olmadığı Bilinmeyen Hıtbe Üzerine Hıtbe

Hıtbe bir kızı istemektir. İş bitmek üzere iken ve taraflardan hiç biri menfi bir davranışa girmeden gidip o kızı başkasına istemek, kebiredir. Bunu kebâirden saymak, başkasının alışverişine engel ol­mak kabilindendir. Adamlar, açık artırmaya konmamış bir mal üze­rinde alışveriş ile meşgul iken aralarına girmek kebâirden olduğu gibi bu da aynıdır. Orada câri olan hüküm, burada da câridir.[136]

257. Ve 258. Kebireler: Karıyı Kocasına Ve Kocayı Karısına Kötü Tanıtıp Aralarını Bozmak

Bureyde (r.a.) den rivayete göre, Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuş­tur:

“Allahu Teâlâ'dan başkasına yemin eden bizden değildir. Karısı­nı kocasına, kölesini efendisine kötüleyen de bizden değildir.” [137]

Başka bir hadîsde Resûl-i Ekrem:

“Karısını kocasına ve kölesini efendisine kötüleyen bizden değil­dir.” [138]buyurmuştur.

Câbir (r.a.) den rivayete göre, Resûl-i Ekrem’in şöyle buyurdu­ğunu haber vermiştir:

“İblis tahtını su üzerine kurar. Sonra askerlerini etrafa dağıtır. Şüphesiz askerlerinden kendisine en yakın olanı (yanında en çok iti­bar göreni) en büyük fitneyi koparanıdır. Askerlerinden birisi gelir:

“Şöyle yaptım, böyle yaptım,” der. İblis:

“Hiç bir şey yapmamışsın,” diye karşılık verir. Sonra birisi geliri

“Karısı ile arasını açmadıkça adamın yakasını bırakmadım,” der. İblîs onu yanına yaklaştırır ve:

“Ne güzel yaptın, der ve onu kendine yaklaştırır.” [139]

“Sahih” inde İbn Hibbân’ın, Ebû Yâlâ ve diğerlerinin de aynı me­alde rivayetleri vardır.[140]

Tembih: Karıyı kocasına kötülemenin kebâirden olduğu herkes tarafından kabul edilen ve bunu yapanı Resûl-i Ekrem’in lanetlediği bir gerçektir. Yukarda naklettiğimiz hadisler bunu teyid etmektedir. Gerçi her hususta kan koca gibi değildir. Koca birçok şeyleri düzel-tEbilirse de kocayı da karıya kötülemek aynı hükümdedir.[141]

259. Kebire: Cinsî Yaklaşma Olmasa Dahi Bilerek Soy, Süt Veya Sıhriyet Yolu İle Nikâhı Düşmeyen Kadına Nikâh Kıymak

Böyle nikâh düşmeyen kadına nikâh kıymanın kebâirden olması bazı müteahhirîn kitaplarında mevcud olmakla beraber, bütün mah­remlere teşmil edilmemekte olduğu gibi, “Cinsi münâsebette bulunma­sa da” kaydı yoktur. Fakat muradın bu olduğunda da şüphe yoktur. Çünkü mahremini nikâha kalkışmak, şeri'atın hükmünü kökünden yıkmaya teşebbüs etmektir. Akl-ı selimin dahi çirkinliğinde ittifak et­tiği bir hududu aşmak demektir. Bu şöyle dursun, azıcık mürüvvet sahibi olan kimse bile buna yaklaşmaz.[142]

260. 261. Ve 262. Kebireler: Karısını Boşayan Kimsenin Tekrar Onu Alması İçin Muvakkaten Bir Başkasına Onu Nikahlama İşine Her Üçünün Rıza Göstermeleri

Ahmed, Nesei ve diğerlerinin sahih sened ile İbn Mesûd (r.a.) den rivayetlerinde Resûl-i Ekrem muhallil ile muhallelün lehe yâni bo-şadığı karısını başkasına nikâh ettiren ilk koca ile yeni kocayı lânetlemiştir.[143]

Resûl-i Ekrem:

“Size ariyet alınan kocayı haber vereyim mi?” buyurdu. Âshâb:

“Evet, haber ver, ya Resûlallah,” dediler. Resûl-i Ekrem:

“O, muhallil (yâni boşadığı karısını nikahlamak suretiyle ilk kocasına onu helâl ettiren kimse) dir. Allah her ikisine de lanet etsin,” buyurdu.[144]   

Tirmizi diyor ki: “îlim erbabına göre amel, bunun üzerindedir”. Ömer, Abdullah İbn Ömer ve Osman (Allah hepsinden razı olsun bu görüştedirler. Fakihlerin görüşü de budur.

Ebü İshâk el-Cevzecânî'nin İbn Abbâs (r.a.) dan rivayetinde, şöy­le demiştir:

“Resûl-i Ekrem'e muhalinden sordular. Resûl-i Ekrem:

“Hayır,  öyle değil, doğrudan doğruya isteyerek evlenmektir. Öyle gizli nikâh değil, Allahu Teâlâ'nın Kitabı ile alay etmek değil­dir. Doğrudan evlenmek üzere nikâh eder, sonra münâsebette bulu­nursun,” buyurdu.

İbnü'l-Münzir, İbn Ebi Şeybe, Abdurrazzak el-Esrem Hz. Ömer (r.a.) den rivayetlerinde; Hz. Ömer “muhalül'i de muhalleri de recmederim.” demiştir.

İbn Ömer (r.a.) e sordular o, “İki taraf da zânidir” diye cevap verdi.

Adamın biri İbn Ömer (r.a.) e:

“Kadının biri eski kocasına helâl olabilmesi için kocasının ha­beri olmadan bana nikâh olmak istiyor, ne dersin?” diye sordu. İbn Ömer (r.a.):

“Öyle şey olmaz. Doğrudan karı olarak almak üzere evle­nirsin; istersen saklar, istersen boşarsın. Biz bunu Resûl-i Ekrem za­manında zina sayardık,” dedi ve ilâve etti: 

“Kocanm haberi olmadan kadının başkasıyla evlenip ondan boşanması da zinadır.”

Yine İbn Ömer (r.a.) e, çok sevdiği amcasının kızını boşadıktan sonra pişman olan bir adamın karısını başkasına muvakkaten nikâh edip onun boşamasından sonra almasını sordular. İbn Ömer (r.a.):

“Yirmi yıl da olsa yine zinadır,” diye cevap verdi.

İbn Âbbâs (r.a.) a, karısını birden üç talâk ile boşadıktan sonra pişman olan adam hakkında sordular. İbn Abbâs (r.a.) :

“Üç talâk ile boşamakta Allah'a isyan ettiği içinr Allah onu piş­man ettirdi. O kimse şeytana itaat etti, çıkacak yolu yoktur, “buyurdu. Kendisine:

“Hülleye ne dersin?” dediklerinde, o:

“Allah'ı aldatmak isteyene Allah cezasını verir,” diye cevap ver­di.[145]

Tembih: Bu tahlili, kebâirden saymak, ilk iki hadisdeki tei'înden açıkça anlaşılmaktadır.

Şafii'ye göre bu tel’in hadisleri, kadın ikinci kocaya nikahlanırken münâsebette bulunduktan sonra hemen onu boşayacaksın gibi nikâhı fesada veren şartlar koşulduğu vakittedir. Bu gibi şartlarla yapılan eski kocaya karıyı helâl kılma nikâhı büyük günahtır. Bu­na göre karıyı boşayan ilk kocası, karı ve boşanmak üzere vardığı son kocanın her üçü de fâsik olurlar. Çünkü bu çirkin yola her üçü de baş vurmuşlardır. Zaten bu gibi nikâh sahih değildir. Göre göre ve bile bile karıyı bir başkası kullanmış oluyor. İşte Şafii'nin bir çokla­rının muhallilliği Kebireden saymaları buna mahmuldür. Zira böyle bir şart koşulmaksızın asıl kocasından boşanıp iddeti dolduktan son­ra başka kocaya giderek ondan da boşanıp iddeti sona ermek sure­tiyle eski kocası ile evlenmesi ancak mekruhtur. Bunların niyetleri­ne bakılmaz. Nikâh kıyılırken bu gibi fasid şartlar öne sürmezler, adam normal olarak evlenir; isterse karıyı saklar, isterse yine nor­mal şekilde boşar. Kadın boşanıp iddeti dolunca eski kocasına gidebilir. Bir cemaat -ki bunların bir kısmını yukarda anlattık- ve Hasan-ı Basri hadisi mutlak olarak ele almış ve tahlilin mutlak su­rette haram olduğunu söylemişlerdir. Onlar şöyle diyor:

“Asıl koca, karı ve sonraki takma kocadan bir tanesi helâllik için bu evlenme yapılıyor diye düşünürlerse nikâh bâtıldır, kadın da eski kocasına he­lâl olmaz. İmâm Mâlik, el-Leys, Sufyan-ı Sevri ve İmâm Ahmed bu görüştedirler.

İbnü'l-Müseyyeb'e:

“Kadının haberi olmadan eski kocasına helâl olsun diye birisi onunla evlenirse ne olur?” diye sorduklarında, o:

“Eski kocasına helâl olur, fakat kendisi mel'ûndur,” dedi.[146]

263. Ve 264. Kebireler: Karı İle Koca Arasında Geçen Münâsebet Şeklini Ve Bunun Gibi Gizli Kalması Gereken Hususları Karı İle Kocadan Herbirerlerinin Açıklaması

Ebû Said el-Hudrî (r.a.) den rivayete göre, Resûl-i Ekrem’in şöy­le buyurduğunu haber vermiştir:

“Kıyamet günü Allah katında insanların en şerlisi, karı kocadan her biri birbirlerine söyledikleri sırlarını başkasına yayan kimsedir;” [147]buyurmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem:

“Kıyamet günü Allah katında emânetin en büyüklerinden birisi de karı-kocanın birbirlerine söyledikleri sırlardır. Bunlardan birinin bu sırrı açıklaması büyük günahtır.”[148], buyurmuştur.

Esma binti Yezide radıyallahu anha'dan rivayete göre şöyle de­miştir:

“Resûl-i Ekrem’in yanında kadınlar ve erkekler oturuyorlardı. Resûl-i Ekrem:            

“Belki erkeklerden biri karısı ile yaptıklarını veya kadınlardan biri kocası ile yatıp kalktığını başkalarına söyler,” buyurunca orada olanlar korkularından sustular. Râvi diyor ki ben:

“Ya Resûlallah, bazı kadınlar kocaları ile yaptıklarını, bazı er­kekler de karıları ile yatıp kalktıklarını hiç söylerler mi?” diye sor­dum. Resûl-i Ekrem:

“Hayır, sakın böyle yapmayın. Bu tıpkı herkesin gözü önünde iki şeytanın karşılaşıp birbirine çullanması gibidir,” buyurdu.[149]

Ebû Saîd el-Hudrî (r.a.) den rivayete göre Resûi-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Dikkat edin, sizden biriniz eşi ile odaya çekilir, kapıları kapatır, sonra perdeyi çeker ve eşi ile münâsebette bulunduktan sonra dışarı çıkar ve bunu arkadaşlarına anlatmış olabilir. Yine dikkat edin, ey kadınlar, sizden de biriniz kapıları kapatır, perdeyi çeker ve kocası ile cinsi münâsebette bulunduktan sonra bunu hanım arkadaşlarına anlatmış olabilir,” buyurunca, yanakları benli veya damgalı bir ka­dın;

“Vallahi ya Resûlallah, erkekler ve kadınlar böyle eşleri ile yap­tıklarını da anlatırlar mı?” dedi. Resûl-i Ekrem:

“Sakın böyle yapmayın. Bu tıpkı erkek bir şeytanın yol üzerin­de karşılaştığı dişi bir şeytanla münâsebette bulunduktan sonra onu orada bırakıp gitmesine benzer,” buyurdu.[150]

Yine Ebû Said el-Hudrî (r.a.) den rivayete göre Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Cinsî münâsebeti anmakla övünmek haramdır.”[151] Çünkü burada gizli ve mahrem kalması gereken şeyi açıklamak vardır.

Câbir b. Abdillah radıyallahu anhuma'dan rivayete göre Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Toplantılarda (Şer'a uygun konuşulan sözler) emanettir (meclis dışına çıkarılamaz). Ancak üç meclis (de konuşulan) bundan müs­tesnadır. Haksız yerde kan akıtılacaksa, ırza tecavüz edilecek veya haksız yerde birinin malına el konacaksa bunlar haber verilir.” [152]

Tembih: Her ne kadar karı koca sırlarının açıklanmasını kebireden sayanı görmedimse de naklettiğimiz sahih hadislerden bunla­rın da kebireden oldukları kolaylıkla anlaşılır. Çünkü burada kim­den haber veriyorsa ona eziyet, aynı zamanda bir gıybet ve fazla ola­rak da aile mahremiyetini ihlâl vardır. Şehâdet Kitabı'nda buna dair geniş bilgi verilecektir.

Nevevi'nin bu husustaki görüşü birbirini tutmuyor. Nikâh Kitabı'nda bu konuyu işlerken mekruh olduğunu söylemesine karşılık, Müslim’in şerhinde ise, Müslim’in bu haberine dayanarak haram ol­duğunu söylemiştir. Aynı zamanda haram olan, münâsebet esnasın­daki hallerini açıklamaktır. Mekruh olan da diğer karı koca arasında geçen bâzı özelliklerdir ki, mürüvvet bakımından pek önemli de­ğillerdir. Sonra benim tercemede anlattığıma uygun olarak başka­larının da anlattıklarını gördüm.[153]

265. Kebire: Eşi İle Yanlış Yoldan Münâsebette Bulunmak

İbn Abbâs (r. anhuma) dan rivayete göre, Resûl-i Ekrem’in şöy­le buyurduğunu haber vermiştir:

“Allahu Teâlâ, bir erkeğe veya kadına arkadan yaklaşan kimseye nazar kılmaz.” [154]

Ebû Hureyre (r.a.î  den rivayete göre, Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Arka taraftan kadınlara varan kimse kâfir olmuştur.” [155]

Başka bir rivayet ise şöyledir:

“Allahu Teâlâ, kadını arka tarafından kullanan adama nazar et­mez.” [156]

Diğer bir rivayette ise,

“Kadına arka tarafından yaklaşan kimse melundur.”[157], buyurulmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Kim hâize kadınla münâsebette bulunur veya eşine arkadan yaklaşırsa veya gaybden haber veren bir kâhine bir şey sorar ve ona inanırsa, Allahu Teâlâ'nın Muhammed'e indirdiği (Kur'an'ı) ni inkâr etmiş olur.” [158]

Ebû Davud'un da az farklı bir rivayeti vardır.

Abdullah İbn Ömer (r.a.) den rivayete göre Resûl-i Ekrem:

“Kadın ile arkadan münâsebette bulunmak, küçük livatadır.” [159]buyurmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Haya ile süslenin. Muhakkak Allah hakkı söylemekten haya et­mez. Sakın kadınlarınıza arkalarından yaklaşmayın.” [160]

Huzeyme İbn Sabit (r.a.) den rivayete göre Resûl-i Ekrem:

“Doğrusu Allah hakkı açıklamaktan haya etmez, buyurdu ve bu­nu üç defa tekrar etti. Sonra da, “Kadınlara arkalarından varmayın.” [161]buyurdu.

Câbir (r.a.) den rivayete göre şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem ka­dınlara arka taraflarından yaklaşmayı yasaklamıştır.” [162]

Başka bir rivayette Resûl-i Ekrem:

“Kadınlara arka yoldan varanlara Allah lanet etmiştir.”[163], buyurmuştur.

Yine Resûl-i Ekrem:

“Kadınlara oturaklarından varmayın. Allah hakkı açıklamaktan haya etmez.” [164]buyurmuştur.

Tembih: Kadınlara tabiî yolun dışından münâsebette bulunma­nın kebâirden olduğunu pek çokları söylediği gibi, bu husus, sahih hadîslerden de anlaşılmakta, hattâ küfür olduğu ve Allahu Teâlâ'nın bu gibilere nazar kılmayacağı, küçük livata olduğu söylenmekte­dir ki, bunlar en çirkin ve en şiddetli veîdlerdir. Şeyhu'l-îslâm el-Alâî, bunun da livata hükmünde olmasını tasrih etmiş ve, “Çünkü bunu işleyene hadîsde lanet var” demiştir.[165]

266. Kebire: Yabancı Bir Kadın Veya Yabancı Bir Erkek Yanında Karısı İle Münâsebette Bulunmak

Yabancı bir kadın veya yabancı bir erkek yanında kişinin eşi ile cinsî münâsebette bulunmasının kebire olduğu meydandadır. Çünkü bunu irtikâb edenin din ve diyaneti zayıf, mürüvvetsiz bir kimsedir. Aynı zamanda orada bulunanlar ile gayr-ı meşru münâsebete de ve­sile olabilir. Bu itibarla bu da kebiredir.[166]

S I DAK BABI

KADINLARIN NİKÂH PARASI

267. Kebire: Erkeğin Evlenme Esnasında Kadın İstese de Ona Nikâh Parasını Vermemeyi Kararlaştırmak

Resul-i Ekrem:

“Herhangi bir erkek ki az veya çok bir nikâh parası ile bir kadını alır ve fakat bu nikâh parasını vermemek ve onu aldatmak niyetin­de ise, kıyamet günü zâni -sâna etmiş- olarak Allah'ın huzuruna çıkarılır. Herhangi bir kimse başkasını aldatarak ve ödememek kaydiyle ondan para alır da ödemezse, kıyamet günü Allah huzuruna hırsız olarak çıkarılır.”[167], buyurmuştur. Beyhakinin rivayeti ise:

“Kim bir kadına nikâh parası konuşur -Allah bilir ki o onu ödeme­yecek- böylece kadını aldatıp haksız yoldan ona sahip olursa, işte bu, kıyamet günü zâni olarak Allah'ın huzuruna çıkarılır.” şeklinde­dir.[168]

Beyhakinin diğer bir rivayetinde de, “En büyük günahlardan bi­risi bir kadını nikâh edip işini bitirdikten ve kadını boşadıktan sonra nikâh parasını vermemektir.” şeklindedir.

Yine Resûl-i Ekrem:

“Her kim bir kadını, nikâh parasını vermemek niyetiyle alırsa o, zânidir. Her kim borç yapar ve onu sahibine ödememeğe niyet ederse (Râvi diyor, “Öyle sanıyorum ki Resûl-i Ekrem) o, hırsızdır.” buyur­muştur.[169]

Tembih: Konu ile ilgili ilk naklettiğimiz sahih hadîsin sarahati yönünden bu da kebiredir. Diğer hadisler de bunu teyid eder mahi­yettedir. Fakat burada kadını nikâh eder ve fakat nikâh parasını ver­mek niyeti yok şeklindedir. Ben ise tercemede daha açık bir şekilde, “Nefsinde bu parayı vermek veya vermemek gibi bir fikri bulunma­yanın bu parayı vermemesinde kebâir olması şöyle dursun, haram bile değildir.” dedim ve ben bunu böyle anladım. Bu hadislerin zahiri ile hükmedenler hadisdeki, “Ödemeyeceğini Allahu Teâlâ biliyor” kaydı üzerinde dursunlar. Bu takdirde benim dediğimi daha kolay anlarlardı.

Bunun kebireden olması, üç hususu ihtiva ettiği içindir: Ahdi bozmak, haksızlık ve ivaz karşılığı hür kadından faydalanmak için onu alıp sonra da bu ivazı vermemektir. “Terceme” adlı eserimde, “Eğer kadın nikâh parasını isterse adam, vermeyeceği düşünce ve azminde olduğu için kesinlikle oraya yanaşamazdı.” dedim.[170]

ZİYAFET BABI

VELİME

268. Kebire: Her Ne Şey Üzerinde Olursa Olsun Yüksekte, Alçakta Veya Başka Bir Yerde -İsterse Kanadlı At Gibi Eşi Bulunmayan Bir Suret Olsun- Canlının Suretini Yapmak

Allahu Teâlâ şöyle buyuruyor:

“Allah'ı ve Resulünü incitenlere, Allah, dünyada da âhirette de lanet eder; onlara alçaltıcı bir azâb hazırlar.”[171]

İkrime: “Bunlar, suret yapanlardır.” demiştir. Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Şu suretleri yapanlar yok mu?   İşte onlar, kıyamet gününde: “Haydi yaptığınız suretlere can veriniz” diye azâb olunacaklardır.”[172]

 “Hz. Aişe radiyallahu anha'dan rivayete göre, şöyle demiştir:

Bir gün Resûl-i Ekrem’in bir sefer dönüşünde , evin önündeki sofayı resimli bir perde ile örtmüştüm. Resûl-i Ekrem bunu görünce rengi değişti ve:

“Ey Aişe, kıyamet günü en şiddetli azâba uğrayacak kimseler, yaratmak hususunda Allah'a benzetmeye uğraşanlardır”, buyuranca ben de perdeyi kestim de ondan bir veya iki yastık yaptım.” [173]

Hz. Aişe radıyallahu anha'den rivayete göre, şöyle demiştir:

 “(Bir defasında) Resûl-i Ekrem yanıma girdi, ben resimli bir örtü ile örtünmüştüm. Resûl-i Ekrem beni görünce rengi attı. Sonra örtüyü alıp yırttı ve:

“Kıyamet günü en şiddetli azaba uğrayacak kimseler, yarat­mak hususunda Allah'a benzetmeye çalışanlardır,” buyurdu.” [174]

Yine Buhârî ile Müslim’in rivayetinde,

“Aişe radıyallahu anha'den rivayete göre; kendisi bir kere ufak bir yastık almıştı. Üstünde hayvan resimleri vardı. Resûl-i Ekrem bu­nu görünce kapının önünde durdu. İçeri girmedi. Hz. Aişe diyor ki:

“Bu sırada Resûl-i Ekrem’in yüzünde öfke belirtisi hissettim de:

“Ya Resûlallah, Allah'a ve Allah'ın Resulüne tevbe ederim. Ne kusur ettim?” dedim. Resûl-i Ekrem:

“Şu yastığın burada işi ne?” buyurdu. Ben:

“Ya Resûlallah, kâh üzerine oturasm, kâh yaslanasın diye se­nin için onu satın aldım,” dedim. Resûl-i Ekrem:

“Bu resimlerin   sahipleri kıyamet gününde muhakkak azâb olurlar ve bu kimselere ; “Yaptığınız bu hayvanları haydi diriltiniz?” denilir,” buyurdu. Yine Resûl-i Ekrem:

“İçinde suretler bulunan eve melekler girmez,” buyurdu.[175] Yine Buhâri ile Müslim’in rivayetinde, Said b. Ebi'l-Hasan radıyallahu anh diyor ki:

“İbn Abbâs (r. anhuma) ya bir adam geldi ve:

“Doğrusu ben bu sureti yapan birisiyim, bu hususta bana fet­va ver,” dedi. İbn Abbâs (r.a.) ona:

“Bana yaklaş,” buyurdu. Adam da ona doğru yaklaştı. Sonra İbn Abbâs (r.a.)'yine:

“Bana doğru yaklaş,” buyurdu, o da ona doğru yaklaştı. İbn Abbas (r.a.) elini adamın başına koydu ve:

“Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellemden duyduğumu sana haber vereyim mi? Resûl-i Ekrem’in şöyle buyurduğunu duydum:

“(Tapınılmak için) suret yapanların (ve bunu helâl sayanların) yeri cehennemdir. Orada musavvirlerin her yaptığı suret başına, bir şa­hıs yaratılarak kendisine işkence ederler.”

(Hadisi rivayet eden İbn Abbâs hazretleri, kendisine, tasvirden başka hüneri ve san'atı olmadığını söyleyen kimseye hitaben):

“Eğer resim yapmak mecburiyetinde isen ağaç ve manzaralar gibi cansız şeylerin resmini yap,” demiştir.” [176]

Buhâri'nin bir rivayetinde Saîd b. Ebi'l-Hasan radıyaliahu anh şöyle demiştir:

“İbn Abbâs (r.a.) in yanında iken ona bir adam geldi ve:

“Ben, elinin san'atı ile maişetini temin eden bir adamım. Doğ­rusu ben bu suretleri yaparım,” dedi. İbn Abbâs:

“Sana, ancak bu hususta Resûl-i Ekrem'den duyduğum haberi vereyim. Resûl-i Ekrem'i şöyle buyururken duydum:

“Her kim (dünyada) bir hayvan resmi yaparsa, Allah (kıyamet günü)  o kimse yaptığı bu resme ruh üfleyinceye   kadar azâb eder. Halbuki buna hiç bir vakit gücü yetmez.” Adam bunun üzerine sıkın­tılı bir nefes alınca, İbn Abbâs adama:

“Yazıklar olsun sana, mutlak resim yapmak mecburiyetinde isen ağaç ve cansız resimler yap”, dedi.” [177]

Yine Buhârî ile Müslim’in İbn Mesûd (r.a.) den rivayetlerinde, şöyle demiştir: “Resül-i Ekrem'den işittim. Şöyle buyurmuştu:

“Kıyamet günü en şiddetli azaba uğrayacak olanlar, musavvirlerdir,” [178]

Yine Buhârî ile Müslim’in rivayetinde:

“Ebû Hureyre radıyallahu anh'den –Resûl-i Ekrem’in, Allahu Teâlâ şöyle buyurdu, dediğini işittim, dediği- rivayet olunmuştur:

“Allahu Teâlâ buyurmuştur ki; Benim yarattığım gibi yaratma­ya çalışan kimseden daha zâlim kim vardır? Haydi onlar bir habbe yaratsınlar ve böyle bir zerre vücuda getirsinler”. Bu hadisin bir ri­vayet yolunda da, “Haydi bir arpa tanesi yaratsınlar.” cümlesi ziyâ­de edilmiştir.” [179]

Tirmizî'nin Ebû Hureyre (r.a.) den rivayetinde, Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Kıyamet günü cehennemden, gören iki gözü, duyan iki kulağı ve konuşan dili olan Unuk adında bir yaratık çıkar ve mahşer yerine gelerek:

“Ben üç sınıf insanı almaya memurum: Allah'a şirk koşanlar, her zalim mütekebbirler ve suret yapanlardır.” [180]

Müslim’in Ebu'l-Heyyâc Hayyan b. Husayn radıyallahu anh'den rivayetinde şöyle demiştir:

“Bir gün Hz. Ali radıyallahu anh bana hitaben şöyle buyurdu:

“Resûl-i Ekrem’in beni memur ettiği şeye seni de memur edeyim mi?

“Nerede canlı hayvan sureti görürsen onu yok et, çok yükseltilmiş kabri de yerle bir et.” Dedi.”[181]

“Ahmed’in Ali'den rivayetinde şöyle demiştir:

“Resûl-i Ekrem bir cenazede bulunduğu sırada şöyle buyurdu:

“Şimdi hanginiz Medine'ye gidip orada kırılmadık put, yerle bir ya­pılmadık mezar, yok edilmedik suret bırakmayacak?” Bir adam:

“Ben yaparım, ya Resûlallah,” dedi. Râvi diyor ki: Medine hal­kını korkuttu. Adam gitti ve geldi:

“Ya Resûlallah, orada gördüğüm her putu kırdım. Yükseltil­miş mezarı yerle bir ettim. Gördüğüm sureti bertaraf ettim,” dedi. Sonra Resûl-i Ekrem:

“Bunlardan herhangi birini her kim yeniden yaparsa, Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine indirilmiş olan (Kur'an) ı in­kâr etmiş olur.” [182]buyurdu.

Buharı, Müslim ve diğerlerinin Ebû Talha radıyallahu anh'den rivayetlerinde, Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“İçinde köpek ve canlı hayvan sureti bulunan eve rahmet melek­leri girmez.” [183]Müslim’in diğer bir rivayeti:

“İçinde kelp ve resimler bulunan eve rahmet melekleri girmez.”[184], şeklindedir.

İbn Ömer radıyallahu anh'den rivayete göre şöyle demiştir:

“Bir gün Cebrail aleyhisselâm, Resûl-i Ekrem'i ziyaret edece­ğini vadetmişti. Ziyareti gecikince peygamberimiz çok üzüldü. Ev­den çıkarken Cebrail aleyhisselâm ile karşılaştı. Peygamberimiz Ceb­rail aleyhisselâmın   gecikmesinden şikâyet etmesi üzerine,  Cebrail aleyhisselâm:

“ Biz melekler, içinde kelp ve suret bulunan eve girmeyiz.” de­di.” [185]

Ali radıyallahu anh'den rivayete göre Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“İçinde suret, cünüb. kimse ve köpek bulunan eve rahmet melek­leri girmez.” [186]

“Ebû Hureyre radıyallahu anh'den rivayete göre, Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Cebrail aleyhisselâm bana geldi ve:

“Akşam size gelmiştim, içeri girmeme, kapının üzerinde bulu­nan resimlerle evdeki resimli perde ve kelp, engel oldu. Emir ver de evde bulunan resimlerin başları koparılsm ve cansız ağaç resmi ha­line gelsinler. Yine emir ver de perdeler ikiye bölünsün de üzerine basılan iki değersiz minder yapılsınlar. Yine emir ver de köpek evden çıkarılsın,” dedi.” [187]

Tirmizî'nin rivayeti de şöyledir:

Resûl-i Ekrem şöyle buyurdu:

“Cebrail aleyhisselâm bana geldi ve:

“Akşam sana gelmiştim, içinde olduğun eve girmeme kapının üzerinde bulunan erkek resimleri ile evdeki resimli perde ve köpek, mâni oldu. Emir ver de kapının üzerindeki resimlerin başları kesile­rek cansız ağaç resmi haline getirilsin. Yine emir ver de perde bölün­sün ve üzerine oturulan iki değersiz minder yapılsın. Yine emir ver de köpek evden çıkarılsın, dedi. Resûl-i Ekrem de öyle yaptı. Köpek, Hasan veya Hüseyin'e ait bir enik idi. Oturduğu sedirin altında ona bir yer yapmıştı. (Cebrail aleyhisselâm böyle söyleyince) Resûl-i Ek­rem emretti köpek oradan çıkarıldı.” [188]

Ahmed’in sahih sened ile bir cemaatın da birbirine yakın ifade­lerle bildirdiklerine göre; Usâme b. Zeyd (r.a.) diyor ki:

“Resûl-i Ek­rem’in huzuruna girmiştim. Kendisini kederli gördüm ve sebebini sordum. Resûl-i Ekrem:

“Cebrail aleyhisselâm üç gündür bana gelmedi,” dedi. Tam bu sırada bir köpek yavrusu ayaklarının arasında   dolaşmaya başladı. Resûl-i Ekrem: hemen bu köpek yavrusunu kaybetmelerini emretti. Köpek kaybolunca Cebrail aleyhisselâm gözüktü. Resûl-i Ekrem ona sıcak bir ilgi göstererek:

“Nerede kaldın?” diye sordu. Hz. Cebrail de:

“ Biz, köpek ve suret olan eve girmeyiz,” dedi.[189]

Müslim’in Hz. Aişe radıyallahu anha'dan rivayetine göre müşarunileyha şöyle demiştir:

“Cebrail aleyhisselâm Resûl-i Ekrem'i belli bir zamanda ziya­ret edeceğini söz vermişti. Fakat o saatte gelmemişti. Resûl-i Ekrem elinde bulunan deyneği yere bıraktı ve:

“Allah ve Resulü sözünden caymaz,” diyordu. Sonra iki tarafı­na göz gezdirirken sedir altında bir köpek yavrusu gördü. Bunun üze­rine;