tIlmu uşüWl~fyadîşint yahut tJlmu muştalatıl1 l~hadlşin, yahutta kısaca tHmu*l-lfaâİsin bütün konularını içine alan, veya ban konularına tahsis edilerek derinlemesine bir incelemeye girişen sayısız kitaplar telif edilmiş olmakla beraber, hadîslerin, Hazreti Peygamber devrinden itibaren, İslâm Dininin bir gereği olarak, kazandığı büyük değere paralel bir şekilde rivayetini, rivayetin-deki gelişmeyi, çeşitli tehlikeler karşısında onları koruma görevini yüklenen hadîsçilerin faaliyetlerini, tedvin ve tasnifini, kısacası tarihini inceleyen bir kitap telif edilmemiştir. Usûl kitaplarında, zikrettiğimiz bu konulara kısa temaslar yapılmış olsa bile, bunları, bir tarih çerçevesi içinde değerlendirmek ve aralarında tarihi bir irtibat sağlamak hemen hemen imkânsız gibidir.

Hadis ilmi, üçüncü Hicrî asnn sonunda bütün konulan ile teşekkül etmiştir. Her ne kadar, bu konuları içine alan kitapların telifi bir müddet daha gecikmiş olsa bile, usûl ve kaidelerin, tabir ve tariflerin birinci asnn sonundan itibaren hadîs imamları arasında kullanılması, ikinci asırda ise, hiç bir kayda tâbi olunmaksızın münakaşa edilmesi, bu ilmin bir hayli erken bir devirde teşekkül ettiğini gösterir. Zaten en mükemmel hadîs mecmualarının bu eserde "altın çağ*1 olarak tavsif ettiğimiz üçüncü asırda tasnif edilmesi de, bunun bir başka delilini teşkil eder; zira bir ilmin usûl ve kaideleri belirlenmeden o usûl ve kaidelere uygun mükemmel eserler tasnif edilmesi mümkin değildir.

tşte biz, hadîs ilminin, üçüncü asnn sonunda teşekkülünü tamamladı-ğını gözönnndc bulundurarak, eserimizi, bu ilk üç asırdaki hadîs tarihine tahsis ettik. Bununla beraber, hadîs tarihi, bu ilk üç asırla elbette tamam olmuş değildir. Zira bunu takip eden asırlarda daha binlerce eser, telif ve tasnif edilmiştir. Bunlan teker teker ele almak ve hadîs tarihi içinde bibliyografik bir araştırmanın neticesi olarak konu ile ilgilenenlerin istifadesine sunmak bir iki cildlik eserle gerçekleştirilebilecek bir iş değildir.

Şimdilik biz bu eserimizi, hadîs tarihinde bir deneme olarak kabul ediyor ve niyet ettiğimi* daha geniş bir araştırmayı, Allah'ın lütuf ve ina-yetiyle gerçekleştirebileceğimi* ileri bir tarihe bırakıyoruz. [1]

I. BÖLÜM

A. HADİSİN MENŞEİ ÖNEMİ VE TEKÂMÜLÜ

1. Hadîsin lügat ve ıstılah manâsı

Gerek lügat ve gerekse ıstılah yönünden hadîs kelimesinin arzettiği manâlar arasında bir hayli farklılıklar mevcuttur. Lügat yönünden kadim (eski) in zıddı cedtd (yeni) manâsına gelen hadîs, aynı zamanda haber manâsına da gelir ve bu kelimeden müştak bazı fiiller, haber vermek, tebliğ ve nakletmek gibi manâlarda kullanılır. "Bu söze inanmayanların ardından üzülerek neredeyse kendini mahvedeceksin" [2] mealindeki Kur'ân âyetinde gördüğümüz "hadîs" kelimesi, söz veya haber manâsında kullanılmış ve bununla Kur'ânı Kerîm kaydedilmiştir [3]. Bir başka âyette ise, bu kelimenin müştakki olan bir fiil, "haber ver", "tebliğ et" manâsında kullanılmıştır: "Rabbraın nimetlerini de tahdîs et (haber ver)' [4].

Daha sonralan, kelimenin istimalinde bası inkişaflar görülmüş, umumî manâsında her hangi bir değişiklik olmamakla beraber, dinî çevrelerde ban haber nevilerine ıtlak olunan hususî bir manâ kazanmıştır. İbn Mes'üd'tan nakledilen bir haberde bu manâ açıkça görülür: "Muhakkak kî sözün en güzeli Allah'ın Kitabıdır [5].

Istılah yönünden hadîs, umumiyet itibariyle Hazreti Peygamberin »özlerine ıtlak olunmakla beraber, İslâm uleması arasında yine aynı manâda kullanılan kelimenin medlulünü tarif bahis konusu olduğu zaman, bası farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Buna göre, ban usûl ulemasının tarifinde hadis»

Hazreti Peygamberin söz, fiil ve takrirlerine ıtlak olunmuştur; bu bakımdan kelime, aynı manâda kullanılan suntın [6] müradifidir [7]. Bazı hadîs uleması ise, hadis lafzım, yalnız Hazreti Peygamberin sözlerine değil, sahabe ve tâbi-ûııdaıı nakledilen mevfcüf ve makfü* haberlere [8] de ıtlak etmişlerdir; buna göre kelimenin ifade ettiği manâ, haber kelimesiyle kasdolunau manânın müradifidir [9]. Bu manâ içerisinde Hazreti Peygamberin, peygamberlikten önceki sözleri de mündemiçtir. Bazıları da, hadisi yalnız Hazreti Peygamberin sözlerine tahsis etmişler, başkalarından gelen sözlere de haber demişlerdir [10]. Bu takdirde hadisle haber arasında belirli bir farkın mevcudiyeti kolayca anla-Şihr. Nitekim Hazreti Peygamberin hadîslcriyle meşgul olanlara muhaddis denildiği halde, başkalarından gelen tarih, kısas ve benzeri nakillerle uğraşanlara da ahbâri denilmiştir [11].

Diğer bazıları ise, haberle hadîs arasında umûm husus mutlak bulunduğunu söyliyerek, her bir hadîsin haber olduğunu, fakat her çeşit habere hadîs demlemeyeceğini beyan etmişlerdir. Bu görüşe göre, haber daha umumî bir manâ taşımakta ve Hazreti Peygamberin sözleriyle birlikte sahabe ve tâbi'ûndan yahutta başkalarından nakledilen sözler de bu manânın şümulüne girmektedir [12].

Hadîsin tarifiyle ilgili bu görüşler ne kadar değişik bir mahiyet arzederse etsinler, şurası muhakkaktır ki, hadis denildiği zaman, daima hazreti Peygamberden nakledilen bir söz, yahut bir fiil, yahutta bir takrir akis gelmiştir. Bu bakımdan hadisin, söz, fiil ve takrirden ibaret olan sünnetin müradifi olması keyfiyeti, bu konuda kuvvet kazanan başlıca manâ olarak tezahür etmiştir. Şurasını da hatırdan uzak tutmamak gerekir ki, hadîsin, sünnetin müradifi olarak kazanmış olduğu bu manânın tarihi, Hazreti Peygamberin hayatta bulunduğu devreye kadar iner. Meselâ meşhur saİıabî Ebü Hurayra taraûn-dan sorulan bir soruya Hazreti Peygamberin vermiş olduğu cevapta geçen hadis kelimesi, bunun en açık delilini teşkil eder. Ebü Hurayra bu sualinde şöyle demiştir: "Kıyamet günü senin şefaatine nail olacak en mee'ûd kimse kimdir, yâ Rasûla'llah?". Hazreti Peygamber, Ebü Hurayra *nın bu suâline şu cevabı vermiştir: "Senin hadîse karşı olan iştiyakım bildiğim için, bu hadîs hakkında hiç kimsenin bana senden evvel sual sornııyacağım tahmin ediyordum. Kıyamet günü benim şefaatime ıtâil olacak en mes'ûd kimse Lâ İlahe İllallah diyen kimsedir" [13].

Hadîs tarihiııde, hadîse karşı büyük tutkusuyle şöhret kazanan Ebü Hurayra'ııın bu tutkusu bizzat Hazreti Peygamber taraündan teyid edilirken, hadis lafzının her hangi bir izahtan uzak olarak zikredilmesi, onun, Hasreti Peygambere hâs manâyı daha islâm'ın ilk günlerinde kazanmış olduğunun en açık delilidir.

Keza bazı sahabenin Hazreti Peygambere başvurarak hadîs yazmak için izin istemeleri [14], yahut işittikleri hadîsleri hıfzedemediklerini söyliyerek hafızalarından şikâyet eden bazı sahabeye, Hazreti Peygamberin hadîs yazmaları tavsiyesinde bulunması [15] ile ilgili haberlerde, hadîs lafzının delâlet ettiği manâ, biraz önce işaret ettiğimiz manânın aynıdır; yani hadîs» Hazreti Peygamberden söz, fiil ve takrir olarak rivayet edilen sünnetin hiç bir tereddüde mahal bırakmayacak kadar kusursuz, tam bir karşılığıdır. Bu bakımdan bizim, hadisin İslâm Dinindeki yeri, sahabe arasındaki rivayeti, yahut tedvini gibi başlıklar altında hadîsi ve hadisle ilgili meseleleri incelerken, kelimeyi, rivayet edilmiş sünnet [16] manâsında kullandığımızı belirtmemizde, konunun daha iyi anlaşılması yönünden büyük bir fayda bulunduğuna şüphe yoktur. [17]

2. Hadisin değeri

Hadîsin sünnete müradif bir manâya sahip olarak sahabe devrinde ve müteakip nesiller arasında rivayet edildiği kabul edilirse, İslâm Dininde onun kazandığı ehemmiyet derecesini ve Dinin tekemmülünde oynadığı rolü tayin ve tesbit etmek çok daha kolaylaşmış olacaktır. Çünkü İslâm teşriinde sünnetin, Kitap (Kur'ân) dan Bonra ilk kaynağı teşkil ettiği, bu konuya eğilmiş olanlarca bilinen hususlardandır. Bu bakımdan, onun fıkıh uleması yönünden islâm teşrüudeki değeri, bîr bakıma, hadisin aynı sahada sahip olduğu değer manasındadır. Bu değer, Hazreti Peygamberin rîsalet göreviyle birlikte ortaya çıkmış ve yine bu görevin değeri nisbetinde yükseklik kasanmıs.tır. Hadişin kazandığı bu yüksek değeri tesbit edebilmek için, Hazret İ Peygamberin risalet görevini ve bu görevin ehemmiyet derecesini daima gösönünde bulundurmak lâzımdır.

Hasreti Peygamberin görevi, genel manâda ve İslâm'ın koyduğu prensipler çerçevesi içinde, insanları tek Allah inancına davetten ibarettir. Bir bakıma bu görev, kendisinden önce gelmiş geçmiş peygamberlerin görevlerinden farklı değildir. Bununla beraber görevin yürütülüşü yönünden diğerler-rinden ayrılan pek çok noktaları bulunduğuna da şüphe yoktur. Bu ayrılığın mühim bir kısmı, ona inzal olunan Kur'ân cihetinden gelir. Filhakika Allah Ta'âlâ, Hazreti Peygamberi, Kur'âm Kerîmi tebliğ etmekle görevlendirmiş ve bu hususta ona şu emri vermiştir:

"Ey Peygamber, Rabbından sana indirileni tebliğ et; eğer (bunu) yapmazsan O'nun peygamberliğim yapmamış olursun". [18] Bu açık emirden anlaşıldığına göre, Hazreti Peygambere tevdi olunan tebliğ görevinin taalluku, kendisine inzal olunan Kur'âm Kerimin insanlara duyurulması veya öğretilmesi ve dolayısıyle onların, Kur'ânm emir ve nehiylerine uymalarının sağlanmasıdır. Çünkü Kur'ân dinin esasıdır ve dinin hayatiyyeti, ancak, onun getirdiği emir ve nehiylere ittiba etmek suretiyle gerçekleşir.

Hasreti Peygamber Rabbından aldığı emre uyarak, Kur'âm Kerîmden kendİBİne inzal olunan âyetleri müslümanlara tebliğ etmiş ve bu suretle peygamberlik görevini yerine getirmiştir. Ancak, bu görevin mücerred tebliğ görevine münhasır kalması halinde, müslümanlarm büyük müşkülede karşılaşmış olacaklarını hatırdan uzak tutmamak gerekir. Çünkü Hazreti Peygamber tarafından tebliğ olunan ve tatbiki istenen bazt âyetler, mücmel gayri mufassal, yahut mutlak gayri mukayyed olarak nazil olmuştur. Meselâ namaz kılınmasını emreden âyetler mücmel olarak gelmiş, fakat rik'atlannın adedi, şekli ve vakitleri Kur'ânda beyan edilmemiştir. Kesa zekât verilmesini emreden âyetler mutlak olarak gelmiş, zekâtı gerektiren maun asgari haddi tak-yid ve tahdid, miktarı ve şartları beyan edilmemiştir. Kur'âm Kerimde bunun gibi, şekli, şariı ve erkânı beyan edilmedikçe tatbiki mümkün olmayan daha bir çok hükümler vardır ve bunların beyanı için yine Hasreti Peygambere başvurmaktan başka çare yoktur. Nitekim Allah Ta'âlâ da bu yönden Hazreti Peygambere ikinci bir görev vermiş ve şöyle demiştir:

"İnsanlara, kendilerine indirileni beyan edesin diye sana Zikr (Kur'ân)i indirdik. Ola ki onlar da düşünürler" [19]. Görülüyor ki, Hazreti Peygamber bir

taraftan kendisine indirilenle!i insanlara tebliğ etmekle, diğer taraftan da tebliğ etlikleri arasında muslümanlar için anlaşılması ve tatbik edilmesi güç olanları açıklamakla görevlendirilmiştir. Onun bu görevi, şu âyette daha açık bir şekilde görülür:

"Allah, mü'minlere âyetlerini okuyan, onları tezkiye eden, onlara Kitap ve Hikmeti öğreten kendi aralarından bir Peygamber göndermekle lütufta bulunmuştur; halbuki onlar Önceden apaçık sapıklıkta idiler" [20].

Bir çok İslam uleması, zikrettiğimiz hu âyette geçen Hikmet kelimesinin buradaki manâsı üzerinde durmuşlar ve Allah'ın isminden sonra Peygamberin zikred ilişine ve Allah'a îmandan sonra Peygambere îmanın şart koşulusuna kıyasla, Kur'ândan sonra Hikmetin zîkredilişini gözonünde tutarak bunun Sünnetten başka bir şey olmadığı görüşü üzerinde ittifak etmişlerdir. Eş-Şâfi'I bu hususta şöyle demiştir: Kur'ân ilmine vîkıf kimselerden işittiğime göre, Hikmet, Hazreti Peygamberin Sünnetidir; çünkü, önce Kur'ân zikredilmiş, onu Hikmet takip etmiştir, Allah, insanlara Kitap ve Hikmeti öğretmek suretiyle onlara yaptığı büyük lütûftan bahseder. Bu balamdan Hikmetin Sünnetten başka bir şey olduğunu söylemek mümkin değildir. Zira Hikmet, Kitapla birlikte zikredilmiştir. Aynı Zamanda Allah, Peygaberine itaati ve emirlerine ittibaı farz kılmıştır. Peygamberine îmanı, kendisine îman ile birlikte farz kılınan şeyin de Peygamberin Sünnetinden başka bir şey olmadığı anlaşılır [21].

Gerek yukarıda zikrettiğimiz Kur'ân âyetinden ve gerekse eş-ŞâficInin bu âyetle ilgili açıklamasından anlaşılıyorki, Hazreti Peygambere Kitapla birlikte Sunnetlt ifade edebileceğimiz bir de Hikmet verilmiş ve muslümanlar, ht-'r ikisine de ittiba ile emrolunmuşlardır. Çünkü Allah'a ittiba, bir bakıma O'nun Kitabınaittibadır;Peygamberineittibada,ona verilmiş olan hem Kitaba ve hem de Hikmet veya Sünnete ittihada n başka bit şey değildir. Kur'âm Kerimde de açıklandığı gibi Hazreti Peygamber: "Kendisine tâbi olanlara marufu emreder, munkerden nehyeyler; temiz şeyleri helâl, murdar şeyleri haram kılar; yüklerini indirir, ağırlıklarını hafifletir" [22]. Hazreti Peygamberin bu âyet mealinde belirtilen görevlerinin kaynağı Kitap (Kur'ân) olduğu kadar Sünnet veya Hikmettir de. Nitekim bir hadîsinde Hazreti Peygamber, kendisine Kitapla birlikte, ittiba yönünden Kitap ayarında olan bîr başka şeyin daha verildiğini açıklamıştır ki, bunun Sünnetten başka bir şey olması mümkin değildir [23].

Kemlisine Kitapla birlikle bir ile Sünnet verilmiş olan Hazreti Peygambere itaati emreden Kur'ân âyetlerinin sayısı pek çoktur. Biz, bunlardan bir kaçını misal olarak zikretmeyi faydalı buluyoruz: "Allah'a ve Pevgambere itaat ediniz; ola ki rahmet olunursunuz" [24]. "Kim Peygambere itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur" [25]. Ey Paygamber( de ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana ittiba ediniz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı affetsin" [26]. "Ey Peygamber, de ki: Allah'a ve Peygambere İttat ediniz; eğer yüz çevirirseniz (biliniz ki) Allah kâfirleri sevmez" [27]. "Peygamber size neyi getirmişse onu alınız; neden sizi nehyetmİşse ondan da sakınınız" [28].

Bir kaçını misal olrak zikrettiğimiz bu âyetler Hazreti Peygambere itaatin zorunlu olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadırlar. Bu, tslâmın ve îmanın bir gereğidir. Bu olmaksızın ne Islâmâan ve ne de îmandan eser kalmaz. Hazreti Peygambere itaat ise, onun sünnetine, ittibadan başka bir manâya gelmez. Binâanaleyh sünnete ittibaın, Islâmın ve îmanın bir gereği olduğu anlaşılır. İşte bu sebepledir ki, o henüz hayatta iken sahabe» Kur'ân ahkâmının tefsirinde, müşkİlinin beyanında, aralarında meydana gelen fikir ayrılıklarının ve husumetlerin hallinde ona başvurmayı dinin bir gereği saymışlar; din işlerinde, onun "namazı benim kıldığım gibi kılınız" [29] emrine uyarak namazın şeklini, vaktini, rikatlarının adedini ondan almışlar; onun "hacc ınenâsikini benden alınız" [30] emrine uyarak menâsikin şartlarım ondan öğrenmişler; keza sahip oldukları maldan verecekleri zekâtı, onun tayin ettiği miktarlar üzerinden ödemişlerdir. Bu bakımdan Hazreti Peygamber, en geniş manâsıyla teşri'î kuvveti elinde bulunduran yegâne otorite olarak kabul edilmiştir. Kitap ve Sünnet ise, yukarıda da belirttiğimiz gibi bu teşriin, iki kaynağı olmuştur. Çünkü her hangi bir ihtilâf veya bir hâdise, yahutta bir sual veya fetva talebiyle teşrii gerektiren, bir şey zuhur etse, Allah Ta'âlâ, elçisine, hükmü bilinmek istenen mesele hakkında hüküm getiren bir veya bir kaç âyet indirmiş, Hazreti Peygamber de vahyedilen bu âyetleri uyulması gerekli (vâcib) bir kanun olarak müslümanlara tebliğ etmiştir. Eğer teşrii gerektiren bir hâdise olmuş, fakat Allah Ta'âlâ bu hâdise ile ilgili hükmü beyan edecek bir âyet vahyetmemiş&e, Hazreti Peygamber, bu hükmün bilinmesi için ieti-hadda bulunmuş ve bu içtihadın ona Bağladığı netice ile hüküm vermiş, yahut sual veya istiftaya icabet etmiştir, tetihad eseri olarak ondan sadır olan bu hüküm veya ervap, ilahî vahye istinatl etlen -hükümler «ibİ, uyulması gereken bir kanun olmuştur [31].

Hazreti Peygamberin, dinin çeşitli meselelerine taalluk eden ictîhad-lari, çok defa ilâhî ilhamın bîr neticesidir. Bu bakımdan bunları ittiba yönünden Kur'ânla sabit olmuş diğer ahkâmdan ayırt etmek mumlun değildir. Her n« kadar kaynağı ilâhî ilham olmayan bazı söz ve ictihadlar da mevcut idiyse de, Hazreti Peygamberin bunlardaki isabeti vahiy yolu ile teyid, bir beşer olması hasebiyle hataya düştüğü noktalar olmuş ise, yine vahiy yolu ile lashih edilmiştir [32]. Bu itibarla, ilham-ı ilâhîden sadır olmayan ictihad-ı nebevî hükmü ile ilham-ı ilâhîden sadır olan ictihad-i nebevi hükmü arasında tefrik yapmağa mahal yoktur [33].

tşte, ilk devirde söz, fii) ve takrir olarak Hazreti Peygamberden sadır olan her şey, Kur'ânı Kerîmin "(Peygamber) kendi hevasından konuşmaz; (o her ne soylemişse) kendisine vahyolunan bir vahiydir" n[34] âyetiylede şehadette bulunduğu gibi, yukarıda izahını verdiğimiz şekilde kabul edilmiş ve sahabe, dinî ve dünyevî yaşayışlarına düzen veren Sünneti büyük bir titizlikle muhafaza etmeğe koyulmuşlardır. Sünnet ise, daha Önceki bahiste de açıkladığımız gibi, söz, fiil ve takrir olarak Hazreti Peygamberden rivayet edildiği müddetçe, badısın, isim yönünden bir başka ifade şekli olmuştur. [35]

3. Hadisin sahabe tarafından rivayeti

İnsan, yaratılışı itibariyle kendisine değer kazandıran ve toplum içerisinde yüksek mertebelere ulaştıran şeylere karşı sıkı bir bağlılık duyar. Bir pağlüık, çok defa, aşırı derecedeki tutkulara kadar varır. Eğer bu tutkuyu, t>ir şeye karşı sonsuz derecedeki bağlılık ve ona sahip olma duygusu manâlına gelen "hırs" kelimesiyle açıklayacak olursak, bu duygunun, insanı bazan jtötü, bazan da iyi akıbetlere sevkettiği müşahede olunur. Meselâ para ve mal jnülk sevgisi, insanın benliğini kaplar ve onlara sahip olma arzusu "hırs" dediğimiz dereceye yükselirse, bu arzunun insanda hasislik vasfının belirmesi feir yana, bazan onu hırsız, hattâ kaatil bile yaptığı görülür. Bunun aksine, insanda iyilik etme arzusunun veya ilim öğerenme isteğinin "hırs" haline geldiği de olur. Bu takdirde insanın ne kadar yüksek mertebeler kazanabileceğini tasavvur etmek güç değildir. Toplumlar da böyledir ve çok defa, onları teşkil eden ferdlerin, çeşitli değer Ölçüleri karşısındaki temayüllerinin vasfını taşırlar. Yukarıda verdiğimiz misali toplum için de tatbik edecek olursak, diyebiliriz ki, ferdleri madde birsiyle yanıp tutaşan toplumlar, ne kadar maddeci olurlar ve onu elde etmek için nasıl her türlü çareyi mubah sayarak bu çarelerin tatbikinde ustalık kazanırlarsa, ferdleri iyilik etme ve ilim öğrenme ar-susunu "hırs*1 haline getirmiş toplumlar da, bu sahalarda temayüz eder ve başarı sağlarlar.

tslâm Öncesinde Arap kavmiyle islâm'dan sonraki müslüman topluluğu, mukayese edilecek olursa, aynı kavmin değişik devirlerinde birbirinden çok farklı, hattâ birbirine zıt görünümler arzettiği kolayca anlaşılır.

Kor bir dalâlet ve koyu bir cehalet içersinde yüzen câhiliye devri Ara-binin en mümeyyiz vasfı, kendi eliyle yaptığı taş veya toprak putlara tapmak idi. Fakirlik ve geçindirememek korkusu ile çevresi içinde ayıplanmak ve şerefini yitirmek duygusu, onları evlâdlarını öldürmeğe sevkedecek kadar şiddetli idi. Kuru ve sert iklim şartlan, geçimlerini topraktan sağlamalarına imkân vermediği için, biribirlerinin ellerindeki mallan kapmak, çalmak veya gasbetmek âdet haline gelmiş; bu maksatla düzenlenen baskınlar, bilhassa kabileler arasında şiddetli husumetlerin doğmasına sebep olmuştu. Her halde bu husumetlerin neticesi olacaktır ki, kabileler arasında ortaya çıkan asabiyet mücadelesi, her bir Arabin kalbinde derin izler bırakmış ve her biri, kendisini diğerlerinin fevkinde görmüştür. Kısacası, câhiliye devri Arapları, büyük ölçüde yokluğunu hissettikleri maddenin esiri olmuşlar ve yaşayış-lannı, onu elde etmek için "hır?" haline getirdikleri duygularının ezici baskısı altında tanzim etmek zorunda kalmışlardır.

Hazreti Peygamberin yeni bir dini tebliğ etmekle görevlendirilmesinden sonra Arap yaşayışında akla durgunluk veren bir değişme olmuştur. Tek Allah inancına davetle ve gizli olarak başlayan yeni din, bidayette, Hazreti Peygamberin yakınlarından bir kaç taraftar bulmuş, fakat bu davetin aleniliğe geçmesinden sonra, kurtnluşlannı ve yükselişlerini Peygamberin kendilerine tebliğ ettiği Kur'ânı Kerîmde ve onun beyanı demek olan Sünnette gören Araplar, fevc fevc, yeni dine intisab etmeğe başlamışlardır. Onların islâm'ı kabullerinde her hangi bir tehdid veya zorlamanın bulunabileceğini düşünmek mümkin değildir. Aksine, islâm'ın sessiz, fakat süratle yayılmasında istikballerinin kötü akıbetini gören mekkeli müşrik reisleri bu gelişmeyi önlemek için her türlü hakaret ve işkenceyi Peygamber ve ashabına reva görmüşlerdir. Ne var ki bu zulüm, müslümanlarm sayıca artmalarına engel olamamış, fakat onları, kuvvetli bir îmanla ve sarsılmaz bir inançla Hazreti Peygamberin etrafında toplanmalarına yardım etmiştir. Ana ve babalarla evlâd-ları arasında görülen sevginin çok daha üstünde bir sevgiyle ona bağlanan müslümanlar, dinin irşadına uyarak Kur'ânı Kerîmden nazil olan âyetleri ve onların beyanı mahiyetinde olan Hazreti Peygamberin sözlerini hıfzetmeyi ihmal edilmez bir görev telakki etmişlerdir. Mekke'den Medine'ye hicretleri, bu görevin ifasında, onlara daha geniş ve daha rahat imkânlar sağlamış; bu suretle câhiüye devrinin koyu dalâleti, yerini, İslâm'ın insanları ilme teşvik rden aydınlık yoluna terketmistir.

Filhakika, Hazreti Peygambere ve onun tebliğ ve beyan ettiği Kur'ânı Kerîme büyük bir îmanla bağlanmış olan ilk müslümanlar "de ki: Bilenlerle bilmeyenler eşit olur mu?"", [36] "Allah, içinizden îman etmiş olanları ve kendilerine ilim verilenleri derece derece yüceltsin" [37], "Mü'minlerin hepsi birden sefere çıkacak değiller; fakat her fırkadan bir gurup bir araya gelseler dinde derinleşip, sefere çıkanlar geri dönüp geldiklerinde, kavimlerini uyarsalar.. Böylece onlar da belki sakınırlar" [38] âyetleriyle ifade edilmek istenen manâyı anlamakta güçlük çekmemişler, dinle ilgili bilgilerini artırmak ve onda derin leşmek için Hazreti Peygamberin etrafında daha sıkı bir ilim halkası vücuda getirmişlerdir. Onların öğrenmek arzusunu bizzat Hazreti Peygamber de "her kim ilim elde edeceği bir yola girerse, Allah bununla, onu cennete götüren yolu kolaylaştırır" [39]. "Allah, her kim hakkında hayır murad ederse, onu dînde fakîh kılar" [40]gibi sözleriyle teşvik ve tahrik etmiştir.

Hazreti Peygamberin, ashabına öğretim yapacağı bir mederesesi veya bir «kulu yoktu. Bununla beraber o, seferde hem ordusunun kumandanı, hem Öğretmeni îdi. Va(z ve irşadlanyla bir taraftan askerlerinin hamaset duygularını harekete getirirken, diğer taraftan cihadın hükümlerini ve dindeki yerini onlara öğretiyordu. Hazarda ise, hem ev halkının, hem de diğer müslüman-ların imamı ve muallimi idi. Evde ve sokakta, ihtiyaç sahibi herkes onu durduruyor, soruyor ve öğreniyordu. Evinin bitişiğinde olan mescit), hem beş vakit namazın eda edildiği ve hem de ilim meclislerinin akdedildiği bir yerdi ve bu meclisler çok defa vakit namazlarının kılınmasından sonra akdediliyor; sahabe yorgunluk ve usanç hissetmeden Hazreti Peygamberi dinliyor; Hazreti Peygamber de aynı şekilde sahabenin suallerine cevap veriyordu. El-Buhâri'nin İbn MesSid'tan naklettiği bir haberden de öğrendiğimiz gibi. "Hazreti Peygamber, va'zlarla ashabını usandırmamak için uygun ve belirli günleri kolluyordu.[41]

Hicretten sonra Medine'de inşa edilen mescidin geri bir köşesinde üstü örtülü bir gölgelik daha yapılmıştı. Hazreti Peygamberin ashabından bir çoğu ziraat veya ticaretle uğraşırlar, gerek kendilerinin ve gerekse ailelerinin maişetlerini kazanırlardı. Fakat bunların arasında hayatlarını ilim ve irfana vakfeden sahabiler de vardı. Bunlar daima Hazreti Peygamberin refakatinde bulunurlar, onun ilminden istifade ederlerdi. Geçimlerini temin edecek her hangi bir işleri de bulunmadığı için ashabın en fakir kimseleri idiler. îşte, mescidin geri bir köşesine inşa edilen bu gölgelik bunlara tahsis edilmişti. Bu sahabeler, "Şuffe" denilen bu yerde barınırlar ve diğer sahabîlerin verdikleri yiyeceklerle geçinirlerdi. Hazreti Peygamber, el-Buhârî'nm bir rivayetinden Öğrendiğimize göre, "iki kişilik yiyeceği olan bir kimsenin (onlardan) üçüncüsünü, üç kişilik yiyeceği olan kimsenin dördüncüsünü, beş kişilik yiyeceği olan kimsenin de onlardan altıncısını alıp evine götürmesini'* emretmiş [42]; bir defasında Ebü Bekr de Şuffe ehlinden üçünü, Hazreti Peygamber ise onunu flhp evlerine götürmüşler ve onların karınlarını doyurmuşlardı [43].

Şuffeyi, tslâmiyetin ilim tedris eden ilk üniveristesi olarak kabul etmek bile mümkindir. Çünkü Ahmed tbn Hanbel'e göre 70-80 kişinin barındığı bu yerde [44], Hazreti Peygamber tarafından tayin edilen hocalar vasıtasıyle Kur'ân ilimleri, akaid, yazı ve kıraat öğretilirdi. (Abdullah îbn Sa'id tbnfl-cÂs burada yazı sanatını öğreten bir hoca idi ve Hazreti Peygamber tarafından bu iş için görevlendirilmişti [45].

Hazreti Peygamberin sohbetinden ve sık sık akdettiği ilim meclislerinden en çok mahrum olanlar, şüphesiz ki Medine dışında oturanlardı. Fakat bunlarda, gerek vukubulan bir hâdisenin hükmünü öğrenmek ve gerekse dinle ilgili gelişmelerden haberdâr olmak için, develerini Medine'ye koşturmakta tereddüt göstermiyorlardı. Nitekim Ihâb tbn tAzIa'in kızı ile evlenen cUkba îbnu'l-Hârig, hem kendisinin ve hem de karısının bir kadın tarafindan emzîrildik-lerini ve süt kardeşi olduklarını öğrenince devesine binip Mekke'den Medine-ye gelmiş ye durumla ilgili hükmü Hazreti Peygamberden öğrendikten sonra da karısından ayrılmıştı [46].

Hazreti Peygamberi dinlemek ve dinin hükümlerini öğrenmek yalnız erkeklere hâs bir iş değildi. Kadınlar da onun va*z ve irşadlanndan istifade ediyorlar, lüzum hissettikleri zamanlarda müşkillerinin halli için ona başvuruyorlardı. Nitekim bir defasında toplu olarak ona müracaat etmişler ve erkeklerin kendilerine galip gelip daima onu meşgul ettiklerinden şikâyetle, bir gününü de kadınlara ayırmasını istemişlerdi. Hazreti Peygamber onlara söz vermiş, tesbit edilen günlerde de va'ss ve nasihatlarda bulunmuştur [47].

islâm, ilim elde etmek ve dinden bir şeyi öğrenmek bahis konusu olduğu zaman hayâ'a yer vermemiştir. Bunu bilen müslüman kadınlar, her hangi bir müşküle karşılaştıkları zaman, Hazreti Peygambere başvurmuştur ve hiç çekinmeden müşkiUerini ona arz etmişlerdir. Filvaki, Ummu Suleym, bir gün "yâ Rasûla'llah, Allah hakkı açıklamaktan haya etmez. Acaba bir kadın ihti-lâm olursa gusletmesi gerekir mi ?*' diye sormuş, Hazreti Peygamber de onun bu sualine şu cevabı vermiştir: "Suyu gördüğün zaman (evet)" [48]. Kadınların Hazreti Peygambere yönelttikleri bu çeşit sualler pek çok olacaktır ki, el-Bu-hâri'nin ta'lîk ettiği bir haberden anlaşıldığına göre Hazreti (Aişe, Ensar kadınlarım medhetnuş ve "ne güzel, onların dinî meselelerde derinleşmelerine haya engel olmuyor" demiştir [49].

Yukarıdan beri birer misal vererek zikrettiğimiz l>u açıklama, ilk müs-lümanların, bütün yaşayışlarında Hazreti Peygamberi örnek aldıklarını ve hayatlarını onun talimatına uygun olarak düzenlediklerini göstermeğe kâfidir. ŞüpheBİz bu yaşayış, ona olan inançlarının bir neticesidir. Bu inanç olmaksızın ona tâbi olmak, dinî işlerinde olduğu kadar dünyevî işlerinde de onun direktiflerine göre bareket etmek mümkin değildir. İşte, gerek bu inanç ve gerekse bu inancın gereği olan hayat tarzı, sahabeyi, Hazreti Peygamberden görüp işittikleri fiil ve sözleri, büyük bir titizlikle muhafaza etmeğe eev-ketmiştir. Bu, aynı zamanda hadîsin, Hazreti Peygamber devrinde başlamış olan toplanması faaliyetinin en açık delilini teşkil eder.

Ne var ki, hadîs toplama ve onları muhafaza etme işi, Hazreti Peygamber devrinde yalnız hafızaya tevdi edilmiş, bu hususta yazıdan istifade etmek mümkin olmamıştır. Çünki el-Belâzurî'nin kaydına göre [50], islâm'ın başlangıcında Kureyş kabilesinden okuma yazma bilen 17 kişi müstesna diğer müslümanlar yazı bilmiyorlardı. Bu bakımdan her hangi şifahî bir metnin muhafazası, ancak hafızanın yardımıyle mümkin olabiliyordu. Maamafih yazıdan faydalamlmadığı zamanlarda hıfzetme melekesinin büyük ölçüde geliştiği ve kuvvet kazandığı gozönünde bulundurulursa, pek çok metnin bu yolla muhafaza edilmesinin imkân dahiline girmiş olabileceğini kabul etmek gerekir. Nitekim neaeblerini, menkıbelerini, şiirlerini ve hutbelerini büyük bir titizlikle muhafaza ettikleri bilinen câhiliye devri Araplarından İslâm devrine büyük bir edebiyat intikal etmiş bulunmaktadır. Öyle bir edebiyat ki, içerisinde her katiliye şeref kazandıran neseb medhiyesiyle ilgili haberler yanında, muarız kabileleri zemmeden haberler bile mühim ölçüde yer işgal eder. Şifahî olarak rivayet edilen câhiliye edebiyatının, Üstün oluşu sebebiyledir ki, İslâm'ın başlangıcıyle nazil olmağa başlayan Kur'ânı Kerîm, gerek ifade ve gerekse uslûb yönünden bir mucize olarak diğerlerinin çok üstünde bir mevki almış bulunmaktadır.

İşte, câhiliye devrinde kazanılmış olan hafıza ile ilgili olan bu meleke, İslâm devrinin başında, Hazreti Peygamberden görülüp işitilen fiil ve sözlerin güvenilir bir muhafaza vasıtası olmuştur.

Hazreti Peygamber hayatta olduğu müddetçe hadîs, sahabe arasında dolaşmış, müzakere ve münakaşa edilmiştir. Hatta zaman ilerledikçe yeni yetişen genç sahabîler arasında okuyup yazmayı öğrenenler çıkmış, yazı ile hâfızalarındaki hadiseleri perçinleme gayretine girişmişlerdir. Maamafik bu devirde, daha sonraki devirlerde ortaya çıkan çeşitli tehlikeler hadis için henüz bahis konusu değildir. Bir taraftan Hazreti Peygamberin hayatta oluşu, diğer taraftan vahyin devam edişi, hadîse musallat olabilecek tahrif, tashîf ve vazc (uydurma) gibi her çeşit tehlikeye karşı en emin koruyuculuk görevi ifa etmiştir. Çünkü Hazreti Peygamberin hayatta oluşu, sahabîlerin ondan işitmiş oldukları hadîsleri aralarında müzakere ederken hasıl olan tereddütlerde ona başvurmak ve sözün doğrusunu öğrenmek imkânını sağbyordu. Müzakere sırasında her hangi bir sahabî, Hazreti Peygamberden işittiğini söylediği bir hadîsin naklinde her hangi bir hataya düşmesi halinde, o hadîsi bilen diğer sahabîlerin hemen itirazına uğruyor, eğer sözün doğrusu üzerinde ittifak hasıl olmazsa Hazreti Peygambere müracaat ediliyordu. Meselâ Hişâm tbn Hakîm'ın FurkSn sûresini değişik bir kıraatla okuduğunu gören cOmer Îbnu'l-Hattâb, onu eteğinden tutup Hazreti Peygambere götürmüş ve ona "bu, senin bana okuduğundan başka bir şekilde okuyor" demişti. Hazreti Peygamber, her ikisine de mezkûr sûreyi okuttuktan sonra, her iki kıraatin da doğru olduğunu söylemiş ve Kur'ânı Kerîmin "yedi harf üzerine nazil olduğunu'* sözlerine ilâve etmiştir [51]. Sahabenin bu türlü davranışı, aslında, Kur'ânı Kerîmin "bir şeyde ihtilâfa düştüğünüz zaman onu Allah'a ve Peygambere götürün (onlara başvurun)" [52], âyetindeki emre uymaktan başka bîr manâya gelmez.

Hazreti Peygamberin sağlığında, hadîsleri üzerinde koruyuculuk görevi yaptığını yukarıda kaydettiğimiz ikinci husus da vahyin devam edişidir. Filhakika daha sonraki devrelerde görülen hadîs metinleri üzerindeki tahrif ve tasniflere, yahut vaz* hareketlerine, Hazreti Peygamberin hayatta bulunduğu devirlerde rastlanmaz. Esasen bu hareketleri, Peygambere inanmış ve onun etrafında bir ilim halkası meydana getirmiş olan sahabîlerden ummak mümkin değildir. Bununla beraber, bu gibi hareketlere tevessül edebilecek kimselerin bulunabileceği ve bununda, sayıları fazla olmasa bile, müslüman-ları bir hayli üzüntüye sokmuş olan münafıklar cihetinden geleceği düşünülebilir. Fakat şurası muhakkaktır ki, bu münafıklar, müslümanlar tarafından ferden ferda tanınmış ve onların hadîs alış verişiyle ilgilenmelerine meydan verilmemiştir. Esasen onlardan din ve toplum aleyhine sadır olan veya olması muhtemel bulunan her türlü hareket vahiy yolu ile teşhir edilmiş ve münafıklar, daima korku ve endişe içerisinde yaşamak zorunda kalmışlardır. Onların, bu haleti ruhiye içinde iken hadîse musallat olup ona yalan karıştırmaya cüret edemiyecekleri mantıkî bir neticedir ve Kur'ânı Kerîmde onlarla ilgili olarak yer alan şu âyet de, bu neticenin en açık delilini teşkil eder: "Münafıklar, kalplerinde (gizledikleri) şeyi haber verecek bir sûrenin indirilmesinden korkarlar" [53]. İşte bu korkudur ki, münafıkların dinî meselelere el

atmalarına ve bilhassa Hazreti Peygamberin hadîsleri üzerinde keyiflerince tasarrufta bulunmalarına engel olmuştur.

Kur'ânı Kerimden nazil olan âyetlerde ve Hazreti Peygamberden sâdır olan hadîslerde, zaman zaman "ilim" iden, "fikıh" veya "tefafckuh" tan bahsedilmesi, yukarıda da kaydettiğimiz gibi, sahabenin dini meselelerde bilgi sahibi ve hattâ kudretleri nisbetinde bu meselelerin inceliklerine vâkıf olma arzularını kamçılamış, bazıları mesâilerini Kur'ânın muhkem ve müteşâbih âyetlerini anlamaya hasrederken [54], diğer bazıları da, yalnız sünnetle meşgul olmağa ve Hazreti Peygamberden görüp işittikleri fiil ve sözleri toplamağa gayret sârfetmişlerdir [55]. Bu devirde, her ne kadar, Hazreti Peygamberin hayatta olması dolayısıyle, âyet ve hadîslerden hüküm istihracı sahabeyi doğrudan doğruya ilgilendiren bir husus olmasa bile, bunun yollarını, usûl ve kaidelerini ondan görüp öğrenmişler, ileride onun yokluğu halinde toplam ihtiyaçlarına cevap verebilecek bir seviyeye gelmişlerdir. Sahabenin Kur'ân ve Sünnet üzerindeki bu çalışması, İslâm'ın bu iki kaynağına dayalı bir ilmin vücut bulmasına yol açmıştır. Bu ilim, başlangıçta ne kadar basit bilgi kırıntılarından ibaret olursa olsun, gelecek için gelişmeğe ve yükselmeğe müsteıd bir hüviyete sahip bulunuyordu ve bu da, onun gelecek nesillere sağlam ve sıhhatli bir şekilde intikali ile mümkin olacaktı. Kur'ânı Kerîmden bu konuda da nazil olan âyetler, mülüsmanlara düşen görevi açıklıyor, ilmin başkalarına öğretilmesini tavsiye ve telkin ederken, Onu gizleyenleri şiddetli bir dille lanetliyordu:

"İndirdiğimiz apaçık delilleri ve doğru yolu göstereni, Kitapta insanlara açıklamamızdan sonra gizleyen kimseler, işte onlara hem Allah lanet eder, hem de lânetçiler lanet eder" [56]. Sahabe, bu âyetin ifade ettiği manâ içerisinde dinin ikinci kaynağını teşkil eden Sünnetin de mündemiç bulunduğunu anlamakta güçlük çekmemiş, onu da bilmeyenlere öğretmeyi, ihmal edilmez bîr vazife telâkki etmiştir. Nitekim çok hadis rivayet ettiği için itiraza uğrayanEbû Hurayra'nın, bu itirazlara cevaben "eğer Kur'ânda şu iki âyet olmasaydı hiç bir hadîs rivayet etmezdim" [57] demesi, sahabe arasında Sünnetin nakliyle ilgili olarak yerleşmiş olan kanaati açıklaması bakımından büyük bir ehemmiyet taşır. Maamafih sahabeyi. Sünnetin nakline ve başkalarına da öğretilmesine sevkeden başka âmiller de vardı ve bunların başında bizzat Hazreti Peygamberin kendisi ve sahabeyi hadîs rivayetine teşviki gelir. Nitekim ondan rivayet olunan bir haberde şöyle denilmiştir:

"Şâhid olan gâib olana tebliğ etsin; olabilir ki, kendisine tebliğ olunan onu işitenden daha anlayışlıdır" [58]. Bir başka rivayette de, Hazreti Peygamber şöyle buyurmuştur:

"Allah, bizden bir hadîs işitipte onu hıfzeden, sonra da başkasına tebliğ eden kimseyi güzelleştirsin. Bazan ilim (fıkıh) sahibi kimse, kendisinden daha âlim olan kimseye onu nakletmiş olur; bazan ilim (fıkıh) yüklü kimse âlim (fakîh) olmayabilir" [59].

Hazreti Peygamberin, sahabeyi hadîs rivayetine teşvik etmesi, gelecek nesillerin islâm'ı kusursuz anlamaları gayesine matuftur. Nitekim hadîsin değerini belirtirken de açıkladığımız gibi, İslâm'ın ilk kaynağım teşkil eden Kur'ânı Kerîmden bazı âyetleri, Hazreti Peygamberin izahatı olmaksızın anlamak mümkin değildir. Bu bakımdan hadîs veya sünnet, Kur'ânı Kerimin tefsiri olduğu gibi", [60] Hazreti Peygamber de İlk müfessir olarak kabul edilmiştir.

Ancak, Hazreti Peygamberin ashabını hadis rivayetine teşvik etmesine rağmen, onun vefatından sonra bazı sahabîlerin, çok hadis rivayet eden diğer bazı sahabîleri rivayetten menetmeleri, yahut onlardan hadîs riveyetini azaltmalarını istemeleri, çelişkili bir konu olarak karşımıza çıkabilir. Filhakika Hazreti Peygamber vefat ettikten sonra, meselâ cOmer İbnu'l-Hattâb, *Irâk*a gitmek üzere yola çıkan Karaia tbiı KaVa "gittiği yerde hadîs rivayet edip halkı Kur'ân okumaktan alıkoymamasını" söylemiş [61], fazla hadîs rivayet

eden üç kişinin, tbn MesSid, Ebu'd-Derdâ1 ve Ebû Zerr'in Medine dışına çıkmalarına da isin vermemiştir [62]. Ebû Hurayra ise, daha sonraları, 'Ömer İbnu'l-Hattâb devrini bahis konusu ederek "onun zamanında bugünkü gibi hadîs rivayet etseydim, cOmer, kılıcıyle boynumu uçururdu" [63]demiştir.

Hilâfeti *Omer lbnu'1-Ha.ttâb'a tekaddüm eden Ebü Bekr eş-Şıddîk da, Hazreti Peygamberle sohbetinin çokluğuna ve ondan pek çok hadîs işitmiş olmasına rağmen az hadîs rivayet edenlerdendi. Cennetle tebşir olunanlardan Sa*ıd İbn Zeyd'in ise iki veya üç hadîsten fazla rivayeti bilinmemektedir [64]. 8u konuda diğer bazı sahabîlerden gelen haberler de gözönünde bulundurularak, hadîs rivayetinin azaltılması hakkında, ortaya çıkan görüşün Hazreti Peygamberin rivayeti teşvik eden sözleriyle tenakuz teşkil etmediğini kabul etmek gerekir. Aslında bu görüş, rivayeti azaltmak ve ona engel oitnak manâsında değil, hadîsin değerine paralel olarak, fazla rivayet edilmesi halinde zuhur edebilecek hata veya kusurları önlemek manâsında değerlendirilmelidir; bir başka ifade ile, henüz yazıyle de tesbit edilmemiş olan ve hafızadan şifahî olarak rivayet edilen hadîsi korumak arzusunun bir neticesidir. Nitekim Zeyd îbn Erkam'm, hadîs dinlemek için etrafına toplananlara "biz ihtiyarlardık ve unuttuk; Rasûlu'llahtan hadîs rivayet etmek güçtür" [65], İbn cAbbâs'm "biz, Önceleri ondan hadis rivayet ediyorduk; o zamanlar unun üzerine yalan söylenmiyordu. Fakat, ne zaman ki halkın durumu değişti, biz do ondan rivayeti terkettik" [66] ve Mu'âviye'nin de Dımaşk minberinde halka hitap ederek "Ra-sûrallahtan hadîs rivayetini azaltınız. Sîz, hiç yeri olmayan hadîsleri rivayet ediyorsunuz. Eğer muhakkakrivayet elmek isterseniz, "Omer İbnu'l-Hattâb zamanında dolaşan hadîsleri rivayet ediniz; çünkü o, halkın içerisinde Allah-tan en çok korkan kimse idi" [67] demeleri, hadîsi korumak arzusunun cıı açık delilini teşkil eder. Sahabenin Hazreti Peygamberden işitmiş oldukları "her kim bana yalan isnad ederse cehennemdeki yerine hazırlansın" [68] hadîsinin dehşet verici manâsını anlamamış, hadîs rivayet etmekle ne derece büyük bir mes'ûliyet altına girdiklerini idrak etmemiş olmaları mümkiıı değildir. Biraz önce zikrettiğimiz hadîs gibi, "bir kimsenin, bütün işittiklerini rivayet etmesi kizb için kâfidir" [69] hadîsi de, sahabeye hadîs rivayetindeki mes'ûliyel-lerini hatırlatan bir başka örnektir. Filhakika insan çok şey işitebilir; bunlar ne kadar doğru olursa olsun, aralarına girmiş bazı yanlış şeylerin bulunmasından emin olunamaz. Hepsinin rivayetiise, insanı, istemese bile hazan yalancı mevkiine düşürebilir. Bu bakımdan işitilen şeylerin rivayetinde ihtiyatlı davranmak da, rivayet kadar önemli bir din görevidir.

Sahabeye hadîs rivayetini azaltmalarını tavsiye eden ve hattâ bu konuda biraz da şiddet gösteren cOmer Ibnu'l-Hattâb'ın "Fera'iz ve Sünneti, Kur'ânı Öğrendiğiniz gibi öğreniniz [70] demesi de meseleye bir başka yönden ışık tutacak mahiyettedir, öyle anlaşılıyor ki sahabe, Hazreti Peygamberden teşrii gerektiren hadîsler kadar, teşrii gerektirmeyen ve Peygamberin günlük konuşmalarından alınan sözlere, hattâ peygamberlik gelmeden önceki sözlerine de büyük değer vermiş; onları da aynı titizlik içinde muhafaza ve müzakere etmiş, bilâhara rivayet sahasına çıkarmıştır. Bu suretle hadîs sayısı artmış ve hâûza, büyük bir yükü kaldırmak zorunda bırakılmıştır. Böyle durumlarda hataya düşme ihtimalinin de fazlalaşacağı gözönünde bulundurulursa, Sun-rtetin de Kur'ân gibi öğrenilmesini tavsiye eden *Omer Îbnu'l-Hattâb'ın. ve onun gibi düşünen diğer bazı sahabîlerin, teşrii gerektirmeyen ve dinî mahiyeti bulunmayan hadîslerin rivayetindeki aşırılığı tahdid etmek istemeleri normal karşılanmak icabeder. Nitekim, bizzat Hazreti Peygamber de wben de bir beşerim. Size dininizden bir şey emrettiğim zaman onu alınız; kendi re'yim-den bir şey emredersem (biliniz ki) ben de bir beşerim [71]buyurmak suretiyle, dine taalluk eden ve teşrii gerektiren hadîsleriyle, bunlar dışındaki hadîsleri arasında ayırım yapmış ve bu ikinci derecede olanları alıp almamak hususunda sahabeyi muhayyer bırakmıştır. Binâenaleyh bazı sahabenin hadîs rivayetini azaltma görüşünün, yine bu çeşit hadislere münhasır kaldığını kabul etmek, mantıkî bir sonuç olarak görülmektedir. Yoksa, gerek cOmer İbnu'l-Hattâb'ın ve gerekse Ebü Bekr'in hilâfetleri sırasında karşılaştıkları ve çözümünü Kuranı Kerîmde bulamadıkları bir çok mesele hakkında Hazreti Peygamberin Sünnetine başvurup onu delil olarak kullanırlarken [72], yine bu Sünnetin rivayetini menettikleri ve gelecek nesillerin onu öğrenmesine engel oldukları düşünülemez. [73]

B. HADİSLERİN YAZILMASI

1. Hadis kitabetinin yasaklanması

ilk devirde, Hazreti Peygamberden iştilip muhafaza edilen hadislerin tedvin edilmediği, yani bir kitap halinde toplanıp yazılmadığı bir gerçektir. Her şeyden önce şunu belirtmek gerekir ki, bu devirde sahabenin yazı bilgisi, buna imkân vermiyecek derecede kıttı. Maamafih ilk devirdeki yazı durumu, hadis tedvinini engelleyen bir âmil sayılmasa bile, nübüvvetin başlangıcından itibaren, Hazreti Peygamberin, dinin şerh ve izahı mahiyetinde olan bütün konuşmalarını kâğıt yerine kullanılan hurma yaprağı, deri, geniş kemikler ve lâvha halindeki taşlar üzerine yazmanın, sonra da bunları muhafaza etmenin güçlüğü, hadis tedvinini engelleyebilecek ilk âmillerden sayılmak icabeder. Bununla beraber, daha Hazreti Peygamber hayatta iken, hadîs yazmağa teşebbüs eden ve iktidarları nisbetinde saftı/eler vücûda getiren sana-bîler de yok değildir. İşin güçlüğüne rağmen bu sahîfelerin meydana çıkarılması bile, ilk devirde hadîsin kazandığı değeri göstermeğe yeter bir delil sayılmalıdır.

Kaynaklar, Hazreti Peygamber hayatta iken başlayan hadîs kitabetini iki devre içerisinde mütalâ ederler. Birincisi, hadis yazmak için kendisine müracaat eden aahabilere, Hazreti Peygamberin izin vermediği devredir. İkinci devrede ise bu yasak ruhsata inkılâb etmiş ve hadis yazmak isteyen saha-bîler, biraz önce işaret ettiğimiz saftı/elerini yazmağa başlamışlardır.

Hadis yazmayı yasaklayan en meşhur hadîs, Ebü Sa*id el-Hudrî tarafından rivayet edilmiştir. Bu hadîsinde Hazreti Peygamber şöyle buyurmuştur:

"Benden (bir şey) yazmayınız. Kim benden Kur'ândan başka bir şey yazdı ise onu imha etsin. Benden rivayet ediniz, bir beis yoktur. Kim benim üzerime kasden yalan söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın" [74]. Yine Ebû Sa'îd el-Hudrî'den rivayet edilen bir haberden öğrenildiğine göre, bu şahabı "hadîs yazmak için Hazreti Peygamberden izin istemiş, fakat o, bu izui vermekten çekinmiştir" [75].

Hazreti Peygamberin, hadîslerin yazılmasını iyi karşılamadığım gösteren bir başka haber, Ebü Hurayra'dan rivayet edilmiştir: "Biz hadîs yazarken Hazreti Peygamber yanımıza geldi ve: Yazdığınız şey nedir? dedi.

Senden işittiğimiz hadîsler, dedik. Hazreti Peygamber: Allah'ın Kitabından başka kitap mı istiyorsunuz ? Sizden evvelki milletler Allah'ın Kitabı yanında başka kitaplar yazdıkları için dalâlete düştüler, dedi [76].

Kitabetle ilgili bu türlü ^asak haberlerinin sahabe arasında yayılmasından sonra, hadîs yazmak isteyen bazı sahabîler, arkadaşları tarafından durdurulmuş ve onlara Hazreti Peygamberin hadîs yazmağa izin vermediği hatırlatılmıştır. Zeyd Ibn Sâbit'in, bu yasağı hatırlatarak Mu'âviye'yi hadîs yazmaktan menetmesi, aynı konuda rivayet edilmiş çeşitli haberlerden bir örnek teşkil eder [77]

2. Yasak kararının sebepleri

a. Yazı

Kaynaklarda hadîs kitabetiyle ilgili bu yasağın sebepleri hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüş, bu konuda gelen haberlerle kitabete izin verildiğini gösteren haberler ele alınarak, araları çeşitli yönlerden telif edilmeye çalışılmıştır. Meselâ Ibn Kuteybe'ye göre hadîs yazma yasağı, iyi yazı bilmeyenlere mahsustur; çünkü bu devirde Arap yazısı henüz tam manisiyle gelişmiş değildir. Diğer taraftan, az yazı bilenlerin de hatadan salim olarak yazacaklarından emin olunamaz. Hazreti Peygamber bu gibi kimselere hadîs yazmayı yasaklamıştır. İzinle ilgili hadîsler ise iyi yazı bilenler içindir. Hazreti Peygamber bu gibi kimselerin hadis yazmalarına izin vermiştir [78].

Filhakika, tslâmiyetin başlangıcında Arap yazısı, tbn Kuteybe'nin de belirttiği gibi, tam manâsıyle gelişmiş değildir. El-BeUgurî'nin, bu yazının çıkışı ve gelişmesiyle ilgili olarak, Muhammed îbn Sa4d el-Kelbî'den naklettiği bir haberden anlaşıldığına göre, Tayy kabilesine mensup üç şahıs Mekke-de toplanarak hattı vazetmişler ve kelimeleri de Süryanî kelimelere göre düzenlemişlerdir. El-Belâzurî'ye göre bu, Arap yazısının başlangıcıdır ve şöyle yayılmıştır: Enbâr ahalisinden bazı kimseler, yazıyı vazeden bu üç kişiden öğrenmişler, onlardan da Hîreliler almışlardır. Cendel vak'ası kahraınanlarıh-dan Ekeydir Ibn tAbdi1-MeIik'İn kardeşi Bişr Ibn 'Abdİl-Melİk Hfre'de kaldığı müddet zarfında yazıyı Hirelilerden -öğrenmiş, sonra da bazı işleri dola-yısıyle Mekke'ye gitmiştir. Mekke'de Sufyân Ibn Umeyye ve EbûKays Ibn Abdi Menâf, Bişr'in yazı bildiğini görünce, kendilerine de öğretmesini istemişlerdir. Bişr, onlara harfleri ve kelimeleri Öğretmiştir. Daha eonra bu üç Şahıs {Bişr, Sufyân ve Ebü Kay»), ticaret maksadıyle Tâ'ife gelmişlerdir.

Yolda kendilerine refakat eden Gaylân İbn Seleme eg-Şakafî de onlardan yazıyı öğrenmiştir. Bişr, bilâhara ayrılarak Muzar diyarına geçmiş, orada *Amr İbn Zurâre'ye yazıyı Öğretmiştir. (Amr, yazıyı öğrendikten sonra "kâtip" adım almıştır- Daha sonra Bişr, Şam'a gelmiş ve burada bir çok kimseye yazı öğretmiştir". [79]

Buna benzer bir haberin, İbnu'n-Nedîm tarafından İbn cAbbâs tarikiyle nakledildiğini görüyoruz.Bununla beraber yine Îbnu*n-Nedîm tarafından nakledilen değişik rivayetler ve bu rivayetlerden önce, Arap yazısının vaz'ı hakkında görüş ayrılıkları bulunduğunun bilhassa belirtilmesi, bu konuda kesin bir bilginin mevcut olmadığı kanaatim uyandırır [80]. Arap yazısı hakkında kaleme alınan bir makalede "Fihrist müellifi, Hişâm el-Kelb"nin otoritesine istinaden bu hususta hayal mayal bir hatırayı kaydetmektedir: İlk arapça yazanlar Ebû Cad Huvvâz, HuttI, Kelemün, Sa'ğaz, Kurîsût idiler. Bunlar Bulut gününde (Kur'ânı, XXVI, 189) mahvolan Medyen hükümdarlarının isimleridir, diyor. Bu memleket, Nabatîler memleketi olan Medyen'den çıktığını göstermesi itibariyle doğru bir hatırayı ihtiva etse gerektir" [81] denilmekte ve "bitişik Nabatî yazısının, Arap yazısına doğru değişme veya sadeleşmesi Milâdî IV. ve V. asırlarda vukubulmuş olduğu" ileri sürülmektedir [82]. Yine aynı makale iahi-bine göre yeni yazı, Milâdî VI. asırdan itibaren Süriyenin Şimal ve Cenubuna «loğru aynı surette yayılmağa başlamıştır [83].

VI. asırda Arabsilan yarımadasında yayılmağa başlayan yazının, Vll. asrın başlarında, İslâmiyctin gelişine kadar tam manâsıyle inkişaf ettiği ileri sürülemez. Yazı hakkında bir fasıl ayıran İbn Haldun, Arap yazısının, iftlâmİyctin ilk günlerinde sağlam bir surette işlenmemiş, iyi ve güzel bir hale gelmemiş, hattâ orta dereceye bile varmamış olduğunu kaydeder. Sahabenin yazdığı mu-shafları bahis konusu ederek, hatlarında kusurlar bulunduğunu, sağlam bir usûl ile iyi bir surette yazılmadığını söyler [84]. Bununla beraber îs-lûmiyetin daha ilk günlerinden itibaren yazıya büyük bir ehemmiyet verildiğine şüphe yoktur. Bunun en güzel misali, Bedir savaşında esir edilen müşriklerden her birinin, on miislüman çocuğuna okuyup yazma öğretmesi şartıyle serbest bırakılmasıdır. Hazreli Peygamber tarafından ileri sürülen bu şart, şüphe yok ki yerine gelrilmiş ve im suretle bir çok müslüman çocuğu yazı öğrenmiş olacaktır [85].

El-Belü/urî, İslâmiyet girdiği zaman, Kurcyşlilerdrn on yedi kişinin yazı bildiğini söyler ve bunların isimlerini verir: tOmer Îbııu'l-Hattâb, cAlî ibn Ebİ Tâlib, 'Oşmân İbn <Affân, Ebü 'Ubeyde İbnu'l-Cerrah, Talhâ, Yezîd îbn Ebî Sufyân, Ebü Huzeyfe İbn cUtbe İbn Rabfa, Süheyl îbn cAmr'in kardeşi Hâtıb İbn fAmr, Ebû Seleme İbn (Abdi'l-Esed el-Mahzümî, Ebân îbn Sacİd îhniVÂs ve kardeşi Hâüd İbn Sa'id, 'Abdullah îbn Sacd İbn Ebi Şerh, Huveytıh İbn 'Abdi'l-'Uzzâ, Ebü Sufyân İbn Harb îbn Umeyye, Mu'âviye İbn Ebî Sufyân, Cuheym İbnu'ş-Şalt ve el-cAlâJ ibnu'l-Ha?ramî [86]Yine el-Belâşşuri'ye göre, kadınlar içerisinde Hazreli Peygamberin zevcesi Hafşa, Kerîme Bint Mikdâd yazı biliyorlardı. cA'işe ve Ummu Seleme ise okuyor fakat yaza iniyorlardı [87]. Bunlardan başka Hazreti Peygamberin vahiy kâtipliğini yapan bazı kimseler daha. vardı. El-Vâkıdî rivayetine göre Hazreti Peygamberin ilk kâtibi. Kureyşten 'Abdullah îbn Sa'd İbn Ebî Şerh idi; fakat sonradan irtidad etmiştir. Hazreti Peygamberin Medine'ye gelişlerinde bu vazifeyi Ubeyy îbn Kacb üzerine almıştır. Ubeyy bulunmadığı zamanlarda Hazreti Peygamber Zeyd tbn Şâbit'i çağırır ve ona yazdırırdı [88].

Naklettiğimiz bu haberlerden anlaşıldığına göre, Islâmiyetin ilk devirlerinde yazı, tam a manâsıyle inkişaf etmemişti ve yazı bilenlerin sayısı da son derece azdı. Fakat Hazreti Peygamberin, ashabım hadîs yazmaktan menetmesi üzerinde, her halde yazı bilenlerin azlığından ziyade yazının tam olarak inkişâf etmemiş ve yazı bilenlerin de hatadan galim olarak yazamamış olmaları rol oynamış olacaktır. Bununla beraber, Hazreti Peygamberin yasaklama kararını, yalnızca yazının gelişmemiş olmasına bağlamak ve yukarıda, zikrettiğimiz İbn Kuteybe'nin telifini gerçeğe uygun kabul etmek bir hayli güçtür; zira yasakla ilgili meşhur hadîste bu görüşü teyid edecek hiç bir husus mevcut değildir. Hazreti Peygamber, bu hadîsinde iyi yazı bilmeyenleri kas-detmiş olsaydı, onların Kur'ânı Kerimi de yazmalarına izin vermezdi. İyi yazı bilmediklerinden dolayı hadiseleri hatalı yazmaları ihtimaline karşı hadîs yazmayı yasaklamak bir ihtiyat tedbiri ise, Hazreti Peygamberin, bu tedbiri hadîsten önce Kur'ân için alabileceğini düşünmemek mümkin değildir. Oysa ki o, mezkûr hadîsinde, kendisinden Kur'ândan başka bir şey yazılma-masını istemiştir. Bu bakımdan, hadîs kitabetinden nehyin, yazının az gelişmişliğinden ziyade bir başka sebebe dayandığı anlaşılmaktadır. [89]

b. Kurânla karışma tehlikesi

Hadîs kitabetinin yasaklanmasında en mühim sebeb, hadîs sahîfeleriyle Kur'ân sahîfelerinin karışması tehlikesidir. El-Hatîbu'I-Bağdadî, kenuyle ilgıİİ olarak sahabe vr tâbi'undan gelen kitabetin leh ve aleyhindeki haberleri sıraladıktan sonra, hadîs yazmanın yasaklanmasına, Arapların çoğunun fakîh olmamalarını, Kur'ân âyetleriyle diğer elfazı birbirinden ayırt edememlerini, Kur'ana idhal edilecek her hangi bir lafzı Allah kelâmı zannetmek tehlikesine maruz bulunmalarını belli başlı sebepler olarak ileri sürer [90]. El-Hatîb'in bu görüşü, genellikle üzerinde ittifak edilen bir görüş olarak tezahür eder.

Islâmjyetin Araplar arasında günden güne kuvvet kazanması, islâm ülkesinin Mekke ve Medine hudutlarım aşıp geniş bir sahayı kaplaması, buna parelel olarak müsliimanlar arasında yazı bilenlerin çoğalması ve yazının inkişâfı, çok kısa bir zamanda, bu günün insanlarını bile hayrete düşürecek bir şekilde süratlenmişti. Kur'ândan nazil olan âyetler, vahiy kâtipleri tarafından muntazaman kaydediliyor, bununla da iktifa olunnuyarak hafızlar tarafindan hıfzediliyordu. Artık Kur'ânm kaybolma tehlikesi, yazılması ve hıfzedilmesiyle ortadan kalkıyordu. Böyle bir durumda hadîslerin de yazılmasında bir mahzur kalmıyordu, îslâmiyetin intişariyle birlikte daha geniş bir düşünce sahasına kavuşan sahabe, her gün biraz daha geçmiş günlerin cehaletinden kendisini kurtarıyor, âyet ve hadîsi birbirinden ayırt edebilecek bir kültüre doğru süratle ilerliyordu, işte biz, bundan sonradır ki Hazreti Peygamberin hadîs yazanlara mani olmadığını, yazmak isteyenlere izin verdiğini, hadîsleri hıfzedemiyenlerin şikâyetleri karşısında yazmalarını tavsiye ettiğini görüyoruz. Kaynaklarda bu konuyle ilgili pek çok haber bulmak mümkiııdir. [91]

3.Yasağın kaldırılması

Hazret i Peygamberin, hadislerin yazıbnasıyle ilgili müsadesi hakkında çeşitli haberler vardır. El-Buhârî tarafından nakledilen bir haberden öğrendiğimize göre, Huzâ'ahlar, Mekke'nin fethi sırasında, daha önceleri Öldürülen bir Huzâ'alıya karşılık Benû Leyg'ten birini öldürmüşlerdi. Bu hâdise Haz-reti Peygambere haber verilince hayvanına binmiş \e mekkelilere hitaben, Mekke şehrinde adam öldürmenin, hatta dikenini kesmenin, yitirilmiş malına el uzatmanın kendisi için bile haram kılındığına dair bir hutbe irad etmiştir. Hutbeyi dinleyenlerden Ebü Şah. isminde bir Yemenli, Hazreti Peygambere başvurarak hutbenin kendisi için, yazılmasını istemiş, Hazreti Peygamber de ""Ebü Şah için hutbeyi yazınız" demiştir [92].

Ebü Hurayra'dan rivayet edilen bir habere göre, ismi açıklanmayan bir şahıs, Hazreti Peygambere hafızasından şikâyet etmiş, Hazreti Peygamber de onu "elinden yardım iste", .yani "yaz" demiştir [93].

Râfic Ibıı Hadîc de, hadîs yazmak için Hazreti Peygamberden izin istemiş ve "yâ Rcsûla'Hah, senden bir çok şeyler işitiyoruz; onları yazalım mı?" demiş, Hazreti Peygamber de "yazınız, bir beis yoktur" cevabını vermiştir[94].

Ebh Hurayra'nm, "Hazreti Peygamberin ashabı içinde, (Abdullah Ibn 'Amı müstesna, benden daha çok hadîse sahip olan kimse yoktu. 'Abdullah hadîsleri yazardı, ben ise yazmazdım" demesi [95], * Abdullah Ibn 'Amr'm hadîs yazdığına delâlet ettiği gibi, işi, Hazreti Peygamberden aldığı müsade ile yaptığını gösteren haberler de vardır. Bu haberlerden birinde cAbdullah hikâyesini şöyle anlatmıştır: "Hazreti Peygamberden işittiğim her şeyi yazıyordum. Gayem bunları hıfzetmekti. Kureyşliler beni bu işten menettiler ve sen Peygamberden işittiğin her şeyi yazıyorsun; halbuki o bir beşeridir ve rıza halinde olduğu gibi gadab halinde iken de konuşabilir, dediler. Bunun üzerine yazma işini durdurdum. Sonradan kureyşlilerin bu sözünü Hazreti Peygambere zikrettim. Bana: Yaz, nefsim yed-i kudretinde olan Allah'a yemin ederim ki, benden yalnız hak (doğru) olan sâdır olur, dedi [96]. Abdullah Ibn cAmr'in hadîs yazmak için Hazreti Peygamberden izin aldıktan sonra yazmağa başladığını ve bin kadar hadîsi ihtiva eden bir sahîfe vücûda getirdiğini ileride göreceğiz.

Hadîslerin yazılmasına cevaz vermeyen ilk haberlerle, biraz önce zikrettiğimiz ve Hazreti Peygamberin hadîslerin yazılmasında bir beis görmediğini ortaya koyan haberlerin, kronolojik bakımdan, Hazreti Peygamberin ağzından çıktığı tarihleri tesbit etmek imkânını bulamıyoruz. Bununla beraber, îslâmiyetin ilk günlerinde yazının durumu, yazılı hadîslerle Kur'ân âyetlerinin birbirine karışma tehlikesi gözönünde bulundurulacak olursa, daha önce de belirtildiği gibi, Hazreti Peygamberin bu tehlikeyi bertaraf etmek maksadıyle hadîs kitabetini menetmesinin, onu tecviz etmesinden mukaddem olduğu anlaşılır. Bu takdirde mensûh olması gereken nehiy hadîslerinin, diğer hadîslerle mütenakiz olduğunu iddiaya mahal kalmaz.

Hazreti Peygamberden "benden Kur'ândan başka bir şey yazmayınız** hadîsini rivayet eden Ebü Sa^d el-Hudri'nin, bir başka seferinde "Kur'ândan ve teşehhüdden başka bir şey yazmadık" demesi [97], hıfzından şikayet eden ve kendisi için hadîs yazmasını isteyen Ebü Nazra*ya da "yazmam ve raushaf yapmam; Allah'ın Resulü bize tahdis ediyor, biz ezberliyorduk. Siz de bizden bizim Peygamberden ezberlediğimiz gibi ezberleyin" diyerek [98] onun isteğini reddetmesi; keza hadîs yazmayı kerih gören İbn cAbbâVın [99], ölümünden sonra geriye bir yük kitap bırakmış olması, üzerinde ehemmiyetle durulması gereken haberlerdendir. Bunun gibi, Hazreti Peygamberin kitabete izin vermesinden sonra, yalnız sahabe tabakasında değil, daha sonraki tabakalarda bile hadîs yazmayı kötü görenlerin bulunması dikkat çekicidir [100]. Fakat kitabete kar-ji oldukça yabancı kalmış bir kavmin kâfizası, zihinlere durgunluk verecek derecede inkişaf ederse, o kavmin, kitabete alıştıktan sonra bile hıfza kuvvetle itimad edeceğini, hattâ onu zaman zaman kitabetten üstün tutacağını kabul etmek gerekir. Nitekim sahabeyi takip eden nesil içerisinde hıfzını kolaylaştırmak için hadîs yazan, hıfzettikten sonra da yazdıklarım imha eden kimseler görürüz [101]. Hattâ bunlar arasında kitaplarını imha ettikleri için pişmanlık duyanlar bile vardır. [102] Hadis kitabetiyle ilgili bu farklı görüş ve davranışların elbette bir veya belki de bir çok sebebi vardı ve kanaat muzca hepsi de, hadîsin en iyi bir şekilde muhafaza edilmesine matuf bulunuyordu. İmam el-Evzacî-nin şu sözü, bu gerçeği ortaya koyması bakımından zikre şayandır: "Bu ilim büyük bir şerefe sahiptir. Ricalin hıfzında iken ağızdan alınır ve müzakere edilirdi. Ne zaman ki kitaba girdi, nuru kayboldu, ehil olmayanların eline düştü" [103]

4. İlk yazılı hadîsler

a. Hazreti Peygamberin diplomatik mektupları

Hangi maksatla olursa olsun, Hazreti Peygamber tarafından yazılan veya yazdırılan bir vesikayı, hadîsin kapsamı içerisinde mütalâa etmek kadar tabii bir şey olmamak gerekir. Nasıl ki huzurunda işlenen bir fiil veya söylenen bir söz, onun tarafından tasvib gördüğü müddetçe takrîrî sünnetten sayılmış ve hadîs olarak rivayet edilmiştir [104], onun imzasını taşıyan bir mektubu da, yazılı bir hadîs vesikası olarak kabul etmemek için hiç bir sepeb yoktur.

Hazreti Peygamberin, Bizans împratoruna, Acem Kİsrâ'sma veya mısırb Mukavkış'a ve Habeş Necâşıye yazdığı mektuplar İslam tarihinde pek meşhurdur. Fakat bunların dışında, yazılmış daha yüzlerce vesika vardır ve bu vesikaların yazılış sebepleri, yahut konuları birbirinden farklıdır. Bu konuları şöyle sıralamak mümkindir:

1. Yeni anlaşmalar, veya daha önce yapılmış anlaşmaların yenilenmesi;

2. İslâm'a davet;

3. Memur tayinleri, vazifelerinin tesbiti ve bu vazifelerin ifasında davranış şekilleri;

4. Arazî ve bu arazilerin gelirlerinden atıyyeler;

5. Eman ve tavsiye mektupları;

6. Bazı kimseler hakkında istisna teşkil eden hükümlerin tesbiti;

7. Hazreti Peygamber tarafından yazılan mektuplara gelmiş cevaplarla ilgili bazı müteferrikât [105].

Bu vesikalardan büyük bir kısmının Medine devrine ait olduğuna şüphe yoktur. Zira hicretten önceki devir, bir hazırlık ve tecrübe devridir. Bu devirde müslümanlann bir devlet sahibi oldukları elbette ileri sürülemez; çünkü siyasî bir oluşa veya idarî bir düzene sahip değildirler. 'Akabe bey'atları dışında, müslüman topluluğun haricî siyaset denebilecek hiç bir faaliyeti olmamıştır. Bununla beraber, müslümanlann Medine halkıyle irtibatını sağlayan ve onlara Hicret yolunu açan bu bey'atlar, ileride tesisi gerçekleştirilecek olan İslâm devletinin ilk temel taşı olmuştur [106].

Hazreti Peygamber Medine'ye hicret ettiği zaman, ilk işi, orada bir hükümet ve bir şehir devletinin temellerini atmak oldu. Muhtelif kabileler halinde yaşayan yahudîler de dahil olmak üzere mekkeli Muhacirleri, medîneli Ensarı ve henüz İslâm'a girmemiş olan diğer Arapları toplayarak onlarla müşaverede bulundu ve kendi riyaseti altında federatif bir devlet kurdu. İdare edenlerle edilenlerin hak ve vecîbelerini teferrüatıyle açıklayan bir nizamnameyi de, bu devletin ilk anayasası olarak ilân etti. Dünyada ilk yazılı anayasa olarak bilinen bu nizamname, şu ibarelerle başlıyordu:

"Bu, (Allah'ın Rasûlü) Peygamber Muhammed'in, Kureyşli mü'min, ve müslimlerle, Yesrib (ehli), onlara tâbi olanlar, iltihak edenler ve onlarla birlikte harbe girenler arasında geçerli bir kitabı (yazısı) dır".

"Bunlar, diğer insanlar dışında, bir ümmet teşkil ederler.... [107]

Anayasa mahiyetindeki bu nizamnamenin yazılı olarak hazırlanmış olduğu, birinci maddede yer alan "bu, (Allah'ın Rasûlü) Peygamber Muham-med'jn ...bir kitabı (yazısı) dır" ibaresinden açıkça anlaşılmaktadır. Keza nizâmnâmenin 22, 37, 39, 42 ve 46 ncı maddelerinde geçen "bu sahfte ehli" ibaresiyle, 47 nci maddesinde geçen "bu kitap, zâlimleri, yahut günahkârları himaye etmez" ibaresi de aynı hususu teyîd eder [108].

Anayasanın 39 ncu maddesinde "Yesrib (Medine) in içi, bu sahîfe elüiue haramdır*' denilmiştir [109]. Bunu teyid eden diğer bir yazılı vesikanın mevcudiyeti, şahabı Râfi c İbn Şadlc'ten gelen bir haber vasıtasiyle öğrenih'r. Raf ic şöyle demektedir: "Medine haramdır; onu Rasûlu'Ilah (S. A. S.) haram kılmıştır. Bu husus, havlabî (Yemen'de yapılmış) bir deri üzerine yazılmış olup bizim yanımızdadır" [110].

Müslümanların Medine'ye hicretleri ve orada İslâm devletini kurmaları, Kureyş ile aralarında yeni münâsebetlerin doğmasına yol açmış ve bu münâsebetler. Bedir, Uhud, IJendek ve Hudeybiye isimleriyle şöyret kazanan yeni vakıaların zuhuru ve yeni muahedelerin imzalanmasiyle neticelenmiş ve nihayet Mekke'nin fetbiyle sona ermiştir.

Müslümanların FÜrs ve Rumlarla ve bunların idaresi altındaki emirliklerle münâsebetleri de, Hudeybiye'den sonra başlamış ve Hazreti Peygamber, her emir veya krala bizzat mektup yazarak onları İslâm'a davet etmiştir. Bunların bir kısmı bu davete icabet edip felah bulmuş, bir kısmı da reddedip helak olmuştur [111].

tslâm devletinin kuruluşundan sonra yoğunlaşan diplomatik münâsebetler, tabii olarak geriye bir çok yazılı resmî vesika bırakmıştır. Her ne kadar bu vesikaların asılları zamanımıza kadar intikal etmemişse de, muhteva' lan, hadis ve tarih kitaplarında zikrolunduğu gibi, Prof. M. Hamîdullah'ın himmetiyle Mecmi?Qtull-ve$ffikı*s-siyâsiyye IVl-'ahdVn-nebevi ve'l-IJılöfetVr-râşide (Kahire 1956/1376, ikinci tabı) adlı kitapta biraraya getirilmiştir. [112]

b. Sadakat hadisleri

Amr ibn Hazm'den rivayet edilen sadakat

Kaynaklar, Hazreti Peygamberin, sünneti ihtiva eden bîr kitap yazarak (Amr İbn Hazm vasıtasiyle Yemen'e gönderdiğini ve tAmr tbn Hazm'in de bu kitabı Yemen ehab'aine okuduğunu zikrederler. Yine bu kaynaklara göre kitap, fera'iz, sünen ve diyet hükümlerini ihtiva etmektedir [113]. Kitabın metni tam olarak tesbit etmek imkânını bulamıyoruz. Bununla beraber el-^ft* Ebü eAİ>diUah*ın el-Mustedrek'iade ve en-NesâVnin «sunen'inde naklettikleri kısımlar, kitabın sıhhat derecesi hakkında bir fikir verecek, bilhassa bu rivayetlerin, sadakata ait gelen diğer rivayetlerle karşılaştırılması, kitap hakkında hasıl olacak fikrin teyidine yardım edecektir.

Halife cOmer İbn 'Abdtf-'Azîz'in, valilerine, kaybolmağa yün tutan ilmi (hadîsi) toplamalarım ve kendisine yazmalarını emreden mektuplarını ileride bahis konusu edeceğiz. Bu mektuplardan birisi de, o »aralarda Medine emîri bulunan 'Amr İbn Hazm'in torunu £bû Bekr tbn Muhammed (îbn(Amr İbn Şazm)e gelmişti. Halîfe bu mektubunda, medlne'de yegâne kaza ilmine sahip olan Ebfi BekrV, halası cAmra Bint cAbdirrahman ve Kasım tbn Mü-hammed'in yanında bulunan ilmi (hadîsi) kendisine yazmasını emrediyordu [114]Ebü Bekr, bu emre uyarak cAmra ve Kâsim'm hadîslerini ve bu arada Hasreti Peygamberin *Anv İbn Hazm vasıtasiyle Yemen'e gönderdiği sadakat hadîslerini de toplar. Ebü Bekr'in oğlu cAbdullah*ın, sonradan kaybolduğunu söylediği bu kitabın, bir değil bir kaç kitap olduğunu kutub kelimesinin kulla-lanıhşından anhyoruz [115]. Fakat kitapların ziya'ından, onların zengin olan muhteviyatının da kaybolduğu neticesini çıkarmak yanlış olur. Zira, cOmer İbn Abdi'l-cAzîz'in sadakata ait kitabı (Ami îbn rjazm'in ailesinden aldığı hususundaki haberler [116], zayi olan kitapların başka nüshaları olduğunu da ortaya koymaktadır. Meselâ bu konu ile ilgili olarak şu haberlerle karşılaşıyoruz:

M<Amr İbn Herim, kitabın muhteviyatını, Muhammed İbn cAbdirrah-man'a istinsah etmesini istemiş, o da istinsah etmiştir" [117].

Diân İbn 'Affân, (Abdullah İbn Ebî Bekr İbn Muhammed İbn cAmr İbn Hazm'ın, Mekke valisi Muhammed tbn Hişâm'a yazdığı bir kitabı tbn Curayc'a vermiştir. Bu kitap, Hazreti Peygamberin'Amr İbn HazmV yazdığı kitaptır" [118].

"Ebü Bekr İbn Muhammed tbn cAmr İbn IJaznı, bîr kitap ile ez-Zuhrl-ye gelmiştir. Yazılı bir deriden ibaret olan bu kitap, Rasûlullahtan beyandır" [119].

Bu haberlerden anlaşılıyor ki, Hazreti Peygamberin 'Amr îbn Hazm'e gönderdiği kitap, bugün elimizde bulunan hadîs eserlerine muhtelif yollarla girmiştir. Fakat, muhteviyatın bu eserlerde değişik isnadlarla zikredilmesi, bu muhteviyatın aslında her hangi bir değişikliğin meydana gelmesine yol açmamıştır. Bu, hadîs tarihi ve hadîslerin sıhhatinin tayini bakımından Önemli bir noktadır. Ancak, cAmr Îbn Hazm'den rivayet edilen sadakat hadîslerinin, rivayet zincirinde bulunan ve bazı hadîs imamlarınca zayıf addedilen, bu suretle hadîs üzerinde de şüphe uyandıran bir râviden bahsetmek gerekmektedir. Bu râvi Süleyman tbn Dâvüd'tur. Îbn Ebî Hatim'in, babasından naklen bu şahıs hakkında verdiği bilgiye göre, bazıları onu Süleyman tbn Erkam olarak isimlendirmişlerdir. Erkanı, lakabı, Dâvûd ise ismidir; diğer bazılarına göre de, Süleyman îbn Dâvüd ed-Dımaşkî, Yahya Îbn Hamza'nın şeyhidir ve hadîste zayıf bir kimse olarak • tanınmaz. Bununla beraber kimliği kesinlikle bilinmez; ed-Dnnaşki olduğu da şüphelidir [120].

tbn Hacer'in tbn Hıbbân'dan naklen verdiği bilgiye göre "Süleyman tbn Dâvüd el-Havlânî, Dımaşk ehlindendir ve güvenilir bir kimsedir. Süleyman tbn Dâvûd el-Yemâmi ise bir şey değildir. Her ikisi de ez-Zuhrî'den hadîs rivayet etmiştir. EI-Beyhakî, Ebü Zur(anın, Ebü Hatim'in, (0§mân tbn Sa^d ve huffâzdan bir çok kimsenin Süleyman Îbn Dâvüd'tan eenâ ile bahsettiklerini söyler" [121], tbn Hacer bu nakli yaptıktan sonra kendi görüşünü ileri sürerek föyle der: "Süleyman Îbn Dâvüd el-Havlânî, şüphe yok ki şadük bir kimsedir; fakat sadakat hadîsine ait bu şüphe, Yahya tbn Hamza'dan hadîsi rivayet eden el-Hakem Îbn Musa'nın yaptığı bir hata yüzünden ileri gelmiştir. El-Hakem, Süleyman'ın babasını Dâvüd olarak zikretmiştir. Ha-kikatta o, Süleyman Îbn Erkam'dır. Hadîsi bu şekilde alanlar, bu sebepten onun sıhhati üzerinde şüpheye düşmüşlerdir. Nitekim Yahya Îbn Hamza'nın kitabında Süleyman Îbn Erkam olarak geçmektedir. Şâlih Cezre ve EbücAb-dillah îbn Mende, mezkûr kitapta, Yahya'nın yazisıyle Süleyman tbn Erkam ismini okuduklarını zikretmişlerdir. Hadîsin sıhhatine kail olanlar ise, hakikatte ismin Süleyman tbn Dâvûd olduğunu kabul etmişlerdir. Ayrıca hadîs, ez-ZuhrîMen Macmer ve Şucayb-Ebu'l-Yemân isnadıyle mursel olarak da rivayet edilmiş ye onların görüşlerini kuvvetlendirmiştir. Ebü Dâvüd da Su-leymân tbn Erkam'ın rivayetini, Süleyman îbn Dâvüd rivayeti olarak göstermesi bakımından bunu el-Hakem'in bir vehmi olarak kabul etmiş ve Mu-b.ammed tbn Bekkâr'ın Yahya'dan rivayetinde Süleyman tbn Erj^am ismini zikrettiğini ileri sürmüştür [122].

İbn Hacer'in bu mütalâasından anlaşıldığına göre, sadakat hadisini ez-Zub*î*den Süleyman îbn Erkam rivayet etmiştir. Fakat bu şahıs metrüku'U hadistir- Yahya Îbn Hamza, hadîsi bu şahıstan rivayet ettiği halde, Yahya tbn Hamza'dan rivayet eden el-Hakem îbn Müsâ, ismi değiştrimiş ve Süleyman tbn Dâvûd olarak zikretmiştir.

El- Hakem îbn Musa'nın böyle bir hataya düşmesine sebep nedir ? Yalıya tbn Hamza'nın kitabında Süleyman tbn Erkam ismini gördüğü halde, bu ismi niçin değiştirmiştir? Bu sualler karşısında şu ihtimal'akla gelmektedir: El-Hakem Îbn Müsâ, îbn Erkam'in metruk olduğunu biliyordu ve ondan rivayeti halinde, zayıf bir isnada tâbi olmanın vereceği mahzuru da gözönünde bulunduruyordu. Bu mahzuru ortadan kaldırmak için ismi değiştirmiş olabilir. Ancak bu ihtimal, el-Hakem îbn Müsâ aleyhinde bir puvan kaydına sebep olur. Diğer bir ihtimal, tbn Ebî Hatim'in babasından naklettiği görüştür: Erkam, Süleyman tbn Davud'un lakabıdır. Bu takdirde ortada bir şahu vardır: îbn Erkam veya Îbn Dâvüd, aynı şabis olarak Yahya Îbn Hamza'nın Şeyhidir.

Görüldüğü gibi, bu mütalâalar, bir ihtimalden ileri geçmemektedir. Kaynaklar, bize gerçeğe uygun bir malûmat vermekten uzaktır. Yahya tbn Ma'în, Süleyman îbn Davud'un meçhul, bu sebeple hadîsin de zayıf olduğunu ileri sürüyor. Bir başka seferinde onun hakkında leyse bi-şeyHn diyerek görüsünü izhar ediyor [123]. Buna karşılık Ahmcd tbn Hanbel, hadîsin sahih olduğunu söylüyor [124]. En-Nesâ*î Sünen'inde Süleyman Îbn Dâvüd rivayetini Yahya Îbn Hamza'dan [125], Diyât bahsinde, Sa^d îbn 'Abdi'1-M.zîz'in ez-ZuhrTden rivayetini Mervân Îbn Muhammed'den naklediyor [126]. Ayrıca metruk olduğunu söylemekle beraber Süleyman Îbn Erkam'm ve mursel olarak Yünus'un ez-Zuhrî'den rivayetini şahı d olarak zikrediyor [127].

Bu değişik görüşler karşısında ve bilhassa râvilerden birinin zayıflığına istinaden cAmr Îbn Hazm'den rivayet edilen sadakat hadîslerini reddetmek ve onların hiç bir asla dayanmadığını ileri sürmek mümkin değildir. Yapılması gereken iş, bu hadîsleri teyid edecek başka rivayetlerin de bulunup bulunmadığını araştırmaktır; bizde bu yolu takip edeceğiz. [128]

ıı. Halîfe Ebü Bekr'den rivayet edilen Sadakat

Hazreti Peygamber, haytamın sonlarına doğru kılıcının kını üzerine yazmış olduğu sadakat ahkâmını valilerine göndermeden vefat etmişti. Ebü Bekr'in hilâfete geçmesi üzerine bu kılıç ona intikal etmiş, o da, Enes tbn MâbVi Bahreyn'e gönderdiği zaman, kıhç üzerinde yazılı sadakat ahkâmını yazıp ona vermiş ve bu ahkâm ile amel etmesini istemiştir [129]. Ebü Bekr'in Enes İbn Mâlik'e yazdığı bu ahkâm, onun tarafından muhafaza edilmiş, vefatından sonra da çocuklarına kalmıştır. Bu itibarla hadis koleksiyonlarında Ebü Bekr'den rivayet edilen sadakat hadîslerinin Enes'in torunu gumfime îbn cAbdiUah vasıtasıyle nakledildiği görülür. Meselâ, Ebü Davud'un Musa İbn ismail'den rivayet ettiği mezkûr hadîsin râvisi, rlammad İbn Seleme söyle demiştir: "gumâme İbn 'Abdillah İbn Enes İbn Mâlik'ten bir kitap aldım. Bu kitabın, Ebü Bekr taralından Enes için yazıldığını ileri sürüyordu; onu musaddık olarak gönderdiği ve onun için yazdığı şuada üzerinde Hazretj Peygamberin mühürü bulunuyordu..." [130].

Yahya İbn MaV Şumâme rivayetini sahih kabul etmemekle beraber [131], el-Buhârl ve Sünen sahipleri kitaplarında nakletmislerdir [132]. Ancak el-Bu-hâri, 'Abdullah İbnu'l-Mugennâ'nın gumâme'den rivayetini almış, Qammid İbn Seleme rivayetini terketmiştir[133]. El-Hâkim'in kaydına göre, rlammâd'in rivayeti, Îbnu'l-Mugennâ'nuı rivayetinden daha sahihtir ve el-Buhârî bu rivayetle teferrüd etmiştir [134].

Hammâd, Şıtmâme'den rivayetinde ahbaranâ veya haddesenâ gibi maruf tabirler yerine "bu kitabı ŞumSme İbn Abdillah İbn Enes İbn Mâlikten aldım" ibaresini kullanmıştır [135]". El-Beyhaki'nin rivayetinde ise, Eyyüb, hadisi şu ibare ile Şumâme'den almıştır: uSumâme'nin elinde bir kitap gördüm. Bu kitabı Ebü Bekr, Enes'i sadaka âmili olarak gönderdiği zaman ona yazıp vermişti. Üzerinde Rasûlullah'ın mühürü bulunuyordu.

ı. Halîfe cOmer'den rivayet edilen Sadakat

'Ömer Îbnu'l-Hattâb'tan rivayet edilen sadakat hadiseleri, Ebü Bekr-den rivayet edilen sadakat hadîslerinden ayn bir şey değildir. Mevcut haberler, açık bir şekilde bunu teyid ederler. Salim İbn cAbdiUah İbn 'Ömer İbni'l-Hattâb'ın, babası 'Abdullah'tan rivayet ettiği bir haberden Öğrendiğimize göre, "Hazreti Peygamber, sadakati yazdıktan sonra vefat etmişti. Sonradan bu kitap Ebü Bekr'e kalmış ve onunla amel etmiştir. Ebü Bekr'in vefatından sonra da 'Ömer aynı kitapla amel etti [136]. Nâfi'in 'Abdullah tbn 'Ömer'den naklettiği bir başka haber ise, bu hususu teyid etmektedir: "İbn 'Ömer, eOmer İbnu'l-Hattâb'm kılıcında bir sahîfe bulmuştur. Bu sahîfede uzunluğu ile sadakat hadiseleri vardır" [137].

Mâlik İbn Enes, Muvattdhnda 'Ömer lbnu'1-IJattâb'ın sadakada ilgili kitabını okuduğunu belirtmiş [138], Mutatta* şârihi en-Zurkânî de, cOmer tbnu'l Çattâb'tan rivayet edilen sadakat hadîslerinin Ebü Bekr'in hadîsleriyle aynı olduğu hususunda el-Kâzi tIyâz*dan naklen şunları söylemiştir: "Mâlik, ulemâ ve onlardan Önce Hulefâ, cOmer ibnuU-Şattab'ın elinde bulnan bu kitaba itimad etmişlerdir. Sahabeden de onu inkâr edici bir söz varid olmamıştır. 'Ömer İbn 'Abdi'l-'Azîz, *Amr İbn Hazm'in ailesinde bulunan kitapla birlikte 'Ömer İbnu'l-^attâb'da bulunan bu kitabı da istemişti. Bu, cOmer'in kitabı ile Ebü Bekr'in kitabınnin aynı olduğunu gösterir. Bunlar ayn ayn kitaplar olsaydı, cAmr îbn Hazm'in ailesinden kitabı istediği gibi, Ebü Bekr'in ailesinden de isterdi" [139].

Ebü Bekr'den 'Ömer'e intikal eden kitap, 'Ömer'den, torunu Salim İbn 'Abdillah tarafından rivayet edilmiştir. Ez-Zuhrî'nin Salim yolu ile babası 'Abdullah ibn 'Ömer'den rivayet ettiği hadîsin ilk ibaresi şöyledir: "Rasû-lullah, sadaka kitabını yazmış, fakat âmillerine göndermeden vefat etmişti. Bilâhare Ebü Beler, sonra da *0mer aynı kitapla amel etmişlerdir" [140]. Ebü 'Ubeyde [141], el-HâJdm [142] ve bir başka rivayette Ebü Dâvüd [143]un naklettikleri bir habere göre, sadakat hadîslerini Sâlim'den rivayet eden ez-Zuhrl şöyle demektedir: "Bu, Rasûlu'lîahın sadakaya dair yazdığı kitabın bir nüshası olup, «Ömer İbnul-Çattâb'ın ailesinde bulunuyordu. Salim tbn cAbdillah. İbn 'Ömer onu bana okudu, be de aynen hıfzettim,"

Nâfi<(lbn 'Ömer'in kölesi)den gelen bir rivayette "'Abdullah İbn'Ömer, cOmer'in kılıcında bir sahîfe bulmuştur. Bu sahîfede sadaka hadîsi bütün uzunluğu ile zikrediliyordu" denilir [144]. 'Abdullah İbn Şâlih de el-Leya İbn

Sa'd'tan şu haberi nakletmiştir: "Bu, sadaka kitabıdır. Nflfftn bana bildirdiğine göre kitap, (Omer İbnu'l-Hattâb'ın kitabıma bir nüshası olup vasiy-yetine bağh bulunuyordu. Nâfic, cAbdulZah îbn 'Ömer'e bu kitabı bir çok defalar arzetmiştir" [145].

Sadakat hadîsinin bir başka rivayetini yine Kitâbu'l-EmvâVde görüyoruz: Ebü Bekr tbn «Ubeydillah îbn cAbdillah îbn 'Ömer, (Ikrime îbn Hâ-lid'e istinsah ettiği bir kitap göndermiştir. Bu kitabın aslı, cOmer îbnu'I-Hat-tâb'ın kılıcına marbut bulunuyordu. Kitapta "ve fiV rikka igâ belagat hamse evâkin rubu'u'I-'uşri" ibaresi zikrediliyordu. El-Leyş îbn Sacd'ın Nâfi'den naklettiği bir habere göre bu ibare, 'Ömer Îbnul-Hattâb'ın sadaka kitabında da mevcuttur. Keza Mâlik îbn Enes, aynı ibareyi mezkûr kitapta okumuştur [146].

Amr Îbn Hazm, Ebü Bekr ve 'Ömer'den rivayet edilen sadaka hadîsleri hakkında naklettiğimiz bu değişik haberler, bize gösteriyor ki, son iki rivayet, aslında birbirinin aynıdır; yani (Omer Ibnu'l-Hattab'ın ailesinden rivayet edilen sadaka hadisleri, Ebü Bekrin Enes îbn Mâlik'e gönderdiği kitap muhteviyatından başka bir şey değildir. Hazreti Peygamberin cAmr îbn Hazm vasıtasıyle Yemen'e gönderdiği kitabın ise, diğerlerinden önce yazıldığı anlaşılıyor. eAmr Îbn Hazm, Hazreti Peygamberle birlikte Hendek muharebesine iştirak etmiş, onyedi yaşında iken de, Yemen'de Necrân'a vali olarak tayin edilmiştir [147]. İşte bu vazifesine giderken Hazreti Peygamber sadaka kitabını yazıp ona vermiş ve içindekilerle amel etmesini istemiştir. Ebü Bekr'in elinde bulunan sadaka kitabı ise, yukarıda verdiğimiz haberlerden de anlaşıldığı gibi, Hazreti Peygamberin hayatının sonlarına doğru yazılmış, fakat valilere gönderilmeden Hazreti Peygamber vefat etmiştir. Bu sebeple, Ebü Bekr'in elinde bulunan kitapla, cAmr Îbn Hazm'e verilen kitabın aynı kitaplar olduğu iddia edilemez. Bununla beraber, Hazreti Peygamberin sadaka ahkâmını bildiren kitapları ayrı ayrı zamanlarda yazılmış olsa bile, sünnet ahkâmı arasında her hangi bir farkın bulunmamış olması lâzımdır.

Nitekim cAmr tbn Hazm'in ailesi tarafından rivayet edilen sadakat hadîaleriyle, Ebü Bekr ve 'Ömer'den rivayet edilen sadakat hadîslerinin karşılaştırılması bize gösterecektir ki, Hazreti Peygamber tarafından ayrı ayrı zamanlarda yazılan hadîsler, vazettikleri ahkâm bakımından bir aykırılık arzetmedikleıi gibi, elimizde bulunan hadîs kitaplarına da şüphe götürmez bir sıhhatlilikle girmişlerdir.

Hadîsi rivayet eden zayıf bir râvi, hadîsin sıhhatini tehlikeye düşürebilir. Hattâ o hadîs, ayrıca, güvenilir bir râvi tarafından da rivayet edilmezse reddolunur. (Amr îbn Hazm'den gelen hadîsin isnadında, her ne kadar Süleyman îbn Erkam isminde bazılarınca zayıf addedilen bir râvi varsa tla, gerçekte kaynaklar bu şahsın asıl hüviyetini tam olarak tesbit edememişlerdir. Sadakat hadîsinin sıhhatine inananlar, râviyi Süleyman îbn Davüd, zafiyetine inananlar ise, Süleyman îbn Erkam olarak kabul etmişlerdir. Bu durum karşısında, râviyi mechûl kabul etmek ve râvisi mechûl olan hadîsi de ihtiyatla karşılamak en doğru yoldur. Fakat aynı hadîsin başka isnâdlarla rivayet edildiğini gördükten sonra da haberlerden şüphe etmek için hiç bir sebep yoktur.

Sadakat hadîslerinin sıhhatini kabul etlikten sonra, bu açıklamalardan, hadîs kitabeti yönünden çıkartılabilecek bazı neticelere işaret etmek faydadan hâli olmayacaktır:

a. Hazreti Peygamber, daha başlangıçta, dinî hükümlerin müslümanlar arasında neşri için yazıya başvurmuştur. Bu husus, yazının hafızaya nisbetle çok daha emin bir muhafaza vasıtası oluşunun, Hazreti Peygamber tarafından da teslim edildiğini gösterir.

b. Gerek cAmr îbn Hazm'den ve gerekse Ebü Bekr ve cOmer'den gelen yazılı hadîs vesikaları, hadîslerin tedvin edildiği devre kadar yine yazılı olarak nakledilmiştir. Bu husus da, onların daha sağlam bir yolla hadîs kitaplarına girmiş olduklarına delâlet eder. Bugün elde mevcut kaynaklarda, bu hadîslerle ilgili fazla malûmat bulnamıyorsa, bunun sebebini, ilk müdevvenâtın zama-. nımıza kadar ulaşmamış olmasında aramak lâzımdır.

c. Hazreti Peygamberin hadîs kitabetine müsade etmiş olmasına rağmen bunu hoş karşılamayanların bulunduğu bir devirde, sadakat hadîsleri yazılı olarak muhafaza edilmiştir. Bu, haklı olarak şu suali akla getirmektedir: Acaba bu hadisler yanında, sahabe tarafından yazılmış ve yine yazılı bir şekilde muhafaza edilmiş başka hadislerde var mıdır ? Kaynaklarda bu suale cevap teşkil edecek bazı notlara rastlamak mümkindir. [148]

5. Hadis sahîfeleri

a. Ebü Bekr ve 'Ömer'in denemeleri

Ebü Bekr ve cOmer îbnu'I-Hattüb'ın sünene ait hadîsleri yasmağa teşebbüs ettiklerini, hattâ Ebü Bekr'in 500 kadar hadîsi bir kitapta topladığım, fakat sonradan, bazı sebepler dolayısıyle bu kitabı imha ettiğini belirten haberler vardır [149]. Keza cOmer İbnu'l-Hattâb da bir sünen yazmak için ashab ile istişarede bulunmuş; çoğu onun bu düşüncesini iyi karşılamış olmakla beraber, bir ay geçtikten ve istiharede bulunduktan sonra bu düşünceden vazgeçmiştir [150].

Yine haberlerden öğrendiğimize göre, Ebû Bekr'in, yazmış olduğu kitabı imha etmesine sebep, hadîslerin, kendisinden sonra aslına uygun olarak nak-ledilmemeleri korkusudur [151]. 'Ömer İbnu'l-Hattâb ise, sunan yazmaktan vazgeçmesi sebebini şöyle açıklamıştır: "Size bir sünen kitabından bahsetmiştim. Sonradan düşündüm ki, sizden Önceki ehli kitab, Kitabu'llahtan başka kitaplar yazmışlar, o kitaplar üzerine düşerek Allah'ın Kitabını terketmiş-lerdi. Ben, yemin ederim ki, Allah'ın Kitabını biç bir şeyle gölgelemem" [152].

Omer İbnu'l-Hattâb, Allah'a ve Rasûlüne îman bakımından müslüman-ların en kuvvetlisi, Allah'ın, Rasûlüne indirdiklerine, Peygamberin söz ve fiillerine ittiba yönünden en titizi idi. Bununla beraber o, mülümanların Kurandan başka şeylerle meşgul olup Kur'ânı terketmelerinden korkuyordu. Nitekim Hazreti Peygamber, hayatının sonlarına doğru hasta yatarken yanında bulananlardan kâğıt kalem istemiş, kendisinden sonra müslümanlarm ihtilâfa düşmemeleri için bir "kitap** yazacağım söylemişti. Fakat orada bulunan 'Orner İbnu'l-Hattâb, "Rasûlu'llah ağıriaştı, yanımızda Kur'an vardır. O bize yeter*' diyerek, böyle bir kitabın yazılmasına muhalefet etmişti. 'Ömer'in bu muhalefeti üzerine ehli beyt münakaşaya girişmiş, orada bulunanların bir kısmı kitabın yazılmasını isterken, diğer bir kısmı 'Ömer'in fikrine iştirak etmişlerdir. Münakaşadan doğan gürültü Hazreti Peygamberi rahatsız edince yanındakileri dışarıya çıkarmıştır [153]. Hâdiseyi nakleden İbn 'Abbâs derki: "Bütün felâketler, ihtilâfları yüzünden Hazreti Peygamberin bu kitabı yazmamasından ileri geldi. Bu, Allah'ın ona bir vahyi idi. Eğer yazmış olsaydı, sonradan dalâlete düşmezlerdi [154]Bununla beraber 'Ömer İbnu'l-Hattâb bu görüşünde ısrar etmiş ve hayatı boyunca bunu müslümanlara aşılamağa çalışmıştır. Onun bu konudaki davranışını anlamak için, daha önce de işaret ettiğimiz Karaza ile olan hikâyesini hatırlamak lâzımdır. Karaza tbn Kab ve arkadaşları 'Irak'a gitmek için yola çıktıkları zaman, cOmer İbnu'l-Hattâb da bir müddet onlarla birlikte yürümüş ve sonra onlara şöyle demiştir: "siz öyle bir beldeye gidiyorsunuz ki, ehalisi an uğultusu gibi Kur'ân okur. Hadîslerle onları meşgul etmeyiniz ve yollarını saptırmayınız. Kur'ânı iyi okuyunuz ve Hazreti Peygamberden rivayeti azaltınız" [155].

'Ömer İbnu'l-Hattâb'm hadîs rivayetine karşı gösterdiği bu şiddet, as* Unda Kitap nâmına idi. Bununla birlikte diğer mühim bir sebebin de, rivayet edilen hadîslerin, bir gün tebdil ve tağyir edilerek kötü maksatlar için kullanılması korkusu olduğu düşünülebilir. Aksi halde onun, Hazreti Peygamberden gelen ve rivayeti tecviz eden haberlerden habersiz olması gerekir ki, bu mum-kin değildir; Hazreti Peygamberin menetmediği bir şeyi tOmer menedemez. Nitekim karşısında bir hadîs rivayet edildiği zaman, onu reddetmek yerine, rivayet edenden delil istemesi, onun titiz ve ihtiyatkâr davranışını gösterir: Bir gün Ebû Müsâ, 'Ömer'in yanına girmek için üç defa izin istemiş, cevap alamayınca geri dönmüştü. Sonradan bunu haber alan 'Ömer, niçin geri döndüğünü sorunca, Ebü Müsâ, "Hazreti Peygamberin, biriniz üç defa izin istedikte izin verilmezse geri dönsün, dediğini işittim" diye cevap vermişti. Bunun üzerine 'Ömer İbnu'l-Hattâb, bu sözü Hazreti Peygamberden işittiğine dair delil istemiş, Ebû Müsâ da mescide giderek orada bulunanlara cOmer ile anılarında geçen hâdiseyi anlatıp, bu sözü Hazreti Peygamberden işiten bir kim* senin bulunup bulunmadığını sormuştu. Orada bulunanlardan Ebü Sa*îd kalkmış ve Ebü Musa'ya şehadet etmişti. Bundan sonradır ki, 'Ömer İbnul-Haf-tâb Ebü Musa'ya şöyle hitap etmiştir: "Maksadım seni itham etmek değildir. Fakat Hazreti Peygamberden hadîs rivayet etmek zordur" [156].

Görülüyor ki, 'Onıer tbnu'l-Hattâb sahabeyi hadîs rivayetinden menetmekle beraber, karşısında bir hadîs rivayet edildiği zaman, onu reddetmek cesaretini gösteremiyor, fakat hadîsin sıhhat derecesini anlamak için, başka kimseler tarafından da Hazreti Peygamberden işitilip işitilmediğini araştırıyordu. Böylece halka, Hazreti Peygamberden hadîs rivayet etmenin güçlüğünü ve rivayet edilen her hadîsin hemen habul edilmemesi gerektiğini göstermek istiyordu.

'Ömer İbnu'l-Hattâb'in Kur'ânı terkettirir korkusu ile sünen yazmaktan vazgeçmesine ve kizbi artırır korkusu ile sahabeyi hadîs rivayetinden menetmesine rağmen, durum yine de arzusu hilâfına gelişmiştir. Çünkü vefatından sonra hilâfet makamına geçen 'Ogman İbn cAffân katledilmiş, Ummu'1-mu'-minîn <Aişe 'Alî İbn Ebl fâtih'e cephe almış; 'Âişe'nin yanında yer alan Mu-câviye hilâfeti ele geçirmiş; bir taraftan yeni siyâsî ve itikadî fırkalar zuhur ederken, diğer taraftan bu fırkaların çıkarlarına bir çok hadîs uydurulmuştur.

Bu durum gözönünde bulundurulursa, cOmer Îbnu'l-Hattâb'm bir sünen yazmaktan vazgeçmesine esef etmemek elden gelmez. Zira, ilk önce düşündüğü gibi, zamanına kadar Hazret! Peygamberden rivayet edilen hadisleri, şâhid-ierini de tesbit etmek suretiyje yazmış ve kendisinden sonrakilere rivayet kapısını kapamış olsa idi, belki hadîslerin alabildiğine çoğalmasını ve kizbîn artmasını önleyebilirdi. Belki de bu suretle ihtilâfların önü de alınmış olabilirdi. Çünkü her ihtilâf, ortaya atılan yeni hadîslerle körükleniyordu. Maanıa-fih, cOmer Ibnu'l-Hattâb'ın yapmadığı bu işi, diğer bazı sahabe, kudretleri nisbetinde ve küçük çapta yapmağa, çabşm ıslardır. [157]

b. Abdullah îbn cAmr îbn’il-Aş’ın sahîfesi

Hazreti Peygamberin genç ashabı arasında hadîs sahîfesiyle şöhret kazananlardan birisi 'Abdullah Ibn cAmr Ibni'l-'Âş'tır. Babası Mısır fâtihi cAmr îbnu'l-'Aş'tan önce müslüman olan 'Abdullah'ın [158], Hazreti Peygamberin izniyle pek çok hadîs yazdığını gösteren haberler vardır. Bu haberlerin hepsini burada zikretmeyi lüzumsuz buluyoruz. Bununla beraber, meydana getirdiği hadîs sahîfesinin yazılışı hakkında bilgi sahibi olmak için, bu haberlerden seçilmiş bazı örnekler vermek elbette ki faydalı olacaktır.

Ibn Sa'd'm naklettiği bir haberden öğrendiğimize göre, (Abdullah îbıı cAmr, bir sahîfeden bahsederek "Rasûlu'llahtan, işittiğim hadîsleri yazmak için izin istedim; bana izin verdi ve ben de bu sahîfeyi yazdım" der' [159]. İbu Sa'd, bu haberin nihayetinde 'Abdullah îbn 'Amr'in Hazreti Peygamberden yazdığı sahıfeye Şâdıka ismini verdiğini de ilâve eder ki, başka haberlerin de bu hususu teyid ettikleri görülür. Meselâ bu sahîfeyle İlgili olarak Mucâbid'in Şöyle dediği rivayet olunur: "cAbdullah Ibn 'Amr'in yanına girdim. Başınuı altındaki sahîfeye bakmak istediğim zaman bana mâni oldu. Ona, kitabını benden niçin saklıyorsun?, dediğimde: Bu Rasûlu'llahtan işittiğim Sahîfe Sâdığadır. Benimle Hazreti Peygamber arasında hiç bir vasıta yoktur. Kitâ-bu'llah ve bu Sahîfe, benim için kesin olduktan sonra, artık başka şeyler beni ilgilendirmez, demiştir" [160].

'Abdullah tbn 'Amr'in badis yazdığını gösteren bir başka meşhur haber, el-Buhârî tarafından da nakledilen Ebü Hurayra hadîsidir. Buna göre Ebü Hurayra, en fazla hadîs bilen kimsenin, 'Abdullah îbn ıAmr hâriç, kendisi olduğunu, zira cAbduIlah*ın yazdığım, kendisinin ise yazmadığını söylemiştir" [161].

Abdullah îbn fAmr tarafından meydana getirilen sahîfenin ihtiva ettiği hadîs miktarı hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Bununla beraber onun Hazreti Peygamberden bine yakın "mesel" hıfzettiğini söylemesi [162] ve ayrıca "Rasûlu'llahm yanında her söylediğini yazıyorduk** demesi, mezkûr sahîfenin bir hayli kabarık olduğunu gösteren bir delil olarak kullanılabilir. Keza torunları tarafından 'Abdullah'tan pek çok hadîs rivayet edilmesi ve bu hadîslerin 'Abdullah'ın sahîfesinden alındığının ileri sürülmesi de bu hususu teyid eder mahiyettedir.

'Abdullah îbn 'Amr'in mezkûr sahîfesinin de diğer yazılı vesikalar gibi istinsah edildiğine ve yazıh olarak rivayet olunduğuna şüphe yoktur. Bu hususta elimizde kesin bir delil mevcut olmamakla beraber, bir kaç haber bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Meselâ, Ahmed îbn Hanbel'ın naklettiği bir, haberden Öğrendiğimize göre, Ebü 'Abdirrahman el-Hubullî, 'Abdullah îbn 'Amr*dan işittiği bir hadîsi naklederken "'Abdullah îbn 'Amr bize bir kırtas çıkardı" demektedir [163], kırtasin kâğıt veya papirüs olduğunu ve rivayet olunan hadîsin bu kâğıtta bulunduğunu zikretmeğe lüzum yoktur. Aynı sahîfenin Ebü Râşid el-Hubrânî tarafından da görüldüğü, yine Ahmed îbn Hanbel'in bir rivayetinden anlaşılmaktadır. Zira bu şahıs, 'Abdullah îbn 'Amr'e gelmiş ve Hazreti Peygamberden işittiği hadîslerden rivayet etmesini ondan istemiştir. Bunun üzerine 'Abdullah, el-Hubrânl'ııin önüne bir sahîfe koymuş

ve "bu, Rasûlu'llahın bana yazdığı sahîfedir" demiştir [164]. Ahmed îbn HanbeFin naklettiği bu iki haberden anlaşıldığına göre, gerek Ebû 'Abdirrahman el-Hubullî ve gerekse Ebü Râşid el-Hubrânî, mezkûr sahîfeden aynı hadîsi rivayet etmişlerdir [165]. Bir başka haber, 'Abdullah İbn 'Amr'in, yukarıda bahis konusu edilen kırtas gibi, yazılı hadîs vesikalarını muhafaza ettiğine ve bunları, zaman zaman, kendisinden hadîs dinleyenlere çıkarıp gösterdiğine delâlet eder. Yine Ahmed İbn Hanbel'in naklettiği bu habere göre Ebü Kabîl şu hâdiseyi nakletmiştir: "Bir gün 'Abdullah İbn 'Amr'in yanında bulunuyorduk, önce Kostantîniyye'nin mi yoksa Rûmiyye'nin mi fetholunacağı soruldu.

Abdullah bir sandık getirdi ve içinden bir kitap çıkararak şöyle dedi: Hazreti Peygamberin etrafına toplanmış yazıyorduk; bu sual ona soruldu. Rasûlu'llah, Hirakl şehrinin, yani Kostantîniyye (İstanbul) nin önce fetholunacağını söyledi" [166]".

'Abdullah Ibn 'AmrMen bir çok kimse hadîs rivayet etmiş olmakla beraber, bunların arasında, sahîfenin tamamını ondan nakleden birisinin bulunduğu bilinmemektedir..Ancak, bu sahîfenin 'Abdullah'ın torunlarından cAmr Ibn Şucayb îbn Muhammed tbn 'AbdiUah îbn 'Amr tbni'l-'Âş'a intikal ettiğini ve cAmr Ibn Şu*ayb'ın da bu sahîfeden rivayet ettiğini gösteren pek çok haber vardır. Hattâ 'Amr'in babası Şu'ayb'ın, 'Abdullah Ibn 'Amr'e mülâki olup olmadığı ve ondan hadis işitip işitmediği hadîsçiler arasında ihi-lâfh bir konu olarak ortaya çıktığı için, 'Amr Ibn Şu'ayb'ın ceddinden rivayet ettiği hadîsler üzerinde tereddüd hasıl olmuş, bazıları, bu hadislerin delil olarak kullanılamıyacağını ileri sürerken, diğer bazdan, hadîslerin sıhhatinden şüphe edilmemesi gerektiğini söylemişlerdir. Meselâ, Ebü Hatim Ibn Hıb-bân'a göre 'Amr Ibn Şu'ayb *ın Tavus ve IbnuU-Museyyib gibi güvenilir kimselerden rivayet ettiği hadîsler delil olarak kullanılabilirce de, babası vasıta-sıyle ceddinden rivayet ettiği hadîslerle ihticâc etmek doğru değildir. Çünkü, bilindiği gibi, 'Abdullah, Ibn 'Amr'ın hadîsleri torunu 'Amr Ibn Şu'ayb tarafından can ehİki can cetftfıAî isnâdıyle rivayet edilmiştir. Halbuki bu isnâd ya mursel, yahutta munkatıdır. Çünkü (an ebihi ibaresi, <Amr'in, hadî&i babası Şu'ayb*tan işittiğine delâlet ederse de, can ceddihi ibaresiyle ya Şu'ayb'ın dedesi 'Abdullah Ibn 'Amr kasdedilmiştir; bu takdirde isnad munkatı'dır; çünkü Şu'ayb, dedesi 'Abdullah tbn 'Amr'a ulaşmamıştır. Yahutta can ceddihi sözü ile 'Amr'ın dedesi Muhammed kasdolunmuştur; bu takdirde isnâd murseldir; çünkü Muhammed'in Hazreti Peygamberle sohbeti yoktur. Her iki halde de, bu isnâdla gelen hadîs delil olarak kullanılmağa uygun değildir [167]

Görüldüğü gibi, Ebü Hatim isnâdda zikredilen ced kelimesini iki şıkta mütalâa ederek önce 'Abdullah Ibn 'Amr'a atfetmiş ve Şu'ayb'm 'Abdullah'a mülâki olmadığını kabul ederek isnadda inkıta bulunduğuna, yani bir râvi halkasının düştüğüne hükmetmiştir. * Abdullah Ibn 'Amr'ın hadîsleri aile içerisinde rivayet edildiğine göre, dışardan bir râvinin onları Şu'ayb'a naklettiği düşünülemez. Muhammed Ibn 'Abdillah'ın da hadîsle meşguliyeti bilinmediğine göre, Şu'ayb'ın ondan işittiği ileri sürülemez. Binâenaleyh, Şu*ayb 'Abdullah'a mülâki olmadığına ve başkalarından da onun hadîsini işitmediğine göre, rivayeti, ailesinde bulduğu yazılı bir sahîfeden vicadeten [168] olması gerekir.

Ebû Hatim'in zikrettiği ikinci şık, ceddin Muhammed Ibn 'Abdillab Ibn 'Amr'a matuf olmasıdır. Bu takdirde Muhammed, hadîsi doğrudan doğruya Hazreti Peygamberden rivayet etmiş olmaktadır ki, onun Hazreti Peygamberle sohbeti bulunmadığına göre, isnâdda yine bir inkıta vadır; ancak bu inkıta sahabî tarafında olduğu için isnâd murseldir [169]. Şu var ki, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, Muhammed Ibn 'Abdillah, hadisle meşgul olduğu bilinen bir kimse değildir. Bu bakımdan ceddin ona atfedilmesi ihtimali zayıftır. Üzerinde durulması gereken diğer mühim bir nokta, Şu'ayb'in, ceddi 'Abdullah'a mülâki olup olmadığı meselesidir. El-Buhârî Târt&'inde bir habere dayanarak Şu'ayb'ın 'Abdullah'ı işittiğini söylemiştir [170]. Keza Yahya Ibn Ma'în de bu görüşü ileri sürmüş, ancak bazılarının, onun sahîfeden rivayet ettiğini söylediklerine dikkati çekmiştir [171].

Bir râviniu rivayet ettiği hadîsleri şeyhinden işitip işitmediğinin, araştırılması, hadîs târihinde, ehemmiyetli bir konu olarak karşımıza çıkar. Şeyhini işitmeyen, fakat şahîfesiııden veya kitabından rivayet eden râvi, aslında güvenilir bir kimse olsa bile, hadîsçilerin tenkidine uğrar ve kitaptan rivayet -ettiği hadîsler, çok defa reddedilir[172]. Bunun en güzel misali 'Amr Ibn Şu'ayb-tır. Hiç bir hadîsçmin cerhine maruz kalmamış olmasına rağmen, babası va-sıtasıyle ceddi 'Abdullah tbn 'AmrMen rivayet ettiği hadiseler, 'Abdullah'ın kendisine intikal eden sahîfeden alındığı gerekçesiyle itiraza uğramışlardır. Ez,-2ehehî*nin ;s;m zikretmeksizin bazı ulemâdan naklen belirttiği gibi [173], 'Abdullah Ibn 'Amr'ın Hazreti Peygamberden yazdığı bu sahîfenin her şeyden esah olması gerekir. O halde güvenilir bir kimse olan 'Amr Ibn Şu'ayb*ın hu sahîfeden rivayeti niçin kabule şâyân olmaz?

Ebü Zur'a'ya göre bunun sebebi, onun, babası vasıtasıyle ceddinden rivayeti çoğaltması, kolay hadîsleri işitip diğerlerini yanında bulunan sahîfeden rivayet etmesidir [174]. Şu'ayb, Ebü ZurVya göre de güvenilir bir kimsedir. Fakat ceddinden rivayeti çoğaltması, niçin itirazlara yol açmıştır?

alır.

Madem ki o, güvenilir bir kimsedir, itimada şayandır, o halde sahîfeden rivayet etse bile ancak onda mevcut hadisleri rivayet edeceği tabiidir. Aksi halde, munker hadîsleri sahabeden olan ceddi 'Abdullah İbn cAmr'a isnadla ondan rivayet etmesi, onun güvenilir olmasıyle kaabili telif değildir. Bizce gerçek olan şudur ki, 'Amr İbn Şu'ayb ceddi 'Abdullah'a mülâki olsa ve ondan hadîs ' işitse bile elinde bulunan sahîfenin tamamım ondan işitmemiştir. Bir başka deyimle sahîfenin tamamı için aralarında semâ yoktur, Ebü Zur'a'nın da işaret ettiği gibi, İbn Lehî'a ve el-Muşennâ İbn Şabbâh gibi bazı zayıf râviler de (Amr Jbn Şu'ayb'tan rivayetlerine bir takım munker hadîs karıştırmışlar [175] ve böylece 'Amr İbn Şucayb üzerinde bir tereddüt uyandırmışlardır. Hadîs târihi bakımından mühim olan husus, İbn Lehî'a ve benzerleri tarafından cAmr İbn Şu'ayb'ın hadîsleri arasında dercedilen munker hadîslerin tesbit edilip ayıklan maşıdır. Bu mümkin olduğu takdirde 'Abdullah İbn 'Arnt'm Hazreti Peygamberin ağzından yazdığı Şafyife Şörfıfea'nın bir nüshasının elde edilebileceği, kuvvetli bir ihtimal olarak karşımıza çıkar. Ahmed ibn Hanbcl'in 'Abdullah İbn cAmr musnedinde cAmr İbn Şucayb '<m eblhi can ceddihi isnâdıyle birbiri arkasına yer alan rivayetler [176], böyle bir sahîfenin teshilinde musned eserlerden ne derecede yararlanılabileceğini göstermeğe yeterlidir. [177]

C. Câbir İbn Abdillahhn Sahîfesi

Hazrcli Peygamberin ashabı arasında fazla hadîs rivayet etmekle şöhret kazananlardan birisi olan Câbir İbn Abdillah, Hicretin 74 üncü senesinde vefat etmiştir. Vekî ' İbnu'l-Cerrâh'ın Hişâm İbn 'Urva'dan naklettiği bir haber, onun hadîs sahasında bir otorite olduğunu gösterir. Bu habere göre halk, Hazreli Peygamberin mescidinde Câbir'in etrafında bir halka teşkil «'ilerek oturur ve ondan hadîs dinlerdi [178].

Kaynaklar, Câbir'e ait bir sahîfenin mevcudiyetinden bahsederlerse de bu sahîfenin kendisi tarafından yazıldığına dair her hangi bir kayda rastlanma/, [179] ö9.Ez-Zehebî Tezkiresinde ve 3 ariftinde Katâde'nin hıfzından bahsederken, ona CâbirHn Şahı/esinin bir defa okunduğunu ve onu hemen hıfzettiğini kaydeder [180]. Keza el-Hatîb ve İbn Hacer de buna benzer bir haber verirler' [181].

CftbirMf'iı hadîs rivayet cth-.n Ebü Sufyâh Talha İbn Nâfi'ın, bu hadîsleri bir sahîfeden rivayet ettiği söylenir [182].

Kaynaklarda mezkûr sahîfeden Şahifetu Câbir, yâni Câbir'in Şahifesi olarak bahse dilmesine rağmen, bazı haberlerin delaletiyle, onun Câbir tara-fından yazılmadığını anlıyoruz. Meselâ İbn Ebî Hatim, Şule mân İbn Kaya el-Ycşkurî'nin t erenine i halinden bahsederken, onun, Câbir ile uzun müddet beraber bulunduğunu, ondan hadis dinlediğini ve bir sahîfe yazdığını kaydeder ve şöyle der: "Süleyman İbn Kays'ın vefatından sonra bu sahîfe ailesinin yanında kalmıştır. Ebu'z-Zubeyr, Ebü Sufyân ve Şa'bî, Câbir'i dinlemişler ve ondan hadîs rivayet etmişlerdir; fakat rivayet ettikleri hadîslerin çoğu bu sahîfedendir. Keza Kaıâde de aynı sahîfeden rivayet etmiştir" [183]. El-Buhâr! de, Ebü Bişr, Kalâde ve el-Ca'd Ebü 'Osman'ın Süleyman İbn Kays'ın kitabından rivayet ettiklerini kaydeder [184]. Diğer taraftan el-Hatîb ve Ahmed tbn Hanbel şu haberi nakletmişlcrdir: "Süleyman fl-Yeşkuri'nin anası bir kitap getirir. Bu kitap, Katâde, Ebü Bişr, Hasan ve Şâbit'e okunur. Hepsi de bu kitaptan rivayet ederler, fakat Şâbit yalnız bir hadîs rivayet eder" [185]. Aynı kitabın Ebu'z-Zubeyr'in de elinde bulunduğunu gösteren bir başka haber şöyledir: İsmi zikredilmeyen bir şahıs, Süleyman el-Ycşkurî'nin kitabiyle birlikte Ebu'z-Zubeyr'e gelmiş ve kitaptaki hadîsler hakkında ona sormağa başlamıştır. Ebu'z-Zubeyr bu şahsa "elindeki kitaba bak" diyerek hıfzından bazı hadîsler okumuştur. Bu hadîsler kitaptaki hadîslerdir ve Ebû'z-Zubeyr onları aynen kitaptaki gibi okumuştur [186]. Ez.-Z.ehebî tarafından nakledilen bu haber, yukarıda zikrettiğimiz ibn Ebî Hâtim'in "EbuVZubcyr, Ebü Sufyân ve Şa'bi Câbir'i dinlemişler ve ondan hadîs rivayet etmişlerdir; fakat rivayet ettikleri hadîslerin çoğu bu sahîfedendir" şeklinde gelen haberine uygundur ve her ikiside Ebu'z-Zubeyr'in bu sahîfeye sahip olduğuna delâlet eder.

Yukarıda zikrettiğimiz haberlerin hepsinde adı geçen sahîfeden Şai}i-fetu Câbir diye bahsedîlmesine rağmen, bu sahîfenin aslında Süleyman İbn Kays el-Yeşkurî tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Ancak Süleyman ibn Kays'ın 'Abdullah Îbnu'z-Zubeyr zamanında vukubulan fitnede Câbir'den önce vefat etmesi [187], sahîfesinin şöhret kazanmasına sebep olmuş, ancak Câbir'in hadîslerini ihtiva etmesi d olay isiyle de ona isnâd edilmiş ve Şahifetu Câbir olarak tanınmıştır.

Câbir'in sahîfesi hadîsçiler arasında şöhret kazandıktan sonra pek e.ok kimse bu sahîfeden rivayet etmeğe başlamıştır. Meselâ Ahmed îbn Hanbel, Ebü cAvâne tarikiyle Ebü Bişr'in Süleyman îbn Kays'tan rivayet ettiği bir hadîs nakleder [188]. Bu hadîsin nihayetinde Ebü (Avâne, mezkûr hadîsin Su-leymân îbn Kays'ın kitabında mevcut olduğuna dair yine Ebü Bişr'den naklen bir haber verir. Bu haber, sahîfenin Ebû Bişr'in elinde bulunduğunu gösterir. Esasen Ahmed îbn Hanbel, Süleyman İbn Kays'ın hail islerini hep bu isnâdla nakletmistir.[189]

Süleyman îbn Kays'ın sahîfesinden rivayet edenlerden biri de Ebü Sufyân falha îbn Nâficdir [190]. Nitekim Sufyân İbn 'Uyeyne ve Veki* îbım'I-Cer-râh, Ebü Sufyân'ın Câbir'den rivayet ettiği hadîslerin, elde etmiş olduğu bir sahîfeden ibaret bulunduğunu söylemişlerdir [191]. CAİI Îbnu'l-Medîni ise, onun Câbir'den yalnız dört hadîs işittiğini haber vermiştir ki, bu ondan rivayet ettiği diğer hadîsleri sahîfeden aldığına delâlet eder [192]. El-Buhârîde Salih'inde Ebü Şâlih ve Salim îbn Ebi'l-CaM'm Câbir'den rivayetlerine makrûııen Ebü Sufyândan yalnız dört hadîs nakletıniştir [193]. İhtimal el-Buhâri, şeyhi *AIî Ibnu'l-Medînî'nin bu sözüne dayanarak onun Câbir'den işittiği bu dört hadîsi almış, diğerlerini semâ olmadığı için terketmiştir.

Ebü Sufyân'ın Câbir'den hadîs işittiğini gösteren bazı haberler bulunmakla beraber, bu haberlerin semâ'a ne derece delâlet ettiklerini tesbit etmek bir hayli güçtür. Meselâ el-Buhârî'nin Tdrift'inde verdiği habere göre Ebü Sufyân Câbir ile Mekke'de altı ay müddetle komşuluk etmiştir. Bu müddet zarfında Süleyman ibn Kays Câbir'den hadîs yazmış kendisi ise hıfzetmiştir [194]. Şu var ki, bu haber Ebü Sufyân'ın Câbir'den kaç hadîs işittiğini ortaya koymaktan uzaktır. Bu bakımdan onun Câbir'den yalnız dört hadîs işittiğini belirten *AİI İbnu'l-Medîhî haberini kabul etmekte ve Câbir'den rivayet ettiği diğer hadisleri Süleyman İbn Kays'ın sahîfesinden almış olabileceğini düşünmekte hiç bir mahzur yoktur. Nitekim Şu'be İbnu'l-Haccâc da Ebü Sufyân'ın Câbir'den rivayet ettiği hadîslerin Süleyman İbn Kays'm sahîfesinden ibaret olduğu kanaat ındadır [195].

Ebü Sufyân, Süleyman İbn Kays'ın sahîfesinden rivayet ettiği gibi, Ebü Sufyân'daja da aynı sahîfeyi rivayet edenlerin bulunabileceğini düşüninek yanlış oîmaz. Filhakika Ebü Sufyân'ın hadîsleri eKVmeş, Ebü Bişr, el-Musennâ İbn Şabbâb ve daha bir çok kimse tarafından rivayet edilmiştir. Biz burada bir misal olmak üzere yalnız el-Acmeş'in rivayetine kısaca temas etmek istiyoruz. Bu suretle, meşhur sahabî Câbir İbn 'Abdillah'ın Hazretî Peygamberden rivayet ettiği hadîslerin, kitapların tasnifi devrine kadar nasıl bir yol lakip ederek geldiklerini küçük bir örnekle göstermiş olacağız.

İbn (Adî, Ebü Sufyân'ın Câbir'den sâlih hadîsler rivayet ettiğini, aynı hadîslerin de el-A'meş tarafından Ebü Sufyân'dan nakledildiğini söyledikten sonra "el-A'meş'ten Ebü Sufyan'ın hadîslerini nakledenlerin hepsi de güvenilir kimselerdir; keza Ebü Sufyân da reddedilecek bir kimse değildir" der [196], îbn Hacer ise, el-Acmeş'in Ebü Sufyân'ın râvisi olduğunu [197], Ebü Bekr el-Bez-zâr'dan naklen onun Ebü Sufyân'dan rivayet ettiği yüz kadar hadîsin bir sahîfeden ibaret bulunduğunu [198] söyler. Görülüyor ki Süleyman İbn Kays'ın Câbir'den yazmış olduğu sahîfe bir taraftan'Ebû Bişr - Ebü (Avâne tarikiyle nakledilirken, diğer taraftan da Ebü Sufyân - el-Acmeş taraîkiyle nakledilmiştir. Şüphesiz, gerek Süleyman îbn Kays'tan ve gerekse Ebü Sufyân'dan aynı sahîfeyi rivayet eden başka kimseler de vardır. Bizim verdiğimiz bir kaç misal, hadîslerin nasıl yazılı bir kaynağa dayanılarak rivayet edildiklerini göstermeğe yeterlidir. Hadîs târihi bakımından mühim olan husus budur. [199]

D. Ali Îbn Ebi Tâlib’in Sahîfesi

Hazrcti Peygamberin amcazadesi ve aynı zamanda damadı olan CAİI İbn Ebî Tâlib'in elinde de sadakat ve diyet hükümlerini ihtiva eden bir sahîfe-nin bulunduğu, muhtelif kaynakların verdikleri haberlerden anlaşılır [200]. Bu haberlerden birisinde cAlî ibn Ebî Tâlib şöyle demektedir: "Hazreti Peygamberden, Kur'ândan ve şu sahîfedekilerden başka bir şey yazmadık" [201]. Bununla beraber, (Alî'nin bu sahîfeden başka Kur'ân ile hadîsleride topladığını ve kıymetli bir kitap vücûda getirdiğini bize haber veren rivayetler gelmektedir. Ez-Zehebî'nin Muhammed tbn Sırîn'den naklettiği bir habere göre cAIî, Hazrcti Peygamberin vefat ettiği sıralarda, Kur'ânı tenzil üzerine toplamış bulunuyordu. Hattâ kendisini bu işe o kadar vermişti ki, Hazreti Peygamberin vefatı üzerine Hilâfet makamına geçen Ebü Bekr'e bey'at etmek fırsatını bile bulasımamıştı. Yine Muhaınmed İLn Şîrîn'e göre, (Alî tarafından u-Iif edilen bu kitap, onu elde edenler için büyük faydalar sağlayacak bir İlim ihtivardi-yordu [202].

Muhanımed Ibu Sirin'in bu sözünden anlaşıldığına güre cAIî İbn Ebî Ta-lib, Kur'ânı toplamakla iktifa etmemiş, belki nüzul sebeplerini ve Hazreti Peygamberden gelen tefsiri de kitabına dercetmişti. Fakat bu hususta yeterli derecede bilgi elde edilememiştir. Ancak, îbnu'ıı-Nedim, Ebü Ya^â'nm elinde varakları düşmüş elyazması bir mushaf gördüğünü ve bunun 'Alî'nin elyazısı ile yazılmış olduğunu zikrederse de [203]:, Mustafa Sâdık er-Râficîye güre bu, şiî haberlerden birisi olup şüyûbulmanıiştir [204]. Şurası muhakkaktır ki, Muham-med İbn Sîrîn'in bahis konusu ettiği kitapla, Îbnu'n-Nedîm'in gördüğünü söylediği mushaf arasında her hangi bir münasebet yoktur. Bu bakımdan İbnu'ıı-Nedîm'in haberi doğru olsa bile, mezkûr mushafm, ibn Sîrîn'in bahsettiği kitaptan ibaret olduğunu ileri sürmek mümkiıı değildir.

Kaynaklar, 'Alî'den sahîfe rivayet eden bir kaç isim zikrederlerse di*, rivayet olunan bu sahîfenin mahiyeti hakkında fazla bilgi vermezler. Meselâ İbn SaM'a göre cAlî, el-Hârisu'I-AVer için pek çok "ilim" yazmış [205], İbn Ebî Hatim de el-Hârig'in kitap sahibi olduğuna dair bir haber nakletmiştirı [206]; Bununla beraber, onun hakkında ileri sürülen bazı mütalâalar, bu haberlerden kesin bir netice çıkarmak imkânını vermemektedir:

Muğîre'ye göre, el-Harigu'l-AVer 'Alî'den rivayet ettiği hadîslerde sâdık değildir [207]. Yahya İbn Ma'in ve en-Nesâ'î, onun hakında /eyse bihi be'sun demişler [208], eş-Şatî ise, "el-Hârig baua rivayet etti; fakat bir kezzâb idi" [209], bir rivayette de "ben şehadet ederim ki, o kezzâblardan biridir" [210] diyerek el-Hârig'i itham etmiştir. Ej-Zehebî, bu itirazlara rağmen el-Hârig'in hadîslerinin Sunen-i Erbtfada yer aldığını kaydettikten sonra, eş-Şalî'nin onu tekzîb etmesine temasla "bununla beraber ondan hadîs rivayet etmiştir. Bundan anlaşılıyor ki el-Hârig şâir konuşmalarında yalan söylese bile, hadîs-i nebevide yalancı değildir" [211]der. Filhakika Ahmed İbn Hanbel'in Musned'i gözden geçirilecek olursa [212], eş-ŞaTrî'nin, 'Alî'nin hadîslerini el-Şâris vasıtasiyle rivayet ettiği görülür. Bu hadisler Musnedde mevsûl isnâdlarla nakledilmekle beraber, bir yerde eş-Şacbî, "Allah'ın Rasûlü Muhammed (s. a. s.) riba yiyen kimseye lanet etti" diyerek şeyhinin ismini zikretmezse de, hadîsi eş-ŞaTjPden rivayet eden İbn 'Avn "bunu sana kim tahdîs etti?" diye sorduğu zaman, eş-Şacbî "cl-Hârişu'1-A'ver cl-Hemdânî" cevabım veriri [213].

Burada hadîs tarihi bakımından üzerinde durulması gereken mühim bir haber vardır. Şu'be İbnu'l-Haccâc'tan nakledilen bu habere göre, eş-Şa^bT-nin (Alî'den rivayet ettiği hadîsler bir kitaptan ibarettir [214]. Eş-Şa*bi'nin CAÜ-den rivayet ettiği bu kitabı kimden aldığını kesin olarak tesbit etmek mumlan olamamıştır. Bununla beraber bu asıl kitap sahibinin, eş-Şa'bl'nin, 'Alinin hadîslerini kendisi vasıtasıyle rivayet ettiği el-Hârig olması kuvvetle muhtemeldir. Çünkü, el-Hâris'in kitap sahibi olduğunu belirten haberler vardır. Meselâ el-Hâriş'ten rivayet eden Ebû İshâk es-Sebî*ınin, ashnda onu işitmediği, fakat onun kitabından rivayet ettiği söylenir [215]. Ahmed İbn Hanbel'den nakledilen bir başka habere göre, Ebû İshâk el-Hârig'in kansıyle evlenmiş ve bu suretle onun kitapları Ebû İshâk'a intikal etmiştir [216]. Her halde eş-Şa*bI de Ebü İshâk gibi cAli'nin hadîslerini el-Hâr.i§'ten yazılı olarak almış olacaktır. Fakat yukarıda da kaydettiğimiz gibi, bu hususta verilmiş bilgiye rastlanmamıştır. Şu var ki, eş-Şa^î'nin vefatından sonra evinde ferâiz ve cerâhftta dair bazı yazılı kitaplar bulunmuştur. [217]Her ne kadar bu kitapların ona el-Hl-rig'ı^n geçtiğini gösteren bir delil mevcut değilse de, 'Alî tarafından yazılan sahîfenin ferâiz ve cerâhâta ait hadîsleri ihtiva ettiği, el-Hârig'in 'Alî'den yine bu konularda bir sahîfe rivayet ettiği, keza eş-Şatbî*nin de el-Hâris'ten aynı konulardaki hadîsleri aldığı gözönünde bulundurulursa, eş-ŞaTjî'nin vefatından sonra evinde bulunan ferâiz ve cerâhâtla ilgili hadîs sahîfelerinin menşeini tayin etmek her -halde güç olmasa gerektir.

Alî İbn Ebî Tâlib'ten sahîfe rivayet edenlerden biri de Hılâs İbn (Amr •d-Hecerî (Ö. 100 H. den Önce) dir. Yahya İbn Sacld*e göre Hılâş, aslında 'Alîyi işitme iniştir; fakat ondan rivayet ettiği hadîsler bir kitaptan ibarettir [218]. Kczâ İbn SaM onun hakkında "hadîsi çok olan bir kimsedir; bir sahîfesi vardır, ondan rivayet eder" demiştir [219]. Ebü Hatim*e göre Hılâş, wtAlî'nİn sahifesini elde etmiştir" [220]; Ahmed tbn Hanbel de utAlî'den rivayetinin bir kitaptan olduğunu [221]ileri sürmüştür.

Hdâş'ın bu sahifeyi ne şekilde elde ettiğini açıklayan her hangi bir habere rastlanmamışsa da, Ahmed îbn Hanbel'in "Hılâş'ın, el-Hârişu'1-AVer-in sahîfe8İnden rivayet etmesinden korkuyorlardı" sözü [222], bu hususta kuvvetli bir ihtimali ortaya koymaktan uzak değildir: Her halde Hdâş da, eş-ŞalI ve Ebü tshâk gibi «Alî'nin hadîslerini yazıh olarak el-Hâri§'tcn almış olacaktır. [223]

e. Samura İbn Cundeb’İn saHîfesi

Hazreti Peygamberin ashabı içerisinde hadîs yazanlardan biri de Semu-ra tbn Cundeb (ö. 58,60) tir. Hakkında geniş bilgi verilmezse de, onun bir hadîs kitabı olduğunu, Muhammed Îbn Sîrîn'in "Semura'nın oğulları için yazdığı risalede pek çok ilim vardı" sözünden anlıyoruz [224]. Keza bu risalenin oğullan tarafından rivayet edildiğini belirten haberler de, Muhammed Îbn Sîrîn'in sözünü teyid eder. Ancak Semura'nın risaleyi ne zaman yazdığını kesin olarak tesbit edemiyoruz. Kendisi, Hazreti Peygamber zamanında küçük olduğunu ve ondan hadîs hıfzettiğini söylemektedir [225]. Bu haber, risalenin Hazreti Peygamberin vefatından sonra yazıldığı ihtimalini doğurur. Keza risalenin Semura tarafından oğullarına yazılması ve el-Buhâri'nin de naklettiği gibi [226] "min Semura tbn Cundeb ilâ benini" (Semura Îbn Cundeb'ten oğullarına) ibaresiyle başlaması da bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Bu ihtimale göre Semura'nın hâûzasında bulunan hadîslerle diğer sahabîlcrden işittiği hadîsleri topladığı anlaşılmaktadır.

Yukarıda bahis konusu edilen sahîfeler gibi, Semura İbn Cundeb'in risalesi de oğulları ve diğer mustensihlan tarafından rivayet edilmiştir. îbn Hacer, Süleyman İbn Semura'nın, babası Semura'dan büyük bir nüsha rivayet ettiğini haber verir [227] ki, bu nüshanın bahis konusu edilen risale olduğuna şüphe yoktur. Aynı nüsha, Süleyman'dan oğlu Hubeyb tarafından rivayet edilmiştir [228]". Keza İbn Hacer ve İbn Ebî Hatim'in verdikleri bilgiye göre, nüsha, Hubeyb'ten amcasının oğlu Ca^fer tbn Sacd İbn Semura [229], ondan da Hubeyb'in torunu Muhammed İbn İbrahim tarafından nakledilmiştir. [230]

Ebû Dâvüd ve İbn Mâce, Sürtenlerinde Nu^aym tbn Ebî Hind tarikiyle Semura'nın oğlundan birer hadîs rivayet etmişlerdir. İsim zikredilmemekle beraber, bu oğulun Süleyman tbn Semura olduğuna şüphe yoktur. [231]

Mezkûr risalenin, el-Hasanu'1-Başri tarafından da rivayet edildiğini gösteren haberler vardır, tbn Hacer, Hasan'in Semura'dan büyük bir nüsha rivayet ettiğini söyler. [232]Bir başka habere göre tbn cAvn, Ha&an'ın, kendilerine Semura'ya ait bir kitap çıkardığını ve bu kitaptan bîr hadîs naklettiğini zikretmiştir [233]. Keza Yahya tbn Sa'îd'e göre de, Hasan'ın Semura'dan rivayet ettiği hadîsler, Semura'nın kitabından başka bir şey değildir [234].

Çoğu Süneni Erbtfada. yer alan bu hadîslerin Hasan tarafından Semura-dan işitilip işitilmediği, hadîsçiler arasında ihtilâf konusu olmuştur. Yahya tbn Sa*id, Hasan'm Semura'yı işitmediğini, sadece onun kitabından rivayet ettiğini söylemiş [235], el-Buhârî ise Sahibinde (Kitâbu*l-fakika) ve Toriğinde [236], İbn Sîrîn'in hadîsini ve *AIi tbnul-Medlnî'nin sözünü nakletmek suretiyle, bu rivayetlerin semâ'a müstenid olduğa görüşüne varmıştır. Keza Ebû Dâvüd da, teşehhüdde okunacak duâ hakkında Ca^er İbn Sa*d İbn Semura tarikiyle Semura tbn Cundeb'ten, rivayet olunan bir hadîsi naklettikten sonra "bu sahîfe, Hasan'm Semura'dan işittiğine delâlet eder" şeklinde bir görüş ileri sürmüştür [237]. Fakat İbn Hacer'in de kaydettiği gibi, Ebü Davud'un naklettiği bu hadîsin, Hasan'm Semura'yı işittiğine veya mezkûr sahîfeyi ondan dinlediğine nasıl delâlet ettiğini anlamak mümkin değildir [238]. Bununla beraber, Sünende bir ibarenin noksan olduğu ve belki de Haöan'ın Semura dan rivayet ettiği sahîfe içerisinde sema'a delâlet eden bir ıstılahın kullanıldığı ve bu sahîfenin de Ebû Davud'un elinde bulunduğu ihtimali düşünülebilir. Bu bakımdan Ebü Dâvüd tarafından kaydedilen bu ibarede bir hakikat payının mevcudiyetini kabul etmek lâzım gelir. Maamafih hadîs târihi bakımından mühim olan husus, Semura İbn Cunden tarafından yazılmış bir kitabın mevcudiyeti ve diğer yazıh vesikalar gibi bu kitabın da yine yazılı olarak rivayetidir. [239]

F. Ebü Hurayra'nın Sahîfesi

Hazreti Peygamberden en fazla hadîs rivayet etmekle şöhret kazanan Ebü Hurayra, hadis öğrenmeğe karşı, "hırs" diyebileceğimiz büyük arzu sahibi olan bir kimse idi. Bu arzu, tabiî olarak onu Hazreti Peygamberin her sözünü dikkatle dinlemeğe, sonra da bu dinleyip öğrendiklerini başkalarına nakletmeğe sevkediyordu. Hadîs rivayetinden dolayı bazan ashabın itirazına maruz kaldığı da oluyordu; fakat bu itirazlar, onu tekzîb etmekten ziyade, onun fazla hadîs rivayetinden ileri geliyor, hataya düştüğünü ileri sürenlere karşı da, rivayetini teyid edecek şâhidler bulmaktan geri kalmıyordu. Bir defasında Hazreti Peygamberden "cenaze namazını kılanlar için büyük bir ecir, kılan ve cenazeyi takip edenler için de iki büyük ecir vardır*' hadîsini rivayet etmişti. <Abdullah İbn 'Ömer ona itirazda bulunmuş ye "yâ Ebâ Hu-rayra, sen çok hadîs rivayet ediyorsun" diyerek onu cÂ'işe'ye götürmüştü. cÂ3ise, 'Abdullah İbn 'Ömer'in itirazına rağmen Ebû Hurayra'yı tasdik etmek zorunda kaldı [240].

Ebü Hurayra, bazan bir hadîs rivayet ettikten sonra Ummu'l-mu'minîn 'Ayşe'ye döner ve "benî dinle beni dinle" derdi. Maksadı ^işe'nin ikrarı ile hadîsini takviye etmekti. cAJişe ise onun bu hareketine sükûtla mukabelede bulunur, sözlerini inkâr etmezdi. Ancak unutkanlık sebebiyle hadîsin yanlış Öğrenilmesinden korkarak bir toplulukta fazla hadîs rivayet etmesini istemezdi [241].

Ebü Hurayra, çok hadîs rivayet ettiğini söyleyenlere karşı kendisini şöyle müdâfa ediyordu: "Halk (itiraz mahiyetinde) diyor ki: Ebü Hurayra çok hadîs rivayet ediyor. Eğer Allah'ın Kitabında şu iki âyet olmasaydı bir tek hadîs bile rivayet etmezdim. (Ebû: Hurayra bundan sonra Kur'ânın ikinci sûresinde yer alan 159 ve 160 inci âyetleri okumuştur. Bu âyetler meâlen şöyledir: İndirdiğimiz o açık âyetlerimizi ve doğruyu - biz kitapta insanlara onu pek aşikâr bir surette bildirdikten sonra - gizleyenler yok mu; işte onlara hem Allah lanet eder, hem de lanet ediciler. Ancak tövbe edenler, hareketlerini düzeltenler ve hakikati gizlemeyip iyice açıklayanlar başka. Ben artık onların günahlarından geçerim. Ben en çok tövbeyi kabul edenim; en çok esirgeyenim). Muhacir kardeşlerimiz alışverişle, Ensar çiftliklerinde ziraat ve bahçivanhkla meşgul olurlarken, Ebü Hurayra, miğdesinin istediğini düşünmeden (karın tokluğuna) Hazreti Peygamberin yanında hadis topluyordu. Diğerleri kendi işleriyle meşgul iken o, Hazreti Peygamberle beraber bulunuyor ve diğerlerinin bilmedikleri şeylere şâhid oluyordu" [242]

Ebü Hurayra bu kadar çok hadîs rivayet etmekle beraber, rivayet ettiği bu hadîsleri yazmış ve bir kitapta toplamış mı idi? Bu hususta gelen rivayetler, bizi kesin bir neticeye ulaştırmaktan uzaktır. Bununla beraber, bu rivayetleri gözden geçirmek ve bir netice çıkarmağa çalışmak elbette ki faydadan hâli değildir.

Fuzayl İbn Hasan İbn cAmr'in naklettiği bir haberden öğrendiğimize göre, babası Hasan İbn 'Arar, Ebü Hurayra'ya bir hadîs okumuş, fakat Ebü Hurayra bu hadîsi bilmediğini söylemiştir. Hasan İbn cAmr'ın "hadîsi senden işittim" demesi üzerine de, onu kolundan tutmuş ve "eğer benden işitti isen yazılıdır" diyerek evine götürmüştür. Ebü Hurayra ona bir çok kitap göstermiş ve o hadîsi de bunlar arasından bulup çıkarmıştır [243].

Sahih bir senedle rivayet edilen bir başka habere göre Ebü Hurayra "biz hadîs yazarken Rasûlu'llah (s. a. s.) yanımıza geldi..." demektedir [244].

Ebü Hurayra'nın hadîs yazdığına delâlet eden bu iki haberden birincisi isnâd bakımından zayıf addedilir [245]. İkinci haberin isnadı sahih olsa bile, bizzat kendisinin hadîs yazdığını bu haberle tesbit etmek güçtür; çünkü Ebü Hurayra, haberinde çoğul sîgası kullanmakta ve "biz" demektedir. Onun bir başkasına hadîs yazdırırken Hazreti Peygamberin yanlarına gelmiş olması muhtemeldir. Diğer taraftan, - Ebü Hurayra'nın hadîs yazmadığını gösteren daha sahih haberler vardır ve bunlardan birisi, cAbdullah İbn cAmr* ile ilgili olarak evvelce zikrettiğimiz el-Buhârl hadîsidir. Bizzat kendisinden nakledilen bu hadîsinde Ebû Hurayra "Hazreti Peygamberin hadîslerini 'Abdullah ibn cAmr müstesna en iyi kendisinin bildiğini, çünkü 'Abdullah'ın yazdığını, kendisinin ise yazmadığını" söylüyordu [246]. Kendisi hakkında bir başka haber yine kendisinden nakledilmiştir: "Ebü Hurayra yazmaz ve gizlemez [247].

İbn cAdî tarafından nakledilen bir habere göre Ebû Hurayra Hazreti Peygambere, bir çok hadîs işittiğini, fakat sonradan bunları unuttuğunu söylemiş, o da "elinden yardım istemesini" Ebü Hurayra'ya tavsiye etmiştir [248].

Bu tavsiyenin ancak yazı bilen bir kimseye yöneltilebileceği gözönünde bulundurulursa, Hazreti Peygamberin, yazı bildiğini bilerek Ebü Hurayra'ya bu tavsiyede bulunduğu ileri sürülebilirse de, gerçekte bu haberin yanlış olarak nakledildiği anlaşılmaktadır. Zira Ebü Hurayra'dan gelen diğer rivayetlerde "bir adamın Hazreti Peygambere gelerek hıfzından şikâyet ettiği ve Hazreti Peygamberin de ona elinden yardım istemesi tavsiyesinde bulun* duğu" belirtilmektedir [249]. Her halde, Ibn (Adî rivayetinde "bir adam geldi ve hıfzının azlığından şikâyet etti" ibaresi düşmüş olacaktır.

Görüldüğü gibi bize ulaşan haberlerden Ebû Hurayra'nın hadis yazdığını kesinlikle tesfait etmek imkânını bulamıyoruz. Bununla beraber onun yanında hadîs yazıldığını, yahut bizzat kendisinin hadîs yazdırdığını reddetmek elbette ki raümkin değildir. Bunlardan birkaçını misal olarak zikretmeyi faydalı buluyoruz.

Sahîfesi Nazr İbn Enes İbn Mâlik tarafından rivayet edilen Beşîr İbn Nuheyk, güvenilir râvilerden birisi olarak kabul edilir [250]. Kendisinden gelen muhtelif rivayetlere göre, Ebü Hurayra'nın hadîslerini ihtiva eden bir kitap yazmış, sonradan Ebü Hurayra'ya bu kitabı okuyarak onun rivayet hakkını almıştır [251]Eg-Zehebl'nin kaydettiğine göre Beşîr, Ebû Hurayra'dan gelen bir sahîfeye sahiptir [252].

Et-Tirmizî, el-Buhârî'deıı naklen Beşîr'in Ebü Hurayra'dan rivayet ettiği hadîslerde semâ olmadığı görüşünü ileri sürmüştür [253]. Ancak bu görüşün ne maksatla ileri sürüldüğünü tesbit etmek bir hayli güçtür. Her halde el-Buhârî'nin bu görüşü, Beşîr'in hadîslerini red mahiyetinde olacaktır. Çünkü Ahmcd İbn Hanbel taraûndan nakledilen haber el-Bubârî'yi haklı gösterecek bir manâya sahiptir. Bu habere göre Beşîr: "Ebû Hurayra'dan bir kitap yazmıştım. Ondan ayrılacağım zaman yanına gittim ve - yâ Ebâ Hurayra, senden bir kitap yazdım; bunu rivayet edeyim mi? diye sorduğum zaman - peki, dedi" demektedir [254]. Bu haberden anlaşıldığına göre Beşîr, Ebü Hurayra-dan ne şekilde hadîs yazdığım belirtmediği gibi, kitabı Ebü Hurayra'ya arzedip etmediğini de söylememiştir. Halbuki Ibn SaM'm verdiği haber, Beşîr'in Ebü Hurayra'yi işittiğine delâlet eder: "Ebü Hurayra'ya ondan yazdığım bir kitapla geldim ve ona okuyarak, bunlar senden işittiğim hadîslerdir, dedim. Ebû Hurayra peki, ıjiye cevap verdi" [255]. Zikrettiğimiz haber, muhtelif kaynaklarda aynı isnadla yer aldığı gibi, hepsinin de aynı asla dayandığına şüphe yoktur. Bununla beraber, Beşîr'in Ebü Hurayra'yi işittiğine kesinlikle delâlet etmeyen Ahmed İbn Hanbel haberinde bir noksanlığın bulunmuş olması ihtimali de vardır. Nitekim el-Bu^ârî, Beşîr'in Ebû Hurayra'yi işittiğini Târihinde zikretmiştir [256]. Buna göre, et-Tirmizî'nin el-Bu^ârî'ye atfettiği sözün asıl menşeini bulmak, karşımıza halledilmesi güç bir mesele olarak çıkar. Maamafih hadîs tarihi bakımından mühim olan husus, Ebü Hurayra hayatta iken hadîslerini ihtiva eden bir sahîfenin Beşîr İbn Nuheyk tarafından yazılmış ve Ebü Hurayra'ya arzc dilmek suretiyle -varsa eğer- hatalarının tashih edilmiş olmasıdır.

Ebû Hurayra'nın hayatında yazılan ve büyük şöhret kazanan diğer bir sahîfe de Hemmâm İbn Munebbih'in sahîfesidir. Berlin ve Şâm kütüphanelerinde iki yazma nüshası Profesör Muhammed Hamîdullah taraûndan bulunarak geniş bir mukaddime ile neşredilen bu sahîfe [257], hadîs tarihi yönünden değerli bir vesika teşkil eder.

Profesör Muhammed Hamidullah bu sahîfe hakkında şu bilgiyi vermiştir: "Ebü Hurayra'nın talebelerinden biri, bu eserin râvisi olan Hemmâm İbn Munebbih idi. Bu eser, bize kadar gelen eserlerin en eskisidîr. İbn Sacd'a göre[258] Ebü Hurayra, 59 H. /677-8 senesinde ölmüştür; diğer kaynaklar, onun Ölümünü bir sene daha evveline, yani 58 senesine alırlar. Aslen yemenlidir; keza Hemmâm da yemenlidir. Tahsil için Medine'ye geldiği zaman, onun, kendisini mümtaz hemşehrisi Ebû Hurayra'ya takdim edeceği tabiidir. Ebü Hurayra, bu genç hemşehrisi için Hazreti Peygamberin hadîslerinden 140 kadarını seçmiştir. Bu hadîsler, daha ziyade ahlâkî tavr ve hareketlerle ilgili olup, Ebü Hurayra bunlardan küçük bir risale teşkil etmiş ve talebesine yazdırmıştır. Bu olayın tarihi kesin olarak belli değildir; fakat Ebü Hurayra'nın ölümünden önce olduğu muhakkaktır. Daha sonraki bazı kayıtlar bu risaleye eş-Şafûfe eş-Şafdha denildiğini gösterir; ancak, Henunâm'ın onu muhafaza ve rivayet etmek için gösterdiği gayretlerinden dolayı, sonraki nesiller ona Şabîfetu Hemmâm demişlerdir. Bu sahîfenin tam isminin Ebü Hurayra'nm Hemmâm İbn Munebbih için tasmîm ettiği eş-Şafrîfe es-Şahiha olması gerekirsede, biz burada, her iki yazma nüsha üzerinde yer alan diğer ismi muhafaza edeceğiz. Bu isim, akla daha yakın gelmektedir; zira yukarıda da görüldüğü gibi, eğer Ebü Hurayra, hadîs ilmiyle ilgili hususlarda her hangi bir kimseye imrenmiş olsaydı, bu kimse eş-Şaİjlfe eş-şâdıka adı altında bir telif bırakmış olan 'Abdullah Ibn cAmr îbn'l-cAş olurdu. Bu takdirde Ebü Hurayra'nın 'Abdullah'ı taklid ederek kendi koleksiyonuna eş-Şafyife es-Şafyi}ja isııüni vermesi garib değildir."

"Hicretin birinci asrının ortalarında meydana «.ikan bu koleksiyon, tarihî değeri bakımından kıymetli bir vesika teşkil etmektedir. Hazreti Peygamberin hadîslerinin, onun ölümünden iki veya üç yüz sene sonra yazılmağa başlandığım iddia eden kimseler vardır; ve bu tahmine istinaden, Ibn Han-bel, el-Buhârî, Müslim ve et-Tirmizî gibi şahsiyetleri sahtekârlıkla itham etmekte tereddüt göstermezler. Bunlar, delillerini daha ziyade Hazreti Peygamber veya ashabı zamanında yazılı hadîslerin bulunmadığı tahmini üzerine dayamışlardır. Dikkatle mukayese ve mukabele edildiği zaman, îbn Hanbe], el-Buhârî, Müslim gibi daha sonraki müellifler, Peygamberin hadîslerinin umumî manâsı şöyle dursun, bir kelimesini ve hattâ bir harfini bile değiştirmemişlerdir. Hemmâm'ın Şalfîfesindo yer alan her hadîs, yalnız Ebü Hurayra-nın rivayeti olarak altı sahîh kitapta (Şıhâh Sitta) kelimesi kelimesine bulunmakla kalmamış, aynı zamanda Peygamberin bu sözlerinden her biri, manâ itibariyle diğer sahabîlerden de rivayet edilmiştir. Bu suretle onların, Hazreti Peygambere isnâdlarmın ne hayalî ve ne de asılsız, olmadıklarına mükemmel bir debi teşkil etmişlerdir. Meselâ Hemmâm'ın mezkûr koleksiyonundaki 56 No.lu hadîsin, el-Bubârî'nin Şairinde Enes tarafından, 124 No.lu hadîsin, cAbdullah Ibn cOmer tarafından rivayet edildiğini görürüz. Keza 54 No.lu hadîs, yine el-Buhârî tarafından Enes ve Sehl Ibn Saıd es-Sâ(ıdî'ye istinaden nakledilmiştir; diğerleri de bunun gibidir" [259].

Bemmâm Ibn Munebbih'in sahîfesi, Hemmâm'dan Macmer îbn Râşid [260] tarafından rivayet edilmiştir; ayrıca Ma*mer sahîfeyi Cami1 adlı eserinde aynen ııaklutmİ^tir. Macmer'in sahîfoyi Hemmâm'dan alışı ile ilgili olarak gelnı rivayete göre, Ma^er Hemmâm'a mülâki olduğu zaman, Hemmâm ihtiyarlamış, göz kapakları gözleri üzerine düşmüştü; sahîfeyi Ma'me r'e okuyor, yorulduğu zaman da Ma'mer ona okuyordu [261]. Hemmâm'ın sahîfesi Macmer-den de cAbrlurrazzâk tbn Hemmâm tarafından rivayet edilmiştir. Buhârî sarihi 'Aynî, 'Abdurrazzâk'm Ma'mer'den onbin hadîs dinlediğini kaydeder [262]. El-Buhârî ve Müslim de sahîfeden bazı hadîsleri, muhtelif bâblarda cAb<lur-razzak yolu ile nakletmişlerdir [263]. Yazılı hadîs nüshalarını kitabında nakletmesi bakımından daima ön planda bulunan Ahmed Ibn Hanbel ise, mezkûr sahîfenin tamamını bir tek isnâd altında zikretmiştir [264]. Sahîfenin yazma nüshasında bulunan hadîslerle, Ahmed Ibn Hanbel tarafından rivayet edilen Hemmâm'm hadîsleri arasında mukayese yapan Profesör Muhammed Hamîdullah, belli başlı şu farkları tesbit etmiştir:

1. Hemmâm'ın yazma nüahasıyle Ahmed Ibn Hanbel'in MusnecTin.de basit bir takdim ve tehirden ibaret olan ve fakat sözleri değişmeden kalan 13, 93, 126 ve 138 No.lu hadîsler müstesna, diğerlerinde muhteva bakımından aynı sıra vardır; istisna teşkil edenler müstensîhe atfolunabilir.

2. Ahmed tbn Hanbel'in Musnedİnde beş kelimelik kısa bir hadîs vardır ki, Hemmâm'ın yazmasında eksiktir. Buna mukabil Hemmâm'ın yazmasında 5 No.lu hadîs, tbn Hanbel'in Musnedina alınmamıştır. Bütün bilgimiz, müteaddit baskı hataları bulunan Musnedin ilk edisyonuna dayanmaktadır.

3. Hemmâm'a ait yazma nüshamız, 29 ve 40 No.lu hadîslerde, "Hazreti Peygamber, harbin hile (hud'a) olduğunu söyledi" ibaresini tekrarlar. î>>™ Hanbel'in Musnedinde ise aynı ibare sadece bir defa, o da 40 No.lu 3ı zikredilmiş, 29 No.lu hadîste tekrarlanmamıştır.

4. Hadîsin asıl manâsına, her hangi bir surette tesir etmiyecek olan bazı ehemmiyetsiz teferruatta tek tük okuma farkları görülür; meselâ bazısında "Allah" ismini "yüce olan O'dur", diğer bazılarında da "kuvvet ve kudret sahibi O'dur" gibi hürmet ve tazîm ifade eden sözler takip eder. Aynı şekilde, bazılarında "Peygamber" kelimesi kullanıldığı halde, diğer bazısında "Ra-sülu'llah" veya künyesi "Ebul-Çâsım" kullanılmıştır. Bunların hepsi de değiştirilebilir, fakat manâda her hangi bir değişiklik olmaz.

5. Bir kitabın yazına nüshaları içine girebilen bazı ehemmiyetsiz varyantlar bulunabilir. Şâm yazma uüshamyle Berlin yazma nüshası arasında böyle farklar, yazmalarla ibn Haııbel*in Musneâ'i arasındaki varyantlar gibidir. Eski metinlerin naşirleri, bunlara alışıktırlar ve bu varyantlar, nerede olurlarsa olsunlar, manâya tesir etmezler [265]

g. Abdullah İbn Âbbâs'ın sahifesi

Hazretİ Peygamberin ashabı içerisinde rivayetinin çokluğu ve bilhassa tefsir sahasındaki ilminin genişliği ile şöhret kazananlardan biri de 'Abdullah İbn cAbbâs Ibn 'Abdi'l-Muttalib (ö. 68) dır. Hazreti Peygamberin amcası oğlu olan Ibn cAbbâs, hicretten üç sene önce dünyaya gelmişti. Tefsir ilminde otorite olması dolayısıyle kendisine Mufessiru'l-ŞCur'ân ve Tercumânu'l-Kurbân deniliyordu. Muhtelif isnadlarla gelen rivayetlere göre, Hazreti Peygamber onun için "Allahım, onu dinde fakîh kıl, te'vîli öğret" diyerek duâ etmiştir [266]. Ibn *Abbâs, Hazreti Peygamberin vefatında onüç yaşlarında olmasına rağmen, ondan pek çok hadîs dinlemiş ve hıfzetmişti. Bununla beraber, bilgisinin büyük bir kısmım sahabeden aldığına şüphe yoktur. Ahmed îbn Hanbel'in 'Abdurrazzâk tarikiyle MaSner'den naklettiği bir habere göre^ Ibn <Abbâs'm ilmi üç otoriteden gelmektedir: (Omer İbnu'l-Hattâb, cAIî tbn Ebî TâHb ve Ubeyy Ibn Kacb [267]. Filhakika es-Suyütî'nin de zikrettiği gibi [268], sahabe içerisinde tefsir bilgileriyle şöhret kazananlar on kişidir ve bunlar arasında, yukarıda ismi geçen üç sahabîde bulunmaktadır. Bu bakımdan, cOmer Ibnu'l-Hattâb tarafından lisânu's-se'ül ve kalbu'l-cakül sahibi olarak tavsif edilen İbn 'Abbâs [269]tefsir ilmini kendisine tekaddüm eden sahabeden öğrendiği bir hakikattir.

ibn 'Abbâs'ın Hazreti Peygamberden ve ashabından topladığı hadîsleri, yanında bulundurduğu levhalar felvâh) a yazdığını belirten haberler vardır. Bu haberlerden birisi Hazreti Peygamberin hizmetçisi Selmâ'dan gelir: 'Abdullah İbn 'Abbâs'ı (odundan yapılmış) levhalarla (kocam) Ebü Râfica gelip, ondan Hazreti Peygamberin sünneti hakkında bazı şeyler yazarken görürdüm' [270]. Ibn cAbbâ8 bu şekilde pek çok hadîs yaziüîş olacaktır ki, vücuda getirdiği kitaplar, oğlu cAlî (tbn 'Abdillah tbn cAbbâs) ye intikal etmiş, [271]ondan da diğer hadîs çilere geçmiştir. Sahîh isnadla gelen bir haberden öğrendiğimize göre Mağâzi sahibi Müsâ tbn cUkbe (Ö. 141), Kurayb ibn Ebî Müslim (Ö. 98)in, İbn cAbbâs'ın kitaplarından bir deve yükü (hımlu ba^r ev cıdla ba*îr) getirip kendilerine emanet ettiğini söylemiştir [272], tbn 'Abbâg'ın oğlu cAIî, bir kitaba ihtiyaç hasıl olduğu zamanlarda, KurayVa "şu kitab (sahîfe) ı bana gönder*' diye yazar, Kurayb da onun istediği kitabı istinsah ederek iki nüshadan birini (ya orijinali ya da kopyesini) ona gönderirdi [273].

İbn 'Abbâs'm kendisi tarafından yazılmış kitaplar yanında, onun imlâ-sıyle talebeleri tarafından yazılmış kitap veya sahîfeler de vardır. Sa(îd tbn Cııbeyr (Ö. 94), Mucâhid (6. 103) ve cIkrime (Ö. 105), tbn 'Abbâs'ın en meşhur talebeleridir. Bunlardan Sacîd İbn Cubeyr'in Ibn cAbbâs'tan hadîs yazması zikre şayandır. Sa'îd der ki: "Sahîfemle Ibn tAbbâs'a gelir, imlâ ile ondan hadîs yazardım. Sahîfe dolduğu zaman dahî İbn cAbbâs imlâya devam ederse elbiseme, ayakkabıma ve hattâ avcuma yazdığım olurdu [274]. Şüphesiz Sa*îd İbn Cubeyr evine döndükten sonra, bu yazdıklarını temize çekmiş olacaktır; fakat bu hususta her hangi bir kayda rastlanmaz.

Bize kadar gelen haberlerden, Sa'id tbn Cubeyr'in Halîfe cAbdu*l-Melik (Ö. 86) için bir tefsir kitabı yazdığını da öğreniyoruz. Ahmed İbn Salih, Sa^d-len tefsir rivayet eden *AtâJ tbn Dinar (ö. 126) in, aslında Sa'îd'i işitmediğini ve rivayetinde de onu işittiğini gösteren hiç bir delilin bulunmadığını söyledikten sonra, bu rivayetin sadece Sa*îd'e ait bir sahîfeden ibaret olduğunu ileri .sürmüştür [275]. Gerçekten, îbn Ebi Hâtim'in babasından naklettiği bir haber de bunu teyid eder. Bu habere göre, cAbdu'l-Melik tbn Mervân, Sa*id Ibn Cubeyr-den bir Kurbân tefsiri yazmasını istemiş, Sa*Id de bu tefsiri yazarak Halîfeye göndermiştir. cAtâ İbn Dinar da bu tefsiri dîvanda bularak almış ve ondan rivayet etmiştir [276]. Sâ^d Ibn Cubeyr'in telif ettiği bu tefsir kitabının, aslında İbn 'Abbas'tan geldiğini söylemeğe elbette lüzum yoktur. Nitekim, tefsir ilminde şöhret kazanmış olan bu meşhur şahabının, yine meşhur talebelerinden biri olan Mucâhid (ö. 103) de, îbn cAbbâs'tan aldığına şüphe bulunmayan sahîh bir tefsir kitabına sahip idi [277], tbn (Abbâs*tan sonra tefsir sahasında yegâne otorite olarak kabul edilen Mucâhid'in [278] bu kitabı, 'Abdullah İbn Ebî Necîh (Ö. 131) el-A'meş Süleyman İbn Mihrân (ö- 148) ve İbn Curayc fAb-du'1-Melik îbn cAbdi*l-cAdz (O. 150) tarafindan rivayet edilmiştir [279]. Ne var ki kitabı Mucâhid'ten rivayet edenlerin ondan semâları bulunmadığı da rivayet edilen haberler arasındadır. Meselâ Yahya îbn Sacîd'e göre İbn Ebî Necîh, Mucâhid'i işitmemiştir [280]. fim Hıhbân ise, Mucâhid'ten tefsir rivayet edenlerden hiç birinin onu işitmediğini, onların Mucâhid'ten yegâne tefsir işiten Kasım îbn Ebi Bezze (Ö. 124) nin kitabına tâbi olduklarım ve tefsiri onun kitabından rivayet ettiklerini ileri sürmüş [281]; bir başka yerde de, İbn Ebi Necih'ın, Kâsım'ın kitabından rivayet etmesi dolayıeıyle İbn Curayc'm nazîri olduğunu ve her ikisinin de Mucâhid'i işitmediklerini söylemiştir [282].

Mucâbid'ten tefsir rivayet ettiğini belirttiğimiz el-A(meş'in de onu işitmediğine dair elimizde bir haber vardır. Yahya İbn Sâcld el-Kattân, el-A'meş-in Mucâhid'ten rivayet ettiği hadîsleri yazdığını, el-A'nıeş ile Mucâhid arasında başka bir isim zikredilmemekle beraber onun Mucâhid'i işitmediğini söyler [283]. Buna göre, Mucâhid'ten Kasım İbn Ebi Bezzc'deıı başka biç kimsenin işitmediğine ve ondan rivayet edenlerin de Kasım'm kitabından aldıklarına dair, yukarıda zikrettiğimiz İbn Hıbbân'ın sözü gerçeğe uygun görünmektedir. Fakat hadîs tarihi bakımından mühim olan husus şudur ki, hadîsin tir bölümü olarak inkişaf eden tefsir bile sahabeden itibaren müteakip nesiller içinde daima yazılı olarak rivayet edilmiş ve hadîs usûlünde semâ, mühim bir tahammül kaidesi olarak yer işgal etmiş olsa bile, bazan bu kaidenin dışına çıkılarak sahipleri güvenilir olan yazılı vesikaların rivayetinde tereddüt gösterilmemiştir. İbn *Abbâs'tan rivayet edilen bir başka tefsir sahîfesi de bunun ayrı bir delilini teşkil eder. Şabîfetu 'Alî İbn Ebi Talha ismiyle maruf olan bu kitap, İbn *AbbâVtan üçüncü Hicrî asra kadar l«k bir isnâd zinciriyle rivayet edilmiştir. 'Alî îbn Ebî falha hakkında fazla bir malûmata rastlanmaz. Fakat Mu'cem garîbİ'l-gur'ân adlı kitabın mukaddimesinde onun 143 veya 130 Hicrî senelerinde vefat ettiğini gösteren iki haber nakledilmiştir. Mukaddime yazarına göre îbn Hacer'in tercih ettiği tarih 143 tür [284].

cAlî îbn Ebi falha'nm İbn (Abbâs'tan rivayet ettiği tefsir sahîfesi hakkında muhtelif rivayetler vardır. İlk haber, Ahmed îbn Hanbel'dcn naklen Ebü Cafer en-Nahhâs tarafından verilmiştir: "Mısır'da tefsire ait bir sahîfe vardır; bu sahîfeyi cAlî İbn Ebi falha rivayet etmiştir. Bir kimse bu sabife için Mısır'a seyahat etmiş olsa, meşakkati buna değer" [285]. Bir başka rivayette Ahmed İbn Hanbel şöyle demiştir: "Mısır'da Mucâviye tbn Şalihten rivayet edilen Kitâbu't-te'vil mevcuttur. Bir kimse Mısır'a giderek bu kitabı yazıp dönse, o kimsenin Beyanatı benim nazarımda batıl sayılmaz" [286]. Keza el-Buhârî şârihi İbn Hacer de Ahmed tbn Hanbel'den gelen haberi naklettikten sonra, mezkûr sahîfenin, Mu'âviye İbn Salih'ten rivayet eden el-Leys'in kâtibi Ebû Salih'in elinde bulunduğunu ve ondan da el-Buhârî'nin Şa&i&inde ekserisini naklettiğini söyler [287].

Eg-Zehebi'ye göre îbn Ebi Talha, İbn (Abbâs'm tefsirini Mucâhid'ten almış, fakat İbn tAbbâs'tan irsal etmiştir; nitekim Duhaym da onun İbn *Ab-bâs'ı işitmediği görüşündedir [288]. Es-Suyütî'nin görüşü de bundan farklı değildir ve cAlî İbn Ebî f alhat bazı kimselerin de ileri sürdükleri gibi, tefsiri îbn 'Abbâs'tan işitmemiş, fakat ya Mucâhid veya Sa'îd İbn Cubeyi'den almıştır. [289]

Zikrettiğimiz bu haberlerden anlaşıldığına göre, kaynaklar, cAlî İbn Ebi Talha'mn İbn 'Abbâs'ı işitmediği görüşü üzerinde müttefiktirler. Fakat aradaki şahsın kim olduğu kesinlikle belli değildir. Biraz önce de belirttiğimiz gibi, ez-Z.ehebî'ye göre bu vâsıta Mucâhid olabilir; es-Suyütî ise Mucâhid veya Sa'îd İbn Cubeyr isimlerini vermiştir. Ebü Cafer en-Nahhâs da.Mucâhid ve cIkrime üzerinde durmaktadır. Ne var ki Mucâhid, daha kuvvetli bir ihtimal olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakat biz, yukarıda, Mucâhid'ten hiç kimsenin tefsir işitmediğini, ondan tefsir rivayet edenlerin Kasım îbn Ebî Bezze-nin kitabına tâbi olduklarını İbn Hıbbân'a dayanarak zikretmiştik. Buna göre akla şu sual gelebilir: Acaba, tefsiri Mucâhid'ten aldığı kuvvetli bir ihtimal olarak ortaya çıkan cAlî İbn Ebî falha'nın, gerçekte diğerleri gibi Kasım îbn Ebî Bezze'den almış olması ve sonra tbn cAbbâs'tan irsal etmesi mümkin değil midir? Kanaatimizce bunun mümkin olmaması için hiç bir sebep yoktur; fakat şimdilik biz, bunu teyid edecek hiç bir delile sahip değiliz.

Teisîr, cAli îbn Ebî Talha'dan Mu'âviye İbn Şâlih (Ö. 158) tarafindan rivayet edilmiştir. Ez-Zehebl bu konuda şöyle der: "Mulviye İbn Şâlih, cAlî İbn *Ebî Talha'dan, o da İbn cAbbâs'tan büyük faydalı bir tefsir rivayet etmistır [290]. Buna benzer bir ibareyi, İbn cAdî Mu'âviye İbn Salih'ten rivayet eden 'Abdullah İbn ŞâUh Kâtibul-Leyg (173-222) hakkında kullanır: "«Abdullah fim Salih'in elinde Mu'âviye ibn Salih'ten gelen büyük bir nüsha vardı" [291].

Aynı nüshanın el-Buhârî'nin elinde bulunduğuna dair İbn Hacer tarafından verilen haberi yukandA zikretmiştik. El-Buhfirî, bu nüshadan yalnız garlb kelimelerin tefsirine ait tasımlan almakla iktifa etmiş, fakat isnad kullanmaksuun aldıklarını İbn 'Abbâs'tan gelen talîklar arasında zikretmiştir. Et-f aberl ise, Tefsirinde bu nüshadan daha çok istifade etmiş, aynı zamanda, rivayet zincirini de kullanmak suretiyle, garîb kelimelerin tefem yanında, âyet tefsirlerini de nakletmiştîr. [292]

h. Abdullah îbn Ömer ibni’l- Hattab’ın sahifesi

Hazreti Peygamberin genç ashabından biri olan 'Abdullah İbn 'Ömer (ö. 74) in hadîs yazıp yazmadığını bilmiyoruz. Fakat elinde yazılı hadis vesikalarının bulunduğuna ve kölesi Nâfftn ondan bir sahîfe rivayet ettiğine dair gelen haberler, onun da diğerleri gibi hadîs yazdığına delâlet ederler. EI-Bu-hârî tarafından Nâfic vasıtasıyle nakledilen bir haberden Öğrendiğimize göre, cAbdullah tbn cOmer "sokağa çıkmadan önce kitaplarına bakardı" [293]. Aynı haberi nakleden ez-Zehebî ise, "sokak" tabiri yerine "halk" (nâs) tabirini kullanır [294]. Öyle anlaşılıyor ki, İbn cOmer, kendisinden hadîs dinlemek isteyenlerin huzuruna çıkmadan önce, kitaplarını gözden geçiriyor ve bu suretle önceden hıfzetmiş olduğu hadîsleri bir daha hatırlamak imkânını elde etmiş oluyordu.

'Abdullah İbn 'Ömer'in hadîsleri, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, kölesi Nâfic (ö. 117) [295] tarafından rivayet edilmiştir. Ancak rivayet edilen bu hadislerin yazdı bir kaynağa dayanması, İbn 'Ömer'in kitap sahibi olduğunu gösteren yukarıdaki haberleri de teyid eder. El-Vâkıdî'nin isim zikretmeksizin bir cemaattan naklettiği habere göre "Nâfi'ın İbn 'Ömer'den işittiği kitap bir sahîfeden ibaretti ve bu sahîfe, haberin râvisi olan cemaatın elindede mevcuttu ve onu okuyorlardı" [296].

İbn Hacer'in, Hâlid İbn Ziyâd'ın tercemesinden bahsederken [297], İbn Hıbbân'dan naklen, "Nâfi*den sahih bir sahîfe (Sahîfe müstakime) rivayet ettiğini1*, keza Muhammed İbn 'Abdirrahman İbn Ganac'm tercemesinde yine îbn Hıbb5n*a dayanarak "Nâfi'den sahîh bir nüsha (nüsha müstafime) naklettiğini" [298] söyelemesi, her ne kadar bu sahifelerin mahiyeti hakkında bilgi verilmemiş olsa bile, 'Abdullah İbn 'Ömer'in yukarıda bahis konusu ettiğimiz sahîfesinin Nâfi( vasıtasıyle nasıl rivayet edildiğini gösteren açık birer delil teşkil eder. [299]

1. Sa'd İbn cUbâde’nin sahifesi

Câhiliye devri kâtiplerinden olan Sa'd İbn 'Ubâde (ö. 15) nin Hazreti Peygamberden hadîs yazıp yazmadığını bilmiyoruz; daha doğrucu, onun hadis yazdığım açıkça belirten bir habere rastlanmaz. Tercemei halinden bahseden kaynaklar, onun câhiliye devrinde arapça yazanlardan biri olduğunu kaydederler [300]. Bununla beraber, Sa*d İbn cUbâde'nin, Hazreti Peygamberin meclislerinde daima hazır bulunduğu, ondan Kur'ân, ferâiz ve şeriat ahkâmı Öğrendiği bilinen hususlardandır [301]. Yazı bildiğine ve öğrenmeğe karşı büyük bir arzusu bulunduğuna göre, her halde bazı şeyler yazmış olacaktır. Nitekim onun torunlarından biri olan ismâSl İbn cAmr İbn Çays İbn Sa'd İbn 'Ubâ-de'den 'Ahmed İbn Hanbel'm naklettiği bir haber, bu hususu teyid edecek bir manâya sahipti];: Ismâ'il'in babası 'Amr, Safd İbn CUbâde'nin kitabında, Peygamberin bir şâhid ve bir yemin ile hüküm verdiğini gösteren bir hadîs bulmuştur [302]. Aynı haber, isnâdındaki biraz daha değişik bir ifade ile et-Tirmizi tarafından da nakledilmiştir [303]. El-Buhârî'nin haberinde ise, kitap, Sa'd îbn cüb5de'nin oğlu Sa^d'e isnad edilmiştir [304]. Öyle anlaşılıyor ki, yaşadığı müddetçe, Hazreti Peygamberin meclislerini kaçırmayan Sa'd ibn 'Ubâde, ondan işittiği hadîsleri yazarak bir de kitap telif etmiştir. Vefatından sonra onun bu kitabı, hadîs yazan diğer sahabîlerde de gördüğümüz gibi, torunlarına intikal etmiş ve onlar tarafından rivayet olunmuştur.

Yukarıdan beri, hadîs yazan bazı sahabe ile onların vücûda getirdikleri sahîfeleri ve bu sahîfelerin müteakip nesillere nasıl intikal ettiklerini misalleriyle görmüş bulunuyoruz. Belki bu zikrettiklerimiz dışında, hadîslerini sahîfclerde toplayan daha başka sahabîler de vardır. Meselâ Hazreti Peygamberin kölesi Ebü Râfi' ve diğer bazı sahabenin, hadîs yazmak için Peygamberden izin istedikleri bilinmekte, fakat bu izin verildikten sonra onların hadîs yazıp yazmadıkları hakkında her hangi bir kayda rastlanmamaktadır. Keza ashabtan Ebü Umâme cl-Bâhili'ye kitâbetu'l-cılm hakkındaki görüşü sorulduğu zaman, onun, bunda bir beis görmediği belirtilmekte, fakat hadîs yazıp yazmadığı hakkında her hangi bir bilgi verilmemektedir [305]. Sahabeden Vâgile Îbnu'l-Egka'm halka imlâ yolu ile hadîs yazdırdığına ve halkın onun önünde hadîs yazdığına dair haberler zikredilmektedir [306]. Buna rağmen, Vâşile'nin hıfzından mı yoksa elinde bulunan bir kitaptan mı yazdırdığı, şimdilik bizim için meçhuldür. Bunun gibi, sahabî el-Berâ' îbn *Âzib*in yanında kamış kalemlerle hadîs yazıldığı bildirilir [307]; fakat fazla bir malumat verilmez.

Her ne kadar sahabeden gelen yazılı hadîs vesikalarının daha sonraki nesillere nasıl intikal ettiğini bazı misallere dayanarak gözden geçirmiş isek de, hadîs tedvininin başlangıcı kabul edilen birinci asrın sonu ile ikinci asrın başlarında hadîs yazanların, daha sonraki devirlerde hadîs yazanlara nisbetlc az bir yekûn tuttuğunu belirtmeğe elbette lüzum yoktur. Fakat İslâm'ın bidayetinden itibaren her gün geçtikçe hadîs yazanların sayısı çoğalmış ve ikinci asırda hadîs yazma işi artık bir mesele olmaktan çıkmıştır. Bu sebepledir ki biz, biyografik kaynaklarda râvilerin hadÎB yazıp yazmadıklarına dair her hangi bir kayda rastlamayız; bununla beraber bazı istisnai hallerde hadîsçinin bir kitap veya sahife sahibi olduğunu öğrenebiliriz. Meselâ Hicrî 62 veya 63 senesinde vefat eden Mesrük Ibnu'l-EcdaSn hadîs yazıp yazmadığı biyografi yazarı için önemli değildir; fakat bu yazar, onun şiir hakkındaki görüşünü şayanı dikkat bulmuş ve ondan "saM/esinde şiir görmekten holanmadığım" bir haber olarak nakletmiştir [308]. Bu haber şiir yönünden bizi ilgilendirmese bile, hadîs tarihi yönünden büyük bir ehemmiyeti hâizdir ve bize Mesrük'un bir sahîfesi olduğunu isbat etmektedir. Bu bakımdan, sahabe de dahil olmak üzere daha sonraki nesillerden her hangi bir hadîsçi hakkında hadîs yazdığını belirten bir haber gelmemişse, o hadîsçinin mutlak surette hadîs yazmadığına hükmetmemek gerekir. Yukarıda verdiğimiz örenekler, Hazreti Peygamberin ilk günlerinden itibaren hadîslerin yazılmağa başlandığını ve hadîs yazanların giderek çoğaldığını göstermeğe yeterlidir. [309]

C. HADÎSİN İLK KAYNAĞI: SAHABE

1. Sahabî kime denir?

Hazreti Peygamber devrinde toplanan geniş hadîs külliyatının, daha sonraki nesillere naklinde ilk mühim rolü oynayan neslin sahabe olduğu elbette

bilinen bir husustur. Bununla beraber hadîs tarihini incelerken bu nesle de kısaca temas etmek ve hakkında genelde olsa biraz bilgi vermek faydadan hali olmayacaktır.

Sahabî, lügat yönünden sohbet kelimesinden müştak olup zaman veya mekân tahdidi olmaksızın, bir kimse ile sohbeti bulunan bir başka kimseye nisbet edilen isimdir. Zamanın tahdid edilmemesi, sohbetin, bir saatlik bir müddetin küçük bir cüz'ünü olduğu kadar, bir çok seneleri de şâmil olabileceğine delâlet eder ve meselâ bir kimse için "bir saatlik sohbeti var" denildiği gibi, senelerce sohbeti bulunduğu da söylenebilir.

Hadîs ıstılahı yönünden sahabî, Hazreti Peygamberi gören her müslüma-na denir; ancak bu tarifte bazı görüş ayrılıkları vardır: El-Buhârî*ye göre, Hazreti Peygamberle sohbeti bulunan, yahut onu gören her müslüman onan ashabindandır [310]. Ahmed Îbn Hanbel, Bedir harbine iştirak edenleri ve fazilet yönünden bunları takip eden diğer sahabeyi zikrettikten sonra, Hazreti Peygamberle bir sene, yahut bir ay, yahut bir gün, yahut bir saat sohbet eden, yahutta onu gören her müslümanm onun ashabından olduğunu söyler [311]. Ebu'l-Muzaffer es-Semcâni'ye göre hadfsçiler, sahabe ismini, Hazreti Peygamberden bir hadîs, yahut bir kelime rivayet eden, hattâ bunu daha geni; tutarak, Hazreti Peygamberin üstün mertebesi dolayısıyle onu bir defa da olsa gören kimseye ıtlak etmişlerdir [312].

Tâbi'ûn imamlarından Sa*îd tbnu'l-Museyyeb'ten rivayet olunduğuna gere, sahabî, Hazreti Peygamberle bir veya iki sene beraber bulunan, yahut onunla birlikte bir veya iki gazveye iştirak eden kimsedir; bunun dışındakiler sahabeden sayılmazlar [313]. Meşhur sahabî Enes îbn Mâlik'e "şu zamanda, Hazreti Peygamberin ashabından senden başka bir kimse kalmış mıdır?'* denildiği zaman "onu gören bazı a'râb vardır; fakat onunla sohbeti bulunan kimse, hayır" cevabım vermiştir [314]. Hafız îbn Kegîr'e göre Enes Îbn Mâlik bu sözü ile, Hazreti Peygamberle sohbeti bulunanların artık hayatta kalmadıklarını belirtmiş, fakat ekseriyetin ıstılahında mücerred görme fiilinin, sahabî olmaya kâfi gelmiş olması keyfiyetini nefyetmemiştir; çünkü Hazreti Peygamberin şerefi ve kadrinin yüceliği, onu görmenin hususiyetine delâlet eder [315]».

Es-Suyütî*nın, naklini el-Vâkıdfye isnad ve fakat şâz olarak tavsif ettiği bir görüşe göre de, aklı baliğ olarak Hazreti Peygamberi gören kimseye şahabı ismi ıtlak olunur [316]. Bir başka görüş, diğerlerinden daha farklıdır ve muhadraınlarr [317]'da tarifin içine idhal eder: Yahya Ibn cO§mân îbn Şâlih el-Mışrî'den nakledildiğine göre, Hazreti Peygamber devrini idrak eden her müslüman, onu görmese bile sahabî sayılır [318].

Kanaatımızca şahabının tarifini en güzel ve en mükemmel şekilde yapan kimse, Ibn Hacer el-cAskalânî olmuştur. Ibn Hacer bu konuda şöyle der: "Sahabî, Hazreti Peygambere mü'min olarak mülâki olan, sahih görüşe göre, araya irtidad devri girmiş olasa bile, müslüman olarak Ölen kimseye denir. Mülâki olmaktan maksat, mucâleset (birarada oturmak), mumâşât (beraber yürümek), birbiriyle konuşmamalar bile birinin diğerine kavuşması gibi tabirlerden daha umumî gelen bir kelimedir. Bu manânın içine, ister yalnız başına olsun, ister foaşkasıyle birlikte olsun, birinin diğerini görmesi de girer. Bu bakımdan sahabînin tarifinde "mulâkât" tabirini kullanmak, bazılarının "sahabî Hazreti Peygamberi gören kimsedir" demelerinden daha iyidir; çünkü "görme" lafzıyle yapılan tarif, tbn Ummi Mektfim ve bunun gibi âmâ olan kimseleri sahabî olmaktan çıkanr; halbuki bunlar da tereddütsüz sahabeden sayılırlar. Tarifte geçen "mü'min olarak" sözünden maksat, kendileri için mülakat hasıl olan, fakat kâfir oldukları halde Hazreti Peygambere mülâki olan kimseleri tarif dışında bırakan ayırdedici bir ibare olmasıdır. Hazreti Peygambere delâlet etmek üzere tarifte zikredilen "ona" ibaresi ise, Hazreti Peygamberden başka peygamberlere inanıpta ona mülâki olan kimseleri tarif dışında bırakır. Ancak, Hazreti Peygambere onun peygamber olacağına inanıpta peygamberlik devrine yetişemiyenleri tarif dışına çıkarıp çıkarmayacağı, üzerinde ayrıca durulması gereken bir konudur. Tarifteki "müslüman olarak ölen*' sözüde, bir başka ayırt edici ibaredir ve Hazreti Peygambere mü'min olarak mülâki olduktan sonra irtidad eden ve bu hal üzere ölen kimseleri tarif dışına çıkarır. Meselâ cUbeydullah tbn Cahş ve tbn Çatal bunlardandır. "Araya irtidad devri girmiş oka bile" sözü ile, Hazreti Peygambere mü'min olarak mülâki olmasıyle Hazreti Peygamberin vefatı arasında irtidrfd edip sonradan tekrar müslüman olanlar kaydedilmiştir. Bu gibi kimseler, ister Hazreti Peygamberin hayatında İslâm'a dönsünler, ister ikinci defa ona mülâki olsunlar, ister olmasınlar, bunlar için sohbet ismi bakidir. "Sahih görüşe göre" sözü ise, bu meseledeki ihtilâfa işaret olup [319], Eş'ag İbn Kays'm hikâyesi bu görüşün doğ-luğuna delâlet eder. Bu zat, irtidad eden kimselerdendi. Ebû Bekr eş-Şıddik'a esir olarak getirilmiş ve onun eliyle İslâm'a dönmüştü. Ebü Bekr de onun ts-lâm'a tekrar girişini kabul ederek kız kardeşiyle evlendirdi. Bundan sonra hiç kimse onu sahabî olarak zikretmekten ve hadîslerini musned ve diğer eserlerde naklet nıekton geri kalmadı" [320]

2. Sahabenin dereceleri

Sahabînin yukarıda verilen tariflerinden de anlaşdıyor ki, Hazreti Peygamberden bir hadîs veya bir kelime rivayet eden, hattâ mevkiindeki yüceliği gözönünde tutularak onu kısa bir süre için gören kimse dahî sahabeden sayılmaktadır. Sahabîlik, insana derece, mertebe ve yüksek şeref kazandıran bir sıfattır. Kur'ânı Kerimden nazil olan âyetlerle ve Hazreti Peygamberden sadır olan hadîslerle sahabenin faziletleri dile getirilmiş ve bu neslin diğer müslüman nesillere üstünlüğü açıkça belirtilmiştir [321]. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki, her ne kadar yukarıda verilen tariflerde, Hazreti Peygamberi kısa bir süre için gören kimselere de sahabî ismi verilmiş olsa bile, onu görenler arasında diğerlerinden önce müslüman olanlar ve bütün ömürlerini onun yanında geçirenler vardır; onunla birlikte gazvelere iştirak edenler vardır; onunla birlikte İslâm'ın yayılması, Allah isminin yüceltilmesi için çalışanlar, mücadele edenler vardır; onunla birlikte mürşikler tarafından tehdit edilenler, işkenceye maruz kalanlar, ölümle karşılaşanlar ve yurtlarını, mallarını, eş ve çocuklarını terkedip başka yerlere hicret etmek zorunda kalanlar vardır; nihayet şebid olanlar vardır. Elbette bütün bunlar arasında derece farkı olması tabiidir ve Hazreti Peygamberi yalnız bir saat içinde görüp ondan işittiği tek bir hadîsi rivayet eden sahabî ile, bütün ömrünü onun hizmetine vermiş, yahut islâm için onunla birlikte mücadele etmiş, yahutta bu yolda şehid olmuş sahabî arasında bu derece ayırımını yapmak gerekmektedir; kısacası her sahabîyi fazilet bakımından bir ve aynı mertebede saymak mümkin değildir. Aynı konuya temas eden Ibn Hacer de şöyle demiştir: "Hazreti Peygamberle daima beraber bulunan, onunla harplere giren veya sancağı altında şehid edilen sa-habîlerin, onunla daima beraber bulunmayan, onunla birlikte harplere iştirak etmeyen, onunla az konuşan, az yürüyen, yahut onu uzaktan gören, ya-hutta Badece çocukluğunda gören sahabîlere üstün olduklarına şüphe yoktur. Her ne kadar sohbet şerefi hepsi için ve hattâ rivayet yönünden Hazreti Peygamberden hiç hadîs işitmeyen ve hadîsleri mursel olan kimseler için hâsıl olsa bile, birincileri diğerlerinden üstündür. Bununla beraber ru'yet (görme) şerefine nail olmaları dolayisıyle hepsi de sahabeden sayılır". [322]

işte, sahabe arasında, tabii olması gereken bu fark dolayısıyle İslâm uleması onları tabakalara ayırmışlardır:

Hafız İbn Kegîr'e göre, Peygamberden sonra, belki de bütün insanların efdali, Hasreti Peygamberin halifesi Ebü Bekr'dir. Herkesten önce Hazreti Peygamberi tasdik ettiği için kendisine şıddift denilmiştir. Ebü Bekr eş-Şıddlk'tan sonra 'Ömer İbnu'l-Hattâb, sonra cOgmân tbn tAffâo, sonra da *Alî ibn Ebl f âlib gelir. Bu sıra, aynı zamanda Muhacir ve Ensarın da kabul ettiği bir sıradır; çünkü 'Ömer İbnu'l-Hattab, kendisinden sonra yerine geçecek olan halîfe işini altı kişilik bir şûraya havale ettiği ve iş, 'Osman ile 'Aliye münhasır kaldığı zaman, 'Abdurrahraan İbn cAvf, geceli gündüzlü olmak üzere üç gün sokaktaki adama, evdeki kadına ve mektepteki çocuğa sormuş, biç kimsenin 'Alî'yi *Ogmân'a takdîm ettiğini görmemiştir. Bu sebeple o da 'Osman'ı ^Ali'ye tercih etmiş ve işi ona vermiştir. Buna rağmen bazı Küfe ehlininc Ali'yi 'Ogmân'a takdim etmeleri hayret vericidir. Sufyân eg-Şevri-nin de bu görüşte olduğu, fakat sonradan bundan rücû ettiği söylenir. Keza Vekl* ibnu'I-CerrSh, İbn Haygeme, İbn Huzeyme ve el-Hattâbî'den de bu görüş nakledilmiştir; fakat bu da zayıf ve merdûdtur. Dört halîfeden sonra fazilet yönünden üstün olanlar, cAşere-i Mubeşşeredtn olan diğer sahabîler [323], sonra sırasıyle Bedir ve Ubud gazvelerine iştirak edenler, Hudeybiye'de Rıdvan bey'atinde bulunanlardır [324].

El-Hâkim Ebü cAbdillah en-Neysâbürî (321-405) ise, sahabeyi oniki tabakaya ayırmıştır; onun bu tasnifi, diğerleri arasında en çok şöhret kazananı olmuştur. El-Hâkim şöyle der;

1. Ebû Bekr, cOmer, cOgmân, 'Alî ve diğerleri gibi Mekke'de ilk müslüman olanlar. Tarihçiler azasında, cAIî İbn Ebi Tâlib'in ilk müslüman oluşundagörüş ayrılığı bulunduğunu bilmiyorum. Ancak görüş ayrılığı, onun müslüman olduğu sırada bulûğa ermiş olup olmadığı meselesinde çıkmıştır. Fakat doğru olan şudur ki, baliğ olmuş rical arasında ilk müslüman Ebû Bekr'dir. Nitekim Hazreti Peygambere "bu İşte sana tâbi olan kimdir?" denildiği zaman "bir hür ve bir köle" cevabını vermiştir ki, o sırada Ebü Bekr ve Bilâl onunla beraber bulunuyordu.

2. Sahabenin ikinci tabakası Dâru'n-Nedve ashabıdır. (Omer îbnu'l-Hattâb müslüman olduğu ve îslâm'ı izhar ettiği zaman, Dâru'n-Nedve'ye Hazreti Peygamberin yanına götürülmüştü. Orada Mekke ehlinden bazıları da Hazreti Peygambere bey'at etmişlerdi.

3. Habeşistana hicret eden sahabe.

4. Sahabenin dördüncü tabakası, cAkabe*dc Hazreti Peygambere bey'at edenlerdir. Nitekim "fulân cakabiy", "fulân cakabiy" denir.

5. Beşinci tabaka ikinci 'Akabe ashabı olup çoğunu Ensar teşkil ediyordu.

6.Altıncı tabaka, ilk Muhacirler olup Medine'ye girmeden önce Hazreti Peygamber Küba'da iken ona yetişenlerdir. Burada bir de mescid inşa edilmişti.

7. Bedir gazvesine iştirak edenlerdir ki, Hazreti Peygamber bunlar hakkında "Allah, elbette ehl-i Bedre muttali olmuştur; dilediğinizi yapınız; Allah sizi mağfiret etti" buyurmuştur.

8. Bedir ile Hudeybiye arasında- hicret eden sahabîler.

9. Dokuzuncu tabaka, Rızvân bey'atine katılanlar olup» Allah Ta'âlâ haklarında "ağaç altında sana bey'at eden mü'minlerden Allah elbette razı oldu" âyetini inzal buyurmuştur [325]. Rızvân bey'atı, Hudeybiye'de, Hazreti Peygamberin Kureyşli kâfirler tarafından umreden menolunması üzerine vu> kubulmuştur. Burada Hazreti Peygamber, gelecek sene umre yapmak için Kureyşlilerle bir de anlaşma imzalamıştı. Hudeybiye bir kuyunun bulunduğu yerin ismi idi ve bu kuyunun yakınında bir de ağaç vardı. Bu ağaç sonradan kaybolmuştur.

10. Onuncu tabaka, Hudeybiye ile Mekke'nin fethi arasında hicret eden sahabîlerdir. Bunlar arasında Hâlid İbnu'l-Velld. cAmr lbnul-cÂş, Ebü Huray-ra ve daha bir çok kimse vardı. Hazreti Peygamber Hayber'i aldığı zaman her taraftan muhacirler akın ediyorlar, o da Hayber ganimetlerini bu muhacirlere dağıtıyordu.

11.Bu tabaka, Mekke'nin fethi üzerine müslümau olan Kurcyşlilenleıı bir cemaattır. Bir kısmı tâat üzere müslüman olmuş, bir kısnn da kılıç, korkusu ile İslâm'a girip zamanla alışmışlardı.

12. Nihayet onikinci tabaka, Hazreti Peygamberi Mekke'nin fethi sırasında ve veda haccıııda gören çocuklardır. Es-Sâ'ib İbn Yezîd ve 'Abdullah Ibn Salebe bunlardandır. Btı ikisi Hazreti Peygambere gelmişler, o da onlar için ve isimleri uzayıp gidecek diğer kimseler için duada bulunmuştur. Ebu'l-fııfeyl'Âmir tbn Vasile ve Ebü Cuheyfe Vehb İbn cAbdillah da Hazreti Peygamberi tavaf esnasında ve Zemzem yanımla görenlerdendi [326]

3. Sahabenin sayısı ve hadis râvileri

Hazreti Peygamberin vefat etliği sıralarda sahabîlerin sayısı hakkında elimizde kesin bir rakkam yoktur. Bununla beraber, İslâm'da ilk nüfûs sayımının yine Hazreti Peygamberin emriyle yapıldığını unutmamak lâzımdır. El-Buhârî [327] ve Muslim [328] Huzeyfe tbnu'l-Yemân'dan naklettikleri bir hadîsten anlaşıldığına göre, Hazreti Peygamber "bana müslümanlığını sözü ile açıkhyanları yazınız (sayınız)" buyurmuş; bu emir üzerine 1500 kişi (racul) sayılıp yazılmıştır [329].

Bu nüfus sayımının ne zaman yapıldığı kesinlikle belli değildir. İia/.ı müelliflere göre, Hazreti Peygamberin sayımla ilgili eniri Uhud gazvesine çıkıldığı sıralarda (sene 3/625), diğer bazılarına göre, Hendek kazıldığı sıralarda (sene 5/627), bazılarına göre de Hudeybiye seferinde (sene 6/628) verilmiştir [330]. Profesör Muhammed Hamîdullah ise, el-Buhârî'nin yukarıda işaret ettiğimiz hadîsini ele alarak şöyle demiştir: "Medine'ye hicretten hemen sonra, Hazreti Peygamber, müelümanlann nüfûs sayımını yapmış ur. El-Bu-hârî tarafından verilen 1500 rakamı» erkek kadın, ihtiyar herkesi şâmil gibi görünmektedir. Rivayette sayımın yazı ile tesbit edildiği de kesin olarak

belirtilmiştir. Ayrıca rakamlar, hâdisenin 1 /622 senesinde vukubuldugu inan-cııu kuvvetlendirmektedir [331].

Oldukça erken bir devirde yapılmış olduğu anlaşılan bu nüfus sayımı ile daha sonraki sahabî sayısını. tayin veya tahmin etmek elbetteki mümkin değildir. Bununla, beraber, İslâm'ın ilk devirlerine ait sahabî sayısıyle ilgili olarak takribi bazı rakamlar ileri sürülmüştür. Meselâ tbnu'ş-Şalâh'ın naklettiği bil haberden öğrenildiğine göre, Hazreti Peygamberden hadîs rivayet edea sahabî sayısı hakkında bir suale muhatab olan Ebü Zurca er-Râzi "bunu kim zabtedecek? Hazreti Peygamberle birlikte veda haccına 40 bin, Tebük gazvesine ise 70 bin kişi katılmıştı" cevabını vermiştir [332]. Bir başka rivayette» Hazreti Peygamberden yalnız dört bin hadîs rivayet olunduğunu söyleyen bir kimseye şiddetle itiraz eden Ebû Zur'a, bu sözün zındıklara ait olduğunu ileri sürmüş ve "Rasûlu'üahm hadîslerini kim saymış ki? O kabzolunduğu zaman onu görmüş ve işitmiş 114 bin kişi vardı" demiştir. Onun bu sözü üzerine "yâ Ebâ Zur'a, bu 114 bin kişi nerede idiler ve Hazreti Peygamberden nerede işittiler?" denildiği zaman da şu cevabı vermiştir: "Medine ile Mekke ahalisi ve bu iki yer arasındakiler, a'râbÜer ve Peygamberle veda haccına şâ-bid olanlar. Hepsi de cArefe*de onu görmüş ve ondan işitmişlerdir" [333].

Ebü Zur'a, Hazreti Peygamberin vefatında 114 bin sahabînin bulunduğunu söylemekle beraber, er-Rfifi^ye göre, Medine'de 30 bin, sair Arap kabileleri de 30 bin olmak üzere toplam olarak 60 bin sahabî vardır [334]'. Eç-Şâfi*I de Hazreti Peygamberi göçen ve ondan rivayet eden sahabenin 60 bin olduğunu söylemiştir [335].

Görüldüğü gibi» sahabîlerin sayısı hakkında kesin bir rakam ileri sürmek mümkin değildir. Bununla beraber bu sayının bir hayli kabarık olduğuna da şüphe yoktur. Ne var ki, daha sonraları gelecek olan tabakât müelliflerinin, isimlerini ve tercemelerini tesbit edip verebildikleri sahabî sayısının 10 bini geçmediği de bir gerçektir [336].

Ancak» eahabî sayısı ne oluna olsun, hadîs tarihi bakımından üzerinde durulması gereken husus, inanmış insanlar olarak Hazreti Peygamberi görmek ve onun sözlerini işitmek şerefine nail olan bu binlerce mubarek insandan kaçının işitmiş oldukları sözleri sonraki nesiller için saklamış ve onlara rivayet edebilmiş olmalarıdır- Yukarıda verilen rakamlara dayanarak ortalama 100 bin şahabının yaşadığını kabul etsek bile, bunların hepsininde hadîs rivayet ettiğini düşünmek elbette mümkin değildir. Belki de çoğunluğunu bâ-diye Arabının teşkil ettiği bu müslümanların, inanç ve îman yönünden mertebeleri ne derççe yüksek olursa olsun, hadîs abz ve rivayetinde hepsinin de aynı bilgi ve kabiliyete sahip oldukları da ileri sürülemez. Her devirde ve her toplumda olduğu gibi, islâm'ın ilk devrinde ve sahabe toplumunda da, her fer d, yapabileceği işe yönelmiş* kabiliyetini?betinde kendisini o işin yürütülmesine hasretmişti. Ebü Hurayra'nın da söylediği gibi, Medine'de toprak ve arazi sahibi olan Ensar tarlasında ziraatla veya bahçıvanlıkla meşgul oluyordu. Mekke'den Medine'ye hicret etmiş olan Muhacirler iae, çarşıda veya pazarda ticaret yaparak geçimlerini teinin ediyorlardı [337]. Bunlardan bazıları da kendilerini ilme vermişler, yine iktidarları nisbetinde bir şeyler öğrenmeğe çalışmışlardır. Bugün bile, nüfusları milyonlarla ifade edilen toplumlar içerisinde, kendilerini ilme hasretmiş insanların sayısı ne kadar azdır!

Sahabe devrinde de durum bundan farklı değildir. Aşağı yukarı hadîs rivayet etmiş olan bütün sahabîlerin hadîslerini Musned adlı eserinde naklettiği söylenen Ebü 'Abdirrahmân Bakıy îbn Mahled [338], hadîs rivayet eden takriben 1300 şahabı ismi zikretmiştir [339]. Îbnu'l-Cevzî'nin aynı kitaba istinaden verdiği sahabî sayısı ise 1060tır [340]. Yine verilen rakamlara göre, bunlardan 1000 kadarının en fazla ikişer hadîs rivayet ettiği gözönünde bulundurulursa [341], geride kalan 300 şahabının kısmen hadîs rivayetiyle meşgul oldukları söylenebilir: Fakat bu 300 kişiden yalnız yedi kişinin 1000 in, yalnız dört kişinin 500 ün, ve yalnız yirmiyedi kişinin de 100 ün üstünde hadîs rivayet ettikleri düşünülürse [342], 38 sahabînin 100 ün üstünde hadîs ezberlemek suretiyle kendilerini gerçekten bu işe vermiş oldukları ileri sürülebilir. Ortalama 100 bini bulan bir sahabî topluluğu içinde her biri 100 ün üstünde hadîs rivayet eden 38 sahabî elbette ki büyük bir sayı değildir. Oysa ki, biraz önce de işaret ettiğimiz gibi, bunlardan da yalnız yedi sahabî 1000 in üstünde hadîs rivayet etmiş ve el-Mukşirün (çok rivayet edenler) adiyle anılmışlardır.

Verilen rakamlara göre, bu yedi kişiden en çok hadîs rivayet eden s 5374 hadîsiyle Ebü Hurayra'dır [343]. El-Buhârî ve Müslim, Sollerinde bu hadîslerin 325 ini ittifakla nakletmişler, el-Buhârî 93, Muslini ise 189 unu nakletmekle infirad etmişlerdir [344]. Ahmed İbn Haııbrriu MtısneâinAe de 3848 Ebü Hurayra hadîsi yer almıştır[345].

Ebü Hurayra'dan sonra rivayet ettiği 2630 hadîsle ikinci dereceyi işgal eden sahabî 'Abdullah îbn ıOmer Îbni'l-Hattâb'tır. Ahmed îbn Hanbel onun 2019 hadîsini naklet mistir [346].

Abdullah îbn 'Ömer'den sonra eıı çok hadîs rivayet eden sahabî Knes îbn Mâlik'tir ve 2286 hadîs rivayet etmiştir. Ahmed îbn Hanbel ise, iMııs-nedinde Enes'in 2178 hadîsini naklet mistir [347].

Enes îbn Mâlik'i rivayet ettiği 2210 hadîsle Umımı'l-ımı'ininin f£işe takip eder [348].

Ununu'1-Mu'minîn 'AişeMen sonra gelen sahabî 'Abdullah îbn 'Abbâs-tır. Îbııu'l-Cevzl'ye göre 1660 hadîs rivayet eden îbn cAbhâs'm, Ahmed îbn Hanbel'in Musnerf'inde 1969 hadîsi yer almıştır [349].

îbn cAbbâs'tan sonra 1540 hadîsle Câbir îbn «Abdillah ve 1170 hadîsle de Ebü Sa'îd el-Hudri gelir. Ahmed îbn Hanbel, Câbir'den 1206, Ebü Sa'îd el-Hudrî'den ise 958 hadîs naklet mistir [350].

Zikrettiğimiz bu sahabîler dışındakilerin Hazreti Peygamberden rivayet ettikleri hadîs sayısı, daha önce de belirttiğimiz gibi binin altındadır ve bu şekild az hadîs rivayet edenlere el-mukıllün denilmiştir.

Mevcut hadîs eserlerinin şimdiye kadar mufassal bîr indeksi yapılmamış olduğu için, yukarıda verilen rakamları kat'î olarak kabul etmemek gerekir. Bununla beraber gerçeğe yakın oldukları da şüphesizdir. Bazı hadîs eserlerinde, adı altında hadîs rivayet edilen sahabî sayısıyle ilgili olarak verilen rakamlar da, aşağı yukarı hadîs rivayet ettiği bilinen sahabî miktarını aşmaz. Meselâ el-Buhârî ve Müslim'in, Şahinlerinde 149 sahabîden müştereken, ayrıca el-Buhârl'nin 208, Müslim'in ise 213 ayrı sahabîden gelen hadîsleri naklettik-leri belirtilmiştir [351]". Mâlik'in Muvattâhnâm 98, Ebfl DSvüd et-Tayâli&fnin Musnedinde 281, Ahmed tbn Hanbel'in Musnedinâe ise 700 e yakın sahabî-den hadîs alınmıştır [352].

Verilen bütün bu rakamlar, bugün elde mevcut hadîslerin belirli sayıda sahabîler tarafından rivayet edildiğini göstermeğe yeterlidir. Kanaatı-mızca bu, bir bakıma hadîsin sıhhat yönünden garantisi olarak da kabul edilebilir. Çünkü daha önce de işaret ettiğimiz gibi, insanoğlu daima hata yapabilir bir yaratılışa sahiptir. Bu yaratılış onun her zaman en az hata yapabileceği işlere yönelmesine sebep olmuştur. İhtisaslaşmanın en ileri bir seviyeye ulaştığı asrımızda bu husus daha iyi görülüp anlaşılmaktadır. Hiç kimse yapamayacağı bir işin peşine düşmemekte, hattâ ona ilgi bile duymamaktadır, islâm'ın ilk devrinde de durum bundan farklı olmamıştır. Hazreti Peygamberin binlerce ashabı, yeni bir dinin doğuşunu ve yükselişini heyecanla takip ederken ve onun ilk ve son müjdecisine sevgi ve îman dolu bir kalb ile bağlanırken, dünyevî işlerini de ihmal etmemişler, bir kısmı ziraat ve ticaretle meşgul olurken, diğer bir kısmı, kendilerini başka bir sahaya, ilim sahasına vermişlerdir. Bunlardan bazıları, hadîs öğrenip hıfzetmeyi gaye edinip, bu sahada ihtisas sahibi olmayı başarmış, bazısı bu hadîslerden hüküm istihracını Öğrenirken, diğer bazısı de mesâilerini Kur'âna hasrederek âyetlerin zahir ve bâtın manâları üzerinde ilim sahibi olmuşlardır. Fakat binlerce saha-bînin hepsi de, büyük şerefine rağmen bu sahada derinleşme hevesine kapılmamış, her biri iktidar ve kabiliyetinin elverdiği değişik sahalara yönelmiştir. Bunu, bir kaç misalle şöyle açıklayabiliriz:

Hazreti Peygamberin ashabı içerisinde ismi 'Abdullah olan 220 kişi bulunmasına rağmen [353], bunlardan yalnız dört kişi, cAbdullah Îbnu'z-Zubeyr, 'Abdullah îbn (Abbâs, «Abdullah Ibn *Omer Îbni'l-Hattâb ve 'Abdullah tbn (Amr îbni'l-'Âş, Hazreti Peygamberin vefatından sonra, çeşitli meselelerin halli için kendilerine daima başvurularak görüşleri alınan ve bu yüzden cAbâ-âite adiyle şöhret kazanan kimseler ölmüşlerdir; bunların görüş birliğine vardıkları meselelerde ise fravlu, tAbâdile tabiri, bir icma'ın İfadesi gibi sayılmıştır [354]. Bunun gibi altı veya yedi sahabî de, toplandığı zaman her birine ait büyük bir cildi dolduracak kadar çok, fetva vermekle şöhret kazanmıştır.

Bunlar: 'Ömer İbnu'l-Hattâb, CAİİ Ibn Ebl Tâlib, 'Abdullah Ibn Mescüd, «Abdullah îbn cOmer, 'Abdullah tbn 'Abbâs, Zeyd tbn Şâbit ve Ummu'l-mu'minin Âişe'dir [355].

Zikrettiğimiz bu misaller, her sahabînin ancak muktedir olduğu sahada temayüz ettiğini göstermeğe yeterlidir. Bu bakımdan, hadîsle meşgul olanların da kabiliyetlerini bu sahada geliştirmiş olduklarını kabul etmek gerekir. Bu ise, tabii olarak, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi sahabî hadîsçilerin, hadîsin sıhhati yönünden garanti oldukları neticesini doğurur. [356]

4. Sahabenin adaleti

Hazreti Peygamberden rivayet olunan hadîslerin sıhhatini garanti altında bulunduran diğer bir husus da, sahabîlerin adalet vasfına sahip olmalarıdır. Daha önce de açıkladığımız gibi, sahabîler, ilk vahyin gelişinden itibaren hudutsuz bir îmanla Hazreti Peygamberin etrafında toplanmağa ba -. lamışlar ve dinin emirlerini tam bir teslimiyetle yerine getirmişlerdir. Onları bu yola sevkeden bir tehdit, bir korku veya bir dış baskı mevcut değildir. Aksine, zaman ilerledikçe artan sayıları karşısında tedirgin olan, telâş ve korkuya kapılan kimseler müşriklerdi ve onları yeni dinden uzaklaştırmak için tehditlerini her gün biraz daha artırıyorlar, hattâ bu tehditlerin gereği olan işkence veya öldürmeleri, zaman zaman, tatbik sahasına çıkarmaktan bile geri kalmıyorlardı. Ancak sahabîler, îslâm'm yayılması ve kuvvetlenmesi için her türlü işkenceye katlanıyor, ölümü göze alıyor, malını mülkünü, eşini ve çocuğunu terkederek başka yerlere göçediyorlardı. Bu türlü davranışların, kalbi tamamiyle dolduran eşsiz bir îmanın tezahüründen ve gereğinden başka bir şey olmadığı aşikârdır, tşte bu îmana Kur'ânı Kerîmde sık sık işaret edilmiş ve Allah Ta'âlâ, hiç bir şüpheye mahal bırakmayacak kadar açık bir ifade ile Hazreti Peygamberin ashabından medh u sena ile bahsetmiştir:

"Muhammed Allah'ın Rasûlüdür; onunla beraber olanlar da, kâfirlere karşı sert, kendi aralarında ise merhametlidirler. Onları rükû'a varırken, secde ederken, Allah'tan lütuf ve hoşnudluk dilerken görürsün. Onların alâmetleri, yüzlerindeki secde eseridir. İşte bu, onların Tevratta anlatılan vasıflandır, tncildeki vasıfları da böyledir: Filizini çıkarmış, onu kuvvetlendirmiş, kalınlaşmış, ziraatçıların hoşlandığı ekin gibidirler. Allah bunları böylece çoğaltıp kuvvetlendirmekle kâfirleri Öfekelendirir. Allah, îman edenlere amel-i sâlihte bulunanlara büyük ecir vadetmiştir" [357].

Allah Ta'âlâ, bir başka âyette, Muhacirleri ve Ensarı bahis konusu ederek şöyle buyurmuştur:

"İyilik yarışımla öncelik kazanan Muhacirlerle Ensardan ve onlara l>u yolda tâbi olanlardan Allah razı olmuştur; onlar da Allah'tan razıdırlar. Allah, onlara altında» nehirler akan, içinde ebedî kalacakları cennetler hazırlamıştır; işte en büyük kurtuluş budur" [358].

Yine Muhacirler ve Ensar hakkında şöyle buyurmuştur:

"İınaıı edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihada çıkanlar ve bir de bu muhacirleri barındıranlar ve onlara yardım edenler, işte gerçekten mü'-inin olanlar bunlardır. Onlar için mağfiret ve bol bol verilmiş rızıklar vardır"[359].

Keza muhacirler ve Ensar hakkında nazil olmuş üç âyeti kerîmede şöyle buyurmuştur:

"(Allah'ın verdiği bu ganimet malları) yurtlarından ve mallarından edilmiş olan, Allah'tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah'ın dinine ve Peygamberine yardım eden Muhacir fakirler içindir, işte doğru olanlar bunlardır. Daha önceden Medine'yi yurd edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olanlar, kendilerine hicret edip gelenleri severler; onlara verilenler karşısında içlerinde bir çekememezlik hissetmezler; kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerinden önde tutarlar. Nefislerin tamahkârlığından korunabilmiş olanlar, işte onlar saadete erenlerdir. Onlardan sonra gelenler, Rabbımız, bizi ve bizden önce inanmış olan kardeşlerimizi bağışla; kalbimizde mü'minlere karşı kin bırakma; Rabbunız, şüphesiz sen şefkatlisin, merhametlisin, derler" [360].

Hudeybiye andlaşmasmın yapıldığı sıralarda Rıdvan bey'atına katılan saha bilerin bahis konusu edildiği bir âyeti kerîmede de şöyle buyurmuştur:

"(Ey Muhammed) Allah, muhakkak ağaç altında sana bey'at eden müminlerden hoşnud olmuştur. Kalplerinde olanı bilmiş ve onlara güvenlik ve yakın bir zafer vermiştir" [361].

Kur'ânı Kerîmden misal olarak zikrettiğimiz bu âyetler, ilk âyetin nüzulü ile başlayan Islâmî davetin bidayetinden Hudeybiye andlaşmasma kadar Hazreti Peygamberle beraber bulunan sahabenin 'faziletine, üstünlüğüne veya eşsizliğine şehadet ederler. Allah Ta'âlâ hepsinden razı olmuş, geçmiş günahlarını mağfiretle onlara ebediyen kalacakları altından ırmaklar akan cennetler va delmiştir. Kur'ânı Kerîmin onlarla ilgili bu şehadeti, onların adaleti hakkında da açık bir nass teşkil eder ve böyle bir Kur'ân nassı mevcut olduktan sonra, her hangi bir kimsenin sahabeyi ta'dîli, Kur'ânın ta'dî-line ilâveten onlara biç bir şey kazandırmayacağı gibi, bir kimsenin onları kötülemesi de, Kur'ânın ta'dîlinden sonra onların derecesinden hiç bir şey eksiltmez.

Kur'ân âyetleri yanında sahabenin faziletine şehadet eden bir çok sahih hadîs de vardır. El-Buhâri'nin 'Imrân îbn Huşayn'dan [362], Müslim'in ise cAb-dullah tbn MeB'üd'dan [363] naklettikleri bir hadîsi şerife göre Hazreti Peygamber, en hayırlı ümmetin kendi asr (kara) ı, sonra onu takip eden asır, sonra da onu takip eden asır olduğunu beyan buyurmuş ve bu suretle başta saha* bîler olmak üzere, sırasıyle, tâbi'ûn ve etbâut tâbi'îni telâm ümmetinin en hayırlı nesilleri olarak tavsif etmiştir.

Bir başka hadîsinde Hazreti Peygamber şöyle buyurmuştur: "Ashabıma sövmeyinz. Nefsim elinde bulunan Allah'a yemin ederim ki, sizden biriniz Uhud dağı kadar altunu sadaka olarak dağıtsa, (bunun sevabı), sahabîlerden. birinin bir avuçluk (hurma) sadakasına erişmez, (hatta) yansına bile ulaşmaz" [364]

Hazreti Peygamberin bir hadisi de şöyledir: "...Yıldızlar gökzüyünün emniyet kaynağıdır;' onlar yokolup gittikleri zaman, gökyüzüne vadolus.an şeyler gelir çatar. Ben de ashabım için bir emniyet ve güven kaynağıyım; ben gittiğim zaman, ashabıma vadolunan (tehlikeli) şeyler gelip çatar. Ashabım da ümmetim için bir emniyet kaynağıdır; onlar gittiği zaman ise, ümmetime vadolunan (fitne, fesad ve bid'at gibi) şeyler gelip çatar" [365].

Kur'ânı Kerimden nazil olan âyetler ve Hazreti Peygamberden vârid olan hadisler, sahabenin yerini kesin bir şekilde teebit etmiş, her hangi bir kimseye, onları ta'dîl etmek hususunda en küçük bir ihtiyaç bırakmamıştır. Bu itibarla İslâm uleması, onların adaletine taalluk eden hususlarda münakaşa kapısının açılmasını lüzumsuz, adaletinin isbatı konusunda yapılan gayret* leri fuzûlî addetmişlerdir; çünkü Kur'ân ve hadis, bunu en mükemmel bir şekilde yapmışlar, başkasına söyleyecek bir şey bırakmamışlardır.

Hal böyle olmakla beraber, Hazreti Peygamberin vefatından sonraki günler aynı sulh ve sükûn içerisinde geçmemiş, müslümanlai arasında zuhur eden ihtilâflar, zaman zaman kanlı hâdiselerin vukuuna da sebep olmuştur. İlerideki bahislerimizde üzerinde ayrıca duracağımız, îslâm tarihinde "fitne** adiyle maruf olan bu hadisler, üçüncü Halîfe c0sm5n Îbn cAfian'ın şehîd edilmesîyle başlamış, bunu Hazreti Peygamberin sevgili eşi Ummu'l-mu'miniu cÂişe ile cAlî îbn Ebî fâlib arasında cereyan eden savaş takip etmiştir. 8u savaşta bazı sahabîler şehîd düşmüş, Hazreti tÂişe mağlûb olarak harp sahasından ayrılmıştır. Daha sonra CAİI ile Mu'fiviye arasında ikinci bîr savaş çıkmış, bu ise, müslümanlar arasında, şî'a ve havaric olmak üzere birbirini tekfir eden iki büyük fırkanın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bidayette hilâfet meselesine dayanması dolayısıyle siyasî nitelik taşıyan bu bölünmeler, Kur'ân ve hadîs nasslarından da destek görmek ihtiyacında bulundukları için, zamanla itikadi sahaya da sıçramış, bu suretle, İslâm'a, uysun veya uymasın, çeşitli akaidi müdâfa eden yeni fırka ve mezbebler ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında ilk temayüz eden mezheb mutezile olmuştur.

İşte müslümanlar arasındaki bu bölünmelerden sonradır ki, Allah Ta'âlâ-tun yukarıda bir kaçını misal olarak zikrettiğimiz âyetleriyle ve Hazreti Peygamberin yine örneğini gördüğümüz hadîsleriyle medh u sena edilen sahabe bu fırkalar tarafından kötülenmeğe başlamıştır. Sanki Allah Ta'âlâ onlardan razı olmamış ve onlara altından ırmaklar akan cennetler vadetmemjş gibi, bu fırkaların mensupları sahabeyi tefkîr etmişler; sanki Hazreti Peygamber "ashabıma sövmeyiniz" dememiş gibi, onlar sahabeyi en galiz küfürlerle itham etmişlerdir. Meselâ mutezilenin zuhur ettiği sıralarda hariciler, Ummul-mu'minîn cAişe ile onun tarafında yer alan falha ve ez-Zubeyr'i, Cemel harbinde 'Ali'ye karşı geldikleri için, 'Ali'yi de, kendisi hak sahibi olduğu halde, Şıffîn'de tahkimi kabul ettiği için tekfir etmişlerdir. Ashnda, ehli sünnetin de kabul ettiği gibi, sahabe arasındaki ihtilâflar, ne derece şiddetli olursa olsun, hepsi de bir ietihad neticesi idi ve gayesi müslümanlann selâmetine matuf idî. Taraflardan birisi hatalı olsa bile, ietihadda hata küfrü veya fışkı gerek-tirmezdi; çünkü muctehid bazan hata yapar, bazan da isabet eder. isabet ederse iki ecir kazanır; hataya düşerse yine de kazancı bir ecirdir [366].

Hâriciler sahabenin ileri gelenlerini bu şekilde tefkir ederlerken, mutezilenin ilk imamlarından sayılan Vâsıl Ibn Atâ' daha değişik bir görüşle ortaya çıkmış, her iki gurubu da fâsik olarak ilan etmiştir. Vaşil'a göre, Cemel harbine iştirak edenlerden ve onu destekleyenlerden ya <Alî, Hasan, Huseyn, Îbn cAbbâs, cAmmâr Îbn Yâsir, Eyyüb el-Enşârî ve diğer taraftarlar fâsik-tırlar; yahutta cAişe, Talha ve ez-Znbeyr; çünkü fışkın iki gurubtan hangisinde olduğu bilinemez. Bu itibarla iki gurubtan cAlî ve Tallta veya cAlî ve ez-Zubeyr, şehadette bulunsalar, ikisinden birinin fışkı dolayısıyle her ikisinin de şehadetleri kabul olunmaz [367].

Mutezile imamlarından VâşıTın arkadaşı cAmr Îbn (Ubeyd de, Cemel harbine iştirak eden her iki guruba mensup bütün sahabîlerin kesinlikle fâsik olduklarını ileri sürmüş ve adaletlerini ıskat ederek şehadetlerini makbul saymamıştır [368]. Yine mutezile imamlarından en-Nazzâm, Mucammer ve el-Câhız, Vâşıl'ın görüşüne meyletmişler, Havşeb ve Hacim el-Avkaş ise "kumandanların kurtulup etbâ'ın helak olduklarını" ileri sürmüşlerdir [369]. Yine en-Nazzâm'a göre, imamet meselesinde Hazreti Peygamberden CAİI adına bîr nass bulunduğu halde, 'Ömer Îbnu'l-Hattâb bu nassı gizlemiş ve Şeklfe günü Ebü Bekr'e bey'at etmek suretiyle de Alî*nin imamet ve hilâfetteki hakkını gasbe t mistir [370], El-Câhız'm el-M<förif adlı kitabında da şehadet ettiği gibi, en-Nazzâm'a göre cOmer Îbnu'l-Hattâb, HudeybiyeMe Hazreti Peygambere sorduğu suallerle îmanında şüphe ve tereddüt göstermiştir [371].

En-Nazzâm, büyük sayıdaki hadîsin kaynağı olan Ebü Hurayra'yı da yalancılıkla itham etmekten geri kalmamıştır; ona göre bu meşhur sahabi, "insanların en yalancısıdır" [372].

En-Nazzâm'ın itham ettiği başka sahabîler de vardır ve bunlardan birisi cAbdullah Îbn Mes'üd'dur. Onun nazarında îbn Mes'üd'un en büyük suçu, mutezilenin görüşüne ters düşen "sa'îd kişi, anasının karnında iken saHd olan kişidir" hadîsini Hazreti Peygamberden rivayet etmesidir. Bu hadiaiyİe Hazreti Peygamber, diğer pek çok hadîslerinde olduğu gibi kaderi isbat etmiştir [373]. Halbuki mutezile ve tabiatıyle en-Nazzâm, kaderi inkâr ettikleri için kaderiyye adiyle de şöhret kazanmışlardır [374]".

Nihayet fetvalarında re'yi ile hüküm veren bütün sahabîleri cehalet ve nifak kaynağı olarak ilân etmek cür'etini gösteren en-Nazzâm, onların ilelebed cehennemde kalacaklarını bile ileri sürmüştür [375]. Maamafih meşhur mutezile imamlarından Şumâme tbnu'l-Eçras'm, bir Cuma günü, halkın câmi'e koştuklarını görünce, yanındaki bir arkadaşına "bak şu öküzlere, bak şu eşeklere" dedikten sonra, Hazreti Peygamberi kasdederek "bu arab balkı ne hale soktu" sözünü büyük bir rahatlıkla söylediği gözonünde bulundurulacak olursa [376], Hazreti Peygambere kadar dil uzatan mutezilenin, onun ashabı hakkında daha neler söyleyebileceklerini tahmin etmek güç değildir. Ne var ki bu türlü görüşleriyle zihniyetlerini .ve islâm dini karşısındaki mevkilerini iyice belirlemiş olan mutezilenin, sahabeyi ithamları, Kuran ve hadîsin onlar için, tayin ettiği, fakat başkaları için erişilmesi mümkin olmayan yüksek mertebeden hiç bir şey eksiltmez. [377]

D. SAHABE DEVRİNDE HADÎSLERİN YAYILMASI

1. İslâm ülkelerinin genişlemesi

Hasreti Peygamber vefat ettiği zaman Arap Yarımadası İslâm Devleti hudutları içine kamilen girmiş bulunuyordu. Fakat gaye Arap Yarımadası davası değil, islâm'ı yaymak ve hangi milletten olursa olsun, bütün insanları, tek bir kelime, tevHd kelimesi etrafında toplamak idi; çünkü İslâm'a davet peygamberliğin başlıca görevi idi. Hazreti Peygamber 9 uncu Hicrî senenin yaz ortalarında Bizans hududuna kadar bir sefer yapmış (Tebük) [378], 11 inci senede ise, yeni bir sefer hazırlığı için kumandanı Usâme'ye gerekli talimatı vermişti [379]. Ancak onun vefatı, bu seferin ikmaline imkân vermedi. Hazreti Peygamberden sonra hilâfet makamına geçen Ebû Bekr, onun arzusunu gerçekleştirmekte gecikmedi ve yine Usâme kumandasındaki orduyu Şam'a doğru yola çıkardı [380]. Ancak dâhildeki bazı olaylar ve bilhassa ridde hareketleri fütuhatın süratle gelişmesini engelliyordu. Bu sebeple Ebû Bekr'iıı ilk işi, dâhilde sükûnu sağlar sağlamaz kuvvetlerini dışarıya sevketmek oldu. Ebü 'Ubeyde İbnu'l-Cerrâb. kumandasında Humuş'a, 'Amr ibnu'I-'Âş kumandasında Filistin'e, Yezid İbn Ebi Sufyân kumandasında Dımaşk'a, Şu-rahbil İbn Basene kumandasında Ürdün'e dört koldan ilerleyen bu kuvvetler [381], birbirlerine de yardım ederek islâm devletinin hudutlarını kısa bir zaman içerisinde genişlettiler. Hicretin 13 üncü senesi sonlarında Dımaşk [382], 17 inci senede ise Filistin, Ürdün, Suriye ve Lübnan dâhil olmak üzere bütün Şam ülkesi müslümanlar tarafından fethedildi. Bunu, Iran (Fâris) a yapılan seferler takip etti. Râmahurmuz, Süs, Tuster aynı sene içinde alındı [383]. 20 nci senede Mısır fethedilerek [384] Şimalî Afrika'ya yapılacak seferlerin ilk adımı atılmış oldu. 22 nci senede Azerbeycan [385], 23 de Kirman, Sicistfin [386] ve tAska-lln [387] müslümanların eline geçti. Şarkta Çin'e doğru ilerlemeler devam ederken Hiscretin 27 nci senesinde Afrika 'Abdullah İbn Sacd tbn. Ebi Serh'in eliyle fethedildi [388]. Stratejik mevkii daha o zamanlar anlaşılan Kıbrıs, bir görüşe göre aynı sene içinde, diğer bazı görüşlere göre 28 de veya 33 de [389] müslümanların bir ikmal merkezi haline geldi.

48 senesinde Halîfe Mucâviyet karadan ve denizden KusfanÜniyye (İstanbul) nin fethini sağlamak için Sufyân tbn cAvf kumandasmda büyük bir ordu teçhiz etti. Kumandanla birlikte, 'Abdullah İbn <Abbâs, * Abdullah tbn cOmer, 'Abdullah tbnu'z-Zubeyr ve Ebü Eyyûb el-Enşârl gibi sahabenin bazı ileri gelenleri de bu sefere katılmışlardı. Ordu, istanbul önlerine kadar geldi; müslümanlarla rumlar arasında şiddetli çarpışmalar oldu. Ancak şehir surlarının mukavim ve stratejik mevkiinin emin olması dolayısıyle şehre girmek mümkin olmadı. Muhasara esnasında meşhur şahabı Ebü Eyyûb el-En-şârl şehid düştü; şehir dışında surlara yakın bir yerde defenedildi. Müslümanlar asker ve gemi olarak büyük kayıplar verdikleri için Şâm*a geri dönmek zorunda kaldılar [390].

Tarihleriyle birlikte zikrettiğimiz bu fetih hareketleri, Hazreti Peygamberin parmakla sayılabilecek kadar az ashabiyle Mekke'den Medine'ye hicret edip orada ilk Şehir Devletini kurduktan sonra geçen 50 sene gibi kısa bir zaman içerisinde İslâm'ın kazandığı zaferlerin tarihe geçmiş belgeleridir. Fetihler bundan sonra da devam etmiş, Mâverâunnehr ve Hârizm'in fethi 93 senesine kadar tamamlanmış, 96 senesinde ise Çin hududuna gelinmiştir. Garpta ise, 92 senesi Şaban ayından itibaren Târik kumandasındaki müslümanlar, Afrika sahillerinden dört gemi ile İspanya fethi için harekete geçmiş bulunuyorlardı [391].

Hicretin birinci asrı boyunca, Avrupa'nın batıdaki en uzak noktasından doğudaki Çin hududuna kadar bir şerit halinde uzanan toprakların büyük islâm İmparatorluğu hudutları içerisine girmesinde dikkati çeken en mühim husus, bu fetih hareketlerinden büyük bir kısmının bilhassa genç sahabîlerin çoğunlukla hayatta bulundukları bir devirde gerçekleşmiş olmasıdır. Bu, tabii olarak, fetih için merkezden doğuya, batıya ve kuzeye çıkartılan sefer

heyetlerinin bacında veya içinde, gerek kumandan olarak ve gerekse er olarak büyük sayıda şahabı guruplarımada yer almış oldukları neticesini doğurur; ara bilgi, dikkat ve tecrübe isteyen harp hareketlerinde, Hazreti Peygamberle birlikte bir çok gazvelere iştirak etmiş ve onun strateji bilgisinden yararlanıp tecrübe edinmiş sahabüerden istifade etmemek elbette düşünülemezdi. Nitekim '(/iümu'J-fcu&ffrâde hadîs ravilerinin "buldan" ve "evtâV'ına bir fasıl ayıran el-Hâkjm Ebü cAbdillah, Hazreti Peygamberin vefatından sonra bir çok sahabîlerinin Medine'den ayrıldıklarım ve muhtelif ülkelere yerleştiklerini söyler [392].

El-Hâkim'in verdiği bilgiye göre, sahabeden CAİİ tbn Ebl fâtih, Sacd tbn Ebl Vakkfis, Sa(ld İbn Zeyd tbn *Amr tbn Nufeyl, 'Abdullah İbn Mee<ûd, Habbâb Ibnu'l-Erett, Sehl tbn Huneyf, Ebü Katâde İbn Rib% Selmfin el-Farisi, Huzeyfe Ibnu'l-Yemân, cAmmâr İbn Yâsir, Ebü Müsal-Eş'arl, Ebü MesSıd el-Enşârl, el-Berâ' tbn 'Âzib, 'Abdullah tbn Yezld el -Hatmi, en-Nu(-mân İbn Mn^airin ve kardeşi Ma'kıl tbn Mukarrin, en-Nucm3n İbn Buşeyr; el-Muğire tbn Şul*, Cerlr İbn cAbdillah el-Beceli, cAdiy İbn Hatim et-Tpâ*!, TJrva İbn Muzarris et-fâ'I, 'Abdullah İbn Ebl Evfâ, Eş'ag İbn Kays, Câbİr tbn Semura, Huzeyfe tbn Esld el-Gıfârl ve daha bir çok sahabî, Küfe'ye yerleşmiş ve bunların çoğu orada defnedilmişlerdir [393].

cUtbe tbn Gazvan, cImrân tbn Huşayn, Ebü Bereze el-Esleml, Mihcen tbnul-Endra', 'Abdullah tbn Muğaffel el-Muzenl, Ma'kıl tbn Yesâr, 'Ahdur-rahman İbn Semura, Ebü Belere, Enes tbn Mâlik (107 yaşında ölmüştür), Hişfim tbn 'Âmir, Ebü Zeyd el-Enşârl, (Amr tbn Ahtab, Şâbit tbn Zeyd, Mucâşi3 tbn MesSid ve kardeşi Mucâlid, (Â*iz tbn cAmr el-Muzenl, Kurra tbn lyâs el-Mozenl, 'Abdullah tbnu'ş-Şıhhlr, Mu'âviye İbn Hayede ve bir çok sahabî Basra'ya yerleşmişlerdir [394].

'Ukba İbn 'Âmir el-Cuhenl, <Amr tbnul-'Âş, oğlu 'Abdullah tbn 'Amr, Cârice tbn Hugafe, 'Abdullah tbn Sa'd tbn Ebl Şerh, Mahmiye tbn Cez\ 'Abdullah Ibuu'l-Hâri8 İbn Cez', Ebü Basra el-GıfâH, Ebü Sa'd el-Hayr, Mu'âg tbn Enes, Mu'&viye tbn Hudeyc, Ziyâd tbnu'l-PJâris, Meeleme tbn Huhalled ve daha pek çok sahabî Mısır'a gelmişlerdir [395].

Es-Suyüt?'nin açıkladığına göre, İmam Muhammed Ibnu*r-Rabic el-Cizi Mısır'a giren sahabîler hakkında bir kitap telif etmiş ve bu kitapta 140 kadar sahabî ismi zikretmiştir. Bizzat kendisi, yani es-Suyütî ise, bazı tarih kitap-İmandan da yararlanarak aynı konuda telif ettiği kitapta Mısır'a dâhil olan 300 ü aşkın sahabî ismi vermiştir" [396].

Ebû 'Ubeyde Îbnu'l-Cerrâh, Bilâl tbn Rabâh, 'Ubâde İbnu'ş-Şimit, Hu'âz tbn Cebel, Sa'd tbn 'Ubâde, Ebu'd'Derdâ', Şurahbîl tbn Şasene, Hâlid lbnu*l Velld, *Iy5z İbn Ganim, el-Fazl tbn 'Abbâs tbn (Abdi'l-Muttalib (Ürdün'de medfûndur), Ebü Mâlik el-Eş'arl, 'Avf İbn Mâlik el-Eşcal, gevbân, Şeddâd tbn Evs, Fuzâle tbn 'Ubeyd, 'Amr İbn 'Anbese, el-Çârig İbn Hişfim, Mu'âviye İbn Ebl Sufyân, Vâgile lbnu'1-Eska', (Busr tbn Ebl Ertât, Hubeyb tbn Meseleme, ez-Zahhâk tbn Kaya, Kubag tbn Eşyem, el-Trbâz tbn Sâriye, 'Abdullah tbn Busr, (Utbe İbn 'Abdi's-Snleml, 'Abdullah İbn Havale, Ka*b tbn Murra, Ka*b tbn cIyâz, el-Mikdâm tbn Ma'dî Kerih ve diğer bir çok sahabî Şam'a inmişlerdir [397].

'Adiy tbn 'Amire el-Kindl, Vâbişa İbn Ma'bed el-Esedî, el-VeUd İbn :Ukbe Cezlre'ye [398]so; Burayde tbn Huşyab el-Esleml (Merv'de medfûndur), Ebü Bereze el-Eşlemi, el-Hakem îbn 'Amr el-Gıfârl, 'Abdullah tbn Hâzim el-Esleml (Nîsâbür'da medfûndur), Kasem tbnul-'Abbâs (Semerkand'da medfûndur) ve diğer bazı sahabe de Horasan'a yerleşmişlerdir [399].

Fetihlerle birlikte muhtelif memleketlere dağılan sahabîlerin sayısı hakkında elimizde kesin bir bilgi yoktur. Biz yukarıda, sadece bir misal olmak üzere, el- Hakim tarafından verilen küçük bir listeden tanınmış bir kaç isim nakletmekle iktifa ettik. Fakat gerçek olarak bilinen husus şudur ki, az olmayan bir sahabî topluluğu fetihlerle birlikte çeşitli ülkelere dağılmış ve İslâm'ın gayesini gerçekleştirme yolunda gayret sarfetmişlerdir. Bu gayenin gerçekleştirilmesi için takip edilen yol ise, fethedilen ülkelerde ilk iş olarak hem ibadet hem de ilim merkezi olabilecek mescidler inşa etmek olmuştur. Bu husus, Hazreti Peygamber devrinde de görülen ve üzerinde ibretle durulması gereken bir konudur. Nitekim hicret senesi, Mekke'den Medine'ye gelirken &ubâ'da konaklayan Hazreti Peygamber, orada ilk mescidi inşa ettiği gibi, Medine'ye vardığı zaman yine ilk işi Mescid'i Nebevinin inşan olmuştur [400].

Hicretin 13 üncü senesinde Şam'ın kalesi olan Dımaşk, cAmr îhnu'l-'Aş, Şurahbll İbn Hasene, Kays İbn Hubeyre, Ebü 'Ubeyde İbnul-Cerrâh ve Hâlid İbnu'l-Velld gibi meşhur sahabîlerin kumandasındaki müslümanlar tarafından zabtedilince, yapılan ilk iş, yine bir mescid yeri tesbit etmek olmuştu. Bu tesbit işini de ilk defa Ebü cUbeyde İbnu'l-Cerrâh yapmıştı. Ancak mescidin binası, 88-96 senelerinde Emevî halifesi el-Velld Ibn cAbdi'l-Melik tarafından gerçekleştirildi. Bu mescid halen Umeyye Camii adiyle maruf ve mevcuttur [401].

Müslümanlar* 16 ncı Hicret senesinde 'Irak'ın fethi üzerine yaşamağa alıştıkları şehirler biçiminde Basra'nın temelini attıkları zaman, mescidi ve dârul-Smâresi daha önceden tamamlanmış bulunuyordu [402]. Fakat Basra iki nehir ağzında rutubeti bol bir şehir olmuştu. Müslümanlar, daha kuru ve çöl iklimine daha yakın bir başka şehrin kurulmasını düşündükleri zaman, bu düşünceyi gerçekleştirmekte gecikmediler. Meşhur şahabı Safd Ibn Ebi Vakkâş, iki arkadaşını bu şehrin kurulabileceği daha müsait bir yer tesbiti için görevlendirdi. Selmân el-FârisI ve Huzeyfe İbnu'l-Yemân, Fırat'ın batısında Hî-re'ye yakın bir yeri seçtiler. Bu sırada Medâ'in'de bulunan Sa(d Ibn Ebî Vakkâş, hicretin 17 nci senesinde 40 bine yakın askeriyle tesbit edilen bu yere gelerek yerleşti, önce kamış ve ağaç dallarından yapılan, fakat çabuk yandığı için Halîfe cOmer tbnu'l-Hattâb tarafından kerpiçten yapılması emredilen evleriyle yeni kurulan bu şehir, kısa bir zaman içinde sayılı ilim merkezlerinden biri olarak Küfe adiyle şöhret kazandı, tşte bu şehir kurulurken merkezine bir de mescid inşa edilmişti. Bu mescid, aynı zamanda, şehrin muhtelif yönlerine uzanan yolların birleştiği bir nokta olmuştur. Bu yollardan birisinin üzerinde ve mescide iki yüz adım mesafede Sa'd Ibn Ebi Vakkâş'ra evi ve Beytu'1-mâl bulunuyordu [403].

Hicretin 16 ve 17 nci senelerinde müslümanlar tarafından kurulan Basra ve Küfe şehirleri, tanınmış birer ilim merkezi oldukları gibi, Küfe'nin <A1Î Ibn Ebi T âlib tarafından hilâfet merkezi olarak intihab edildiği de malumdur.

Hicretin 21 inci senesinde Iskenderiyye'nin fethinden sonra <Amr İbnu l-*Aş tarafından inşa edilen eI-Câmitu*l-tatîk veya CamiSı *Amr da, Mısır'da Babilon kalesinin şimalinde bulunuyordu. Uzunluğu 50, genişliği 30 zira olan bu mescid, küçüklüğü dolayısıyle el-Velld İbn cAbdi1-Melik tarafından genişletilmiştir [404].

48 inci senede Mu(âviye tarafından Afrika'ya gönderilen bir başka sa-habî cUkbe Ibn Nâf ic, müslüman olan berberilerin de yardımıyle büyük zaferler

kazanmıştı. Ordusunu ve elinde bulunan malları düşmana karşı korumak için bir şehir kurulmasını planladığı zaman, önce bir Dâru'l-Smâre ve bir de mescid inşa etmeyi unutmadı. Ancak namaz kılanlar için oldukça dar gelen bu mescidin genişletilmesini halifeye yazmış, o da mescid civarındaki arazinin satın alınarak genişletilmesini emretmiştir. Daha sonraları müteaddit defalar yenilenen ve genişletilen bu mescid, bugün Tunus'ta Kayrevân Camii olarak meşhurdur ve sahabî tUkbe Ibn Nâfi* tarafından kurulan bu şehir de Kayrevân'dır [405].

Müslümanların fethettikleri ülkelerde ilk iş olarak mescid inşa etmeleriyle ilgili iki misal de uzak şarktan verilebilir. El-Velîd Ibn 'Abdi'l-Melik hilâfet makamına geçince (H. 86-96), Muhemmed İbnu'l-Kâsım kumandasındaki bir ordu Hindistan s eferine çıkmış (89) ve her hangi bir mukavemetle karşılaşmadan Deybîl'i ele geçirmiştir. Onun da buradaki ilk işi bir mescid inşa etmek olmuştur [406]. 'Abbasi halifesi Ebü Ca'fer el-Manşür (H. 136-158) zamanında ise Keşmir alınmış ve burada da bir mescid inşa edilmiştir [407].

tşte, bazı misalleriyle açıklamağa çalıştığımız fetihler ve bu fetihlere pare-lel olarak çoğalan ve birer medrese hüviyetini taşıyan bu mescidler, âlim sahabîlerin önderliğinde bazı ilim merkezlerinin teşekkül etmesine sebep olmuştur. Bu merkezler, daima İslâm'ın çizdiği yolda, fakat bulundukları muhitin örf, âdet ve düşünce tarzlarından da mülhem olarak asırlarca ilim sahasında önderlik etmiş, Kur'ân ve Hadîs ilimlerinin gelişip yayılmasında en mühim âmil olmuşlardır. [408]

2. Bazı ilim merkezleri

a. Medine

Alim sahabîlerin gayretleriyle teşekkül eden ilim merkezlerinin başında, Dâru'l-Hlcre adiyle de şöhret kazanan Medine'yi zikretmek gerekir; çünkü burası, Hazreti Peygamberin ve ashabının Mekke'den hicretle İslâm İmparatorluğunun temelini attıkları ilk şehirdir. İslâm teşriinin büyük bir kısmı burada oluşmuş, Hazreti Peygamber hadîslerinin çoğunu burada söylemiştir. Şehrin her köşe ve bucağında ondan bir hatıraya rastlamamak mümkin değildir. Bu itibarla sahabenin kibarı, onun vefatından sonra da buradan ayrılmayı hoş karşılamamış, onun kabrine yakın olmayı, onunla birlikte yaşamak kadar değerli saymıştır.

Hadîs ve fıkıh sahasında şöhret kazanmış pek çok sahabî Medine'de yaşadığı için, burası, Hazreti Peygamberi görmeyen, fakat onun hadîslerini eıı yakın arkadaşlarından işitip hıfzetmek isteyen hadîsçilerin devamlı ziyaret-gâhı olmuş, tıpkı bir ticaret merkezi gibi, hadîs almağa gelenlerle dolup boşalmıştır.

Medine'de yaşayan ve hadîs sahasında otorite olan bu sahabîlerin başında Ebü Bekr eş-Şıddîk, cOmer İbnu'l-Hattâb, halîfe olarak Küfe'ye intikalinden önce cAli İbn Ebî fâlib, Ebû Hurayra, Ummu'l-mu'minin cAişe, 'Abdullah İbn €Omer, Ebü Sa'îd el-Hudrî ve Zeyd İbn Sabit'i zikretmek gerekir. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu sahabîlerden dördü. Ebü Hurayra, 'Abdullah ibn cOmer, Ummu'l-mu'minin £Aişe ve Ebû Sacid el-Hudrl, çok badis rivayet etmekle şöhret kazananlardandır (mukgirûn). Zeyd tbn Şâbit ise, Kur'ân ve Sünnet ahkâmına vâkıf 45 senesinde vefat edinceye kadar, dört halife devrinin kaza, fetva, kıraat ve feraizle ilgili meselelerinde kendisine başvurulan önderlerinden birisi idi [409].

Mescidlerin birer medrese veya ilim müessesesi olarak da hizmet gördükleri ve Mescid-i Nebevinin hicretle birlikte kuruluşundan itibaren böyle bir hüviyete sahip olduğa gözönünde bulundurulursa, Hazreti Peygamberin vefatından sonra da bu seçkin sahabî topluluğunun idaresinde aynı hizmeti başanyle yürüteceğinden şüphe edilemez. Filhakika hadîs ve fıkıh sahasında birer otorite olarak bilinen Sa*îd Ibnul-Museyyib [410], cUrva ibnuVZebeyr [411], ibn Şihâb ez-Zuhrî [412]'Ubeydullah İbn <Utbe İbn Mes'üd» [413], Salim İbn cAbdil-lah İbn 'Ömer[414], el-Çâsım İbn Muhammed İbn Ebî Bekr» [415], Mevlâ İbn cOmer lakabiyle tanınan Nâfi [416] ve daha bir çok tîbi'î, bu medresede ve bir kaçının isimlerini zikrettiğimiz bu sahabîlerin dizleri dibinde yetişmişlerdir. Yine bunlar sayesinde Medine, hadîs işitmek, hadîs almak veya hadîs toplamak isteyenlerin ziyaretgâhı olmakta devam etmiştir. [417]

b. Mekke

İlk vahiyle Islâmî davetin başlangıç şerefine nail olmasına rağmen, halkı, Hazreti Peygambere ve etrafındaki bir avuç müslümana reva gördükleri tehdit ve işkencelerle onların hicret etmelerine sebep olan bu şehir, ancak sekiz sene sonra, müslüman fethiyle tarihteki gerçek yerini almıştır.

Fetihten sonra Hazreti Peygamber Mu*âz İbn Cebel'i Mekke'de bırakmış ve Mekke halkına Kur'ân ve Sünnet ahkâmını ve kıraati öğretmesini ona emretmişti. Mucâz, Hazreti Peygamberin genç ve âlim sahabîlerinden biri idi ve onunla birlikte bütün gazvelere iştirak etmişti [418].

Mu'âz İbn Cebel ile birlikte Mekke'de daha bîr çok sahabî yerleşmiş bulunuyordu. El-Hâkim en-Neysâbüri bunlardan bazılarının isimlerini verir: Ebü RabFa el-Muhzüml'nin oğulları(Ayyaş ve cAbdullah, el-Hârig tbn Hişâm, <Ikrime İbn Ebî Cehl, cAbdullah tbnuVSâ*ib el-Mahzümî ki Kâri'u'ş-şahabe olarak bilinir, cAttâb İbn Esîd ki Hazreti Peygamberin Mekke'deki halifesi idi, kardeşi Çâlid İbn Eald, el-Hakem İbn EbiVÂs, cOgmân tbn Tolta, cUkbe tbnul-Hârig, Şeybe İbn tOgmân, Şafvân İbn Umeyye, Ebü Mahzüre, Süheyl İbn <Amr ve diğerleri[419].

Fakat Mekke medresesi» asıl 'Abdullah İbn 'AbbâVın Basra'dan dönüşünden sonra kuvvet kazanmıştır [420]. Daha önce gerek tefsir sahasındaki mevkiine temas ettiğimiz ve gerekse eÂbâdUet ve fetva vermekle şöhret kazanmış yedi şahabı arasında zikrettiğimiz İbn tAbbâs, rivayet ettiği 1700 e yakın hadis-le de en çok hadis rivayet eden yedi sahabî (mnkgirûn) den birisi olarak da biliniyordu [421]. İşte bu ilmî kapasite ile el-Beytn*l<-Harâm*da oturan ve talebelerine tefair, hadis, fıkıh ve edeb öğreten İbn 'Abbâs ile Mekke medresesi ilmî bir şöhret kazanmış ve pek çok talebe yetiştirmiştir. Bu talebelerden bilhassa üçü, mevâHden olmakla beraber tefsir ve hadîs sahalarında riyadesiyle meşhur olmuşlardır. Bunlardan' birisi, İbn <AbbâVın Kur'ân tefeiriyle ilgili akvalini rivayet etmekle şöhret kazanan Mucâhid İbn Cebr [422], birisi Mekke'nin zâbid ve fakihlerinden, ayni zamanda hacc menâsikini en iyi bilenlerden olan £Atâ3 tbn Ebl Rabahki [423] Mescid-i Haramda etrafında toplananlara fıkıh anlatır, hadîs rivayet eder ve dinî meseleleri öğretirdi. Üçüncüsü ise, pek çok sahabîden ders almış, sonra Ibn fAbbâs'm talebesi olmuş, Mekke'nin meşhur fakîh ve müftîlerinden sayılan favüs îbn Keysândır. [424]

Şurasını da unutmamak lâzımdır ki, Mekke, sonra da Medine, bir hacc ve ziyaret mahalli olmaları itibariyle her iki şehrin de îslâm âleminde ayrı bir mevkii vardır. Her sene buralara gelen binlerce ziyaretçi arasında muhtelif ülkelerin fakîh, müfessir ve muhaddislerinin de bulunması, ilim hayatının canlılığını muhafaza etmesini sağlayan başlıca âmillerden birisi sayılmak icab eder; çünkü bu çeşit toplantılarda cereyan eden müzakerelerin, bilhassa hadîslerin teyîd, takviye ve neşri yönünden rolü çok büyüktür. [425]

c. Küfe

Daha önce de işaret ettiğimiz gibi Küfe, Şimale uzanan îslâm fütuhatı sırasında ordu karargâhı olarak tesis edilmiş bir şehirdi. Bununla beraber bu şehrin bulunduğu ülke, yani cIrâk, geçmiş asırların medeniyet izlerini taşıyan bir yer olup, Babillilerin, Asurlarm, Keldanilerin, Fürs ve Rumların hepsi burada birbirinden farklı devletler kurmuşlardı. Müslümanlar cOmer îbnu'l-Hattâb devrinde buraları istilâ edip Basra ve Küfe şehirlerini kurunca, Me-dâin'in hazineleri* Babil ve Hire'nin medeniyeti buralara intikal etmiş [426], her iki şehir de kısa bir zamanda ilim dünyasının iki büyük merkezi haline gelmiştir.

Küfe, bidayette bir ordu karargâhı olarak kurulduğu için, ordu içinde bulunan bir çok sahabî buraya gelmiş bulunuyordu. Fakat cAIi tbn Ebi f âlib'in Medine'yi terkederek hilâfet merkezini Küfe'ye nakletmesinden sonra şehir geçici bir karargâh merkezi olmaktan çıkmış, her gün süratle genişleyen büyük bir devletin makam olmuştur. Bu sebepten pek çok sahabe buraya yerleşmiş ve ömürlerinin sonuna kadar burada yaşamışlardır.

Küfe'ye yerleşmiş, olan sahabîlerin ilim yönünden en meşhurları, şüphesiz CAU Ibn Ebl Tâlib ve 'Abdullah Ibn Mes'ûd idi. Ancak <AH Ibn Ebi T âlib'in Küfe hayatı, ilminden çok siyasete dönüktü ve vaktinin çoğunu harplerle geçiriyordu. Daha halifeliğinin başlangıcında, Ummu'l-mu'minln (Aişe ile Basra çöllerinde dövüşmek zorunda kalmış, bunu Mucâviye ile olan çatışması takip etmişti. Fakat bu çatışmanın ortaya çıkardığı haricîler kadar biç bir şey her halde onu meşgul etmemiştir. Bütün bu meşgaleler, onun ilim için zaman ayırmasına daima engel olmuştur.

'Abdullah Ibn Mescûd'a gelince, Küfe medresesi, varlığını ve şöhretini ona borçludur, denilebilir. Ibn MesSid ilk müslüman olan altı kişinin altın-cıswhr." Önce Habeşistan'a sonra Medine'ye hicret etmiştir. Uzun müddet Hazrcli Peygamberin hizmetinde bulunmuş, bu arada Kur'ânı hıfzetmiş, manâ* sim en iyi bir şekilde öğrenmiştir. Hazreti Peygamberin hizmetinde bulunmağı ise ona, onun sözlerini, fiil ve hareketlerini yakından öğrenmek imkânını vermiştir. Geniş bilgisi dolayısıyle sahabenin ilk devre âlimlerinden biri sayılan İbn Mes*üd, Halife cOmer İbnu'l-Hattâb tarafından öğretim için Küfe*ye gönderilmiştir [427]. Onun buraya gelişinden sonradır ki Küfe medresesi teşekkül etmiş ve bu medreseden 'Alkame Ibn Kays [428], el-Esved tbn Yezld [429], Mesrük lbnu'l-Ecda [430]«Ubeyde Ibn eAmr es-Selmânl [431], el-Hâriş Ibn Kaya [432], 'Âmir Ibn Şerâhîl eş-ŞaT)! [433] gibi tanınmış tâbi(ûn uleması yetişmiştir. Fakat şurasını unutmamak gerekir ki, Küfe'ye yerleşmiş ve Küfe medresesinin gelişmesinde büyük rol oynamış olan tâbi'ûn ulemasının hepsi de, Ibn MesSid'un talebesi değildi. Bunların büyük bir kısmı, Mekke ve Medine'de yetişmiş, sonradan Küfe'ye yerleşmişlerdir. cOmer İbnu'l-Hattâb tarafından Küfe kadılığına tayin edilen ve uzun müddet bu vazifede kalan Şurayh Îbnu'l-Hârig [434], Ibrâhîm en-Nahacî [435], Sa(îd Ibn Cubeyris [436] bunlardan bazılarıdır. Hanefî mezhebinin büyük imamı Ebü Hanîfe en-Nucmân Ibn Sâbitin de [437] bu medresenin yetiştirdiği talebelerden biri olduğunu unutmamak lâzımdır. [438]

d. Basra

Baha önce el-Hâkim en-Neysâbürî'den naklen belirttiğimiz gibi [439], Basra'da da pek çok sababt kalmış ve bunların hi m metleriyle burada da bir med rese teşekkül etmiştir. Basra'da kalan sahabîlerin ilim yönünden en meşhurları şüphesiz Ebü Musa'l-Eş'arI ve Enes İbn Mâlik idi; 'AH İbn Ebl ^âüb'in hilâfetinde cAbdnlIah İbn 'Abbas'ın da Basra'ya vali olarak tayin edildiği malumdur [440]. Bu sahabîler yanında hadîs rivayetleriyle tanınan (Imrân tbn Husayn [441], Ma'kıl tbn Yesâr [442], 'Abdurrahman İbn Semura [443] ve daha bir ço\ sahabîyi saymak mümkindir. Fakat bunların arasında Kur'ân ve Hadîs bilgisiyle tanınan ve fakîh olarak da şöhret kazanan sahabî Ebü Mû8a'l-Eştarî [444]idi. Enes İbn Mâlik ise, küçük yaşında Hasreti Peygamberin yanına gelmiş -v« on seneye yakın bir müddetle ona hizmet etmiştir. Bu zaman zarfında Hasreti Peygamberden pek çok hadis işiten Enes, rivayet ettiği 2286 hadîsle mukairûn arasında üçüncü sırayı almıştır [445]. Sonradan Basra'ya yerleşmiş olan bu büyük sahabî orada uzun müddet yaşamıştır. Onun Basra'da en son Ölen sahabî olduğu söylenir [446].

Bu medresede yetişen tâbiSuı arasında el-Hasanu'I-Başrf [447] ve Muham-med İbn SHn [448] en çok şöhret kazananlardandır. Ebu*l-*Âliye Rufey1 İbn Mihrân [449], tbn cAhbâs'in yakın arkadaşlarından Ebu'ş-Şacgâ3 Câbir tbn Zeyd [450], £atâde İbn Di'âme [451], Mutarrıf İbn «Abdillah [452], Ebü Burde İbn Ebl Müsâ [453] ve daha bir çok tanınmış tâbi'î ve etba*ı bu medresenin yetiştirdiği ulemadandır. [454]

e. Şâm

Şam'ın müslümanlar tarafından fethinden sonra ahalisinden pek çok kimse İslâm'a girmişti. Ancak, bilindiği gibi İslâm, sadece inanç ve bu inancin ikrarından ibaret bir din değildir. Bu inancın yanında, gerek ibadet yönünden ve gerekse halâl ve haram yönünden ameli gerektiren bir takım mükellefiyetler de vardır ki, bunların inançtan ayrı mütalâa edilmeleri müm-kin değildi; çünkü hepsi de inancın zorunlu bir neticesi idi ve bunlar olmaksızın inancın varlığına hükmedilemezdi. Bu itibarla kim olursa olsun İslâm'a giren bir kimsenin gerçekten müslüman olabilmesi için gerek bu ibadetleri ve gerekse halâl ve haramı en ince teferruatına kadar bilmesi ve tatbik etmesi gerekiyordu; bu ise sistemli bir eğitim ve öğretime ihtiyaç gösteren bir işti. Nitekim Hazreti Peygamber, bîr kabilenin veya bir şehir halkının İslâm'ı kabul etmesi üzerine oraya hemen ibadet ahkâmını, halâl ve haramı öğretecek bir hoca göndermekte gecikmiyor, onların İslâm'ı tatbik etmelerini sağlayacak her türlü bilgiyi edinmelerine imkan hazırlıyordu.

Halîfeleri devrinde fetihler süratlendiği zaman Hazreti Peygamberin sünneti aynen tatbik edilmiş ve fethedilen ülke halkına İslâm'ı öğretecek hocalar gönderilmiştir. Şâm da bu ülkelerden biridir. Fethi üzerine ordu kumandanlarından Yezid İbn Ebî Sufyân, Halîfe (Omer İbnu'l-Hattâb'a Şint halkının, kendilerine Kur'âni öğretecek ve Fıkıhta derinleştirecek kimselere ihtiyaçları olduğunu yazmış, cOmer de oraya Mucâz tbn Cebel'i, cUbâde -İbnu'-ş-Şâmit'i ve Ebu'd-Derdâ'ı göndermiştir [455].

Mucâjg İbn Cebel, sahabenin halâl ve harama vakıf ileri gelen âlimlerin* den birisi idi. Hazreti Peygamber, hem İslâm'a davet etmesi, hem de halftl ve haramı öğretmesi için Yemen'e bir elçi göndermek lüzumunu hissettiği zaman Mu'âg'ı seçmişti. İbn 'Abbâs'm, kendisinden rivayet ettiği bir haberden öğrendiğimize göre, Mu'âz bu elçilik işini şöyle anlatmıştır: "Hazreti Peygamber beni (Yemen'e) gönderirken şöyle dedi: Sen ehl-i kitaptan olan bir kavme gidiyorsun. Onları (önce) Allah'tan başka ilâh olmadığına ve benim O'nun Rasûlü olduğuma şehadet etmeğe davet et. Eğer buna itaat ederlerse onlara Allah'ın gece ve gündüz beş vakit namazı üzerlerine farz kıldığını bildir. Eğer buna itaat ederlerse, onlara Allah'ın, zenginlerinden alınıp fakirlerine verilmek üzere sadakayı üzerlerine farz kıldığını bildir. Eğer bana itaat ederlerse, mallarının en iyi kalitede olanını almaktan sakın; mazlumun duasından kork; zira onanla Allah arasında perde yoktur' [456].

Mekke'nin fethinden sonra Hazreti Peygamber şehir halkına halâl ve haramı öğretecek birisini bırakmak zaruretini hissettiği zaman, yine MucSe*i seçmişti. Şam'ın fethinde ise, cOmer İbnu'l-Hattâb'ın oraya gönderdiğisa-habîler arasında keza Mucaz. İbn Cebel vardı [457].

Diğer iki sahabî 'Ubâde Ibnu'ş-Şâmit ve Ebu'd-Derda'ın da vücûduyle teşekkül eden Şâm medresesi, 'Ubâde'nin Humuş'ta, Ebu'd-DerdâJın Dımask-ta ve Mucâz îbn Cebel'in de Filistin'deki eğitim ve öğretim faaliyetleriyle, tâbi'ûndan pek çok. ilim adamı yetişmiştir. Ebü İdrls el-Havlâni (* A'ig Îbn 'Abdillah) [458], Sâlîm Îbn 'Abdillah el-Muhâribî [459], Ebü Süleyman ed-Dârânî [460], Çablsa İbn Zu'eyb [461], Mekhûl Îbn Ebî Müslim [462], Recâ* îbn Hayve [463] bunlardan bazılarıdır. Daha sonraki tabakadan ve 157 senesinde vefat eden meşhur fakîh ve muhaddis el-Evzâ*! de bu medresenin yetiştirdiği imamlardandır [464]

f. Mısır

Mısır'ın fethiyle, diğer fethedilen ülkelerde olduğu gibi, buraya da pek çok sahabî gelip yerleşmiş ve İslâm dini ahkâmını öğretip neşretmişlerdir. Mışır*da yerleşen sahabîlerin en meşhuru, şüphesiz, 'Abdullah' Îbn cAmr tbni'-l-'Âs'tır. Ebü Hurayra'nın da şehadet ettiği gibi, Hazreti Peygamberden pek çok hadîs işitmekle şöhret kazananlardan biri olan bu sahabî, aynı zamanda işittiği hadîsleri yazmakla da tanınmıştı. Onun bu suretle meydana getirdiği sabifeye Şâdıfca adım verdiğini ve bu sahîfenin torunları tarafından rivayet edildiğini daha önce zikretmiştik [465].(Abdullah Îbn *Amr yalnız hadîs sahasında değil başka sahalarda da geniş bilgi sahibi idi. Îbn Hacer'den öğrendiğimize göre bu genç sahabî Tevrat'ı da okuyordu [466]. Îbn Sacd ise onun Süryanî dilini de bildiğini kaydeder [467].

'Abdullah, babası 'Amr îbnu'l-'Âş'ın Mu'âviye tarafından Mısır'a vali tayin edilmesi üzerine bu ülkeye gelip yerleşmişti. Babasının vefatından sonra bir müddet için onun yerine getirilmiş, azledildikten sonra da Mısır'da yaşamağa devam etmiştir, 8u arada hacc ve umre için Mekke'ye gitmiş, Şam'a seyahat etmiş, sonra yine Mısır'a dönmüştür. Vefat edinceye kadar Mısır'da yaşayan 'Abdullah buradaki medresenin başta gelen imamalanndan biri olmuştur [468].

'Abdullah İbn 'Amr'daıı başka Mısır'a gelmiş ve oraya yerleşmiş daha pek çok sahabî vardır. Yukarıda es-Suyütfye istinaden 300 ü aşkın gahabî-nin Mısır'a geldiğini kaydetmiştik. Bunların büyük bir kısmı devamlı olarak orada kalmamış olsa bile, kalanların himmetiyle bir medresenin teşekkül etmiş ve pek çok tâbi'ûn ve etfba'ı ulemasının yetişmiş olacağı tabiidir. Nitekim Mısır müfti ve muhaddisi Ebu'1-^ayr Mersed İbn 'Abdülah [469]*, Yezld İbn Jibl rlubcyb [470], 'Ömer lbnu'l-HSriS [471], 'Abdullah İbn Süleyman et-Tavü [472], «Abdur-rahman İbn Şurayh el-Gâfikî [473], Hayve İbn Şurayh et-TucIbî [474] Mısır medresesinde yetişmiş âlimlerden bazılarıdır. Yezld İbn Ebî Hubeyb'in dizi dibinde yetişmiş olan el-Leyg İbn Sa'd [475] ve 'AbduUah İbn Lehra [476] ise, kendi zamanlarında Mısır'ın iki büyük badîsçisi idiler, [477]

3. Hadîslerin yayılması ve "er-Rıhle fî talebi'l-hadis"

Yukarıda, üzerinde durduğumuz bahİBİer bize açıkça göstermiştir ki, İslâm'ın bidayetinden itibaren fetihlerin çoğalması ve bir çok ülkenin İslâm devleti hudutları içine girmesi, sahabenin, islâm'ın beşiği olan Mekke ve Medine'den ayrılmalarına ve çeşitli ülkelere dağılarak oralarda yerleşmelerine yol açmıştır. Bu sahabîlerden he* birinin kendisine has ilmî bir şahsiyeti vardı ve her birinin bulundukları yerlerde teessüs eden medreseler üzerindeki fonksiyonları da birbirlerinden farklı idi. Bunun başlıca sebebi, bütün sahabîlerin, Hazreti Peygamberin söz ve fiillerini, yahut dine taalluk eden bütün meseleleri aynı derecede bilmemeleri idi. Yukarıdada işaret ettiğimiz gibi, Medine medresesinin teşekkülünde en büyük rolü 'Abdullah tbn 'Ömer oynamıştı. Mekke'de 'Abdullah İbn cAbbâs, Kûfe'de «Abdullah İbn Mes'üd, Mısır'da 'Abdullah İbn 'Amr îbni'l-'Âş, Basra'da Ebû Müsâ el-Eş'ari ve Enes İbn Mâlik, Şam'da ise Mu(âg İbn Cebel, Ebu'd-Derdâ* ve 'Ubâde Ibnu'ş-Şâmit de kendi medreselerinin teşekkülünde aynı derecede rol oynamışlardı*. Bunların dışında aynı ülkelere yerleşen, yahut girip çıkan diğer sahabîleri de elbette göz-önünde bulundurmak gerekir. Ne var ki, biraz önce de işaret ettiğimiz gibi, her şahabının Hazreti .Peygamberden işitip gördüğü sök ve fiiller birbirinden farklı idî. Bunların arasında» Hazreti Peygamber hayatta kaldığı müddetçe onun yanından ayrılmayanlar, bîr başka ifade ile, onunla sohbeti uzun olanlar bulunduğu gibi, yanında az kalanlar, yahut sohbeti kısa sürenler de vardı. Bu, tabii olarak Hazreti Peygambere ait söz ve fiillerden, bîr şahabının bildiğini diğer bir şahabının bilememesi neticesini doğurmuştu. Nitekim daha önce rakamlar vererek de açıkladığımız gibi, binin üzerinde hadîs rivayet ettikleri için mufcsirün denilen yedi sahabî arasında bile hadîs sayısı bakımından oldukça büyük farklar vardır. En çok hadis rivayet eden Ebû Hurayra'nın 3800 ün üstünde hadîsi var iken, ondan sonra gelen 'Abdullah İbn 'Ömer'in 2600 küsur hadîsi rivayet edilmiştir. Bunun gibi, Enee İbn Mâlik'in 2286, Ummu'l-mu'nünln cÂişe'nin 2210, İbn 'Abbâs'ın 1969, Câbir İbn cAbdillah'ın da 1540 hadîsi vardır. Mukgîründan en az hadîsi olan kimse ise, 1170 hadîsle Ebü Sa^d el-ÇudrPdir. Bu rakamlar gösteriyor ki, bazı sahabenin işittiklerini diğer bazıları işitmemişlerdir. Bu ise tabii olarak şu neticeyi doğurmuştur: Bir sahabî hangi ülkeye göçedip yerleşmişse, o ülkede yalnız o sahabî tarafından bilinen ve rivayet edilen hadîsler tanınmış, fakat o ülkeye uğramayan sa-habîlerin hadîsleri orada meçhul kalmıştır. İşte hadîs tarihinde zaman zaman rastlanan "Irak ehlinin hadîsi", yahut "Şâm ehlinin hadîsi", veya "Mısır ehlinin hadîsi'* tabirlerinin delâlet ettiği ntanâ budur. Eğer bir hadîs, Şam'a yerleşmiş bir sahabî tarafından rivayet edilmiş, fakat o hadîsi başka ülkelerdeki diğer sahabîler rivayet etmemişlerse, yalnız Şam ahalisince maruf olan bu hadis için **Şâm ehlinin hadîsi" demek kadar tabii bir şey olmamak gerekir.

Değişik hadîslerin değişik ülkelerde yayılması, teşriî görevin ifasında farklı neticeler doğurmuştur. Bilindiği gibi sahabe devrinde teşriin başlıca üç kaynağı vardı: Kur'ânı Kerîm, Sünnet veya hadîs, sahabe içtihadı. Burada şunu hemen belirtmek gerekir ki, ictihad, Hazreti Peygamber tarafından sahabeye yüklenmiş en mühim görevlerden birisi idi. Mu(âz İbn Cebel'i Yemen'e gönderdiği zaman ona, ne ile hüküm vereceğini sormuş, Mu'ag da "Allah'ın Kitabı ile, onda bulamazsam Rasûlu'llahın Sünneti ile, onda da bulamazsam içtihadımla" demişti. Hazreti Peygamber onun bu cevabından memnun olmuş ve göğsüne vurarak "Allah'ın elçisinin elçisini, Allah'ın elçisini hoşnud edecek şekilde muvaffak kılan Allah'a hamdolsun" diyerek bu memnuniyetini ifade etmişti [478]Bu bakımdan ictibad, çeşitli hâdiselerin zuhurunda, onların halli için her şahabının başvurması gereken teşriî görevlerden birisi sa-yıhyordur.

Her ne kadar Ebü Bekr ve 'Ömer İbnû'l-Çattâb'ın hilâfetlerinde, yani sahabenin henüz Medine dışındaki ülkelere fazlasıyle yayılmadıkları devirlerde ortaya çıkan müşkillerin halli, çok defa aynı şehirde yaşayan sahabî-lerin görüşlerine başvurmak suretiyle hallediliyor ve mesele ile ilgili hüküm bir çeşit sahabe iema'ı olarak ortaya çıkıyor idiyse de, fetihlerin genişlemesi ve sahabenin dağılmasıyle, onlara başvurmak ve herbirinin görüşünü almak imkânı ortadan kalkmıştı. Medine'de bulunan halîfenin, hakkında naaş bulunmayan bir hâdise zuhur ettikçe, Küfe'de, Basra'da, Şam veya Mısır'daki sahabe ileri gelenlerini toplaması ve onların hâdise ile ilgili görüşlerini alması kolay değildi. Bu sebeple teşri salâhiyetine sahip olan sahabîler, teşiî görevlerini ya ferden, yahutta daha çok sahabenin bulunduğu yerlerde cemaat halinde yapmak zorunda kaldılar. Bu suretle, müslüman ülkelerin her birinden, orada bulunan sahabî sayısı nisbetinde, hakkında nass bulunmayan meselelerle veya nussların tefsir ve izahı ile ilgili fetvalar sâdır olmağa başladı. Bunun neticesi olarak da, sahabe arasında sâdır olan bu ahkâm ile ilgili bir çok ihtilâf zuhur etti. Bu ihtilâfların muhtelif sebepleri vardı:

a. Kur'ân ve Sünnet ahkâmına ait nâsslarra çoğu, murad edilen manâya delâlet yönünden kat'î değil zannî idi. Nassın bîr manâya gelme ihtimali olduğu gibi, bir başka manâya gelme ihtimali de vardı. Bunun sebebi,, çok defa bir nassda lügat yönünden müşterek yazılışta iki veya daha fazla manâya gelen lafızların bulunması idi. Bazan tahsis ihtimali olan, fakat âmini ifade eden, bazan takyid ihtimali olan, fakat mutlak ifade eden bir lafız bulunuyordu. Her kanun vâzıı sahabî, bunları kendi nazarında makbul olan karineler yar-dimiyle ve kendi açısından değerlendiriyor, veya manâlandırıyordu. Sahabenin bir nassı anlayışlanndaki farklılık dolayısıyle cüz'î meselelerde aralarında zuhur eden ihtilâf pek çoktur.

b. Sahabenin yaşadığı çevreler birbirinden farklı olduğu gibi, teşrîe konu olan mesalih ve ihtiyaçları da değişikti. Meselâ Medine'de 'Abdullah İbn 'Ömer'in karşılaştığı bir hâdise, Şam'da Mucâviye'nin, yahut Küfe'de 'Abdullah İbn Mes*üd'un karşısına çıkmıyordu. Çevrelerin çeşitli yönlerden farklı olması dolayısıyle mesalihın ve ahkâm teşriine götüren âmillerin takdiri hususunda da görüş ayrılıkları oluyordu [479].

c. Nihayet konumuz yönünden önemli olan üçüncü sebep» hadîslerin sahabe devrinde tedvin edilerek müştereken müracaatı temin edecek şekilde müslümanlar arasında neşredilmiş olmamasıdır. Bunun neticesi olarak meselâ Mısır'daki bir sahabî, karşılaştığı bir hâdisenin hallinde Hazreti Peygamberden işittiği bir hadîs nassuıa istinaden hüküm vazedebilirken, 'Irak'taki bir sahabî, o hadîsi bilmediği için, aynı hâdiseyi kendi ictihadıyle halletmek zorunda kahyor ve bu suretle, iki ayrı ülkede aynı hâdise için birbiıinden farklı hükümler ortaya çıkmış oluyordu.

Bu üçüncü hal, her ne kadar ahkâm hadîslerine taalluk etse bile, muhakkak olan ve sahabe tarafından da idrak edilen husus şu idi ki, Hazret i Pey-rin hadîsleri sahabîlerin çeşitli ülkelere dağilnıalanyle dağılmış ve bir bütün olarak herkes tarafından istenildiği anda kaynak olarak kullanılma imkânından mahrum kalmıştır. Keza sahabe tarafından iyice bilinen diğer bir husus da, ülkesinde maruf ve meşhur olmayan pek çok ilmin diğer ülkelerde maruf ve meşhur olmasıdır. Bir başka ifadeyle her eahabînin, diğer ülkelerde yaşayan arkadaşlarının Hazreti Peygamberden duyup öğrendikleri, fakat kendisinin bilmediği şeyleri bulundukları yerlerde Öğrettiklerini bilmeğidir. İşte bu durum, sahabe arasında Önce küçük çapta da olsa, bir hareketin başlamasına yol açmıştır. Bu hareket, bir ülkede yaşayan bir sahabînin, bilmediği yahut Hazreti Peygamberden işitmediği bir hadîsi, onu bilen ve fakat başka ülkede yaşayan bir başka sahabîden öğrenmek için onun yanına seyahat etmek (rıhlet) şeklinde ortaya çıkmıştır.

Aslında dine taalluk eden bir şeyi öğrenmek maksadıyle günlerce ve hattâ haftalarca süren seyahatlerin başlangıcını Hazreti Peygamberin hayatta bulunduğu devre kadar indirmek mümkindir. Medine'ye bir hayli uzak yerlerde oturan kabile mensuplarının tek başlarına veya heyetler halinde sık sık Hazreti Peygambere gelerek din hakkında sualler sordukları, ondan nasihat dinleyip tavsiyesini aldıkları bib'nen hususlardandır. Hattâ bu, o kadar meşhur olmuştur ki, Enes İbn Mâlik bir hadîsinin basında "RasûluTlah (e. a. 8.) a sual sormaktan nehyolunmuştuk. Bundan dolayı çöl ahalisinden akıllı bir kimsenin gelmesi ve bizler dinlerken Hazreti Peygambere sual. sorması hoşumuza giderdi" demek suretiyle [480] bir şeyler öğrenmek maksadıyle Hazreti Peygamberin yanına gelmek için uzun seyahatların göze alındığını ve bunun sık sık tekerrür ettiğini açık bir şekilde ortaya koymuştur. Yeni bir dinin vaz-olunduğu sırada, bu dine intigab edenlerin onun gereğini yapmak için bir çok şeyleri Öğrenmek zorunda kalacaklarını ve bunun için de en sağlam yolun o dini vazedene başvurmak olduğunu tabii karşılamak icabeder. Hattâ Hazreti Peygamberin vefatından sonra bile dini en iyi bildiklerine şüphe olmayan onun en yakın arkadaşlarına danışmak, maksadıyle bu seyahatlerin devam etmiş olacağı da tabiidir. Filhakika, ister dine taaluk eden bir şeyi Öğrenmek için olsun, ister Hazreti Peygamberin bir hadisini işitmek için olsun, Itadli adiyle şöhret kazanan bu seyahatlar, sahabe arasında olduğu gibi daha sonraki tabakalarda giderek artmış ve hadîs toplamanın başta gelen şartlarından biri olmuştur.

Bir sahabînin bilmediği veya Hazreti Peygamberden duymadığı bir hadîsi öğrenmek, yahut bildiği halde sonradan tereddüde düştüğü bir kaç kelimesini yeniden işiterek ondan emin olmak için her türlü yolculuk meşakkatini göze alarak uzak bir ülkede yaşayan bir başka sahabînin yanma gittiğini gösteren enteresan haberler vardır.

atbn Ebî Rabâh'tan nakledildiğine göre, Medine'de bulunan Ebü Eyyûfo el-Enşârl, Hazreti Peygamberden işittiği bir hadîsi Mısır'da bulunan tükbe tbn 'Âmir'e sormak için hayvanına binip yola çıkmıştır; zira bu hadîsi Hazreti Peygamberden işiten kendisiyle cUkbe'dan başka kimse kalmamıştır. Ebü Eyyûb Mısır'a geldiği zaman, o sırada Mısır emîri olan Mesleme İbn Mahled'in evine uğramış ve kendisini Ukbe'nm evine götürecek bir rehber alarak eUkbe'ya gelmiştir. Ona "her kim dünyada bir mü'minin ayıbını örterse, Allah da kıyamet günü onun ayıbını örter" hadisini sormuş ve ubu hadisi Hazreti Peygamberden işiten senden ve benden başka kimse kalmadı'* demiştir. cUkbe'nın, hadîsi Hazreti Peygamberden işittiği şekilde tekrarlaması üzerine yine hayvanına binerek Medine'ye geri dönüm .ştür [481]

öyle anlaşılıyor ki Ebû Eyyûb, bu hadîsten bazı şeyleri unuttuğu korkusuna kapılmış, onu hafızasında tazelemek için, Hazreti Peygamberden işitmiş kendisinden sonra tek kişi kalan TJkbe İbn cÂmir*i aramağa koyulmuştur. Bunun için Medine'den Mısır'a, bir komşu evine gider gibi, yola çıkmış, cUkbe dan hadîsi dinledikten sonra tekrar memleketine dönmüştür.

El-Buhari tarafından da bâb başlığı olarak zikredilen bir başka haberden öğrendiğimize göre, Câbir tbn cAbdUlah, sahabi 'Abdillah tbn Uneys'in Hazreti Peygamberden rivayet ettiği bir hadîsi bizzat onun ağsından işitmek için bir ay süren bir yolculuğa çıkmıştır. [482]O sırada Şam'da bulunan cAbdulIah İbn Uneys'in yanına gelen Cabir, ona: "Hazreti Peygamberden işitmediğim bir hadisi rivayet ettiğini öğrendim. Onu işitmeden ikimizden birinin ölmesinden korktum ve sana geldim" diyerek hadîsi ondan dinlemiş ve Medine'ye dönmüştür[483].

Tek bir hadis için dahi olsa sahabe arasında görülen bu türlü seyahatlar, tfibicûn neslinin yetişmesinden sonra şüphesiz daha çok artmıştır ve hadişle meşgul olan bir çok tâbi'î, ilk kaynak olan ve muhtelif ülkelere dağılmış bulunan sahabîleri teker teker ziyaret ederek onların Hazreti Peygamberden işitip rivayet ettikleri hadiseleri toplamağa başlamışlardır. Sa'îd İbnu'l-Museyyib'in "gerektiği zaman bir tek hadîs için günlerce yürüdüğünü" söylemesi [484], Mesrük lbnu'l-Ecda(ın "bir harf için de olsa yolculuk ettiğini" belirtmesi [485], hadîslerin toplanması için sarfedilen gayret ve titizliği gösteren delillerdendir. Bu Beyanatların yalnız ilim ve din için yapılmış olması da, bundaki samimiyetin bir başka delilini teşkil eder. 'Abdullah İbn Mes'üd'un "Allah'ın Kitabım benden daha iyi bilen bir kimsenin bulunduğunu öğrensem ona giderdim" [486] sözü ile cÂnrir eş-Şacbİ'nin "bir kimse hikmetle ilgili bir kelime işitmek için Şam'ın bir ucundan Yemen'in öbür ucuna kadar sefere çıkmış olsa, onun bu seferi zayi olmuş sayılmaz" sözü [487] bu konudaki niyet ve samimiyeti açıkça gösterir.

îbn Mâce tararından nakledilen bir hadisin râvisi Kesir İbn Kays, şöyle anlatmaktadır: "Dımaşk mescidinde Ebu'd-Derda'ın yanında oturuyordum. Bir adam geldi ve: Yâ Eba'd-Derdâ'! Senin rivayet ettiğini işittiğim bir hadîs için Rasûlullah (0. a. s.) in şehri Medine'den geliyorum, dedi. Ebu'd-Derdâ. ona: Ticaret yahut başka bir iş için gelmedin mi? diye sordu. Adam hayır, deyince Ebu'd-Derdâ1 ona şu cevabı verdi: Hazreti Peygamberin şöyle dediğini işittim: Her kim ilim elde etmek için bir yola sülük ederse, Allah da ona cennet yolunu kolaylaştırır. Melekler ilim peşinde giden kimseden hoşnud olarak kanadlannı eğerler. Göktekiler ve yerdeküer, hattâ denizdeki balıklar bile onun için mağfiret dilerler. Alimin âbide üstünlüğü, ayın şâir yıldızlara üstünlüğü gibidir. Âlimler peygamberlerin vârisleridir. Ne var ki Peygamberler ne dinar ne de dirhem bırakırlar; onların bıraktıkları yalnız ilimdir; onu alan da büyük bir hoşnadlukla alır" [488].

Hasreti Peygamberden rivayet edilen bu çeşit hadislerle de teyid ve teşvik edilen geyahatlar, bir taraftan hadîsin daha geniş ülkelere yayılmasını Bağladığı gibi, diğer taraftan bir hadîs metninin değişik rivayet şekillerinin de ortaya çıkmasına vesile olmuştur; çünkü bir hadîsçi, bazan yaşadığı şehirde kendi şeyhinden işittiği bir hadîsi, bir başka yerde ve bir başka şeyhten daha değişik bir şekilde işitmiş olabiliyordu. Bu ise, bir taraftan hadîsciler arasında hadisle ilgili müzakere kapısını açarken, bir taraftan da "fulan kimse hadîsi bu şekilde rivayet etti; fulan kimse de şu şekil...'* ifadesinin tabii bir neticesi olarak isnad fikrinin yerleşip gelişmesinde basıca âmillerden birisi olmuştur.

îlerde daha geniş bir şekilde üzerinde durma imkânını bulacağımız bu konu ile sahabe devrine son verirken, şu hususu bir defa daha belirtmekte fayda vardır ki, vahyin başlangıcı ile islâm'ın iki dayanağından birisi olduğu anlaşılan hadîs, Hazreti Peygamberin en yakın arkadaş ve yardımcıları olan sahabe tarafından tam bir titizlikle korunmuş, bazan hâfiza ve bazan da yazı yardımıyle müteakip nesle nakledilmiştir. Ne var ki sahabeden sonra yine de hayırla yadedilmesi gereken ve Kur'ân ve hadîs başta olmak üzere İslâm! ilimler sahasında âlimleri sayılamıyacak kadar çok olan bu nesil, belki de Hazreti Peygamberi görmemenin ve onun devrine bir kuşak da olsa uzak bulunmanın bir neticesi olarak, aralarına fesad unsurların sızmasına ve tevhîd kelimesinin geniş çapta zedelenmesine engel olamamıştır. Bu zedelenmenin en büyük tesiri ise, hadîs üzerinde görülmüştür. Bunu müteakip bahislerimizde incelemeğe çalışacağız. [489]

E. HADÎSTE VAZC HAREKETLERİ

1. Mevzu1 (uydurma) hadîsin tarifi

Başla İslâm dinine kasdedenler olmak üzere, mensub oldukları siyasi fırka ve hizibleri, fıkhî mezhebleri, kabilelerini, cinsiyetlerini, dillerini, peşinden gittikleri imam veya hükümdarları medhetmek, halife ve emirlerin nezdinde yüksek mertebeler kazanmak, cami ve mescidlerde va'zettikleri cemaatın teveccühüne nail olmak, halkın dinî emir ve nehiyelere karşı rağbetini artırmak maksadıyle din düşmanlarının, yalancıların ve câhillerin uydurdukları, sonra da bu uydurulan şeylere, derecelerini yükseltmek için tanınmış hadis râvilerinden düzdükleri isnadlar ekleyerek hadîsmiş gibi Hazreti Peygambere iftira ile isnâd ettikleri sözlere mevzu* (uydurma) hadîs adı verilmiştir [490]".

Hazreti Peygamber "her kim benim üzerime kasden yalan söylerse, cehennemdeki yerine hazırlansın" [491]demiş olmakla beraber, esefle belirtmek gerekir ki, İslâm'ın çok erken bir devrinde, çeşitli sebeplerle pek çok hadis uydurulmuş ve Hazreti Peygamberin ismine izafeten sahih hadiseler meya-nında rivayet edilmiştir. Hadîs vaz'ının çeşitli sebepleri vardır. Bu sebepler üzerinde durmadan önce, tarihi kesinlikle tesbit edilemese bile, hadîs va>-inin başlangıcına, yahut mevzüc hadîslerin zuhur etmeğe başladığı devre kısaca işaret etmek faydalı olacaktır. [492]

2. Hadis vaz’ının başlangıcı

Hadis, tslâm toplum hayatındaki yerini ve değerini incelerken de be-belirttiğimiz gibi, hem Kur'ânin tefsiri, hemde teşrîîn Kur'ândan sonraki ilk kaynağı olması bakımındai% Hazreti Peygamberin hayatında gerçek değerini bulmuş ve sahabe arasında aranan, müzakere edilen ve büyük bir titizlikle korunan mukaddes bir emanet olmuştur. Gerçek bu olunca, hadîs vaz'ının başlangıç devrini araştırırken, ilk akla gelen sualin, hadîsin değer kazandığı bu ilk devirle ilgili olması ve "vazc hareketinin Hazreti Peygamberin hayatında görülüp görülemiyeceği" istifhamının belirmesi tabii bir netice olarak ortaya çıkabilir. Ancak şunu hemen belirtmek gerekir ki, böyle bir istifhamın hadîs tarihi bakımından hiç bir mesnedi ve hiç bir değeri yoktur. Bu hükmü teyid babında ileri sürülebilecek basit, basit olduğu kadar da münakaşa götürmez ilk delil, hadîs tarihi ile ilgili kaynaklarda, Hazreti Peygamber hayatta iken hadîs vaz'ına teşebbüs edildiğini, yahut bir kişi dahî olsa, onun bu derece şeni bir fiile cüret ettiğini gösterecek tek bir habere rastlanmamaktadır. Eğer böyle bir hareket olsaydı, daha sonraki devirlerde bu ise teşebbüs edip de hadisçiler tarafından en ağır dille teşhir edilenler gibi, bu hareketin faili veya failleri de, ya bizzat Hazreti Peygamber, yahutta onun ashabı tarafından aynı tarzda teşhir edilir ve lanetlenir, bununla ilgili haberler de bize kadar intikal ederdi. Nitekim ilk asır içerisinde hadîslerin hususî bir kitapta toplanmayip, yalnız hafızaya itimad edilmesinden, aynı zamanda vahyin başlangıcından vefata kadar geçen 23 sene içinde Hazreti Peygamberin söyledik* lerine ve yaptıklarına hasretmenin güçlüğünden dolayı bazı kimselerin hadîs vaz* ve Hazreti Peygambere nisbet etmeyi mubah saydıklarını ileri süren Fecru'Ulslâm müellifi Ahmed Emin [493], vaz*işinin Hazreti Peygamberin hayatında zuhur ettiğini ve bu sebeple onun "her kim benim üzerime kasden yalan söylerse, cehennemdeki yerine hazırlansın1* hadîsini söylemek zoruuda kaldığını iddia etmiş, fakat bu iddiasını teyid edecek müşahhas bir delil ortaya koymaktan âcis kalmıştır- Oysa ki düşüncesi, vaz* hareketinin Peygamber devrinde başladığı görüşüne mütemayil olan bir müellifin, bu kadar ciddî bîr konuda düşüncesini teyid edecek bîr iki misal göstermesi ve hadîs vazc eden bir iki isim zikretmesi gerekirdi. Maamafih onun böyle bir delil ileri sürmekten âciz kalması ve iddiasını sadece Hazreti Peygamberin ne maksatla »Öy-lediği sibakından açıkça anlaşılan mezkûr hadîsin vürûduna dayandırması, kaynaklarda hadîs vazSnın Hazreti Peygamber devrinde başladığını gösteren tek bir haberin bulunmadığına dair yukarıda işaret ettiğimiz görüşümüzü teyid eder.

Hadîs vaz^ının Hazreti Peygamber deVrinde başlamış olamayacağının diğer bir delili, aksine varid olacak iddianın akıl ve mantıktan uzak oluşudur. Çünkü Peygamber devrinde İslâm'ın intişarı, ona karşı duyulan büyük bir inanç içerisinde cereyan etmiş, mtisltimanlar üstün bir îmanla onun etrafında toplandıkları için din, süratle yayılmıştır. Böyle bir îmanın, sahibini Hazreti Peygambere yahu isnad etmeğe götürebileceğini kabul etmek müm-kin değildir. Tarih, sahabenin adaletine hiç bir şüphe ve tereddüde mahal bırakmayacak şekilde şehadet etmiştir.

Her hangi bir sahabînin hadîs uydurup onu Hazreti Peygambere isnad etmiyeceği kesin olmakla beraber, Peygamber devrinde yaşamış, sureta müs-lüman olmuş, fakat içlerinde inançsızlıklarını gizlemiş "münafık" denilen bazı kimselerin hadîs vazcına teşebbüs edebilecekleri düşünülebilirse de, sahabe tarafından çok iyi tanınan bu gibi kimselerin hadîs naklinde hiç bir değerleri bulunmadığını da hatırdan uzak tutmamak gerekir. Daha önce bir vesile ile de temas ettiğimiz gibi, Kur'ânı Kerimden zaman zaman nazil olan âyetler, bunların içlerinde gizledikleri nifak alâmetlerini açığa çıkarmış ve onların her hangi şeni bîr fiilde bulunmalarına fırsat vermemiştir. Bu bakımdan, Kur*ânı Kerîmin de açıkça belirttiği gibi "münafıklar, kalplerinde bulunan kötülükleri haber veren âyetlerin nazil olmasından şiddetle çekini-yorlardı" [494]".

Hazreti Peygemberin vefatından sonra devlet idaresini eline alan iki halîfe Ebü Bekr eş-Şıddîk ve cOmer İbnul-Hattâb'm hadis rivayetinde gösterdikleri sert tedbirler sebebiyle [495], onların devrinde de hadis vazona teşebbüs edilmediği muhakkaktır. Esasen kaynaklarda bunun aksini gösterecek her hangi bir işarete rastlamak mümkün değildir. O halde hadis vaz*i ne zaman başlamıştır?

Biz, yine kaynaklardan edindiğimiz intiba ile, Hazreti Peygamber ve onun halîfeleri devrinde hadîs vazona teşebbüs edilmediği görüşüne sahip olmamıza rağmen, bu işin yine de çok erken bir devirde başladığını söylemek zorundayız. Çünkü İslâm âlemi, yarım asırlık bir devri henüz tamamlamadan büyük bir badireye sürüklenmiş ve bu badirede üçüncü halîfe 'Osman İbn cA£F5n şehid edilmiştir. Onun şehadetiyle İslâm'ın binası sarsılmış, inanç ve iman duvarlarında tamiri gayri kaabil çatlaklar meydana gelmiştir. 'Osman'ın katlinden sonra müslümanlar 'Alî İbn Ebî fâlib'e bey'at etmiş olmakla beraber» vukubulan yeni hadisler, anlaşmazlıkları bir kat daha artırmıştır. Çünkü bir taraftan 'Ali'ye bey'at edilirken, diğer taraftan 'Ogmân'ın ölümünden me8'ul olduğu gerekçesiyle yine 'Ali'den onun "dem"i talebedilmiştir. Bu olaylar, müslüman saflarında büyük bölünmelere sebep olmuş, bir taraftan Hicaz ve 'Iraklıların takviye ettikleri CAH karargâhı teşekkül ederken, diğer taraftan Şâm ve Mısır halkının desteklediği Mu'âviye karargâhı diğerinin karşısında ona cephe almıştır. Bu bölünme, müslümanlar arasında şiddetli çarpışmalara sebep olmuş, iş tahkimle bir neticeye ulaşmış olmakla beraber, yeni yeni siyasî fırkaların zuhur etmesine yol açmıştır. Bu fırkaların zuhuru ise, bir takını itikadı mezhebleri peşlerinden sürüklemiştir. Ez-Zehebî, müslümanlar arasındaki bu bölünmeyi bahis konusu ederek şöyle der: "Sahabe, diğerlerine nisbetle aralarında en az fitne olan kimselerdi. Nübüvvetten itibaren geçen her asırda, bir evvelkine nisbetle daha fazla ihtilâf ve tefrika zuhur ediyordu. Bu sebeple, 'Osman'ın hilâfetinde zahir bir bid'at vukubul-mamıştı. Fakat onun katledilmesi üzerine, birbirine karşı iki bid'at zuhur etti. Bîri 'AH'yi tekfir eden kavâric, diğeri de, onun imametini, ismetini yahut nübüvvetini veya ulûhiyyetini iddia eden rafıma bid'ati idi. Sahabe asrının sonlarına doğru, İbnu'z-Zubeyr ve 'Abdu'l-Melik'in imaretleri sırasında murcPe ve fcaderiyye bid'atlan vukubuldu, Tâbi'ûn asrının baslarında, Emevî hilâfetinin sonlarına doğru cekmiyye ve müsebbibe mümessile bid'aılan zuhur etti. Sahabe devrinde bunların hiç biri olmamıştı [496].

Ez-£ehebf tarafından özetlenen bu ihtilâfların zuhurunda ve gelişip büyümesinde, İslam'ın Arap Yarımadasını asıp şarkta ve garpte çok geniş ülkelere yayılmasının tesiri büyük olmuştur. Çünkü bu ülkelerde müslümanlar, değişik din ve mezheblerde bir çok değişik milletlerle karşılaşmışlar ve onların büyük derecede tesiri altında kalmışlardır. Kur'ânı Kerîmde, yahu-diler, nasraniler, sâbi'îler, mecûsiler ve müşrikler olarak isimleri geçen [497] bu değişik din mensuplarından bir çoğu, İslâm'ı kabul etmiş olmakla beraber zihinlerinden ilk dinlerinin bazı inanç kalıntılarım atamamışlar ve İslâm'ı bu inançların tesiri altında anlamak zorunda kalmışlardır. Bunlardan bir kısmı ise, çeşitli sebeplerle İslâm'ı zoraki kabul etmişler, fakat hükümranlıklarına son veren bu dine karşı içlerindeki devamlı kin hissinden kendilerini ayıramamışlar, fırsat buldukça onu inanç ve itikad yönünden yıkma gayretlerine girişmişlerdir. Nitekim Halîfe 'Ogmân İbn cAffân'ın öldürülmesiyle başlayan ihtilâfların çıkışınca aslen yahudî oban 'Abdullah tbn Sebe'in büyük rol oynadığı tarihî bir gerçektir. Et-faJberFniiı kaydettiğine göre İbn Sebe*, Şan'â' ehlinden olup, anası siyahi bir köle idi. 'Ogmân zamanında müslüman olmuş, müslümanlar arasına girerek onları sapıklaştırmağa çalışmıştır, tşe önce, Hicaz'dan başlayan İbn Sebe', oradan Basra'ya, sonrada Şam'a gelerek faaliyetine devam etmiştir. Ancak buralarda emellerini tam manâsıyle ger-çekleştiremeyip Mu'âviye tarafından Şam'dan çıkarılınca Mısır'a gelmiştir. Burada, 'isa'nın bir gün yeryüzüne tekrar döneceğinin iddia edildiği, halbuki Muhammed'in son peygamber olduğu ve 'isa'ya nisbetle onun yer yüzüne dönmeğe daha çok hakkı bulunduğu; her peygamberin bir vasisi olduğu, Muhammed'in vasisinin de 'Ali'den başkasının olamayacağı gibi fikirleri yaymağa başlamıştır [498]

İbn Sebe', İslâm itikadını yıkmak için ona tamamiyle zıt fikirler yaymağa çalışırken, siyasî havayı da bulandırmayı ihmal etmemiş ve esasen böyle bir hava içerisinde kendi fikirlerinin daha kolay yayılabileceğine büyük bir îmanla bağlanmıştır. Ona göre, madem ki 'Alî Peygamberin vasisidir; o halde Peygamberden sonra imamet, hilâfet veya devlet reisliği herkesten ssiyade 'AIFnin hakkıdır; 'Ogmân bu hakkı ondan gaspetmiştîr. Binaanaleyh müslümanların hemen harekete geçip bu hakkı sahibine iade etmeleri gerekir Böyle bir hareket eUemru bVl-ma€rûf ve'n-nehyu €ani'l-munJw hükmünün de bir gereğidir [499].

tbn Sebe1, fikirlerini yayabilmek için siyasî havadan büyük bir maharetle istifade etmiştir. Bazı meşhur sahabîlerin Küfe, Basra ve Mısır gibi vilâyetlerden azledilerek onların yerine halîfenin yakınlarının getirilmesi, İbn Sebe' için kaçınlmaz bir fırsat olmuştur. Zaten insan, tabiatı itibariyle bu çeşit azil ve tayinleri hoş karşılamaz; içerisini nereden geldiğini pek anlayamadığı bir hoşnutsuzluğun kapladığını hisseder. İnsanlık tarihi, bu tarz idarenin yarattığı çeşitli hâdiselerle doludur. 'Osman İbn 'AÖan'ın yakutlarının işbaşına getirilmesi de böyle bîr hoşnutsuzluk yaratmış olabilir. Fakat bu hoşnutsuzluğun, halîfenin öldürülmesine varacak, müslümanların, sarsıntısı asırlar boyu devam ederek büyük hadimlerle tefrikaya düşmelerine sebep olacak dereceye gelebileceğini kabul etmek gerçekten güçtür. Nitekim 'Osman tbn 'Affân da, muarızlarının bu konudaki iddialarını reddetmek için "ben, Rasûlu'llah (s.a.s.)ın, kendi kabilesinden ve kendi cinsinden vazifelendirdiği kimselerden başkasına vazife vermedim" demiştir [500]. Ebû Bekr ve 'Ömer İbnu'l-HattSb da aynı yolu tutmuşlardır. Ebü Bekr, Şam'ın fethinde Yezld tbn Ebl Sufyân*ı oraya vali olarak tayin etmiş, *Omer ise, onu yine aynı yerde bir müddet tutmuş, sonra onun kardeşi Mucâviye Ibn Ebl Sufyân'ı görevlendirmiştir. Bu tayinler, Emevî sülâlesinin devlet işlerinde vazife almalarının bir mahzuru bulunmadığını gösterir. Akrabaların tayin edilmesi isine gelince, bunda da her hangi bir garabet olmaması gerekir. Eğer 'Osman'ın Öldürülmcsîndeki sebep bu olsaydı, ondan sonra hilâfet makamına geçen CA1I Ibn Ebl fâlib'in aynı siyaseti takip etmemesi, yani kendi akrabalarına devlet işlerinde vazife vermemesi gerekirdi. Fakat görüyoruz ki CAH de, baba ve ana tarafından olan akrabalarını idarî işlerde kullanmış, hattâ bu konuda cOgmân'dan da ileri gitmiştir. Meselâ amcası çocukları'Abdullah Ibn 'Abbâs île 'Ubeydullah tbn 'Abbâs'ı, Kuşem tbn 'Abbâs ve Şumâme tbn cAbbas'ı, kız kardeşi Ummu Hânrnin oğln Ca'de'yi muhteh'f vazifelere tayin etmiş ve daha garibi - şiîlerîn ileri sürdüklerine göre - imamet ve hilâfet müessesesini, oğulları Hasan ve Huseyn'e mîras olarak bırakmıştır [501]. Fakat şurası muhakkaktır ki, tbn Sebe\ bunun gibi siyasî ve idarî hâdiseleri büyük bir ustalıkla istismar etmesini bilmiş ve 'Ogmân Ibn (Aff5n'ın öldürülmesiyle neticelenen ayaklanmanın çıkışında hissesine düşen büyük rolü oynamıştır.

'Ogmân tbn 'Âffân'ın öldürülmesi, müslümanlar arasında büyük bir endişe uyandırmıştır. tAIİ Ibn Ebl f âlibV bey'at edilmekle beraber ba endişe canlılığım muhafaza etmiş ve 'Alî'den bir devlet reisi olarak katillerin cezalandırılması istenmiştir. Ancak Küfe'yi devletin merkezi yapan ve oraya yerleşen CA1Î, bu istek karşısında çeşitli sebeplerden dolayı hareketsiz kalınca, başta Hazreti Peygamberin zevcesi cÂişe olmak üzere, Talha, Zubeyr ve diğer vilâyetlerden gelen bazı sahabîler, katillerin cezalandırılmasını sağlamak için Mekke'de bir toplantı yapmışlar, Basra halimim da yardımlarını sağlamak ınaksadiyle oraya hareket etmeğe karar vermişlerdir. Bundan sonraki hadisler süratle gelişmiştir. <A1I Ibn Ebl f^b, Basra civarında Hazreti cAişe ile bir anlaşma zemini hazırlar gibi olmuşsa da, neticede, kendi taraftarlanyle (Âişe taraftarları arasında tarihin meşhur Cemel harbinin çıkmasını önleyememiştir {H. 36). Bu harpte cÂişc, Tallıa ve Zubeyr gibi iki büyük yardımcısını şehid vererek geri dönmek zorunda kalmıştır. Ancak iç, bununla sonra ermemiştir. O zamana kadar 'AH*ye bey'at etmemiş olan Şam valisi Mucâviye, Osman'ın katilleri cezalandırılmadıkça lu-y'al Hmiycceğİni açıklamış \e 'Alî'ye karşı cephe almakta ısrar etmiştir. Bu ısrar ise, CA1I ile Mu'âviye kuvvetlerinin Şıffîn mevkiinde karşı karşıya gelmelerine yol açmıştır (H. 37). Tahkim hadisesiyle neticelenen Şıffîn harbi de, bilindiği gibi, 'Alî'nin hilâfet makamından hal'i ve Mu(âviye'nin nasbi ile sonuçlanmış; fakat daha mühimini, Kur'ânı Kerîm yerine insanları hakem olarak kabul ettiğinden dolayı 'Alî'yi şiddetle suçlayan kendi taraftarlarından büyük bir gurubun 'Alî'den ayrılmalarına ve havâric adı altında hilâfet makamını daima meşgul eden korkunç bir kuvvet olarak tarih sahnesine çıkmalarına yol açmıştır [502].

Havâric fırkası bu suretle ortaya çıkarken, Mu'âviye'nin hilâfetini tanımayan ve cAlî'ye sadık kalan si'a fırkası, 'Alî'nin bir hârici tarafından öldürülmesinden sonra (H. 40) da oğlu Hasan'a bey'at etmiş, hattâ Hasan'm bir müddet sonra hilâfetten vazgeçip bütün işleri Mu'âviye'ye devretmesi bile, onların cIrâk*a hâkim bir kuvvet olarak hayatiyetlerini devam ettirmelerine engel olmamıştır.

İşte, kısaca özetlemeğe çalıştığımız bu siyasî ihtilâflar ve bu ihtilâfların neticesi olarak ortaya çıkan şî'a ve havâric fırkaları, hadîs vaz'ının başlamasında başlıca âmil olmuşlardır; çünkü her fırka, kendi siyasî görüşlerinin doğruluğuna halkı inandırabilmeli için bu görüşleri teyîd edecek dinî nasslara şiddetle ihtiyaç duymuşlardır. Ne var ki bu naaşları Kur'ân içinde ve sahîh hadisler arasında bulamadıkları zaman, yeni hadîsler îmal etmekten başka çıkar yol görememişlerdir. Ancak şunu hemen belirtmek gerekir ki, hâriciler hadîs vaz'ında şî'îler kadar ileri gitmemişlerdir; çünkü itikadlannca mur-tekibu'l-keblre (büyük günah sahibi) kâfirdir; yalan söylemek kebîredendir; binâenaleyh yalancı kâfir sayılır [503]. Bu itikadın onları hadîs uydurmaktan alıkoyacağına hiç şüphe yoktur. Filhakika haricîlerin hadîs uydurduklarını gösteren açık bir delil bulunmadığı gibi, lehlerinde vâki olan şehadetler de onları bu konuda temize çıkartmaktadır. Meselâ Ibn Teymiye, şi'a ile havâric arasında bir mukayese yapar ve şöyle der: "Cerh ve ta'dîl kitaplarını gözden geçirenler, en fazla yalan uyduranların şiîler olduklarını açıkça görürler. Haricîler ise, dinden uzaklaşmış olmalarına rağmen, halk arasında en sâdık kimselerdir ve hattâ hadîslerinin en sahîh hadîsler olduğu bile söylenir" [504]. Yine tbn Teymiye'nin bir râfızîye karşı ileri sürdüğü itirazda şöyle dediğini görürüz: "Biz biliyoruz ki havâric sizden daha serdir; bununla beraberlara yalancılık isııad etmeğe dilimiz varmaz. Onları tecrübe ettik ve doğruyu arayan kimseler olduklarını gördük" [505].

Şîcaya gelince, İslâm tarihinde ilk defa ortaya çıkan büyük siyasî bir fırka olması dolayısiyle, yalnız cAlî taraftarlarını değil, aynı zamanda o devre kadar süratle genişleyen İslâm hâkimiyetinden korku ve dehşete düşmüş yabancı unsurları da bünyesinde toplamış bulunuyordu. Bunlar İslâm aleyhine teksif ettikleri emellerini, zulme uğramış olan CA1I ve evlâdı, veya ehl-i beyt adına tahakkuk ettirmek yolunu tutmuşlardı. CA1I taraftarlığı yahut sevgisi, bu emellerin gerçekleştirilmesi için elverişli bir perde olmuştu.

tAU îbn Ebî fâlib'in, devletin merkezini Hicaz'dan Küfe'ye nakletmesi, (Irâk'ın bir şî'a merkezi haline gelmesini sağlamış, aynı zamanda, İslâm inanç ve itikadının, Irak'ta hâkim eski Fürs inanç ve itikadıyle karışarak yeni bir sîca akaidinin doğmasına yol açmıştır. Fürsler, verasetle intikal eden hü-hümdarlık idaresine alışıktılar; Islâmiyetîn. getirdiği hür seçim sistemim biliniyorlardı. Bu alışkanlığın, 'Irak'a hakim olan Şî'a üzerindeki en büyük tesiri, Peygamberden sonra imamet ve hilâfetin 'Alî'ye geçmesi görüşü üzerinde tecelli etti. Keza fürslere göre hükümdar mukaddes bir varlıktı; bu görüş, ş^a arasında CA1I ve evlâdları hakkında ortaya çıktı. Nitekim Şî(aya göre imama itaat vâcibtir; çünkü bu Allah'a itaat demektir [506]. Keza şuanın bazı kollarında görülen ve ^Alî'nin nübüvvet ve hattâ ulûhiyyetini orataya koyan inançlar da aynı tesirin neticelerinden başka bir şey değildir [507].

Bu çeşit İslâm dışı inançlarla ortaya çıkan ve Irak'a hakim olan şî'amn, İslâm devleti içerisinde varlığını koruyabilmesi için, inanç ve itikadını Islamî göstermek istemesi tabiidir. Bu ise, inançlarının Kur'ânı Kerime ve Hazreti Peygamberin hadîslerine uygunluğunu isbat etmekle mumlan olur. Eğer Kur'ân içerisinde görüşlerine uygun bir hüküm bulabilirlerse, bu, onlar için elbette büyük bir kazanç olmak icabeder. Fakat böyle bir hüküm yoksa, onu hadîsler arasında aramak lâzımdır. Yine de bulunamazsa, yeni bir Kur'ân âyeti icad etmek mümkin olmadığına göre, bunu hadîs üzerinde denemekten başka çıkar yol yoktur. Nitekim şîca, İslâm dışı görüşlerini teyid edebilmek için, ne Kur'ânı Kerîmde ve ne de Hazreti Peygamberin hadîsleri arasında bir nags bulabilmiş, fakat zaman zaman uydurup halk arasında yaydıkları uydurma hadîslerle görüşlerini takviye etmeğe çalışmışlardır.

Şîcanın hadîs vaz'ındaki önderliği, meşhur şî*î imamlardan Îbn Ebi'I-Hadîd tarafından da açık bir dille itiraf edilmiş ve şöyle denilmiştir: "Bil ki,fezâ'il ile ilgili yalan hadîslerin aslı şî(a cihtf tinden gelmiştir. Onları hadîs vaz'ına sevkeden âmil, hasımlarının düşmanlığı idi... Ne zaman ki Bekriyye şî'amıı bu faaliyetini gördü, onlar da kendi imamları hakkında şî(anın hadîslerine mukabil başka hadîsler vazettiler" [508].

Şî(a, hadîs vazonu bir meslek haline getirdikten sonra, merkez ittihaz ellikleri tIrâk'm, uydurma hadîslerin beşiği haline gelmiş olacağını tahmin etmek güç değildir. Nitekim medîneliler, bu sebepten ıraklıların rivayet ettikleri hadîsleri ihtiyatla karşılamışlar, daha doğrusu onlardan "tevakki" etmişlerdir [509]. Yine bu sebepten, meşhur imam Malik Îbn Enes, tIrâk ehlinin hadîslerini chl-i kitabın hadîsleri ayarında görmüş, "onları tasdik de etmeyiniz tekzîb de" diyerek bu ülkede rivayet edilen hadîslerden korunmak gerektiğini hatırlatmıştır [510]. Aynı İmamın nazarında Irak bir "dâru'z-zarb" idi; para basar gibi burada hadîs imal ediliyor ve piyasaya sürülüyordu. Mâlik Îbn Enes bunu ifade etmek için "ıraklılar gece hasarlar, gündüz harcarlar" demiştir [511].

Şi'a tarafından vazedilen hadîslerin büyük bir kısmı, ıAlî'nin mcnâkıbi ile ilgili olduğu gibi, bazıları da Mu'âviye ve Emevî sülâlesini, * Ali'ye tekad-düm eden diğer üç halîfeyi ve bazı sahabîleri zemmetmek gayesini güdüyordu. Fakat her şeyden önce üzerinde durdukları husus, Hazreti Peygamberin - ^kendisinden sonra hilâfeti CA1I Îbn Ebîf âlib*e vasiyyet ettiğini isbat edebil-*-&&kti. Bu konuda pek çok hadîs uydurmuşlardır. Misal olmak üzere bunlar- bazılarını zikretmekte fayda vardır.

"Sermân'dan rivayet edilmiştir: Hazreti Peygambere vasisinin kim olduğunu sordum. Buyurdu ki: Vasîm, sırdaşım, ehlim içinde halîfem ve kendimden sonra bıraktığım en hayırlı insan 'Alî'dir [512].

"Ehü Burayde babasından rivayet etmiştir: Her nebînin bir vasîsi vardır. Benim vasîm ve vârisim de €AH'dir"[513].

"Enes Îbn Mâlik'ten rivayet edilmiştir: HazretiPeygamber devrinde bir yıldız kaymıştı. Allah'ın elçisi buyurdu ki: Şu yıldıza bakın; kimin evine düşerse, o, benden sonraki halîfedir. Baktık: Yıldız CA1Î Îbn Ebî fâlib'in evine düştü... [514]

A1Î îbn Ebî fâlib'in hilâfet ve imametini, uydurdukları hadîslerle islıat etmeğe çalışan şî'îler, onun faziletine dairde bir çok hadis uydurmuşlardır. Misal olarak bunlardan da bir kaç hadîs zikredebiliriz:

"İbn Mes'üd'taıı rivayet edilmiştir: 'Alî'ye bakmak ibadettir" [515].

"ibn cAbbâs'tan rivayet edilmiştir: Ben ilmin şehriyim; CA1I de bu şehrin kapısıdır. îlim isteyen kapıya gelsin" [516].

'"Ali İbn Ebî Tâlib'ten rivayet edilmiştir: Sen ve şî'an cennettedir" [517].

"Ebü Sacîd el-Hudrî'den rivayet edilmiştir: Kıyamet günü gelince Allah bana ve c Alî'ye diyecektir ki: Sizi sevenleri cennete, size düşman olanları da cehenneme sokun' [518]

Şîîler, tAH İbn Ebl TSIib hakkında uydurmuş oldukları bu çeşit hadîslerle onun değerini yüceltmek ve dolayısıyle hilafet ve imamet meselesinde ona diğer halîfelerden önce mutlak bir hak tanımak ve bunu isbat etmek gayesini gütmüşlerdir. İbn Teymiye'nin de dediği gibi, aslında, * Alî'nin faziletleri sayılamayacak kadar çoktur; fakat şfo bunlarla iktifa etmemiş, onun için akla hayale gelmedik faziletler düzmüşler ve bunları Hazreti Peygambere söyleterek en büyük cürmü işlemişlerdir [519]. Bu bakımdan şffleri hadîs tarihinde ilk vaz* (uydurma) kapısını açan bir mezheb olarak kabul etmemek ve yukarıda zikri geçen Nehcu'l-belâğa şârihi İbn Ebi'l-Hadld'e hak vermemek mümkin değildir. Ne var ki şîca, bu kapıyı açmakla beraber, vaz( işi yalnız onlara münhasır kalmamış, diğer mezhepler de kendi görüş ve inançlarını aynı yoldan yaymağa başlamışlardır. Bu faaliyet tabiatiyle uzun müddet dev»m etmiştir. Ancak İslâm dininin en mühim kaynağı olan hadîslerin büyük bir tehlike ile karşı karşıya geldiğini daha başlangıçta farkeden hadîsçi-ler, hadîs vazcıne karşı ilk ve en mühim tedbir olarak, hadîs aldıkları râvilerin kimliklerini, hal ve meşreblerini araştırmağa ve onlara, rivayet ettikleri hadîsleri kimlerden aldıklarını sormağa başlamışlardır. Aynı zamanda sıhhatini tesbit ettikleri hadîsleri, daha sistemli bir şekilde büyük, hacimli kitaplarda toplamak suretiyle, onların daha emin bir şekilde muhafaza edilmelerini sağlamışlardır. Bu faaliyet neticesinde, bir taraftan hadîsin rivayet ve tahammül kaidelerini, râvilerin şartlarını cerh ve tardilin hükümlerini tesbit eden yeni bir ilim teşekkül etmeğe başlarken, diğer taraftan her müslümamn güvenle başvurabileceği sahih hadîs kitapları telifine hız verilmiştir. Hicretin ikinci asrı, bu faaliyetlerin yoğunluk kazandığı bir asır olarak görülür. [520]

II. BÖLÜM

HADlS İLMİNİN TEŞEKKÜLÜ VE BUNU HAZIRLAYAN SEBEPLER

(II. Hicrî Asır)

A. TOPLUM HAYATINA GENEL BAKIŞ

1. Siyasi durum

Seçimle işbaşına gelmiş ilk dört halîfenin devri, emevîlerin babadan oğula intikal eden halifelik idaresiyle sona erince, İslâm devleti, yeni bir idarî sistemle karşı karşıya gelmiş bulunuyordu. Ancak halîfeye istibdad ruhunu telkin eden bu veraset sistemi, çeşitli unsurların idareye karşı giriştikleri şiddetli mücadele neticesinde el değiştirerek emevilerden abbasilere geçti. Bu neticeyi sağlayan unsurların başında, daha önce temas ettiğimiz şî*a ve ha-varic fırkalarının Emevî idaresine karşı besledikleri şiddetli husumet geliyordu. Şî*a, imamet ve hilâfette enl-i beytin ve dolayısıyle 'Ali ve evlâdının eme-vîlerce gasbedilmiş haklarını müdafa ediyor ve her ne şekilde oluna olsun bu hakkı ele geçirmeğe çalışıyordu. Haricîler ise, bugünün ifadesiyle cumhuriyetçi idiler ve halîfenin, hiç bir kabile ve sülâle gözetmeksizin, müslüman-lar arasından lâyık olan birisinin seçilmek suretiyle işbaşına getirilmesi gerektiğini ileri sürüyorlardı.

Şî*a ve havaricin hilâfet meselesinden dolayı emevüere karşı giriştikleri bu mücadeleye Emevî idaresinin takip ettiği koyu ırkçılık siyasetinden bezmiş olan kabilelerin, İslâm'a girmiş Fürs, Rum vs. unsurların düşmanlığı da inzimam edince, Emevî idaresi, bir asrı bile dolduramadan hayat sahnesinden silindi (132/750).

Emevî devletinin yıkılmasından sonra, es-Sa£f5h unvanıyle tanınan Ebul-cAbbâs 'Abdullah İbn Muhammed İbn (A1I İbn «Abdillah İbn «Abdi'1-Mut-talib (132-136) ile, ileride Arap devleti olmaktan ziyade bir imparartorluk haline gelecek olan 'Abbasi devletinin temelleri atılmış oluyordu. Ancak es-Saf- hilâfet makamındaki ömrü uzun sürmedi. 136 senesinde vefat etmesiyle, daha önce veliahd tayin ettiği kardeşi Ebü Cafer el-Manşür (136-158) a bey'at edildi [521]. Ebû Cafer, şiddet, ciddiyet, uyanıklık ve raıyyeniu masalihine ihtimam bakımından Abbasî halîfelerinin en büyüğü sayılmış, devletin temellerini sağum ve kuvvetli esaslar üzerine oturtması dolayısiyle, onun ilk kurucusu olarak kabul edilmiştir. Ebü Cafer el-Manşür devrinin mühim ve devlet için tehlikeli olabilecek siyasî olayları arasında, ileriden beri hilâfette hak iddialarını sürdürmekte olan 'AH oğullarından ve Halîfenin amcası olan 'Abdullah İbn 'AH [522] ile, devletin kuruluşunda faal rol oynayan Ebü Müslim el-Horâsânl [523] nin bertaraf edilmeleri yer alır. Diğer bir olay, es-Saffah tarafından ikinci veliahd olarak tayin edilen 'fsâ İbn Müsâ-nin hal'ı ve Halîfe el-Manşûr'un oğlu el-Mehdl için bey'at alınmasıdır [524]. Daha sonraki halîfeler devrinde de bu türlü hâdiseler tekerrür edecek ve Abbasî hanedanına biraz da kanlı bir özellik kazandıracaktır.

Ebü Cafer'in vefatından sonra yerine geçen oğlu el-MehdF (158-169) zamanında ıslahat hareketlerine devam edildi. Kendisine ve devlete karşı çıkan ve birisi de emevîlerden 'Abdullah İbn Mervân yönünden gelen bazı ayaklanmalar, el-Mehdl tarafından kolay bastırıldı. 'Abdullah önce hapsedildi, sonra Halîfenin affına ve ihsanına mazhar oldu. Bu devrede affa uğrayan ve ihsana garkedilenlerin bir kısmı da, el-Manşür tarafından hapsedilen alevî-lerdi [525]. El-Mehdl, halka ve bilhassa mazlumlara karşı ne kadar merhametli ve eli açık idiyse» İslâm akaidine ters düşen, haramı mubah kılan ve toplum âdâbiyle alay eden zındıklık ve ilhad hareketlerine karşı da o kadar sert, şiddetli ve amansızdı.

El-Mehdl'nin ölümünden sonra oğlu el-Hadî (169-170), zındıklarla ve haricîlerle aynı şiddetle mücadele etti. Bir sene kadar devam eden halifeliği sırasında, el-Huseyn İbn (AH idaresinde Mekke ve Medine'de ayaklanan alevîler, Mekke'ye altı mü mesafedeki Fah mevkiinde Abbasî ordusu tarafından bastırıldılar. El-Huseyn ve ehl-i beytinden bir çok kimse bu mevkide öldürül' dü [526]. El-Hâdî, babası tarafından ikinci veliahdliğe tayin olunan kardeşi er-Reşid'i hal ve kendi oğlu Cafer'i nasbetmeğe çalışmışsa da, kısa zamanda ölümü dolayısiyle muvaffak olamamış ve hilâfet makamına Harun er-Reşld geçmiştir.

Er-Reşld devri (170-193), imparatorluğun en parlak devri sayılır. Bununla beraber, Afrika'da Horasan ve Suriye'de meydana gelen ayaklanmalar eksik olmamıştır. Afrika'da, berberi ayaklanması Önce Hergeme İbn Atyun [527], sonra İbrahim İbnu'l-Ağleb [528] tarafından bastırılmış, Suriye'de adnânUerle yemeniler arasındaki ihtilâflar harbe dönüşünce Halîfenin müdahalesiyle halledilmiş, Horasanda ise, vali CAU İbn 'İsa'nın sebep olduğu hoşnudsuzluk, onun azli ile bertaraf edilmiştir [529].

Er-Beşld'ten sonra yerine oğlu el-Emln geçmiştir. El-Emln devri (193— 198) çeşitli hadisler ve devletin temellerini sarsan fitnelerle dolu olarak görülür. Önce, Suriye'de Mu'Sviye'nin torunlarından es-Sufyanî lakabıyle maruf CA1I İbn «Abdfflah ibn Hâlid İbn Yezld (İbn Mucaviye) ayaklanmış, Şam valisini tardederek orayı ele geçirmiştir [530]. Hattâ bütün Suriye'yi elde etmesi işten bile değilken yemenilerle muzarîler arasında çıkan ihtilâf buna mani olmuştur. Bu sırada el-Emln ile kardeşi el-Me'mün arasında başlayan şiddetli mücadele ise, devleti büyük Ölçüde sarsmıştır. Bu mücadele el-Emln'in, babası tarafından veliahd olarak tayin edilen el-Me'mün'u hal etmesiyle başla-mış [531] ve neticede halîfe el-Emln'in başı kesilerek öldürülmüştür [532].

El-Emîn'den sonra halîfe olan el-Me'mün (198-218), hilâfette hak iddi-asıyle her fırsatta ayaklanan alevîlere karşı cedlerinin siyasetini değiştirerek işe başlamış, önce, Abbasî alâmeti olan siyahı terkedip alevî alâmeti yeşili almış, sonra da imamlardan cAlî er-Rızâ ile sıhriyet kurup onu velihad yapmıştır [533]. Ne var ki Halîfenin bu davranışı, onun Merv'de bulunduğu bir sırada Bağdâd'taki abbasîleri harekete geçirmeğe ve el-Me'mün'un hilâfetten hal'ını ileri sürüp İbrahim İbnu'l-Mehdl'ye bey'at etmelerine sebep olmuştur [534]. El-Me'mün Bağdad'a gelinceye kadar iki sene halîfe olarak kalan İbrahim [535], el-Me'mün'un Bağdad'a gelmesinden sonra hilâfetten azledilmiş [536]; bir müddet gizli kalmışsa da sonradan yakalanmış, fakat Halîfenin affına mazhar olmuştur [537].

115

Halife el-Me*mün devrinin en mühim olayı, Halîfenin mutezile akaidini benimsemesi ve bu akaidin en belirli özelliğini taşıyan fyalku'I-Kur'ân inancını halka ve bilhassa aralarında Ahmçd fim Hanbel gibi muhaddis ve fakîhlerin bulunduğu ulemaya kabul ettirmeğe çalışmasıdır. Mitine tabir edilen ve üçüncü asırda hadîs tarihiyle ilgili bahislerimizde ayrıca incelenecek olan bu hâdiseler, el-Me'münMan sonra yeiine geçen kardeşi el-MuHaşim (218-227) ve onun oğlu el-Vâgik (227-232) devirlerinde şiddetini artırarak devam etmiş ve bir çok hadîsçi, halku'l-Kur'ân inancına karşı geldikleri için büyük işkencelere maruz bırakılmışlardır. Burada şuna da işaret edelim ki, el-Vâşik'ın ölümü ile Abbasî devletinin altın devri sona ermiş bulunmaktadır.

Kısa notlar halinde özetlemeğe çalıştığımız tik abbasiler devri, siyaset bakımından islâm tarihinin en muhteşem, en istikrarlı ve en uzun süren bir bölümünü teşkil etmekle beraber, bir imparatorluk içinde görülmesi raümkin olan ve fakat bu imparatorluğun kaderinde mühim rol oynayan, hattâ onun parçalanmasına kadar yol açan bazı faktörleri de bünyesinde taşıdığına şüphe yoktur. Bu faktörlerden ikisi ve en mühimleri, hemen bütün halîfeler devrinde görülen alevi ayaklanması ve devletin bir Arap devleti obuasına rağmen, idari ve askerî teşkilatta mevâlîden olan ve ekseriyetini fürsler teşkil eden yabancı unsurlara araplardan çok itim ad edilmesi ve yer verilmesidir.

Abbasî devletinin, Emevî devletinin çöküntüsü üzerinde kurulduğu malumdur. Emevîlerin CA1Î taraftarları veya alevîler nezdindeki hükmü de meşhurdur ve bu hüküm, ilk Emevî halîfesi Mu'âviye'nin hilâfeti 'Ali'nin elinden aldığı zaman verilmiştir. Binâanaleyh emevîler, alevîler nazarında gâsıbtır-lar ve her ne bahasına olursa olsun, gasbedileh bu şeyi onların elinden almak lâzımdır. Alevîler, Emevî idaresi süresince bu gayenin tahakkuknku için çalıştılar, hem öldürdüler hem öldüler.

Alevîlerle amca çocukları olan ahbasîler de ortaya çıktıkları zaman bu gaye adına konuştular: Hilâfeti ve imameti gâsıbların elinden almak ve asıl sahiplerine yani Sl-i Muhammed'e iade etmek. Bu gayeyi gerçekleştirmek için, işe, şftliğîn merkezi olan Küfe ve Horasan halkını davetle başladılar. Çünkü buralarda yaşayan fürslerin İslâm'a girdikten sonra örf ve âdetlerine sıkı benzerliği dolayısiyle şîcî görüşü benimsediklerini, yahut daha doğrusu, kendi, örf, âdet ve inançlarıyle bu görüşü bizzat onların meydana getirdiklerini ve onu her fırsatta müdafa ederek gasbedilen hakkın Muhammed ailesine veya cAlî oğullarına iadesi için mücadele ettiklerini biliyorlar; Sl-I Muhammed adına yapılacak bir davete ilk koşacak olanların yine fürsler olacağına inanıyorlardı.

Fürsler ise, bu davete icabette kendileri için iki büyük fayda bulunduğunu mülâhaza ediyorlar ve her ne bahasına olursa olsun, bunları elden kaçırmak istemiyorlardı. Bu iki faydadan birisi, emevîlerin koyu milliyetçilik pplitikası dolayısiyle Araptan gayri milletlere hayat hakkı tanımayan zâUm idaresinden kurtulmak, diğeri ise, abbasılere yardım etmek suretiyle İslâm'ın ellerinden aldığı nüfuz ve sultayı bir nebze de olsa yeniden ele geçirmek ve devlet idaresinde sözleri dinlenen kimseler olarak hayatiyetlerini muhafaza etmekti. Ve filhakika, Horasanlı Ebü Müslim'in ve adamlarının bütük yar-dımıyle Emevî devleti yıkılıp yerine Abbasî devleti kurulduğu zaman, fürsler, emellerini büyük Ölçüde gerçekleştirmiş oldular. Halîfeler, fürsleri kendileri için muhafız seçtiler; saraylarında vezirlik taşrifatçıhk ve kâtiplik gibi mevkiler ihdas ettiler ve bu mevkileri fürslere verdiler. Bu suretle devlet nizamı, fürslerin idaresinde eski Sasanî devleti nizamının bir kopyası haline geldi.

Abbasî devletinin kuruluşu ile fürsler kendi emellerini gereçkeştirmiç olmakla beraber, CAU oğulları, bidayette âl-i Muhammed adına yapılan davetin kendilerini aldatmak için başvurulmuş bir oyun olduğunu anlamakta gecikmediler; çünkü hilâfet kendi hakları olduğu halde yine elden çıkmış ve başkalarının mah olmuştu. İşte bu sebeple mücadelelerine yine devam etmeğe başladılar; fakat bu sefer daha zayıf ve daha kuvvetten düşmüş olarak...

Netice itibariyle, ilk abbasî devri, mevalî olarak İslâm'a girmiş olan fürslerin siyasî alanda hakimiyet kazandıkları, nüfuz ve sultalarını araplar üzerine hakim kıldıkları, buna karşılık, kendi adlarına mücadeleye girişilen ve Arap olan 'AH oğullarının durumunda bir değişikliğin olmadığı ve mücadelelerinden yine mağlub çıktıkları bir devir olarak görülür. [538]

2. ilhad hareketleri

a. Zındıklar

Abbsîler, takip ettikleri siyaset dolayısiyle çeşitli din ve inançlara sahip milletlerin, islâm'a girmiş olsalar bile, İslâm dışı davranışlarını sürdürmelerine ve bu davranışların hem din, hem devlet için büyük tehlike teşkil etmesine tam bir başarıyle engel olamamışlardır. Bilhassa fürslere tanıdıkları geniş imtiyazlar, başta ordu olmak üzere devletin bir çok kuruluşlarında verdikleri yüksek mevkiler, İslâm'a zıt düşen inançların geniş çapta ve süratle yayılmasında başlıca âmil olmuştur. Zaten kuvvet kazanıp geniş ülkelerde yayılmağa başladığı ilk devirlerden itibaren düşmanlarının kin ve gayızlarmı üzerine çeken ve intikam arzularını her geçen gün biraz daha ateşlendiren İslâm, başta zındıklar olmak üzere bir çok mülhıdin taarruzuna maruz kalmış ve bu taarruz bilhassa abbasîler devrinde bütün açıklığıyle su yüzüne çıkmıştır. Zındık tabiri, umumiyetle; zahiren müslüinan olan, fakat içinde küfrü gizleyen kimseye ıtlak olunmuştur. Zındıklar, daha ziyade mecûsî dinine znensub olan, yahut Mani ve Senevi akaidini benimseyen, iki ilâha ibadet eden kimselerdir. Abbasi devrinde itikadı bozukluğun yaygınlaşması ve dinsizliğin açığa vurulması dolayısiyle ulûhiyyeti inkâr eden herkese zındık adı verilmiştir.

El-GazâlI "Küfr"ün bir hukm-i şer'î olduğunu ve nass veya kıyasla bilinebileceğini açıklarken, yahudî ve hristiyanlar hakkında nass vârid olduğunu, brahman, senevi ve dehrîlerin bitarîkıl evlâ bunlara iltihak edeceğini belirtmek suretiyle zındıkları seneviye ve dehriye cümlesinden olarak zikretmiş [539]", bir başka yerde ise, "kâinatın tedbirli, âlim ve muktedir bir yaratıcısı bulunduğunu inkâr eden, onun eskiden beri kendiliğinden böylece mevcut olduğunu, hayvanın nutfeden, nutfenin de hayvandan meydana geldiğini, eskiden beri böyle olduğunu ve ilelebed de böyle olacağını ileri süren" dehrî-lerden bahsederken de "işte zındıklar bunlardır" demek suretiyle [540], dehriye ve zandakayı, yahut zındık ve dehrîyi müradif iki isim olarak, kullanmıştır.

Zındıkların İslâm tarihinde zuhuru, Emevî idaresinin sonlarına rastlar. Halîfe el-Velîd lbn Yezld ibn cAbdi'l-MeIİk'İn mürebbü 'Abdu's-Şamed İbn cAbdtf-A<Iâ'nın zındık olduğu söylenir [541]. Keza son Emevî halifesi Mervân İbn Muhammed (127-132) in mürebbü Cacd ibn Dirhem, tbnu'n-Nedîm'in ifadesine göre bir zındık idi[542]. Halîfeye Mervân el-Cacdî lakabının verilmesine sebep olan Cacd [543], müslümanlar arasında cebr, taHîl ve halkul-Kur'ân akidelerini yaymakla da şöhret kazanmıştı [544]. Nitekim bu faaliyetlerini Halîfe Hişâm İbn tAbdi'l-Melik zamanında (105-125) daha çok artırdığı için, Halîfenin 'Irak'taki valisi Hâlid tbn 'Abdillah el-Kaşrî tarafından bir Kurban Bayramı sabahı hutbeyi müteâkib boğazlanarak öldürülmüştür [545]

Abbasiler devrinde zındıkların faaliyeti daha çok yaygınlaşmış ve bilhassa Küfe, bu faaliyetlerin merkezi haline gelmiştir. Irak'ın Zerdüşt, Mani ve Mezdek dinlerine mensub furslerin yaşadıkları bir belde olduğu ve bilhassa Mani'nin, mensuplarına 1/10 (uşr) zekâtı, gece ve gündüz dört namazı ve duaayı farz kıldığı düşünülürse [546], zındıkların bu bölgede intişar etmelerinin sebebi kolayca anlaşılır.

Îbnu'n-Nedlm, zındıklığı içlerinde gizleyip İslâm'ı izhar eden bazı kelâm ehlinin ve zındıklıkla itham edilen bazı "mülûk ve ruesânın" isimlerini verir kî, bunlar, zındıklığın nerelere kadar sızdığını göstermek bakımından şayanı dikkattir. İbnu'n-Nedim'in belirttiğine göre, Abbasî devletinin meşhur vezirleri Bcrmckîler ve el-Mehdi'nin kâtibi Muhammed tbn cUbeydillah zındık idiler ve hattâ bu mezheb mensûblarımn yazılarında okunduğuna göre Halîfe el-Me*mun bile onlardandı [547].

Zındıklarla ilk defa mücadele eden halîfe el-Mehdi (158-169) olmuştur* Bunun için önce bir divan kurmuş.ve başına cOmer el-KelvâzTyi getirmiştir [548]. "Şâhıbu'z'zanâdıka" unvanı verilen bu zâtın vazifesi, «HidıM^n takip etmek ve onların faaliyetlerine son vermekti. Hicrî 168 de adı geçen "şâhıbu* z-zanâdıka" vefat etmiş ve onun yerine Muhammed İbn *lsâ tayin olunmuştur. Yine aynı sene içinde el-Mehdi Bağdâd zındıklarını kamilen öldürmüştür [549].

El-Mehdl'nin ölümünden sonra yerine geçen oğlu Mfisâ el-Hâdl (168-170) babasının vasiyyetine uyarak zındıklara karşı aynı şiddetle mücadele etmiştir. Et-faberi'nin anlattığına göre el-Mehdi, bir gün kendisine getirilen bir zındığa tövbe etmesini söylemiş, fakat onun tövbeden çekinmesi üzerine boynunu vurarak asılmasını emretmiş, sonra da oğlu el-Hâdl'ye şöyle demiştir: "Ey oğul, iş başına geldiğin zaman bu Mâni ehline dikkat et. Bunlar halkı dünyada zühd» âhıret için amel ve kötülüklerden sakınma gibi zahiren güzel olan şeylere davet ederler. Sonra eti, temiz suya dokunmayı ve hastakk-lı devenin öldürülmesini haram kılmaya varırlar. Daha sonra da, birisi nur» diğeri zulmet olan iki şeye ibadet edilmesini isterler. Bundan sonra, kardeşler, kızlar arasında evlenmeyi, bevl île yıkanmayı, yoldaki çocukları zulmetin dalâletinden kurtarıp, nurun hidayetine sevketmek için çalmayı mubah sayarlar. Bu iç için kıhcı sıyır ve şeriki olmayan Allah'a, bunları tenkil etmekle yaklaş [550]. EI-HSdi, babasının bu vasiyyeti üzerine bir çok zındık Öldürmüş, hilâfetinin onuncu ayı da geçtikten sonra şöyle demiştir: "Allah'a yemin ederim ki, eğer yaşarsam bu Arkayı kamilen öldüreceğim; öyle ki, bunlardan kırpan tek bir göz bırakınıyacağım" [551].

Zındıklara karşı mezkûr halîfeler ne derece şiddetli davranırlarsa davransınlar, bunları tamamiyle ortadan kaldıramamışlardır. Hârün er-Reşîd'den sonra ve bilhassa eI-Muctaşım devrinde Mâni dinîne mensub meşhur kumandan el-(Afşin'in gölgesinde, bunların, faaliyetlerini daha çok artırmış olacaklarına şüphe yoktur. [552]

b. Râvendiyye

Abbasi devletinin kuruluşunda büyük faaliyet gösteren Horasanlı £bü Müslim'in Ebü Ca'fer el-Manşür tarafından öldürülmesinden sonra ortaya çıkan en mühim ilhad hareketlerinden biri de Râvendiyye hareketidir. Bu hareket, EbÖ Müslim'in intikamını almak için Halîfeye karşı yöneltilmiş siyasî bir ayaklanma gibi görülürse de [553], ayaklananların, islâm dışı bazı dinî görüş ve inançları taşımaları ve bunların dâiliğini yapmaları, hareketin, intikam arzusunun kamçıladığı basit bir siyasî olay olmadığını gösterir. Nitekim Ebü Müslim'in, Halîfe el-Mansör'un huzuruna giripte orada öldürüldüğü sırada salona gelen ve Ebü Müslim'i öldürülmüş gören 'Isa tbn 'Ali'nin, Halifeye tevcih ettiği "onu öldürdün mü? Ya askerlerini ne yapacaksın? Zira onlar onu Rab ittihaz etmişlerdi" sözü, bu konuda büyük bir gerçeği ortaya koymaktadır" [554].

Ebu'l-Hasan el-Eş'arPnin açıkladığına göre, râfı?a [555] dan olan Keysâ-niyye [556] fırkasının bir kolu Ebü Hâşim İbn Muhammed Îbnil-Hanefiyyeden sonra imametin Muhammed İbn tAlî tbn cAbdiÜah İbn cAbbâs*a geçtiğini ileri sürmüştür; çünkü Ebü Hâşim Şam'dan ayrılırken bunu vasiyyet etmiştir. Muhammed İbn (A1Î, oğlu İbrahim'e, İbrahim de ilk Abbasî halîfesi Ebu'I-'Abbâs es-Saffâh'a vasiyyet etmiş ve bu suretle hilâfet vasiyyet yolu ile Ebü Ca'fer el-Manşüra'a kadar gelmiştir. Ancak bu görüşe sahip olan Key-sâniyye kolundan bazıları sonradan bu görüşü terketmisler; Hazreti Peygamberin imameti cAbbâs İbn cAbdi'l-Muttalib'e onun da oğlu cAbdullah'a vasiyyet ettiklerini ve böylece hilâfetin aynı yolla Ebü Ca(fer el-Manşûr'a kadar geldiğini ileri sürmüşlerdir. İşte bu görüşe sahip olanlar, Râvendiye denilen fırkayı teşkil ederler. Bu fırka, Ebû Müslim'in öldürülmesi işinde ihtilâfa düşmüş, Rizâmiyye denilen bir gurup Ebü Müslim'in öldürüldüğünü kabul ederken [557] Muslimiyye adı verilen diğer bir gurup, onun ölmediğini iddia etmiştir" [558].

El-Eş*arî tarafından verilen bu bilgi, Ebü Müslim'in öldürüldüğü sırada-halîfeye yöneltilen "ya askerlerini ne yapacaksın? Onlar Ebü Müslim'i Rab ittihaz etmişlerdi" sözünün manâsını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Filhakika et-Jaberî'nin açıkladığı gibi, Râvendiyye, Ebü Müslim'in görüşüne sahip olan horasanlılardır. Bunlar ruhların tenasuhuna inanırlar. İddialarına göre kendilerine yiyeceklerini ve içeceklerini veren rabları Ebü Ca*fer el-Man-şür'dur. Halîfe, Küfe civarındaki Hâşimiye'ye geldiği sıralarda, bunlar, Halîfenin sarayını sarmışlar ve "bu bizim rabbımızın sarayıdır*' diyerek onu tavaf etmeğe başlamışlardır. Bunları ortadan kaldırmadıkça din ve devletin büyük bir tehlike içinde kalacağını bilen Halîfe, Râvendiyyenin ileri gelenlerinden 200 kişiyi hapsettirmiştir. Ne var ki geride kalanlar, arkadaşlarının hapsedilmesinden galeyana gelerek hapishaneye hücum etmişler ve onları kurtarmışlardır. Onlarla dövüşmekten başka çare olmadığını gören Halife, sarayından yaya olarak çıkmış ve 600 kişiyi bulan ravendîlerin üzerine yürümüştür. Burada öldürülmek tehlikesiyle karşı karşıya gelmiş, ancak, abbasîlere karşı dövüşmüş Emevî kumandanlarından Ma(n İbn Zâ'ide'nin yardımıyle bu badireden kurtulabilmiştir [559].

Râvendiyye, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, Ebü Müslim'in adamları idiler ve eski Fürs devletini ihya etme gayesi peşinde koştukları için, onları hilâfetin başta gelen siyasî düşmanlarından biri saymak mümkindir. Diğer

taraftan, sahip oldukları dinî inançlar dolayısiyle ve mecûsî, yahut onun kollarından olan Zerdüşt, Mâni veya Mezdek akaidini taşıdıkları için zındıklar zümresine mensub bulunuyorlardı. Bu sebeple Halîfe el-Manşür onlarla şiddetti mücadeleye girişmiş ve pek çok Ravendi öldürmüştür. Ancak onun bu mücadelesinde kesin bir basan elde ettiğini söylemek mümkin değildir. Nitekim Ravendiyye hareketinin benzerleri daha sonraki devirlerde Mukanna1 Bâbek gibi isimlerin altında yeniden ortaya çıkmışlardır. [560]

c, MufçannaHyye

Horasan'da zuhur eden cAtâ. (veya Hâkini) el-Mukannac, Merv'li olup Rizâmiyyeye mensub îdi ve ruhların tcnasuhuna inanırdı; sonraları ilâh olduğunu iddia etmiştir [561]. Kendisine tâbi olan taraftarlarına şöyle demişti: Allah, Âdem suretine bürünmüş ve meleklerine ona secde etmelerini emretmiştir. İblis müstesna bütün melekler ona secde etmişlerdir. Sonra peygamberlerin, cAlf ve evlâdlannın, daha sonra da Ebü Moslim el-Horâsânî'nın suretlerine bürünmüştür. Ebü Müslim'in ölümünden sonra ise ulûfaiyet kendisine intikal etmiştir. Mukanna'ın bu iddialarına inanan bir çok kimse ona ibadet etmeğe başlamış ve onun adına dövüşerek bir çok müslüman Öldürmüştür [562].

Mukannac, kısa boylu şaşı ve çok çirkin suratlı bir adamdı. Çirkinliğini örtmek için yüzüne ahundan yapılmış bir maske takardı. Adamlarına da kendisinin muhtelif suretlere intikal ettiğini ve asıl yüzünü görmeğe muktedir olanuyacaklanni* her kim onu görürse nurundan helak olacağım söylerdi [563].

MukannaS taraftarlarına İslâm'ın haram kıldığı her şeyi mubah kılmış, namaz, oruç gibi ibadetleri kaldırmış, haram kelimesinin kullanılmasını da yasaklamıştır [564].

Et-1*aberî'nin açıkladığına göre" [565], Hicrî 161 senesinde» Horasan'da kuvvetli bir tehlike olarak ortaya çıkan Mukanna'a karşı Halîfe el-Mehdî, Mu'âg İbn Müslim, (Ukba îbn Müslim, Cebrail tbn Yahya ve Kölesi Leyg'inde katıldığı bir orda hazırlamış, daha sonra Sa*îd îbır^Amr el-Haraşryi görevlendirerek, Moksnna'ın sığındığı KeşMekî muhkem kaleyi muhasara ettirmiştir. Etrafi hendeklerle kuşatılmış olan kale, müslümanlari uzun zaman meşgul etmiş ve ancak 169 senesinde, kurtuluş ümidi kalmadığını gören Mukannacın, karılarını ve kendisini zehirleyip öldürmeleri üzerine düşmüş-tür. Müslümanlar kaleye girdikten sonra içeride bulunan bütün taraftarları öldürmüşler, Mukanna'ın, başını da keserek Halîfe el-Mehdî'ye göndermişlerdir" [566]. Ancak Mukannac taraftarlarının kökü tanı manâsıyle kurutulamamîş, <;cşitli şekil ve isimlerle tarih sahnesinde zaman zaman görünmüşlerdir. [567]

d. Hurumiyyemiyy

El-Bağdâdi'nin verdiği bilgiye göre [568], Hurramiyye iki guruba ayrılır Birincisi, İslâm'dan önce, Sasaniler devrinde ortaya çıkan ve Mezdekiyye gibi haram şeyleri mubah sayan, mal ve kadınlarda ortaklık iddiasında bulunan ve hükümdar Adil Enuşirvan devrine kadar fitnesi devam eden Hurramiyye; diğeri ise İslâm'da, Azarbeycan civarında zuhur eden ve Bâbek el-IJurramî'ye mensub olan Hurramiyyedir ki, Ravendiyye ve Mukanna'ıyye hareketlerinin bir devamı olarak Abbasî halîfeleri el-Me'mün ve cl-Mu(taşım'ı bir hayli meşgul etmiştir.

Ed-Dmeverl, Bebek'in el-Me'mün devrinin sonlarına doğru harekete geçtiğini, nesebi ve mezhebi hakkında değişik görüşler ileri sürüldüğünü kay-de t tikten sonra "bizim için sabit olan şudur ki, Bâbek, Ebû Müslim'in kızı Fâtima'mtı torunlarındandır ve Hurramiyyeden olan Fâtımîler, Hasreti Peygamberin kızı Fâtıma'ya değil, bu kadına müntesibtirler"der [569]. Ancak Îbnu'n-Ncdim'in verdiği haber bundan farklıdır ve ona göre Bâbek'in babası Mcdâyin'li bir yağ tüccarı olup Azarbeycan'ın Bilâlâbaz köyünde yerleşmiş ve Bâbek'in anası olan kör bir kadınla evlenmiştir [570]. Bâbek, on yaşına kadar, ücretle »üt anneliği yapan anasının yanında kalmış, sonra da evden ayrılarak çobanlık yapmağa başlamıştır. On sekiz yaşlarında anasının yanına döndüğü bir sırada Hurramîlerin reisi Câvidân'la tanışmış, Câvidân'in onda gördüğü kabiliyet dolayısiyle anasından istemesinden sonra da, Câvidân*la birlikte gitmiştir. İşte Bâbek'in hayatı bundan sonra çok çabuk değişmiştir. Önce Câvİdan'ın kansıyle aşk oyunlarına başlamış, Câvidan'ın bir müddet sonra ölmesi üzerine de, onun ruhunun Bâbek'e geçtiğini ileri süren karısının yalanlanyle Hurremîlerin reisi olmuş, aynı zamanda Câvidân'ın kansıyle evlenmiştir [571].

Bâbek'in önderliği altında kısa bir zamanda kuvvetlenen Hurraniîler, civardaki müslüman halka saldırmağa, mallarını gasba, kadın çocuk gözetmeksizin önlerine çıkanı öldürmeğe başlamışlardır. Halîfe el-Me'mün'un onları tenkil etmek maksadıyla Ermenistan ve Azarbeycan'a gönderdiği kumandan ve valilerin başarısızlıkları [572], Hurramîlerin cüretlerini daha çok artırmış, akla gelmeyen cinayetler işlemişlerdir. El-Makdisî, işin bidayetinden itibaren bu cinayetleri şöyle anlatır: "Bâbek, adamlarına kılıç ye hançerler verip köylerine ve evlerine dönmelerini ve gece yansını beklemelerini emrederdi. Bu vakit gelince evlerinden çıkarlar uzakta olsun, yakında olsun, kesilmedik ve öldürülmedik erkek, kadın, çocuk bırakmazlardı. Bu suretle belde halkı, Hur-remllerin eliyle öldürülmüş oluyordu. Bu emri kimin verdiğini ve ne sebeple verdiğini bilmiyorlardı. Halkın içine büyük bir korku ve dehşet düşmüştü. Uzak yerde bulunanlara Bâbek'in emri henüz ulaşmış oluyordu ki, hiç vakit kaybetmeden, büyük, küçük müslim, zımmî, hangi sınıftan olur ta olsun rastladıklarını öldürüyorlardı. Kendilerine bütün yol kesenler, itler, uğursuzlar ve sapık inancalar da katılmış olduğu için, yalnız süvarilerin sayısı 20 bini bulmuştu. Bir çok şehir ve kasabalara sahip olmuşlardı. Sultanın bir çok ordusunu hezimete uğratmış, bir çoklarını da öldürmüşlerdi" [573].

El-Mu'taşım devrinde Azarbeycân Bâbek'in eline geçmiş, Bağdâd halkının içini de büyük bir endişe kaplamıştı. Nihayet Halîfe, el-AfşIn kumandasında kuvvetli bir orduyu, hergün külliyatlı miktarda para, erzak ve teçhizatla takviye etmek suretiyle Bâbek'in bulunduğu dağlık bölgede bir seneye yakın bir zaman tutmağa muvaffak olmuştur. Bâbek, hezimetin mukadder olduğunu anlayınca, kendisi için muhkem bir kale durumunda olan Bezz şehriuc çekilmiş, ancak orada da sıkıştırılınca kıyafet değiştirip Ermenistan'a kaçmağa teşebbüs etmiştir. Yolda Sehl tbn Sunbât adlı bir ermeni tarafından teşhis, sonra da el-Afşîn'e teslim edilen Bâbek, bir bayram havası içinde Halîfe el-Mu'taşun'ın bulunduğu Samarrâ'ya getirilmiş, önce el ve ayakları, sonra da başı kesilmek suretiyle öldürülmüştür [574].

Abbasî devri tarihinde mühim rol oynayan Hurramîlerin gaye ve inançlarına burada kısaca temas etmek, konumuz bakımından faydalı olacaktır; çünkü bu gayenin gerçekleştirilmesine parelel olarak yürütülen din propagandalarının, tslâm fikir hayatında hatırı sayılır tesirler icra eylediğine şüphe yoktur.

İslâm, Sasanî hükümdarlığına son vermiş ve fürsleri kendi bünyesinde zahiren eritmiş olmakla beraber, onların örf ve âdetlerini, Zerdüşt, Mezdek ve Mâni gibi mecûsiliğîn çeşitti görünüşleri altında içlerine sinmiş din ve inançlarını kalplerinden tamamen söküp atamamıştı. Bu sebeple fürsler, her fırsatta eski hükümranlık devri özlemlerini açığa vuruyorlar ve hattâ bu hükümranlığı müslümanlann elinden alıp mecûsîliği hakim kılmak istiyorlardı. Daha önce zikrettiğimiz Ravendi ve Mukanna* gibi Hurremî hareketi de, aynı gayenin gerçekleştirilmesine yönelmiş hareketlerdi. Nitekim el-Makdisî bu görüşü teyiden şöyle der: "Hurramüer, hükümranlığı Araplardan Acemlere geçirmek için çalıştılar. Câhiller için bu görüşü süsleyip kuvvetlendirdiler ve halkı bu görüşe davet ettiler. Bunun neticesi tatil ve ilhad ortaya çıktı" [575].

Akidelerinin başında tenasüh geliyordu. Nitekim Câvidân'ın ölümü üzerine adamları, karısının evinde toplanmışlar ve Câvidân'ın ruhunun BSbek'e. geçtiği inancı içinde ve yeni kesilmiş bir sığır derisi üzerinde şarab içip "ey Bâbek'in ruhu! Câvidân'ın ruhuna iman ettiğimiz gibi sana da îman ettik4' diyerek Bâbek'e bey'at etmişlerdir [576].

El-Makdisî'nin açıkladığına göre Hurramiyye, muhtelif fırka ve sınıflardan ibarettir; bununla beraber wric*a" görüşünde ittifak ederler ve ismin ve cismin değiştiğini söylerler (bir başka ifade ile tenasuha inanırlar). İddialarına göre bütün Peygamberler, şeriatları ve dinleri ayn olsa bile, bir tek ruh ile gelmişlerdir. Vahiy hiç bir zaman kesilmez. Her din sahibi, sevabı ümid ettiği ve ıkabtan korktuğu müddetçe doğru yoldadır; mezheblerine zarar vermedikçe onun tahkir ve tezyifine razı olmazlar. Ebû Müslim'i tazim, onu öldüren Ebü Ca*fer el-Manşür'a lanet ederler. Fîrüz, en çok duâ ettikleri kimsedir; çünkü Ebû Müslim'in kızı Fâtıma'nın oğludur. Ahkâm için müracaat ettikleri imamları, "Ferişdegân" adını verdikleri aralarında dolaşan Peygamberleri vardır. Şarab ve içki kadar hiç bir şeyi mübarek saymazlar. Dinlerinin aslı "nur" ve "zulmet" inancıdır. Kadınları ve nefse lezzet veren her şeyi mubah sayarlar [577]

3. itikadî mezhebler

a. Cebriyye

İslâm'dan Önce muhtelif dîn sâliklerini fazlasıyle meşgul eden ve büyük münakaşalara sebep olan cebr ve kader meselesi, bu konu ile ilgili olarak Kur'ânı Kerîmde gelen âyetler ve Hazreti Peygamberden rivayet edilen hadîslerle, insanoğluna, idrak edebileceği kadar dar bir çerçeve içinde açıklanmış olmakla beraber, müslümanlar arasındaki siyasî ihtilâfların arttığı ve akaide intikal ettiği sıralarda yeniden su yüzüne çıkmış ve yeniden şiddetli münakaşaların kaynağı olmuştur.

Cebr ve kader meselesinde meydana gelen münakaşalar, birbirine zıd iki gurubun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bunlardan birincisi, kaderin isbatında ifrata varan ve kuldan fiili nefiyle Allah'a izafe edenlerdir. Bunlara göre insan "hiç bir şeyi yapmağa kadir değildir; istitaatla tavsif olunamaz; fiillerinde mecburdur; çünkü hiç bir kudreti, iradesi ve ihtiyarı yoktur. Allah sair cemadattaki harekâtı yarattığı gibi insanın ef'âlini de yaratır. Ancak bu fiillerin insana nisbeti mecazîdir. Cemadatta olduğu gibi, nasıl ağaç meyve verdi, su aktı, güneş doğdu veya battı, hava bulutlandı ve yağdı, yer sarsıldı veya yeşerdi denirse, insanın fiilleri de böyledir. Bütün fiiller cebrî olduğu gibi sevab ve ıkab da cebrîdir" [578].

Kaynaklardan Öğrenildiğine göre, bu görüşleri müslümanlar arasında ilk defa yaymağa başlayan şahıs Ca'd îbn Dirhem adındaki bir köledir [579]. Bu şahıs Benfi Hakim'in me valisinden olup Şam'da ikamet ediyor [580] ve cebr akidesini burada yaymağa çalışıyordu. Ne var ki görüşlerinin halkı ifead edici olduğu anlaşılınca Şam'dan tardedilmiştir [581].

Son Emevj Halîfesi Marvân İbn Muhammed'in mürebbii olan ve ona Mervân el-Ca*dî lakabım da kazandıran Ca*d İbn Dirhem [582], cebr akidesi yanında, sıfatların nefyi (taHil) ve halku'l-Kur*ân akidelerinin de dâîüğini yapmakla tanınmıştır [583]".

İbn Teymiye'nin verdiği bilgiye göre, Ca*d îbn Dirhem, Halku'l-Kur'ân akidesini Ebân İbn Sem'ân'dan almıştır; Ebân, Lebîd İbn A'şam'ın yeğeni Tâlüt'tan, o da Lebîd'ten öğrenmiştir. Lebîd ise, Hazreti Peygambere sihir

yapan büyücüdür [584]. Buna benzer bir haber de, İbnu'1-Egîr tarafından şöyle nakledilmiştir: "Halku'l-Kur'ân akidesini müslümanlar arasında ilk defa neşreden Yahudi Lebîd İbn AŞam'dır. Bu şahıs daha önce Tevrat'ın mahluk olduğunu söylüyordu. Aynı akideyi, Lebîd'ten kız kardeşinin oğlu fâlût almış ve Kur'âmn mahluk olduğuna dair bir de kitap telif etmiştir. İslâm'da bu işi İlk defa yapan şahıstır" [585].

Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, faaliyetine Şam'da başlayan, fakat oradan tardedilen Ca'd İbn Dirhem Küfe'ye gelmiş ve aynı faaliyete devam etmiştir. Bu arada Cehm İbn Şafvân (Ö. 128) ile karşılaşmış ve görüşlerini onada aşılamıştır. Ne var ki, burada da farkedilen Cacd, Halîfe Hişâm'ıu emri ile Irak Valisi Hâlid İbn 'Abdillah el-Kaşrî tarafından öldürülmüştür [586].

Cebriyye, bazı taraftarlarrbulunmakla beraber bunun zıddı oban ve kaderin reddi ile insan iradesinin hürriyetini isbat eden kaderiyye kadar şöhret kazanmamıştır. Maamafih Ca'ıl tbn Dirhem'in yaydığı diğer iki akide yani sıfatların nefyi ile balku'l-Kur'ân akideleri, Cehm İbu Şafvân'ın aracılığı ile, aynı sıralarda tarih sahnesine çıkacak olan mutezileye intikal edecek ve bu mezhebin kelâmı görüşleri arasında kuvvetle müdâfaası yapılacaktır. Aynı zamanda mutezile, bu görüşlerden dolayı cehmiyye adiyle de şöhret kazanacaktır. [587]

b. Kaderiye

Cebr ve kader meselesinde meydana gelen münakaşalarda cebriyyenin görüşüne zıd olan ve insanın fiil ve hareketlerinde hür bir iradeye sahip bulunduğunu isbat etmeğe çalışan mezhebin müdafilerine kaderiyye adı verilmiştir. Bunlar diğerlerinin aksine kaderi reddederler ve insanın, kendi fiilinin tam bir irade ile yaratıcısı olduğunu ileri sürerler.

El-Makrizî'nin açıkladığına göre "islâm'da kader meselesini ilk defa ortaya atan şahıs, Macbed İbn Hâlid el-CuhcnTdir. El-Hasan el-BaşrTnin meclisine devam edenlerdendi. Basra'da bu görüşü yaymağa başladığı zaman 'Arar İbn cUbeyd de ona intisab etmiş, bunu gören Basra halkı da onun peşinden gitmiştir. Macbed el-Cuhenî, kader görüşünü Ebü Yûnus Sinseveyh adlı bir süvariden almıştır" [588].

Şaltıh-i Müslim'de yer alan bir Hadîsin rivayetinde de şöyle denilmektedir: "Yahya İbn Ya'mer anlatır: Basra'da kader (in nefyi) hakkında konuşan kimselerin ilki Ma'bed el-Cuhenî idi..." [589]

Kaderin nefyi ile ilgili bu görüşü yaymak için giriştiği faaliyet, halk arasında büyük bir nifakın çıkmasına yol açmak üzere iken, Ma'beoT, Halife cAb-rlu'l-Melik İbn Mervân'm emri ile öldürülmüştür (H. 80). Ancak Ma*bed*in öldürülmesi hiç bir fayda sağlamamış, onun kaderle ilgili görüşleri Şam'da Gaylân ed-Dımaşkî tarafından yayılmağa başlanmıştır. İbn Kuteybe'nin Kıptî olarak tanıttığı Gaylân [590]bu faaliyetinde o derece ileri gitmiştir ki, Halîfe 'Ömer İbn ^Abdil-'Azîz (99-101) tarafından yakalanıp Öldürülmek üzere iken, ancak, görüşünden tövbe ettiğini açıklamak suretiyle ölümden kurtulabilmiştir [591]. Bununla beraber Gaylân, Halîfenin Ölümünden sonra» bu tövbeden rücü, ve kaderin nefyi ile ilgili görüşlerini yine yaymağa devam etmiştir. Fakat kaderiyyeye karşı sert davranmakla tanınan Halîfe Hişâm İbn 'Abdi'l-Melik (105-125), Gaylân'ı İmam el-EvzâTnin huzuru ile imtihana tabi tutmuş ve bu imtihan neticesinde el ve ayaklarım keserek bir çöplüğe atmıştır. Gaylân'm burada da etrafına toplananlara kaderle ilgili bazı şeyler söylemesi üzerine, önce dilinin, sonrada başının kesilmesini emretmiştir [592]. Bir başka habere göre Gaylân, öldürüldükten sonra Dımaşk kapısına asılmış ve halka teşhir edilmiştir [593].

Katleriyyenin iki büyük mümessili Ma*bcd el-Cuhenî ve Gaylân ed-Dı-maşkî, JEmevî halîfeleri tarafından öldürülmüş olmakla beraber, fikirleri, onları takiben zuhur eden mutezile imamları tarafından benimsenmiş ve felsefî bir .sistem içinde kuvvetle müdafa edilmiştir. Bu sebepledir ki, İslâm tarihinde kaderiyye denildiği zaman daima mutezile anlaşılmıştır, [594]

C. Murci’e

Üçüncü Halîfe (Oşmân İbn cAffân*ın, idaresinden hoşnud olmadığını ileri »üren bir gurup tarafından Öldürüldüğünü, CAH İbn Ebî Tâb'b'e bey'at edilmiş olmakla beraber, başta Ummu'l-mu'minîn cAişe olduğu halde bazı sahabîlerin, c0şm3n'ın katillerinin cezalandırılmasını temin için harekete geçtiklerini, ancak bir başarı elde edilememesi sonucu, *Âişe taraftarlanyle CAH taraftarları arasında tarihin meşhur Cemel savaşının çıktığını, bunu, (Âi.şe*yi desteklemek maksadıyle ortaya çıkan Mucâviye ile Şiffîn savaşının

takip ettiğini, birinci asrın siyasî olayları arasında zikretmiş; bu savaşların neticesinde iki büyük fırkanın, Şîca ve Havâricin, ortaya çıktığını anlatmıştık. İmamet ve hilâfet meselesinin sebep olduğu bu ihtilâflar, bidayette, siyasî bir mahiyet arzediyor idiyse de, fırkaların bazı dinî nasslara dayanarak görüşlerini teyid etmeğe çalışmaları, itikadı konulara taalluk eden bazı meselelerinde de yeni ihtilâflara yol açmıştır. Bu ihtilâfların en mühimmî îman ve küfür meselesiyle ilgili olanıdır.

Şiffîn savaşının hakem usûlü ile neticelenmesinden sonra, 'AH Kuvvetleri arasında 12 bin kişiye varan bir gurubun, neticeden memnun olmiyarak ayrıldığını ve bunların Havari c denilen fırkayı meydana getirdiklerim biliyoruz. Haricîlere göre Ebü Bekr ve 'Orner Ibnu'l-Hattâb'm hilâfetleriyle <Oşmân tbn cAffân'm hilâfetinin ilk yarısı sahihtir; fakat ikinci yansında Öldürülmesine sebep olan büyük hatalar işlemiştir. *A1I İbn Ebl fâlib de, kendisine beycat edildiği zaman hilâfeti hak yolla elde etmişti; fakat Mu*âvi-ye'nin teklif ettiği hakem usûlünü kabulünden ve hakkı olan hilâfeti Mucavi-ye'ye tesliminden dolayı büyük hataya düşmüştür. Mucâviye ise hakkı olmayan bir şeyi gasbettiğinden dolayı aynı derecede hatalıdır. Bütün bu hatalar, elde mevcut Kur'ân hükümlerine göre amel edilmemesinden ileri gelmiştir. Halbuki Allah Tacâlâ Kur'ânı Kerimde şöyle buyurmuştur: "Allah'ın indir-dikleriyle hüknıetmeyenler, işte onlar kâfirdirler" [595]

Büyük hata işleyenler büyük günah sahipleridir. Bunlar hatalarından veya günahlarından tövbe etmedikleri ve hak yola girmedikleri müddetçe, bu âyeti kerîme gereğince kâfir sayılırlar ve kanları helâldir [596].

İşte, haricîler bu görüşten hareketle, günahlarından tövbe etmeden ölen (Ogmân İbn 'Affân'ı, tövbe etmekten imtina eden CA1Î İbn Ebî fâÜb'i, Mu'S-viye'yi ve her birinin taraftarlarını tekfir etmeğe başlamışlardır. Bu hareket, müslümanlar arasında itikadî konularda yeni ihtilâflara yol açan büyük münakaşalara sebep olmuştur. Bu münakaşaların Özünü, murtekibuyl-keinre (büyük günah sahibi), mü'min midir, yoksa kâfir midir? meselesi teşkil ediyordu.

İşte, îman ve küfür meselesinde ortaya çıkan bu ihtilâfların yoğunluk kazanmağa başladığı birinci asrın ikinci yarısında müelümanlardan bir gurup, mücadele eden iki gurubun da haklı tarafları olduğunu, ancak onların tekfir ettikleri insanların Allah'ın varlığını ve birliğini tasdik etmiş olmaları itibariyle küfre nisbet edilemiyeceklerini, fakat haklarında kesin bir hüküm vermenin de mümkün olmadığı cihetle bu hükmü âhıret gününde Alla'a

terketmek gerektiğini ileri sürerek [597] MurcVe adiyle şöhret kazanan mezhebi meydana getirmişlerdir. Bunların mücadeleci guruplar hakkında ileri sürdükleri bu görüşten anlaşıldığına göre, murtekibu'l-kebîre, yani büyük günah sahibi insan, tekfir edilemese bile hakkında hüküm vermek de mümkin değildir; o halde bu hükmü tehîr etmek ve Allah'a bırakmak en doğru yoldur. Birbirini tekfir eden muhaliflerin durumlarını tehîr manâsına gelen "ireâ"a nisbetle bu görüşe sahip olanlara murci'e denilmiştir [598].

îman ve küfürle ilgili hükmün Allah'a terki görüşü, tabii olarak, bu iki kavramın manâsı üzerinde murci'nin sahip olduğu inanç ve kanaatin bîr neticesi olarak ortaya çıkmıştır: iman ve küfür nedir? Mu'min ve kâfir kime denir? Murci'enin ileti sürdüğüne göre îman, Allah'ı ve Peygamberlerini bilmekten ibarettir. Her kim ALLAH'tan başka ÎLÂH olmadığım ve MU-HAMMED'in O'nun RASUL'ü olduğunu bilirse, o kimse mü'mindir. Murci-enin îmanla ilgili bu tarifi, bir bakıma onun tahdidi manâsındadır ve ayın zamanda hem havaricin hem de şuanın îman hakkındaki görüşlerine reddiye mahiyetindedir; çünkü haricîlere göre îman, Allah'ı ve Peygamberlerini bilmek, farzları eda etmek ve kebâirden sakınmaktır. Her kim Allah'ı ve Peygamberlerini bilir, fakat farzları terk ve kebâirden bir şey irtikâb ederse, bu kimse, haricîler nazarında kâfir, murci'e nazarında ise mü'mindir. Şftıya göre ise, İmamı bilmek ve ona itaat etmek de îmanın bir cüz'üdür [599].

İleri sürülen bu görüşlerden de anlaşılmaktadır ki, murci'enin temel akidesi îmana taalluk etmekte ve bir kimse İslâm'a bağlı kaldığı, iki şehadeti, yani Allah'tan başka ilâh olmadığını ve Muhammed'in O'nun Rasûlü olduğunu ikrar ettiği müddetçe, farzları îfa etmese ve büyük günah sahibi olsa bile, küfre nisbet edilemiyeceğıdir. Murci'e bu akîde ile, bazı hususlarda ehli sünnete yaklaşmış olsa bile, "îman eksilmez ve artmaz" görüşü ile Kur'ânın emrettiği ve dinin temeli olarak vasıflandırdığı amelî farzları küçümsemeğe yol açtığı gibi, "imanla birlikte ma'sıyet zarar vermez" görüşü ile de, Kur'ânın şiddetle nehyettiği fiillere aynı derecede kapı aralamıştır [600]

d. Mutezile

Biraz önce üzerinde durduğumuz îman-küfür meselesi ile ilgili münakaşaların, birinci Hicrî asrın sonlarında ve ikinci Hicrî asrın başlarında daha çok yoğunluk kazandığı anlaşılmakladır. Zira 80 senesinde dünyaya gelen Vâsıl İbn cAtâ'nın, 110 senesinde vefat eden el-Hasan el-Başrî meclisinden ayrılmasına ve Basra'da ayrı bir ilim halkası teşkil etmesine, murtekibu'I-keblrc üzerinde çıkan münakaşaları sebep olmuştur. Vâsıl, bu münakaşada el-Hasan el-Başrî'ye muhalefet etîerek murtekibu'l-kebîre için menzile beyne menzİleteyn formülünü ileri sürmüş ve büyük günah sahibinin ne mü'min ne de kâfir olduğunu, fakat iki menzile arasındaki bir yerde bulunduğunu söylemiştir [601].

Vâsıl İbn 'Atâ'nın murtekibu'l-kebîre hakkında ileri sürdüğü bu formül, miicerred bir görüş veya hocam el-Hasan el-Başrî'ye alâlade bir muhalefet olarak kalmamış, tatbik sahasında diğer görüşlerle birlikte neticesi de görülmüştür. Haricîler, *Oşmân îbn (Affân'ı, *Alî ile mücadeleye girişen Ummu'l-mu'minin cÂişe ve taraftarlarını, tahkimi kabul eden 'AlPyi ve hilâfeti onun elinden haksız yere alan Mucâviye ve adamlarını günahlarından dolayı tekfir ederken, murci'îlcr, îmanla birlikte büyük günahın zarar vermiyeceğini ileri sürerek gerçek hükmü Allah'a bırakırken, Vâsıl İbn (Atâ\ mezkûr formüle dayanarak, karşılıklı harbeden iki fırkadan birinin hatalı olduğunu, fakat bu hatanın hangi tarafta olduğunu kesinlikle tesbit etmek imkânının bulunmadığını, her iki tarafın da hatalı olması ihtimali bulunduğundan bunlara mu'min de kâfir de denilemiyeceğini, dolayısiyle her iki tarafın da cehaletlerinin batıl sayılacağını ileri sürmüştür . [602]

İşte, Basra Camiinde Vâsıl îbn *Atâ tarafından ortaya atılan bu görüş» etrafında toplanan ve bir ilim halkası teşkil ederek Mutezile adiyle anılan mezhebin temel taşı olmuştur [603].

Zaman ilerledikçe ve yeni mutezilî imamlar yetiştikçe mezhebin akidesinde de gelişmeler olmuş ve nihayet beş asıl ile bu gelişme son safhasına gelmiştir. Mutezilenin, üzerine bina kılındığı bu beş asıl sırasıyle şöyledir: Tevhîd, cadl, vacîd, menzile beyne menzileteyn, emr bil ma'rüf nehy canil munker#

Tevhid, mutezilenin birinci aslıdır. Bu asıl, Allah Ta'âlânın her türlü sıfattan tenzihi maksadıyle ortaya konmuştur. Mutezileye göre Allah Tacâlâ eşyadan hiç bir şeye benzemez. Cisim değildir; unsur değildir; cüz, cevher, araz değildir; fakat O, cismin, arazın, unsurun, cüz ve cevherin halikıdır. Havastan hiç biri O'nu dünya ve âhırette idrak edemez. Zaman ve mekân ile mahsur değildir. Haddi ve nihayeti yoktur. Kadîmdir; O'ndan başka h**r şey muhdestir [604].

Mutezilenin ikinci aslı cadP dii. Buna göre, Allah Ta'âlâ fesadı sevmez; insanlara zulmetmez. Onlara daima iyi ve güzel olan yolu gösterir. Kulları» fiillerim yaratmaz; fakat insan, kendisine emr ve nehyolunan şeyleri, Allah'ın verdiği kudretle yapar. O, murad ettiği şeyi enir, kerib gördüğü şeyden de nehyeder. Kullarına takatUn ve kudretleri dışında hiç bir şey teklif etmez. Mezheb akaidinde tevhîdden sonra en mühim yeri işgal eden bu aeıl ile mutezile, insan iradesinin hürriyetini ileri sürerek kaderi kamilen reddetmiş ve kaderiyye adiyle de şöhret kazanmıştır.

Üçünü asıl vaHtPdir. Allah Ta(âlâ murtekibu'l-kebîreyi, tövbeden başka hiç bir yolla affetmez. O, vacd ve vaadinde sâdıktır; hiç bir suretle vacd ve vaadinden dönmez.

Dördüncü asıl, menzile beyne menzileteyndir. Daha önce de işaret ettiğimiz gibi, murtekibu'l-kebîre (büyük günah sahibi), mu'min de değildir, kâfir de; fakat îman ile küfür arasındaki bir mertebededir ve bu kimseye fâsik denir.

Beşinci asıl, emr bil macruf nehy canil munker olup, her müslümana, kudreti nîsbetinde ma'rüfu emi ve munkerden nehyetmek vâcibtir. Kılıçla da olsa kâfir.ve fâsıkla dövüşmenin, sair cihaddan farkı yoktur.

Kısaca işaret ettiğimiz bu beş asd, mutezile kelâmını teşkil ettiği gibi, bu asıllardan her hangi birini reddeden kimse de mutezilî olmak vasfını kaybeder" [605].

Mutezile, zuhurundan itibaren zındıklarla ve sair din mensuplarıyla münazara ve mücadeleyi gaye edinmişlerdir- Telif ettikleri kitapların büyük bir kısmını bunlara ve mecûsîlerin çeşitli fırklarına reddiye olarak tahsis etmişlerdir. İlk imamlarından sayılan Vâsıl tbn cAtâJ, karısından rivayet edilen bir haberden Öğrenildiğine göre, gece namaza başladığı zaman, önünde daima bir kalem ve kâğıt bulundurur, namazda okuduğu âyetler arasında muhaliflerine karşı delil olarak ileri sürebileceği bir âyet gelirse, hemen onu kaydederdi [606]. Mâni dinine mensup' olanlara karşı telif ettiği bir reddiye, bin meseleyi ihtiva ediyordu [607]. Arkadaşı *Amr Ibn cUbeyd'in ifadesine göre, havaric, zandaka, dehriye ve murci'e kelâmını Vâşıl'dan daha iyi bilen bir kimse yoktur [608].

Mutezile imamlarını muhaliflerine karşı başardı kılan âmil, hiç şüphesiz, eski Yunan felsefesiyle meşgul olmalarıdır. Zira, M. IV. asırda suryanî-ler eliyle başlayan terceme faaliyeti, daha sonraki devirlerde arapçaya pek çok felsefî eser kazandırmıştır [609]. Mutezile imandan, bu eserlerden geniş çapta istifade etmişler ve hasımlarına karşı akli debileri başarıyle kullanmışlardır. Ancak şuna hemen işaret etmek lâzımdır ki, bidayette felsefe, tslâm aV-Vdini müdafa etmek için bir araç olarak kullanılmış olmakla beraber» zaman ilerledikçe araç olmaktan çıkmış ve gaye haline gelmiş; bu suretle mutezile felsefeyi lizâtihi öğrenmeğe ve onda derinleşmeğe başlamışlardır. Bunun neticesi, bir taraftan tslâm akaidini ve onun müdafaasını bir tarafa iterken, diğer taraftan, Yunan feylosoflsnnı nübüvvete yakın bir kudsiyetle büyütmüşler ve sözlerinin doğruluğuna kat'ıyetle inanmışlardır. Kelâmlarını Yunan felsefesi esaslarına göre tesbit ederek, dinî naaşları bu esasların ışığı altında açıklamağa çalışmışlardır. Bu sebepledir ki, felsefelerine aykırı düşen bir çok Kur'ân âyeti, tevilleriyle manâ değiştirmiş, bir çok sahih hadis ise, yalan olduğu gerekçesiyle reddedilmiştir. Ru'yetin, yani Allah Tacâlâmn âhırette mü'minler tarafından görülmesinin nefyi, insan iradesinin hür oluşu inancıy-le kaderin reddi ve Kur'ânı Kerimin mahlûk olduğu iddiası bu felsefenin hem kaderiyye hem cehmiyye adlanyle de tanınan mutezileye kazandırdığı akaid içerisinde yer alan görüşlerdendir. İleride, bu konular üzerinde daha geniş bir şekilde durma imkânını bulacağımız için, biz burada, mutezile tarihine kısaca temas etmeyi faydalı buluyoruz.

Daha önce de açıkladığımız gibi, kaynaklar, umumiyetle, mutezilenin Yaşıl Ibn cAtâ* ile başladığını zikrederler. Bu başlangıç, Emevî idaresinin sonuna yaklaşıldığı bir devirdir. Bununla beraber, Halîfe cAbdul-Melik tbn Mervan (65-86) in, kaderiyyenin ilk mümesillerinden olan Ma'bed el-Cuhenl (ö. 80) yi [610], Hişâm tbn <Abdi'l-Melik (Ö. 105-125) in de halku'l-Kur'an inancını yayma gayretine düşen Cacd Ibn Dirhem'i öldürtmeleri [611], aynı görüşleri benimseyen ve müdafa eden mutezile için korku verici birer örnek teşkil »der. Ancak mutezile, bu örneklerden ibret almasını bilmiş; görüşlerini daha rahat bir şekilde yayabilmek için mümkin olduğu kadar halîfelere yanaşmayı ve. onların teveccühünü kazanmayı yegâne çıkar yol olarak görmüşlerdir. Halîfe Yezîd İbnu'l-Velîd (H. 126) bir kader! ve bir mutezilİ olduğu için [612], Mervân tbn Muhammed (127-132) ise, halku'l-Kur'ân inancını yaydığından Hişâm Ibn 'Abdi'l-Melik tarafından öldürüldüğünü biraz önce kaydetti-ğimiz Ca*d îba Dirhem'in yetiştirmesi olduğu için [613] mutezile, bu iki halîfenin himayesinde gelişip büyümesine devam etmiştir.

Abbasîler devrinde, bazı duraklamalar istisna edilirse, mezheb daha çok gelişme imkânı bulmuştur. Ehü Ca*fer el-Manşür (136-158), mutezile imamlarından cAmr tbn 'Ubeyd'in yakın dostu olduğu için mutezile, bu halîfeden büyük yardım görmüş, ancak zındıklara karşı sert davranan ve onları temizlemek için büyük gayret sarfeden Ebü Cafer'in oğlu el-Mehdl (158-169) ve onu takip eden el-Hâdl (169-170) devirlerinde sinmek zorunda kalmışsa da, Hârün er-Reşid (170-193) in hilâfetinde daha rahat nefes almıştır. Bu devirde kaderiyyeden oldukları bilinen bazı kimselere devlet içlerinde mühim vazifeler bile verilmiştir. Meselâ Dımaşk kadılığına getirilen Yahya îbn Hamza el-Hazramî (Ö. 183) bunlardan birisidir [614].

Hârün er-Reşîd'ten sonra yerine geçen oğlu el-Emîn (193-198) zamanında mutezile bir daha sinmek zorunda kalmıştır. Çünkü el-Emîn, zındıklara ve bilhassa cehmiyyeye karşı çok sert davranan bir halîfe idi.

Mutezilenin en parlak yıldızı el-Emın'in öldürülmesinden sonra yerine geçen kardeşi el-Me'mün (198-218) devrinde doğmuştur. Daha önce de işaret ettiğimiz gibi el-Me'mün, alevîlere karşı da yakınlık duyan, Abbasî alâmeti siyah rengi terkederek Alevî alâmeti yeşili alan ve AH er-Rızâ'yı veliahd ilân eden bir halîfe idi. Mutezilî fikirlere ve felsefeye karşı büyük bir düşkünlüğü vardı. Bu düşkünlük, onu, mutezile mezhebini devletin resmî mezhebi olarak kabul ve ilân etmesini sağladı. Halkı da mezheb umdelerini kabule zorlayan el-Me'mün, bilhassa halku'I-Kur'ân inancında açtığı kampanya üc şöhret kazandı. Bu kampanyada hadîsçilcrin ve fukahanın ileri gelenlerini halku'l-Kur'ânı ikrara ve halkı da bu inanca davet etmeğe zorladı. Kardeşi el-Mu*-taşım (218-227) ve onun oğlu el-Vâgik (227-232) devirlerinde de devam eden bu zorlama, mutezileye hîç bir fayda sağlamadı. Çünkü hiç bir hadîsçi ve hiç bir fakîh, tatbik edilen işkencelere rağmen bu inancı itiraf etmemişti. Bunun aksine, mutezileye karşı halk arağında şiddetli bir tepki başgöstermiş, nihayet el-Mutevekkil'in hilâfete geçmesiyle mutezilenin sultası da sona ermiştir. Halîfe, önce Kur'ân üzerinde cidal ve münakaşaları kat'î surette yasaklamış [615], bunu, el-Vâ§ık tarafından muhtelif ülkelerde hapsedilen müslü-manlann serbest bırakılmaları takip etmiştir. 234 senesinde muhaddisler ve fukaha hediyyelerle taltif edilmişler, cami ve mescidlerde ilim halkaları teşkil edip hadîs rivayet etmeleri istenmiştir [616]. 237 senesinde ise mutezileye karşı açıkça harp ilân edilmiş, daha önceleri muhtelif vazifelere getirilen mutezİlî-ler. bu vazifelerden azl ve bazıları hapsedilmişlerdir. [617]Fakat mutezile için. en büyük darbe, el-CubbâVnin dizi dibinde yetişmiş ve büyük bir mutezile imamı olarak şöhret kazanmış olan Ebul-Hasan el-EşcarI (260-330) nin, bu mezhebten ayrılarak ehli sünnete intisabı olmuştur. Bundan sonra çi'Üerîn hakim oldukları yerlerde bir müddet daha hayatiyetlerini devam ettirmeğe çalışan mutezilîler, zamanla silinip yok olmuşlardır. [618]

B. HADÎS VAZ'INDA GELİŞMELER VE SEBEPLERİ

1. Siyasî ihtilâflar

Birinci Hicrî asrın ilk yarısında, Halîfe cOgmân İbn cAffân'ın öldürülme-Bİnden sonra müslümanlar arasında ortaya çıkan siyasî ihtilâflar ve bu ihtilâfların yol açtığı bölünmeler üzerinde durmuş, hadîs vazSnın da ilk defa şî'a tarafından başlatıldığını, bazı kaynak haberlere dayanarak açıklamağa çalışmıştık.

Şî'îler, istisnasız, hilâfetin 'Ali ve oğullarının hakkı olduğu halde, bu hakkın emevîler tarafından gaabedildiği görüşüne sahip bulundukları için, birinci asrın ikinci yarısında hadîs vaz'ı genellikle bu görüşün teyid ve takviyesi için işletilmiş, daha önce zikrettiğimiz bazı Örneklerinde de görüldüğü gibi, vazedilen hadîslerle CA1Î tbn Ebl f âHVin ve ejj| beytin faziletleri dile getirilmiş, hilâfetin CAU ve evlâdının hakkı olduğunu isbat edebilmek için, 'Ali'nin, Hazreti Peygamberin vârisi olduğunu açıklayan sözler yayılmıştır. Daha önce zikrettiğimiz örneklere ilâveten, burada da konu ile ilgili bir kaç uydurma hadis verebiliriz:

"*Abbâd tbn cAbdi'ş-Şamed*in Ene» İbn Mâlik'ten rivayet ettiğine göre, Hazreti Peygamber şöyle demiştir: Melekler, bana ve CAH tbn Ebl fâlib'e yetmiş sene boyunca duada bulunmuşlardır. La ilahe iUefUah şehadeti,andan semaya ancak benden ve cAH*den yükselir**.

Bu sözü Enes tbn Mâlik'ten rivayet ettiğini söyleyen cAbbâd İbn <AbdPş-Şamed, hadîsçiler arasında zayıf ve mnnkerul-hadîg olarak tanınmış bir kimsedir. Enes tbn Mâlik'ten çoğu mevzu olan bir nüsha rivayet etmiştir.

Bunlara ilâveten, tbn 'Adî'nin açıkladığına göre cAbbâd, gulat-ı şî'adan olup, rivayet ettiği hadîslerin hemen hepsi 'Ali'nin faziletleri hakkındadır [619],

"Habbe İbn Cuveyn (ö. 76), (AH îbn Tâlib'ten rivayet etmiştir: Bu ümmetten bîr kimsenin Allah'a ibadet etmesinden beş veya yedi sene Önce, ben Rasûlullah (e.a.s.) la birlikte O*na ibadet etmiştim".

lbnu'1-CevzFnin açıkladığına göre bu hadîs de mevzudur ve Habbe gulat-ı şî'adandır. Hadîsin mevzu olduğuna Zatîce, Yezld ve Ebü Bekr'in islâm'a girişlerinin mukaddem oluşu delâlet eder [620].

"Afinâ, îbn Mescûd'tan rivayet etmiştir: Cin taifesinin Hazreti Peygamberi ziyaret ettiği gece onun yanında idim. Ölümün kendisine haber verildiğini söyledi. Halîfe tayin et, dedim. Cevap vermedi. Bir saat sonra aynı sözü tekrarladı. Yine halîfe tayin et, dedim. Kimi? deyince, CA1İ İbn Ebî fâlib'i diye cevap verdim. Bunun üzerine Hazreti Peygamber şöyle buyurdu: Nefsim yed-i kudretinde olan Allah'a yemin ederim ki, ona itaat ettikleri zaman hepsi de cennete girer".

Ibnul-Cevzrnin açıkladığına göre, hadîs mevzudur ve râvisi Mîna, cAb-durrahman İbn cAvfın kölesi olup gulat-ı şuadandır [621].

Bunun gibi daha yüzlerce hadis şî'a tarafından uydurulup Hazreti Peygamberin adı altında neşredilmiştir. Ancak, birinci asrın ikinci yarısında yaygınlaşmaya başlayan hadîs vazS, yalnız CA1Î ve evlâdlaruun faziletlerine ve hilâfetteki haklarına münhasır kalmamış, hilâfeti onların elinden gasbet-tikleri ileri sürülen emevîleri kötülemeyi ve Iânetlemeyi hedef tutan yeni tür hadîsler de imal edilmeğe başlanmıştır. Bu cümleden olarak, 'Abdullah îbn Mes'ûd'tan, Ebü Sa*id el-Hudrl'den ve mursel olarak el-Hasan el-Basrî-den muhtelif isnadlarla şu hadis rivayet edilmiştir: MMucâviye'yi benim bu minberimde hutbe okurken gördüğünüz vakit onu öldürün" [622]. Aynı hadîsin Ebü Sa*id el-HudrFden gelen bir rivayetinde, mezkûr hadîsi tekrarlayan bir şahsa Ebü Sa*îd şu cevabı vermiştir: "Senin işittiğin hadîsi biz de işittik; fakat cOmer devrinde kılıç sallamayı, emir bulunmadıkça, kerih görürdük. Bu hususta cOmer Îbnu'l-Hattâb'a yazdılar; fakat cevabı gelmeden ölüm haberi geldi" [623]

El-Hakem îbn tUmeyr'den rivayet edilen bir başka hadîse göre, Hazreti Peygamber, Ebû Bekr, (Omer, (Ogmân ve cAH'nin hilâfetlerinden hoşnud olarak hepsinin kendi yolu üzerinde olduklarını ve Allah'ın onların amellerini göreceğini söylemiş, Müdaviye hakkında ise "sen kötüyü ve çirkini, iyi ve güzel ittihaz ettin; Öyle kj, küçükler bununla büyür, büyükler bununla ihtiyarlar. Ecelin yakın, zulmün azimdir" demiştir [624].

Ebü Bereze'den rivayet edilmiştir: Hazreti Peygamberin yanında bulunuyorduk, ihsanda bir şarkı sesi duyuldu. Bu nedir, gidip bakın dedi. Çıktım, baktım. Mu'âviye ve cAmr tbnu'l-'Âş şarkı söylüyorlardı. Döndüm ve Hazreti Peygembere haber verdim. Bunun üzerine şöyle buyurdu: Allahun, her ikisine de fitne ver; Allahun, her ikisinide ateşte bırak" [625].

Emevîler, düşmanları tarafından uydurulup Hazreti Peygambere isnad edilen bu türlü hadîslerle zemmedilirken, onların taraftarları da boş durmamışlar, Mu'Sviye'yi korumağa ve uydurdukları hadîslerle onun kadr u kıymetini artırmağa ve faziletlerini dile getirmeğe çalışmışlardır. Meselâ, düşmanları tarafından rivayet edilen "Mucâviye'yi benim bu minberimde hutbe okurken gördüğünüz vakit öldürün" sözü, Mucâviye taraftarları arasında "Mucâviye*yi benim bu minberimde hutbe okurken gördüğünüz vakit kabul edin" şeklinde rivayet edilmiştir [626]. Diğer bazı taraftarlar ise, düşmanları tarafından "onu öldürün" manâsında gelen hadîsin sahih olması ihtimali karşısında, ismi geçen Mu'âviye'nin, Halîfe İbn Ebî Sufyân değil, Mucâviye Îbnu't-Tabüt olduğunu isbatlama gayretine düşmüşlerdir [627].

Mufâviye'nin faziletleri hakkında da pek çok hadîs uydurulmuştur. Bunlardan bir kaçı şöyledir:

"Enes İbn Mâlik'ten rivayet edildiğine göre, Hazretî Peygamber şunları söylemiştir: Cibril (a.s.) bana altından bir kalemle indi ve dedi ki: cAliy-yu'1-A'lâ sana selâm ediyor ve diyor ki: Habibim, sana, Mu*âviye İbn Ebî Sufyân'a verilmek üzere' (Axş'ınun üstünden bîr kalem gönderdim; bunu ona ulaştır ve bu kalemle Âyetu'l-KursTyi yazmasını, harekelemesini ve noktalamasını emret; zira ben, onun yazıldığı saatten kıyamet gününe kadar Âye-tu'l-Kursi*yi okuyanların adedi kadar Mucâviye'ye sevab yazdım. Bunun üzerine Hazreti Peygamber, yanında bulunanlara Mucâviye'yi bana kim getirecek? dedi. Ebü Bekr kalktı ve biraz eonra onu elinden tutup getirdi. Se-lâmlaştüar. Hazreti Peygamber Mu'âviye'ye: Ey Ebü (AbdirraJhman, bana yaklaş, dedi. Mucâviye yaklaştı. Hasreti Peygamber kalemi ona verdi ve şöyle dedi: Ey Mu'âviye, bu, Rabbının Âyetu'l-Kursryi yazman için tArş'ı-nın üstünden sana hediye ettiği kalemdir. Kendi hattınla yazacaksın, harekeleyip noktalayacaksın ve bana arzedeceksin. Sana bu kalemi verdiğinden dolayı Allah'a hamd ve şükr ederim" [628].

Muhtelif isnadlarla rivayet edilen bir başka hadîste, Hazreti Peygamberin liöyle dediği ileri sürülmüştür: "Allah indinde güvenilir olan üç kişi vardır: Cibril, ben ve Mu(âviyeıs [629],

Bir başka hadîste de şöyle denilmiştir: "Mu'âviye'nin vahiy kâtibi olarak kullanılmasında Rabbımla istişarede bulundum. Kullan, çünkü 6 emindir, dedi" [630]. Hazreti Peygambere isnad edilen şu hadiste de Mu(âviye emin bir insan olarak tanıtılmıştır: "Allah, vahyini gökte Cibril'e, yerde de Muham-med (s.a.s.) e ve Mu*âviye îbn Ebî Sufyân'a emanet etmiştir" [631].

Ebû Hurayra vagıtasıyle gelen bir başka hadîste ise, Mu'âviye'nin, cennette yer alacağı şu şekilde ifade edilmiştir: "Rasûlu'Uah (s.a.B.), Mucâviye*ye bir ok verdi ve: Bunu, cennette bana iade edersin, dedi" [632].

Şîca ve eincvîler arasında siyasî ihtilâfların yol açtığı bu hadis uydurma yarışına, ikinci astın başlarında, abbasîler adına girişilen davetten sonra yeni bir sülâle daha katılmış oluyordu. Bunlar da diğerleri gibi, kuracakları yeni devletin, Hazreti Peygamberin tebşirine mazhar olması hususunda büyük bir

itina gösteriyorlar ve bunun için, tabiî olarak, ona, abbasîler hakkında söylemediği sözleri isnad ediyorlardı. Meselâ bu hadîslerden birisinde, §î(amn cAlî adına uydurdukları hadîsin mukabili olarak şöyle deniliyordu: "Hazreti Peygamberin yanında bulunuyorduk ki cAbbâs îbn cAbdi'l-Muttalib çıka-geldi. Hazreti Peygamber onu görünce: Bu, 'Abbâs ibn ^Ahdi'l-Muttalib, benîm hem babam, hem amcam, hem de vasim ve vâri&imdir, dedi"[633].

Bir başka hadîste, cAbbâVın cennetteki yerine işaret olunmuş ve şöyle denilmiştir: "Allah îbrâhîm (a.s.)i Halil ittihaz ettiği gibi beni de Halîl ittihaz etti. Kıyamet günü cennette benim ve İbrahim'in evi karşılıklı olacak, cAb-bâs da aramızda, iki Halil arasında, emîn bulunacaktır" [634].

Bir hadîste de, eAbbâs oğullarının hükümranlığı ve siyah giyinmeleri tebşîr edilmektedir. (Alî İbn Ebî fâilb'ten rivayet edilen bu hadîse göre, Hazreti Peygamber şöyle demiştir: "Bir gün Cibril fa.?.) üzerinde siyah bir cübbe ve siyah, bir sarık ile indi. Ona bu şekil ne ? Daha önce böyle geldiğini hiç görmemiştim, dedim. Bu, amcan cAbbâs oğullarından gelecek hükümdarların kıyafeti, dedi. Onlar doğru yolda olacaklar mı? diye sordum. Cibril, evet cevabını verdi. Bunun üzerine Hazreti Peygzmber şu duada bulundu: Alla-hım, (Abbas ve oğullarına nerede ve ne şekilde olurlarsa olsunlar mağfiret eyle. Cibril (a.e.) devam etti ve şöyle dedi: Ümmetin üzerine öyle bir zaman gelecek ki, İslâm, bu siyah ile azız olacak. Ona sordum: Riyasetleri kimlerden gelecek ? Cibril şu cevabı verdi: cAbbâs oğullarından. Ona tekrar sordum: Ya teb'alan? Buna da şöyle dedi: Horasan ehlinden" [635].

İbn cAbbâs'a isnad edilen bir hadîste Hazreti Peygamber, (A1I İbn Ebî fâlib'in de bulunduğu bir sırada, cAbbâs'a şöyle demiştir: "Mülk (hüküm' darlık), oğullarında olacaktır. Sonra cAli'ye dönmüş ve ona da şöyle hitap etmiştir: Senin oğullarından hiç biri buna sahip olamıyacaktır" [636].

Bizzat 'Abbâs'a isnad edilen bir hadîste Hazreti Peygamber, rAbbasî halîfelerinin sayısını ve bir kaçının isimlerini zikretmiştir: "İşte bu (cAbbâs), Kureyş'in en cömerdi ve en büyük hâmisi, kırk halîfenin babasıdır. Es-Sef-fâh, el-Manşür ve el-Mehdl onun oğullanndandır. Ey amca, Allah bu işi benimle başlattı, senin oğullarından birisiyle de «ona erdirecektir [637].

Abbasîler adına bu türlü hadîsler uydurulurken, onların düşmanlarının da boş durmayacaklarını ve aleyhlerine bir takım hadîsler düzüp etrafa yayacaklarıni tahmin etmek güç değildir. Nitekim bunlardan birisi Sevbân'a isnad ile rivayet edilmiştir.- Hazreti Peygamber Abbasî düşmanlarının ağızları ile şöyle demiştir; "cAbbâs oğullarının kötülük edip siyah elbise giydirdikleri ümmetime yazık. Allah da onlara ateşten elbise giydirsin. Onların helaki, şunun ehli beytinden olan bir adam yüzünden olacaktır. Hazreti Peygamber bunu söylerken Ummu Hablbe'yi işaret ediyordu" [638].

İşte, müslümanlar arasında hilâfet ve iktidar meselesinde siyasî ihtilâfların sebep olduğu hadîs vaz'ı bu şekilde getişip büyürken, birinci asnn sonlarında ortaya çıkmağa başlayan itikadı mezbebler, fıkıh mezhebleri ve bunlara paralel olarak faaliyetini daha çok artıran zındıklık ve ilhad hareketleri de, hadîs vaz'ının yaygınlaşmasında ayrı birer âmil olmuştur. Biz bunları ayrı ayrı incelemeğe girişmeden Önce, hadîs vaz'ınm emevilere taalluk eden kısmiyle ilgili olarak, meşhur müsteşnklardan Ignaz Goldziher'in ileri sürdüğü bir görüşe kısaca temas etmek istiyoruz.

Ignaz Goldziher. Islâmî araştırmalarıyle şöhret kazanmış, bu konuda bir çok eser yazmış ve 1921 senesinde vefat etmiş Yahudi asıllı bir Macardır. Muhammedaıüsche Studien adlı iki cildlik kitabının ikinci cildini hadîse tahsis etmiş [639] olan müsteşrik, bazı sahih hadîslerin mevcudiyetini kabul eder görünürse de, ekseriyetinin, dinin gelişmeğe başladığı daha sonraki devirlere ait olduğunu, yani uydurulduğunu ileri sürer. Bu bakımdan hadîsler, Gold-ziher'e göre, dinin inkişâfını sağlayan uydurulmuş sözlerden ibarettir [640],

Goldziher, hadîslerle ilgili bu görüşünü teyid etmek maksadıyla, şî'îler tarafından emevîler aleyhine işletilen hadîs vaz'ını, emevî idaresine muhalif din adamı ilâhiyatçıların bir marifeti olarak göstermekle yetinmemiş, bizzat emevî halifelerini de, muhaliflerini susturmak ve kendi görüşlerinin desteklenmesini sağlamak maksadıyla taraftarlarını hadîs uydurmağa teşvikle itham etmiştir [641].

Goldziher'in, bu iddiasını isbat etmek için ileri sürdüğü delil şudur: Mu-câviye, Mnğîre tbn Şu'be'yi Kflfe*ye vali olarak tayin ettiği zaman ona şu emri vermiştir; ^Alî'yi, şetm ve zemmetmekten, 'Ogmân'a rahmet ve mağfiret dilemekten, (A1Î ashabını ayıplamaktan, onlardan uzaklaşmaktan ve onlara kulak asmamaktan, 'Osman taraftarlarını medhetmekten, onlara yaklaşmaktan ve onları dinlemekten çekinme*',

Goldziher'in delil olarak ele aldığı bu siizlf'r et-'Taberî tarafından zikredilmiştir [642]Ne var ki bu meşhur müsteşrik, mezkûr sözleri et-Taberî'den naklederken onlarda tahrifat yapmaktan çekinmemiş ve onlara "CAH taraftarlarından uzak dur; onları hadîs kaynakları olarak dinleme (yani onlardan hadîs alma); (0§mân taraftarlarına yakınbk göster; onları hadîs kaynaklan olarak dinle (yani onlardan hadîs al)" manâsı vermiştir [643].

Yukarıda et-faberî'den naklettiğimiz haber, her ne kadar cAH'ye şet-metmek hususunda Mu*âvİye'nin bir emrini göstermekte ise de, bu emirde CAH ve taraftarlarından hadîs almamak hususunda hiç bir işaretin mevcut olmadığı açıkça anlaşılmaktadır. Bununla beraber müsteşrik, zihninde tasarladığı bir oyunu sahneye koyabilmek için böyle bir tahrifi zarurî görmüş, sonra da bu tahrif üzerine şu mütalâayı ileri sürmüştür: "Burada, (A1Î aleyhindeki hadîslerin tasnî ve neşrini teşvik, onun lehindeki hadîsleri de bertaraf etmeğe matuf resmî bir emir vardır. Emevîler ve onların siyasî taraftarları kasıdlı yalanlarını mukaddes bir hava içinde neşretmekten endişe duyacak kimseler değillerdi. Mesele, bu yalanları, isimleri hücuma maruz kalmayacak dindar kimseler vasıtasiyle yaymaktan ibaret kabyordu. Bu işi yapacak kimseler de her devirde bulunuyordu" [644].

Goldziher tarafından ileri sürülen bu mütalâa ile sahnelenmek istenen oyunun henüz sona ermediği anlaşılmaktadır. Zira bu sözlerde, emevîler tarafından uydurulan hadîslerin, isimleri hücuma maruz kalmayacak dindar kimseler vasıtasıyle yayılmağa ihtiyaç bulunduğu açıklandığına göre, Goldziher'in bu dindar kimselerin kimler olduğunu da açıklaması gerekmektedir. Filhakika müsteşrik, böyle bir isim bulmakta da güçlük çekmemiş ve meşhur hadîs imamlarından İbn Şihâb ez-Zubrî (Ö. 124) yi, emevîlerin yalan hadîs yaymak hususundaki amaline hizmet eden bir kimse olarak takdim etmek cür'etini göstermiştir. Goldziher, bu husustaki delilini de şî(a tarihçilerinden eI-Ya*kûbî'den naklettiği bir haberden almıştır.

El-Ya'kübî'nin açıkladığına göre, Hicaz'da 'Abdullah tbnu'z-Zubeyr, Emevî idaresine karcı ayaklanıp bu bölgeyi ele geçirince, Şam'da bulunan Halîfe 'Abdu'l-Melik tbn Mervân (65-86), Suriye halkını hacr için. Hicaz'a gitmekten menetmiş ve K.udüs'te Kubbe tu'ş-Şahra'yı. inşa ederek, halkın orada haccetmelerini istemiştir. Bunu isterken de, egs-Zuhrl tarafından rivayet edilen "binekler, yalnız üç mescide doğru koşturulur: Mescid-i Haram, benim mescidim ve bir de Beytul-Makdis mescidi" hadîsine işaretle "işte İbn Şihâb ez-Zuhri Hazreti Peygamberden size bu hadîsi rivayet ediyor" demiç-tir [645]

Goldziher, yalnız şîca tarihçisi el-Ya(kûbî tarafından verilen bu haberi ele alarak, hiç bir tenkide tâbi tutmadan, haberde zikri geçen hadîsin. Halîfe cAbdu'l-Melik'in emriyle ez-Zuhri tarafından uydurulduğunu ileri sürmüştür; çünkü Goldziher'e göre Kudüs'te de hacc farizasının ifa edilebileceğine halkı inandırmak için Halîfenin böyle bir hadîse ihtiyacı vardır. Her ne kadar bu hikâyeyi anlatan el-Yackübî, hadîsin ez-Zuhri tarafından uydurulduğuna dair her hangi bir söz söylememiş ise de, Goldziher, böyle bir iftirayı da ortaya atmaktan çekinmemiş ve bu suretle, hadîsler hakkındaki görüşünü, kendi kafasında îmal etüği bir yalanlar zincirine bağlamak zorunda kalmıştır. Aslında, islâm'daki ibadetin ve ibadet yerlerinin kudsiyyeti üzerinde biraz durmak lüzumunu hissetseydi, veya kafasında islâm aleyhine oyunlar düzmek yerine biraz tarafsız bir ilim adamı hüviyetine sahip bulunsaydı, zühd, takva ve ibadetle şöhret kazanmış olan Halîfe cAbdu'l-Meliks [646]in Ka*be'den başka bir yeri hacc mahalli olarak ilân etmiyeceğini bilir, bir Emevî Halîfesi hakkında bu çeşit haberlere yer veren el-Ya^kübî'ye de bir şîSi tarihçisi olması dolayısiyle tam bir güvenle bağlanmazdı.

Diğer taraftan Goldziher, üç mescidle ilgili olarak ez-Zuhri tarafından rivayet edilen hadîsi tetkik etmek lüzumunu da hissetmemiş, yahutta onun Hazreti Peygamberden değişik isnadlarla rivayet edildiğini [647] bilmezlikten gelmiştir. Aslında Hazreti Peygamber bu hadîsiyle üç mescidin kudsiyyetine işaretle oralarda yapılacak ibadetlerin diğer mescidlerde yapılacak ibadetlerden üstün olduğunu belirtmek istemiş, fakat Ka*be dışında diğer iki mes-cidde de hacc farizasının îfa edilebileceğini kasdetmemiştir. Nitekim bir başka hadîsinde de şöyle buyurmuştur: "Benim şu mescidimde kılınan bir namaz, Mescid-i Haram müstesna, diğer mecsidlerde kılınan bin namazdan hayırlıdır" [648]. Bu hadîsin ifade ettiği manâ ile, ez-Zuhrî tarafından rivayet edilen

"binekler yalnız üç mescide doğru koşturulur..." hadîsinin ifade ettiği manâ arasında hiç bir fark yoktur ve bunların hacc farizasının îfası ile uzaktan vakından hiç bir ilgisi bulunmamaktadır [649].

Netice itibariyle Goldziher, siyasî ihtilâfların yol açtığı hadîs vazrının, Emevî halîfelerinin teşvikiyle başladığını bazı haberleri tahrif ederek isbat etmeğe çalışmışsa da, bunun gerçekle bir ilgisi bulunmadığı aşikârdır. Daha önceki bahislerimizde de açıkladığımız gibi nasıl aşırı derecedeki 'AH taraftarları hadîs vaz'mı başla tmışlarsa ve CAH ile evlâdının vazc işinde her hangi bir tahrik ve teşvikleri olmamışsa, emevîler ve abbasîler adına girişilen vaz* hareketinde de, halîfelerin her hangi bir rolleri olmamıştır. Keza gerçek ha-dîsçileri ve bilhassa ez-Zuhrî gibi hadîs imamlarını bu işe karştırmak da, bir iftiradan ve tslâm'ın mühim bir temelini yıkmak arzusundan başka bir manâya gelmez. [650]

2. itikadî ihtilâflar

Birinci asırda şî*a eliyle başlayan vazc hareketi, bu asrın sonunda ve ikinci asnn başlarında belirmeğe başlayan itikadı ihtilâflarla ve bu ihtilâfların neticesinde ortaya çıkan akaid mezhebleriyle süratini artırmış, bidayette siyasî mahiyet taşıyan mevzu (uydurmd) hadîslere, birinci asrın sonlarından itibaren çeşitli mezheplerin akaide müteallik görüşlerini aksettiren hadîsler de eklenmeğe başlamıştır. Siyasî mezheblerde olduğu gibi, itikadı mezheb-lerde de asıl kaynak dinî nasslar olduğu için, bu mezhebler, hayatiyetlerini ancak bu çeşit nasslara sahip oldukları takdirde devam ettirebilmişler, aksi halde bir varlık göstermeden yokolup gitmişlerdir. Ancak şurasınıda hatırdan uzak tutmamak gerekir ki, bu çeşit mezheblcrin çoğu, itikadı konularda çıkan görüş ayrılıklarının bir neticesi olarak neşet etmiştir. Oysa ki İslâm dini, bilhassa itikadı konularda, her meseleyi, hiç bir şüphe ve tereddüde mahal bırakmayacak şekilde ikmal etmiş ve bu konularda münakaşa yolunu kapalı tutmuştur. Bununla beraber, yine de ihtilâfların çıkışı ve bir takım mez-hcbleriu doğuşu, göstermektedir ki, çeşitü mezheb taraftarları, müdafaamı yaptıkları konularda, tslâm dışı görüşlerin tesirinden kurtulamamışlar ve İslâm akaidini bu görüşlerin ışığı altında açıklamak zorunda kalmışlardır. Fakat bu açıklamalar, ne derece tslâmî bir boya ile ileri sürülmüş olursa olsunlar, altındaki aykırılık, taraftarların gözünden kaçmamış, bu aykırılığı izale etmek, yahut hiç olmazsa mümkün olduğu nisbette hafifletmek için yeni nasslar aramak zorunda kalmışlardır. Aslında yeni nass tabirini kullanmak, Hazreti Peygamberin hayatta kaldığı müddet içinde nassları vârid olmuş ve ikmal edilmiş bir din için garib karşılanmak icabeder; fakat bu, Kuran hakkında doğrudur; çünkü naaşları belirli süre içinde vahiy yolu ile vârid olmuş, kusursuz tesbit ve müslümanların her an müracaat edebilecekleri bir mushaf olarak ellerine teslim edilmiştir. Bu bakımdan hicretin ikinci asrında Kur'ândan yeni bir nass bulma keyfiyeti elbetteki bahis konusu edilemez. Fakat hadîsler için durum aynı değildir. Hazreti Peygamberin hayatında, Kur'ân âyetleri gibi, muntazam tcsbit edilmedikleri için, belirli hacimde bir mecmuası yoktur. Daha Önceki bahislerimizde de açıkladığımız gibi, sahabî-lerin kısa zamanda genişleyen İslâm ülkelerine dağılmaları ile hadisler de dağılmış; bu ise, bir ülkede bilinen bir hadîsin diğer ülkelerde bilinmemesi gibi bir netice doğurmuştur, işte bu durum, mevzu hadîslerin yayılmasını kolaylaştıran âmillerin başında yer almıştır; çünkü bir ülkede ortaya atılan hadîse benzer bir söz, diğer ülkelerde rivayet edilen hadîsler cümlesinden biri ve dolayısiyle yeni bir nass olarak müslümanlar arasında kabul görmüştür. İtikadı mezheplerin bu çeşit nasslara ihtiyacı, müdafasını yaptıkları görüşlerin İslâm'a aykırılığı nisbetinde artmış ve artan bu ihtiyaçlar karşısında görüşlerini teyîd edecek yeni hadîsler vazetmeğe yönelmişlerdir. Meselâ, birinci asrın ikinci yansında ortaya çıktığım belirttiğimiz murci'e, murteki-bu'l'hebire hakkında "te'hîr" veya "irca" hükmünü verirken, imanla ilgili olarak sahip oldukları görüşü teyîd edebilmek için, hadîs uydurmak zorunda kalmışlar ve Hazreti Peygamberden sâdır olmuş bir nass gibi bu hadîsleri halk arasında yaymağa çalışmışlardır. Daha Önce de işaret ettiğimiz gibi, murci'eye göre îman, Allah'ı ve Peygamberini bilmek (marifet) ten ibarettir; amel olmasa veya kebâirden bir şey irtikâb edilse bile, bu, îmana zarar vermez; bu bakımdan îmanda artma veya eskiline bahis konusu değildir. Murci'e, îman hakkında ileri sürdükleri bu görüşü Hazreti Peygamberin ağzından teyîd, yahut onun hadîs nassına dayandığını isbat edebilmek için, muhtelif hadîsler vazetmişlerdir.

Bu cümleden olarak, Ebû Sa4d el-Hudrî'ye varan bir isnadla ileri sürdüklerine göre, Hazreti Peygamber şöyle demiştir: "Her kim îmanın artıp eksildiğini iddia ederse, (bilsin ki), artması nifak, eksilmesi ise küfürdür. Böyle kimseler, eğer tövbe ederlerse (ne âlâ); aksi halde boyunlarını kılıçla vurunuz. Bunlar Rahman (olan Allah'ın) düşmanlarıdır. Allah'ın dinini parçalamışlar, küfre intisab etmişler, Allah'a muhasım olmuşlardır. Allah, yeryüzünü bunlardan temizlesin. Haberiniz olsun ki, bunların namazları da, oruçları da, zekât ve hacclan da makbul değildir. Haberiniz olsun ki, bunların dini de yoktur. RasûluUah (s.a.g.) onlardan uzaktır; onlar da Rasulullahtan". Bu haberi nakleden İbnu'l-Cevzî "hadîs uydurmadır ve onu rivayet eden Muhammed İbnu'l-Kâsım et-fâlkânl'nin mevzû'âtındandır" dedikten sonra,

el-Hâkim Ebü 'Abdillah'tan şu sözleri nakletmiş tir: "Muhammed İbnal* Kasım et-falkânî murci'e reielerindendi ve mezhebleri adına hadis vazeder" [651]

İmam Ebü Hanife'nin ashabından, re'y ve ilim sahibi olmakla beraber hadîs zabtı yönünden şiddetle tenkid edilen Ebü Muti* el-Hakem İbn cAbdil-lah el-Belhi [652], HamrnSd İbn Seleme - Ebu'l-Muhezzim - Ebü Hurayra tarikiyle şu haberi nakletmiştîr: "Şekîf heyeti Hazreti Peygambere gelip fobimi artıp eksilmesi hakkında bir sual sormuş, Hazreti Peygamber de onlara, hayır (yani ne artar ne de eksilir); artması da eksilmesi de küfürdür, demiştir" [653]. Ebü Hatim İbn Hıbbân'ın ifadesine göre, hadîsin râvisi Ebü Muti1 el-Hakem İbn 'Abdillah, Sünene düşman, murci'e reislerinden "kegzâb" (yalancı)- bir kimsedir [654]. Aynı hadîsi, cOgmân ibn cAbdillah, Ebü Mutl'den çalarak Ham-mad İbn Seleme'den rivayet etmiştir. Bu cOgmân, güvenilir kimselerden mevzu hadis rivayet eden bir kimse idi [655].

Ez-Zehebl, Ahmed İbn 'Abdillah İbn Çtâlid el-Cuveybârl'nin tercemesin-den bahsederken şu bilgiyi verir: İbn 'Adl'nin açıkladığına göre el-Cuveybârl, Kerrâmiyye reislerinden Muhammed İbn Kerrâm'm isteği üzerine hadis vazeder, İbn Kerrâm da kitaplarında bu hadîsleri naklederdi. Bu hadislerden birİBİ, Ebü Hanlfe hakkında idi ve Enes İbn Mâlik'e varan bir isnadla şöyle deniliyordu: "Ümmetim içinden Ebü Hanîfe denilen bir kimse çıkacak ve Allah, onun eliyle sünnetimi tecdid edecek". İbn Hıbbân, el-CuveybârFyi "deceâl", en-Nesâ*I ve ed-Dârakutnî de "kezgâb" isimleriyle tavsif etmişler; el-Hâkim ise, onun hakkında şunları söylemiştir: Bu kezzab, habis, amellerin faziletleri hakkında da bir çok hadîs uydurmuştur. El-Hasan (el-Başri)nın Ebü Hurayra'dan hadis işitip işitmediği el-CuveybârPnîn Önünde zifcredil-dîği zaman, bu şahıs, hemen Hazreti Peygambere varan bir isnadla şu sözü nakletmiştir: "El-Hasan, Ebü Hurayra'dan işitti" [656].

İşte hakkında kısaca bilgi verdiğimiz bu el-CuveybârFnin Muhammed İbn Kerrâm için uydurduğu hadîslerden birisi de murci'enin îmanla ilgili görüşlerini destekler mahiyettedir ve bu mevzu hadîste, Hazreti Peygamberin ağzından şöyle denilmiştir. "İman kavildir; amel onun şerâi'ıdır; artmaz ve

Eksilmez [657] Eğer. Kerrâmiyyenin de îmanı ikrardan ibaret gördüğü ve irti-dad olmadıkça bu ikrarın ilelebed îman olarak kalacağı görüşü gözönünde bulundurulursa [658], yukarıda adı geçen el-Cuveybârl'nin îbn Kerrâm için uydurduğu hadîslerin hikmetini «ulamakta güçlük çekilmez.

Bazı murci'enin "şirk ile birlikte amelin fayda vermediği gibi, îman ile birlikte ma'sıyetin de zarar vermiyeceği görüşünün bile [659], Hazreti Peygambere isnad edilen bir hadîsle teyid edilmeğe çalışıldığı görülür. (Omer îbnu'l-Hattâb'a varan bir isnadla Hazreti Peygamberin şöyle dediği ileri sürülmüştür: "Şirk ile birlikte hiç bir şey fayda vermediği gibi, îmanla birlikte hiç bir şey zarar vermez" [660]. Oysa ki, bu hadîsin isnadında bulunan Munzir Îbn Zi-yad et-T*"'1» "kez.zâb" (yalancı) olarak tavsif olunmuştur [661].

Murci'e îmanla ilgili görüşlerini, önce uydurup sonra Hazreti Peygambere isnad ettikleri bu tür sözlerle teyîd etmeğe çalışırken, murci'enin karşısında yer alan diğer bir gurup da, onların îman hakkındaki görüşlerini çürütmek ve halkı, îmanın aslı olarak ileri sürdükleri görüşlere inandırmak için başka hadisler uydurmuşlardır.

cAmmâr Îbn Mutarnf'ın Mu'ag îbn Cebel'e varan bir isnadla rivayet ettiği bu çeşit hadîslerden birisine göre Hazreti Peygamber şöyle demiştir: "îman artar ve eksilir" [662]. Halbuki bu hadisi rivayet eden cAmmâr'ın, mun-keru'l-badîs ve zayıf olduğu, yalan söylediği, sika (güvenilir) olan kimselerden munker hadîs rivayet ettiği ve hadîs çaldığı söylenerek, muhtelif hadîs-çiler tarafından cerhedildiği görülmektedir [663].

Ahmed îbn Muhammed tbn Harb'ın, îbn Humeyd'den Ebü Hurayra'ya ulaşan bir isnadla rivayet ettiği bir başka hadîsin meali de, murci'enin iman hakkındaki görüşünü, daha doğrusu onların dayandıkları hadîsleri nakzeder mahiyettedir. Bu hadîste şöyle denilmiştir: "iman, kavi ve ameldir; artar ve eksilir. Her kim bunun aksini ileri sürerse o bid'at sâhihir" [664]. İbnul-Cevzl» nin ifadesine göre bu hadîs de mevzundur ve iki âfeti vardır. Birisi

Îbn Muhammed Îbn. Harb olup, tbn cAdI ve tbn Hıbbân onun yalancı olduğunu ve hadîs vazettiğini söylemişlerdir. İkinci âfet ise, tbn Humeyd olup, Ebü Zurca, Îbn Vârc ve diğerleri onu yalancılıkla itham etmişlerdir [665].

Murci'eye karşı ileri sîyrülen diğer bir hadîs, şahabı Vagile lbnu'1-EskaSn kölesi MaSrüf Îbn cAbdillah el-Hayyât tarafından Vâgile'den rivayet edilmiştir. Bu hadîse göre Hazreti Peygamberin şöyle dediği ileri sürülür: "İman kavi ve ameldir; artar ve eksilir" [666]. Îbn cAdI, hadîsin mevzu munker ve âfetinin de Ma*rûf Îbn cAbdillah olduğunu, onun tarafından rivayet edilen, hadîslerden hiç birinin mutâbi'ı bulunmadığını söylemiştir [667]. Eg-Zehebl ise, Ma'rüf Îbn cAbdillah'tan geleit-mevzû(âtın af il beliyyesinin cOmer Îbn Hafş cihetinden geldiğini, zira bu şahsın, Ma'rüf adına pek çok hadîs vazettiğini ileri sürmüştür [668]. Yine ez-Zehebl'ye göre Marufun rivayet ettiği hadîs sayısı azdır ve çoğu da, efendisi Vâgiie'nin hayat hikayesiyle ilgilidir [669]. Maamafih Macrüf Îbn 'Abdillah'tan rivayet edilen şu hadîs de dikkati çekicidir: "Bir murci'î, yahut bir kaderi ölüp de defnedilse, üç gün sonra kabirleri açıldığında kıble cihetinden dönmüş oldukları görülür" [670].

Bu hadîste îman hakkındaki görüşlerinden dolayı murciVye ve aynı derecede, kaderi reddeden kaderiyyeye karşı sert bir tepkinin Hazreti Peygamberin ağzından dile getirilmek istendiği açıkça görülmektedir.

Murci'eyi zemmeden buna benzer başka hadîsler de uydurulmuştur. Îbn cAbbâVa varan ve içinde Ahmed Îbn İbrahim Îbn Müsâ ile, Süleyman tbn Ebl Kerlme'nin de bulunduğu bir isnadla rivayet edilen şu hadîste, Hazreti Peygamberin şöyle dediği ileri sürülmüştür: "Her ümmetin Yahudileri var* dır. Benim ümmetimin yahudileride murci'e dir" [671].

Muhammed îbn Sa(îd*in Îbn (Abbâs'a varan bir isnadla rivayet ettiği bir başka hadîste, yine murci'e, Hazreti Peygamberin ağzıyle zemmedilmiştir: "Rasûlullah (s.a.s.) a murci'e hakkında sorulduğu zaman şu cevabı verdi: Allah murci'eye lanet etsin. Bunlar öyle bir kavimdir, ki amelsız îman üzerinde konuşurlar; salât, zekât ve haccı farz saymazlar; bunlar yapılırsa iyidir, yapılmazsa bir şey lâzım gelmez, derler" [672].

Hazreti Peygambere isnad edilen diğer bir hadîste de, murci'e ile birlikte diğer üç fırkanın daha zemmedilmiş olması dikkat çekicidir; zira bütün bu fırkalar, Hazreti Peygamberin vefatından çok daha sonraları tarih sahnesine çıkmışlardır. Muhammed İbn cIsâ tarafından Ebû Sacîd el-Hudrl'ye varan bir isnadla rivayet edilen bu hadîste şöyle denilmektedir: "Allah, dört fırkaya yetmiş nebiy diliyle lanet etmiştir. Bunlar kimdir, yâ Rasûlallah? diye sorduk, Şöyle cevap verdi: Kaderiyye, Cehmiyye, Murci'e ve Râfıza. Hazreti Peygamber, sonrada bu arkalan şöyle tarif etmiştir: Kaderiyye, hayrın Allah'tan, şerrin de iblisten olduğunu söylerler. Bilinizki, hayır da şerr de Allah'tandır. Kim bunun aksini söylerse, Allah'ın laneti üzerine olgun. Cehmiyye, Kur'ânro mahlûk olduğunu söyleyenlerdir. Biliniz ki, Kur'ân gayri mahlûktur. Her kim bundan başka bir şey söylerse Allah'ın laneti üzerine olsun. Murci'e, amel olmaksızın îmanın kavi olduğunu söyleyenlerdir. Kavafız ise, Ebü Bekr ve 'Ömer'e şetmedenlerdir. Haberiniz olsun ki, her kim onlara buğ-zederse, Allah'ın laneti üzerine olsun"638.

İtikadı mezheblerin zuhurundan sonra giderek artan hadîs vaz'ı, elbette yalnız murci'eye veya muhaliflerine münhasır kalmamıştır. Kaderiyye ve cehmiyye gibi mezhebler de uydurdukları hadîslerle kendi mezheblerinîn dâiliğini, yahut propagandasını yaparlarken, İslâm'ı bunlara karşı koruma gayretine girişen bazı câhil müslümanlar da, yine aynı yola, yani hadîs vaz-ma başvurarak bu mezhebleri reddetmeyi büyük bir fazilet saymışlardır.

İleride temas etmek imkânını bulacağımız halku*l-Kur'ân meselesi, ha-dîsçilerle mutezile kelamcıları arasında şiddetli münakaşalara sebep olmuş, Abbasî halîfesi el-Me*mün*un mutezile mezhebini devletin resmî mezhebi olarak kabul ve ilânından sonra, hadîs imamları, balku'l-Kur'ân inancını ikrara zorlanmış, ikrar etmeyenler ise hapsedilmiş ve şiddetli işkencelere maruz bırakılmışlardır.

Aslında İslâm, halku'l-Kur'ân inancı diye bir inanç getirmemiştir, tti-kadî mezheblerin zuhuruna kadar müslümanlar, bizzat Kur'ânda da sık sık tekrar edildiği gibi, Kur'ânın Kelâmu'llah (Allah Kelâmı) olduğuna inanmışlar, bunun dışında, onun mahlûk veya gayri mahlûk olduğu görüşüyle zihinlerini meşgul etmemişlerdir. Fakat cehmiyye ve mutezile gibi mezheblerin zuhuru ile, Allah'ın Kuranı Kerîmde bahis konusu edilen sıfatlarının ve bu arada Kelâm sıfatının nefyi, Kelâmu'llah olan Kur'ânın mahlûk olduğu inancını doğurmuş ve bu inanç, adı geçen mezhebler tarafından Islâmî bir akîde gibi müdafa edilmiş ve halka da zorla kabul ettirilmeğe çalışılmıştır. Ancak burada şunu hemen belirtmek gerekir ki, halku'l-Kur'ân inancının mucidi ve müdafii olan cehmiyye veya mutezile yönünden bu inancın teyidine yardım edecek mevzu hadîslerin gelmemiş olması garib karşılanmamak gerekir; çünkü bu mezhebler, sahih olan hadîsleri bile delil olarak kabul etmemişler, onları külliyyen reddetmişlerdir. Hadîsi kabul etmeyen kimselerin, görüşlerini teyid etmek için hadîs uydurmağa teşebbüs etmeyecekleri - kesin olmasa bile - tabii olmak icabeder. Bu sebepledir ki, mevzû'ât kitaplarında Kur'âmn mahlûk olduğunu ifade eden hadîslere pek rastlanmaz.

Bununla beraber cehmiyye ve mutezilenin, Kur'ânın mahlûk olduğu görüşünü tslâmî bir akîde olarak ortaya atması, müslümanlar arasında şiddetli bir tepki ile karşılanmış, bir taraftan bu mezhebler sert bir dille kötülenirken diğer taraftan görüşleri çeşitli yönlerden çürütülmeğe çalışılmıştır. Bu arada bazı gayretkeşler de halku'l-Kur'ân inancını, uydurup Hazreti Peygambere isnad ettikleri hadîslerle reddetme yolunu tutmuşlardır. Aslında gerçek hadîsçiler de cehmiyye ve mutezilenin karşısında yer almışlardır; fakat hadîs vaz'ını, bu mezheblerin ika edecekleri zarardan çok daha tehlikeli gördükleri için, kendi görüşlerini destekler mahiyette de olsa, uydurulmuş hadîsleri tesbit ve uyduranları en şiddetli dille tenkid etmekte tereddüt göstermemişlerdir. Bu konuda da bazı örnekler verebiliriz:

Muhammed Îbn cAbd Îbn (Âmir es-Semerkandl'nin, Câbir Îbn cAbdillah*a varan bir isnadla rivayet ettiği hadîse göre, Hazreti Peygamberin şöyle dediği ileri sürülmüştür: "Her kim Kur'ânın mahlûk olduğunu söylerse kâfir olur" [673]

Hadîsin râvisi Muhammed Îbn cAbd, ez,-ZehebFnin ifadesine göre, hadîs vazSyle tanınmış bir kimsedir. Keza ed-DSrakutnl de, onun yalan söylediğini ve hadîs uydurduğunu söylemiştir [674].

Muhammed Îbn Yahya Îbn Razin tarikiyle Enes Îbn Mâlik'ten rivayet edilen bir başka hadîste şöyle denilmiştir. "Göklerde ve gökle yer arasında

AUah ve Kur'ân müstesna- her şey mahlûktur. Kur'ân O'nun kelâmıdır; her şey onunla başlamış ve O'na dönecektir. Ümmetimden bazı kimseler çıkıp Kur'ânın mahlûk olduğunu söyleyeceklerdir. Her kim bunu söylerse Allah'a küfretmiş olur. Böyle söyleyen kimseyi karısının hemen boşaması lâzımdır; çünkü mü'min olan bir kadının kâfir bir erkeğin tahtı nikâhında bulunması caiz değildir; meğer ki kadın, aynı sözü kocasından evvel söylememiş olsun" [675]. Hadîsin râvisi olan Muhammed İbn Yahya İbn Razin, onu uydurmakla itham edilmiştir. İbn Hıbbân, bu şahıs hakkında "hadîs vazeden bir deccaF* tabirini kullanmıştır [676].

Ahmed İbn Muhammed İbn Harb'in Ebû Hurayra'ya varan bir isnadla rivayet ettiği diğer bir hadîste de şöyle denilmiştir: "Kur'ân Allah'ın kelâmıdır. Halik da değildir, mahlûk da. Kim bundan başka bir şey söylerse, o kâfirdir" [677], tmanm artıp eksilmesiyle ilgili hadîsi uydurmakla şöhret kazanan Ahmed İbn Muhammed ibn Harb [678], bu hadîsin de vazıhıdır. İbn cAdî*nin ifadesine göre, teammüden yalan söyleyen ve hadis vazeden bir kimsedir [679]. Keza İbn Hıbbân da onun hakkında "hadîs vazeden bir kezzab idi" demiştir [680].

Zikrettiğimiz bu misaller, Kur'ânra mahlûk olduğunu ileri süren ceh-miyye ve mutezileye karşı gösterilen şiddetli tepkinin en açık örneğini teşkil ederler. Ne var ki bu tepkiyi gösterenler, Hazreti Peygambere kasıdh olarak yalan isnâd etmekle İslâm'a çok daha büyük kötülük yaptıklarının anlayışsızlığı içinde kalmışlardır. Bu suretle, bir taraftan, ortaya çıkan yeni yeni itikadı mezheblerin görüşlerini aksettiren, diğer taraftan, bu görüşlere karşı çıkan fakat gerçeği aksettirdiği ileri sürülen İslâm akaidine ait bir çok uydurma hadîs, müslümanlar arasında yayılmış ve her ferd, inanç yönünden sahip olduğu görüsü, ister istemez, bu hadîsler arasında kolayca bulabildiği bir deKİ ile müdafaa etmeğe çalışmıştır. [681]

3. islam düşmanlığı

Siyasi ve itikadî ihtilâfların sebep olduğu hadîs vazS, ikinci asırda büyük bir süratle gelişirken, ban çevrelerde İslâm'a karşı beslenen kin ve nefret duygulan da, onu yıkmağa matuf bir takım sinsi faaliyetlerin giderek yoğunlaştırilmasına sebep olmuştur. 8u faaliyetlerde yine hadîs vazcı birinci planda yer alıyordu.

Daha Hazreti Peygamber hayatta iken bütün (Arap Yarımadası islâm Devletinin hudutları içine girmişti. Halîfeleri devrinde ise, bu devletin hudutları, bir taraftan cIrâk ve Suriye'yi de içine alarak Mısır ve Şimal! Afrika'ya, diğer taraftan İran ve Ermenistan dahil Hindistan'a kadar uzanmıştı. İslâm'ın bu yayılması, şüphesiz, bir çok imparatorlukların, krallıkların veya prensliklerin yıkılması pahasına olmuş; yayıldığı ülkelerde, müsamahası, adaleti ve getirdiği rahat hayat şartlarıyle, halkı, dalgalar halinde kendisine cezbetmiş olsa bile, iktidarlarına son verdiği kudretli kişilerin ve onların yar-dımcılarının kalplerinde kin ve intikam ateşlerinin alevlenmesine engel olamamıştır. Ancak bu intikamın, gün geçtikçe kuvvetlenen islâm ordusuna karşı silâhlı bir mücadele vererek alınmasını imkânsız gören bu yabancı unsurlar, kinlerini içlerinde gizleyerek İslâm'a girdiler ve onu içten yıkmak için her fırsattan istifade etme gayretine düştüler. Daha önceki bahislerimizde üzerinde durduğumuz zındık ve mülftıd denilen bu türlü kimseler, İslâm'a olan inançsızlıklarını, kin ve nefretlerini içlerinde gizleyerek bazan zühd ve takva» bazan CAU ve evlâdı hayranlığı, bazan da felsefe-hikmet örtüsüne bürünmüşler, fakat her şeyden önce îslâm akaidini ifcad etmeyi ve müslüman-ların kalplerinde bu akaide karşı şüphe ve tereddütler uyandırmayı başlıca gaye edinmişlerdir. Bu maksatla, akla Hayale gelmeyen, ve Hazreti Peygamberin ağzından çıkmasına imkân olmayan binlerce söz uydurup yaymışlardır [682]. Bunların ileri gelenlerinden sayılan cAbdul- Kerim İbn Ebi*l- *Avcâ*, Basra emin Muhammed tbn Süleyman tarafından öldürülürken şu itirafta bulunmuştur: "Vallahi hakkınızda dört bin hadîs vazettim ve bunlarla helali haram, haramı helâl kıldım. Oruçlu gününüzde size oruç bozdurup, iftar gününüzde oruç tutturdum" [683]. Halîfe el-MehdTnin hnzuruna götürülen bîr başka zındık da, dört yüz hadîs uydurduğunu, halen bu hadislerin halk dilinde dolaştığım itiraf etmekten çekinmemiştir [684].

Zındıkların hadîs vazS yönünden İslâm'a yaptıkları kötülük, diğerleri yanında çok daha büyük ve tehlikeli olmuştur. Ne var ki gerek halîfelerin bunlara karşı aldıkları sert tedbirler, bu meyanda ele geçirdiklerini öldürmeleri ve gerekse hadîsçilerin bunlar tarafından vazedilen hadîsleri tesbit edip tesirsiz hale getirmeleri, İslâm akaidini zındıkların şerrinden koruyan başlıca âmiller olmuştur.

Tabakat kitaplarında zındık ve miühıd olarak tavsif edilen bazı isimlere temasla, bunlardan gelen rivayetlere bir kaç örnek vermek, zındıkların ne tür uydurma hadîslerle İslâm inancını karıştırmağa çalıştıklarım göstermek bakımından faydalı olacaktır.

Ibn Hıbbân'ın zındık olarak isimlendirdiği Eyyüb îbn 'Abdi's-Selam, Ebfl Bekre tarikiyle îbn MeaSîd'tau şu haberi nakletmiş tir: "Allah gazab ettiği zaman cArş üzerinde şişer irileşir; öyle ki, kendisini taşıyan şeye ağır gelir" [685]

Medâyin'de îshakryye denilen bir cemaatın reisi olduğu bildirilen Is-bak Ibn Muhammed en-Naha*I el-Ahmerde, cAH'nin Allah olduğuna inanan ve onun hakkında hadîs uyduran bir zındık idi. Hazreti Peygamberin fil suretinde bir şeytanla karşılaşmasını, ona lanet etmesini, cAli'nin şeytanı öldürmek için üzerine atılmasını ve şeytanla aralarında geçen muhavereyi, bu arada Hazreti Peygamberi küçük düşüren sözleri 'AlTnin ağzından nakletmesi, böyle bir zındığın kolaylıkla yapabileceği şenî bir iftiradır. Bu şahıs hakkında yeteri kadar bilgi veren eg-Zehebi, cerh imamlarının, zucafâ ile ilgili kitaplarında ona yer vermediklerini bildirmiş ve "bunu iyi yaptılar; çünkü bu şahu bir zındıktır" demiştir [686].

Yahya îbn Mende tarafından "mülnıd kezzâb" olarak tavsif edilen Ah-med îbn Manşür EbuVSa'âdât da "Rabbın önünde, sureti, ru'yeti ve keyfiyeti isbat eden kimselerin isimlerini ihtiva eden bir lâvha bulunduğunu" uydurmakla itham edilmiş bir zındıktır [687].

Zındıklığı dolayısiyle Ebü Ca(fer el-Manşür tarafından asılarak öldürülen Muhammed Ibn Sa'ld, kendisinden hadîs rivayet eden bazı kimselerce, gizlenmek veya tedlîs edilmek suretiyle» ismi çeşidi şekillerde verilmiş bîr "kezjâb" idi. îsnadlarda bazaa Muhammed îbn Hassan, bazan Muhammed Ibn Ebl Sehl, Muhammed îbnu't-faberî, Muhammed Mevlâ Beni HSşim, Muhammed el-Urdunl, Muhammed eş-Şâml gibi değişik^ isimlerde zikredilmiştir. Ahmet îbn Hanbel, onun amden hadîs vazettiğini ve Ebü Cafer tarafından zındık olarak asıldığını söylemiştir. îşte bu şahsın rivayet ettiği bir hadise göre Hazreti Peygamber, koyun kesip derisini yüzmeğe çalışan bir kimseye, bu işin nasıl yapıldığını göstermek'için, elini hayvanın derisi ile eti arasına sokmuş ve deriyi yüzmüştür. Bu arada eline ve elbisesine kan ve bazı et parçalan bulaşmış olduğu halde bunları yıkamadan halk ile namaz kılmıştır.

Yalancılığı ve hadîs vazodaki faaliyeti bütün hadîsçüer tarafindan takip ve teslim edilen Muhammed Ibn Sald, en-Nesâ'Fnin ifadesine göre bu sahada en çok şöhret kazananlardan birisi olmuştur. En-Nesâl, bu konu ile ilgili olarak şöyle der: "Hadîs vazS ile maruf olan kezzâbnn (yalancılar), Medine'de İbn Ebî Yahya, Bağdâd'ta el-Vâkıdi, Horasan'da Mukâtil îbn Süleyman ve Şam'da da Muhammed Ibn Satd'tir" [688]

Muhammed Ibn Şucâc tarafından uydurulan bir hadîste "Allah'ın önce bir at yarattığı, sonra bu atı koşturduğu, koşan atın terinden de kendi nefsini yarattığı" ileri sürülmüştür [689].

Zındıklar, bu ve benzeri hadîslerle İslâm'a ayıb ienad etmeğe ve bu suretle mü'minlerin kalbine şüphe sokmağa çalışmışlardır. Oysa ki İslâm'ın bu konudaki hükmü o kadar açık ve kesin olmuştur ki, İbnu'l-CevzI'nin de dediği gibi, isnadı en güvenilir kimselerden teşekkül etmiş olsa bile, "maltûle muhalif, usûle munakız" her hadîsi "mevzu" olarak değerlendirmekte tereddüt gösterilmemiştir . [690]

4. Irk, belde ve mezheb taassubu

Daha önceki bahislerimizde de temas ettiğimiz gibi, İslâm'ın araplar arasıııda zuhur etmesi ve ilk anda yine onlar arasında yayılması dolayısiyle gerek devlet işleri ve gerekse ilmî faaliyet, bidayette yalnız Araplara münhasır kalmış ve yalnız onlar tarafından tedvir edilmiştir. Fetihlerin başladığı ve giderek genişlediği şuralarda Hazreti Peygamber, fethedilen yerlere yine Arap olan ashabından ilmine güvendiği kimseleri muallim olarak göndermiş ve onlar vasıtasıyle halkın Kur'ân ve Sünnet ahkâmını öğrenmesini sağlamıştır. Hazreti Peygamberin vefatından sonraki devirlerde, bazı sahabflerin muallim olarak gönderilmeleri işi yine devam etti; fakat fetihlerin çok daha genişlemiş olması dolayısiyle, ilim öğrenme işi, artık Araplara inhisar eden bir iş olmaktan çıkmış, Arap olmayan müslümanlara da intikal etmişti.

Eskiden beri bedevi olarak hayat süren ve kuru iklim şartlanyle mücadele etmekten öte geçmeyen araplar, sanat ve medeniyetten yoksun ummi bîr kavim olarak tavsif edilmişler, tslâm'm zuhurundan sonra ise, Kur'âıı ve Sünnetle ilgili bilgilerini göğüslerinde muhafaza etmeğe çalışmışlardır; çünkü tedvin ve tasnif gibi, ilimlerin muhafazasında ve gelişmesinde ilk mühim rolü oynayan vasıtalar, ümmîlikten ziyade sanat ve medeniyetin başta gelen unsurlanndandı. Bu sebeple ilimlerin tedvin ve tasnifi devrine girilmesi, îs-lam'm Arap olmayan kavimler arasında yayılmasından sonra sürat kazanmıştır.

Tâbicûn ve etba*ı devirlerinde Sacîd İbııu'l-Museyyib (Ö. 94), cAlkame (Ö. 62), Şurayh (Ö. 78) ve İbrahim en-Naba<I (Ö. 96) gibi şöhret kazanmış hâlis Arap ilim adamları yetişmiş olmakla beraber, bunların yanında isimleri zikredilen ve fakat Arap olmayan ilim adamlarının da bulunduğu ve bunların ekseriyeti teşkil ettikleri görülür. Dikkati çeken diğer bir husus da, bu ilim adamlarının umumiyetle mevalîden olmalarıdır. Meselâ Mekke ulemasından Mu-câhid İbn Cebr (0.104), Benû MahzüuTun mevlâsı idi ve İbn Abbâs'tan rivayet ettiği tefsirle şöhret kazanmıştı. (Ikrime (ö. 109) de İbn 'Abbas'ın mevlâsı idi ve onun ilmine sahip olmuştu. cAtâ* İbn Ebî Rabâh (Ö. 114) Benü Fihr'iu, Ebu'z-Zubeyr Muhammed İbn Tedrus (Ö. 126) Hakim tbn Hız ânı'ıu mevlâ-ları idiler. Küfe ulemasından Sa*îd İbn Cubeyr (Ö. 95) Benû Vâlibe'nin, Basra ulemasından el-Hasan tbn Yesâr (ö. 110) Zeyd tbn Sâbit'in, Muhammed İbn Şîrîn (Ö. 110) anası Şafiyye Ebü Bekr eş-Şıddîk'ın mevâlîsindendi. Bunların yanında, Salim İbn (Abditiah İbn 'Orner İbni'l-Hattâb (0. 106), el-ICâsıın îbıı Muhammed İbn Ebî Bekr eş-Şıddik (Ö. 107), CAH İbnu'l-Huseyn tbn <AH İbn Ebî fâtih (Zeynul-'Âbidîn) (ö. 99) gibi babası Arap anası yabancı olanlar da vardı.

İbn Ebî Leylâ anlatır: Koyu bir Arap milliyetçisi olan clsâ İbn Müsâ, bir gün bana şöyle sordu:

— Basra fakîfai kimdir ?

— El-Hasan tbn Ebi'l-Hasan.

— Sonra kim?

— Mubammed tbn SIrlu.

— Nedir bunlar?

— Mevalîden.

— Mekke fakîhî kim?

— cAtâ' tbn EM Rabâh» Mucâhid, Sacid İbn Cubeyr, Süleyman tbn Yesâr.

— Bunlar nedir?

— Mevali.

— Medine fukahası kimlerdir?

— Zeyd tbn Eşlem, Muhammed İbnü'l-Munkedir, N&fi(, tbn Ebt Nedb.

— Bunlar nedir ?

— Mevalî. Rengi değişti ve tekrar sordu:

— Kubâ ehlinin en fakîhi kimdir?

— Rabi'atu'r-Re'y ve İbn EbiVZinâd.

— Bunlar nedir ?

— Mevalîden. Yüzü karıştı ve sordu:

— Yemen fakîhi kimdir ?

— fâvüs, oğlu ve İbn Munebbih.

— Bunlar kim ?

— Mevalî. Boyun damarları şişti, ayağa kalkarak sormağa idevam etti:

— Horasan fakîhî kimdir?

— (Atâ' İbn cAhdillah el-Horâsânî.

— Bu <Atâ' ne?

— Mevlâ. Yüzü daha çok karıştı, siyahlaştı; o kadar ki korktum. Sordu:

— Şam fakîhî kim?

— Mekhûl.

— Bu Mekhûl ne?

— Mevlâ. Yorgun ve bitkin bir halde nefes almağa başladı:

— Küfe fakîhi kim?

Eğer korkmasaydım el-Hakem tbn *Uteybe ve cAmmar tbn Ebî Süleyman diyecektim. Fakat işin kötüye varacağını düşünerek İbrahim en-Naha*? ve eş-Şa^I dedim. O yine sordu:

— Bunlar ne?

— Arap. Bunu işitince "Allahu Ekber" dedi ve sükûn buldu [691].

Zikrettiğimiz bu misal, İslâm'ın Arap olmayan milletler arasındaki yayılmasından sonra ilmî hayata ve ilim adamlarına ışık tutacak bîr mahiyet arzeder. Yukarıda ismi geçen zevatın, Arap olmasalar bile, ilim ve faıiletle-riyle İslâm'a yaptıkları hizmetin büyüklüğü, elbettekî her türlü şüphenin üstündedir. Fakat bu misal, bize şunu da göstermektedir ki, İslâm bayrağı altında toplanmış Arap ve Arap olmayan milletlerin muhtelif meslek ve mez-heblerdeki tabakaları arasında ırk ve cinsiyet yönünden, zaman zaman, şiddetli münakaşalara varan fikir ayrılıklarının çıkma ihtimali fazlasıyle mevcuttur ve nitekim bu ihtilâfın çıktığı da görülmüştür. Ancak, ne çeşit fikir olursa okun, dinî nasslarla teyid edildiği zaman değer kazanabileceği inancının hakim olduğu bir devirde, ırk ve cinsiyet üstünlüğü ile ilgili münakaşalarda da bu çeşit nasslara ihtiyaç hasıl olacağını hatırdan uzak tutmamak gerekir. İşte bu ihtiyaç, üzerinde durduğumuz sair konularda olduğu gibi, hem Arap kabileleri arasındaki riyaset ve tefahuru, hem de Araplarla diğer ırklara mensup milletler arasındaki üstünlük yarışını hedef tutan yeni tür hadîslerin vaz'ına yol açmıştır. Bir taraftan Araplar, bu çeşit hadislerle, kendilerinin diğer milletere üstünlüklerim isbat etmeğe çalışırlarken, diğer taraftan, Arap olmayanlar da, bazan dil, bazan da şehir ve kasabalarıyle Araplara üstünlüklerini, yine kendi vazettikleri hadîslerle ortaya koyma gayretine girişmişlerdir.

Arapların faziletini en bariz bir şekilde ortaya koyan şu hadîs, mevzuat kitaplarında konu ile ilgili olarak yer alan tipik bir örnek teşkil eder: cAlTden gelen ve isnadında 'Anbese İbn tAbdi'r-Rahman adında bir râvisi bulunan bu hadîste şöyle Senilmiştir: "İnsanların hayırlısı Araplardır. Arapların hayırlısı Kureyş, Kureyş'in hayırlısı da Benü Hâşim'dir. Acem (Arap olmayan)in hayırlısı Fâris, siyahilerin hayırlısı Nübe, renklerin hayırlısı sarı, malın hayırlısı saray, boyaların hayırlısı ise kınadır" [692].

Yahya İbn Yezîd'in İbn 'Abbâs'a varan bir isnadla rivayet ettiği bir başka hadîste de şöyle denilmiştir: "Üç sebepten dolayı Arapları seviniz: Ben bir Arabım; Kur'ân arapçadır; ve cennet ehlinin kelâmı da arapçadır" [693].

Siyahi (zenci) lerle ilgili olarak ileri sürülen bir hadîste, onlarla dostluk kurulması tavsiye edilmiş ve "çünkü aralarında cennet ehlinin efendilerinden üç kişi vardır: LuJkmân el-Hakîm, en-NecâşI ve Bilâl** denilmiş [694], bir başka hadîste ise, "siyahilerde hayır olmadığı, bunların aç iken hırsızlık yaptıkları» karınları doyduğu zaman da zina işledikleri" ileri sürülmüştür [695].

Bazı şehirlerin faziletleri, diğer bazılarının da zemmi hakkında uydurulan hadîslerin de, bu ırk taassubunun birer tezahürü olduğuna şüphe yoktur.

Ebü HurayraMan merfû olarak rivayet edilen bir hadîste, dünyadaki dört şehir cennet, dört şehir de cehennem şehri olarak ilân edilmiştir: "Dünyadaki dört şehir cennet şehirlerindendir. Bunlar: Mekke, Medine, Beytu'l-Makdis (Kudüs) ve Dımaşk'tır. Dünyadaki dört şehir de cehennem şehirleridir. Bunlar da: El-Kustantînıyye (İstanbul), et-faberiyye, yanan Antalya ve San'â-dır. Tatlı suların ve yağmur getiren rüzgârın kaynağı, Beytu'l-Makdis kayasının altıdır [696].

cAbdu1-Melik İbn tAntere'nin, babası ve ceddi vasıtasıyle 'Ali'den rivayet ettiği bir hadîste de şöyle denilmiştir: "Cennet kapılarından dünyada açılmış dört kapı vardır. Bunlardan birincisi tskenderiyye'dir. Sonra cAs-kalân ve Kazvîn gelir; fakat Cudde'nin bunlara üstünlüğü, Beytu*l-Harâm'ın diğer evlere üstünlüğü gibidir" [697].

cAskaIân, tskenderiyye ve Kazvîn'in beraberce medhini tazammun eden, hadîsler yanında, her'biri için ayrı ayrı uydurulmuş hadîsler de vardır. Meselâ Kazvîn hakkında Enes İbn Mâlik'ten geldiği ileri sürülen bir hadîste şöyle denilmiştir: "Sizin için ufuklar açılacak ve Kazvîn denilen bir şehir fethedilecektir. Bu şehirde kırk gün veya kırk gece kabın, kimseye, üzerinde yeşil zümrüt, onun da üzerinde kırmızı yakuttan kubbe bulunan bir sütun verilir. Bu kubbenin altundan yapılmış 70 bin kapı kanadı vardır. Her kanatta Hûr-i ıAyn*dan bir zevce vardır" [698].

Bunların yanında, Nusaybin'in, (Antakya'nın, Basra'nın ve Horasan'da bir çok yerin faziletleri hakkında daha pek çok misal zikretmek mümkündür.

Bunlar arasımla bilhassa Bağdâd'ın ve Mısır'ın zemmiyle ilgili uydurma hadîslerin ile yer almış olması dikkat çekicidir. Fakat, bu şehirler, ister medhe-dilmiş olsun, ister zemmedilmiş olsun, bunlara delâlet eden hadîslerin hepsinin de ırk ve ülke taassubu neticesinde uydurulduklarına şüphe yoktur. Ancak vaz sebepleri kolaylıkla izah edilemiyen bir gurup hadîs vardır ki, bunlar hartanın günleriyle ilgili olup, Kur'ânı Kerîmdeki bazı âyetlerin tefisin için israiliyyattan alınmış olmaları muhtemeldir.

Ebü Hurayra'ya varan ve zayıf ve meçhul râvilerden müteşekkil bîr îs-nadla ileri sürülen bir hadîste şöyle denilmiştir: "Cumartesi günü hile ve de-sise günüdür; çünkü Kureyş, bu günde hile yapmak istemiş ve Allah Ta'âla da onlar hakkında "kâfirler sana hile yapmak isterler" [699]âyetim indirmiştir. Pazar günü bina yapmak ve ağaç dikmek günüdür; çünkü cennet, bu günde ncbatlanmış ve bu günde ağaçlandırılmış tır. Pazartesi günü, sefer ve ticaret günüdür. Sah günü kan günüdür; çünkü Âdem oğlu, kardeşini bu günde öldürmüştür. Çarşamba günü uğursuzluk günüdür; çünkü Allah, cÂd kavmi üzerine fırtınayı bu günde göndermiştir. Firavun bu gün doğmuş, ilâh olduğunu bu gün iddia etmiş ve Allah onu bu gün helak etmiştir. Perşembe günü sultanın huzuruna girme ve ihtiyaçları görme günüdür; çünkü İbrahim (a.s.) İn Mısır hükümdarının yanma girdiği, karısını ona geri verdiği ve ihtiyaçlarını gördüğü gündür. Cuma günü de, kız isteme ve nikâh günüdür; çünkü Peygamberler, Cuma gününün bereketi dolayısiylc bu günde evlenirler" [700].

İkinci asırda ortaya çıkan bazı fıkıh mezheblerinin yahut mezheb imamlarının medih veya zeminini istihdaf eden hadîs vaz'mı da, câhil mezheb taraftarlarının aşın derecedeki taassubuna bağlamak mümkündür. Aslında bu imamlar, biribirlerini saymış, biribirlerinin görüşlerine saygı göstermiş ve hatla hirihîrlerinden ilim almış olsalar bile, onların bazı taraftarları, cehaletin kazandırdığı taassupla karşısında oldukları imamı kötülemeyi veya bağb bulundukları mezheb imamını medhetmeyi mezheblerine hizmet telakki (■İmişler ve bu hizmeti ifa ederken Hazreti Peygambere yalan ismad etmenin ağır vebalini dr yüklenmiş olduklarını idrak edememişlerdir. Meselâ Ebû Hurayra'dan rivayet edilen bir hadîste Hanefî mezhebinin imamı Ebü Ha-ııîfe ıucdnedilmiş ve söyle denilmiştir: "Ümmetim içinden iemi en-Nu*Jtnân, künyesi Ebü Hanîfe »lan bir adam çıkacak; bu, ümmetimin ışığı olacaktır" [701].F.bü Hanîfe! İle ilgili olan bu hadîs, Horasan taraflarında İm şekilde yayılmış, 'Irak'ta İse, ona bir de şu söz eklenmiştir: "Ümmetim içinden Mubammed îbn îdrîs (eş-Şâficî) denilen bir adam daha çıkacak: bunun fitnesi, ümmetime iblisten daha zararlı olacak" [702].

Ebü Hanîfe hakkında Enes tbn Mâlik'e varan değişik bir isnadla şu hadîs de uydurulmuştur: "Benden sonra, ismi en-Nutman îbn Şâbit olan ve Ebu Hanîfe diye künyelenen bir adam gelecek; bu, Allah'ın dinini ve sünnetimi ilıya edecek" [703]. Bu hadîs de diğeri gibi batıl ve mevzudur. İsnadında bulunan râvilerden Muhammed Îbn Yezld, metruk [704], Süleyman tbn Kays ve Ebu'l-Mu'allâ İbnu'l-Muhâcir, meçhuldür; Ebân isr, yalancılıkla itham edilmiştir. [705]

5. Hikayeciler ve vâ'ızler

Hulefâ-i Râşidîn devrinin sonlarına doğru ortaya çıkan ve "kuşşâş" (hikâye anlatanlar) denilen bazı kimseler, cami ve mescidlerde oturmayı ve çevrelerinde halka teşkil eden cemaata va'z ve nasihatta bulunmayı âdet haline getirmişlerdi. Ancak bunların bir kısmını, va(z ve nasîhattan ziyade, halkın nazarında kazanacakları yüksek mertebe ve şöhret ilgilendiriyor ve varlarını, kendilerini bu gayeye ulaştıracak bir şekilde hazırlıyorlardı. Bunlar, şöhrete giden yolun, halkın dinî hislerini galeyana getirmek suretiyle tutulabileceğini bildikleri için, onları coşturacak şekilde va'zediyorlar, bazan da hazin konuşmalarla onları uzun uzun ağlatıyorlardı. Halk üzerinde en çok tesir eden vaczlar, cennet ve cehennem lasvirleriyle, buraların sonsuz nimetlerini veya azablarını ihtiva eden konuşmalardı. Her ne kadar Kur'ânı Kerîmde ve Hazreti Peygamberden rivayet edilen sahih hadîslerde, cennet ve cehennem hakkında bir müslümana yetecek kadar bilgi verilmiş ise de, bu vâ*ızler, bunlarla iktifa etmiyorlar, halkı daha çok ümidle neşelendirmek, yahut onlara daha çok hüzün ve korku verip ağal&tmak için daha bol ve değişik malzemeye ihtiyaç duyuyorladı. Bu ihtiyacı gidermek için hadîs, inandırıcı olmak yönünden de eşsiz bir hazine teşkil ediyordu. Ancak mevcut olan sahîh hadîsler işlenmiş ve halk tarafından artık öğrenilmiş olduğu için, tesirlerini de yitirmişlerdi. Bu sebeple vâ<ızler, yeni hadîsler uydurmayı» mesleklerinde başarılı olmanın başbca çaresi olarak gördüler; zaten vaz* kapısı geniş ölçüde açılmış ve bir çok kimse, gayelerini gerçekleştirmek için bu kapıdan girmeğe başlamıştı. Vâfızler için de aynı yönde adım atmayı engelleyecek Allah ve Peygamber korkusundan başka biç bir engel yoktu; esasen onların kalplerine böyle bîr korku da yerleşmiş değildi [706]'.

İşte cami ve mescidlere musallat olan bu "kuşşâş" eliyle ve sırf şöhret hırsı için pek çok hadîs uydurulmuş ve Hazreti Peygamberin adı altında halk arasında yayılmıştır.

CAH tbn Ebî Tâlib'e varan bir isnad la ortaya atılmış böyle bir hadîsi, bu ra<la misal olarak zikredebiliriz. Bu hadîste şöyle denilmiştir: "Cennette Öyle bir ağaç vardır ki, üstünden elbiseler, altından da alaca bir at çıkar. Eğeri altun-dan, gemi inci ve yakuttan olan bu at, kanatlı olup, ne işer ne de hacet görür. Allah'ın evliyası onun kanatları üzerine otururlar ve diledikleri yere uçarlar. Onlardan daha aşağıda olanlar: Bize insaf ediniz. Ya Rab, onları, bu mertebeye getiren şey nedir ki? derler. Allah Tacâlâ da şöyle buyurur: Siz iftar ederken onlar oruç tutuyor, geceleri siz uyurken onlar namaz kılıyor, siz cimrilik ederken onlar infak ediyor, siz korkarken onlar düşmana karşı cihada çıkıyorlardı" [707].

Ibnu'l-Cevzfnin naklettiği bir haberden öğrendiğimize göre, Ahmed İbn Hanbel ve Yahya tbn Maıîn, bir gün er-Ruşâfe mescidinde namaz kıldıkları bir sırada, bîr kassas çıkar ve konuşmağa başlar: "Bize Ahmed tbn Hanbel ve Yahya tbn Ma'în rivayet etli; onlara 'Abdu'r-Razzak, Macmer*den, Maf-mer, Katâde'den, Katâde Enes'ten, Enes de Rasûlullah (s.a.s.) tan şöyle buyurduğunu nakletmiş tir: Her kim LA İLAHE İLLA'LLAH derse, Allah, bu sözün her kelimesi için bir kuş yaratır. Bu kuşun gagası altundan, tüyleri ise mercandandır..." Kassasın bu rivayeti 20 varakı bulur. Ahmed Ibn Hanbel bunları işitince Yahya İbn Ma'In'e bakar; Yahya da Ahmed tbn Hanbel'e bakar ve sonra şöyle der: Sen ona böyle bir şey rivayet ettin mi? Arkadaşı şu cevabı verir: Vallahi bu sözleri ilk defa şu anda işittim. Kassas hikâyesini 671 Ha*»*' p°"----u *

160

bitirdikten sonra kendisine verilen hediyeleri alır ve geride kalanları almak için oturur, beklemeğe başlar. Yahya tbn Macîn eliyle işaret ederek adamı yanına çağırır. Kassas, hediye alacağı umudiyle koşarak yanlarına gelir. Yahya sorar: Bu hadîsi sana kim rivayet etti? Kassas: Ahmed îbn Hanbel ve Yahya îbn Macîn. Yahya: Yahya İbn Ma'în benim; bu da Ahmed tbn Hanbel. Biz, Hazreti Peygamberden gelen böyle bir hadîs işitmedik. Eğer mutlaka yalan söylemek lâzım geliyorsa, bu bizim dışımızda kalsın. Kassas: Sen Yahya îbn Ma'îrt misin? Yahya: Evet. Kassas: Yahya îbn Macln'in bir ahmak olduğunu işitmemiştim; şu anda bu da gerçekleşti. Yalıya: Benim ahmak olduğumu nasıl anladın? Kassas: Sanki sizden başka dünyada Yahya Ibn Ma(în ve Ahmed İbn Hanbel yok mu? Ben tam on yedi tane Ahmed tbn Hanbel ve Yahya îbn Macîn'den hadîs yazdım!.. Ahmed îbn Hanbel eliyle yüzünü kapatır ve arkadaşına, bırak şunu gitsin, der. Kassas, onlarla alay eder bir şekilde yanlarından uzaklaşır" [708].

Bazı kussas, hadîs uydurdukları halde, diğer bazıları da, isilikleri bir hikâye veya mevzu hadîse bir isnad düzüp onu halka rivayet etmişlerdir. îbnu'l-Cevzî'nin Ebû Hâtim'den naklen zikrettiği bir haber, bunun güzel bir örneğini teşkil eder. Ebü Hatim şöyle anlatır: "Rakka ve Harran arasında Erivan denilen bîr şehre girdim ve camide namaz kıldım. Namaz bittikten sonra önümüzdeki bir genç kalktı ve kadde§end Ebü Halife (Ebü Halîfe bize rivayet etti) diyerek Hazreti Peygambere varan bir isnadla "her kim bir müalÜmanin ihtiyacını giderirse, Allah da ona şöyle yapar" şeklinde bir hadîs anlatmağa başladı. Sözünü bitirdiği zaman ona: "Ebü Halife'yi gördün mü?" diye sordum, Kassas: "Hayır" dedi. "Onu görmediğin halde ondan nasıl rivayet edersin?" dediğim zaman da şu cevabı verdi: "Bizimle münakaşa etmek, mürüvvetin azlığına delâlet eder. Ben yalnız bu isnadı bilirim. Bir hadîs işittiğim zaman da ona bu isnadı eklerim" [709].

Devamlı konuştukları için hitabet sanatında ileri seviyeye ulaşmış olan kussas, konuşmalarım süsledikleri ve Hazreti Peygambere ienad ettikleri acaib hikâyelerle halkı cezbetmeğe ve kendilerine inandırmağa muvaffak oldukları için, onların eliyle pek çok uydurma hadîs yayılmıştır. Bu sebepledir ki Îbnu'l-Cevzî, hadîse en büyük belânın, Hazreti Peygambere yalan isnad etmekte bir günah ve bühtan görmeyen bu kussas cihetinden geldiğini söylemiştir [710]

6. Tergîb ve terhîb

Daha önce de açıkladığımız gibi, siyasî ve itikadı ihtilâfların müslüman-lar arasında sebep olduğu husumet, gün geçtikçe şiddetini artırmış ve bölünmeler daha da çoğalmıştır. Bu durum, şüphesiz, islâm'ın tesisine çalıştığı birlik inancına aykırı idi ve bundan hem dîn zarar görüyor, hem de müslüman-lar, bütün kin ve gayızlarını İslâm'a karşı yöneltmiş olan iç ve dış düşmanlar karşısında son derece za'fa düşüyorlardı. Samimi müslümanlann bu durumdan endişeye düşmemeleri elbetteki mümkün değildi. Bu endişe, tabii olarak onları bozulmuş olan birliğin yeniden tesisi için gayret sarfetmeğe ve bir takım tedbirler almağa yöneltti. Bu tedbirlerin başında, İslâm dininin ibadet ve itikad gibi çeşitli konulardaki görüşünün, Hazreti Peygamber devrindeki saf şekliyle halka öğretilmesi prensibi geliyordu. Bu öğretimin temel kaynağı da elbette Kur'ân ve Hadîslerdi. Müslümanların bu iki kaynağı en iyi bir şekilde bilmeleri ve onlar vasatasıyle gelen emir ve nehiyleri en kusursuz biçimde tatbik etmeleri, kısacası Allah'a ve Peygamberine îman noktasında birleşmeleri, ilk devirde görülen vahdetin yeniden tesisini sağlayacaktı-bunda hiç kimsenin şüphesi yoktu.

Aslında bu düşünce, İslâm'ın özüne muvafıktır ve ilk devirden itibaren bütün müalümanlar üzerinde hakim bulunmaktadır. Bu sebeple, bilhassa İslâm'ın emir ve nehiylerine uymak hususunda, gerek Kur'ânı Kerîmde yer alan âyetler ve gerekse Hazreti Peygamberden sahih olarak gelen hadîsler üzerinde titizlikle durulmuş, va'z ve nasihatlarda bunlar müslümanlara sık sık tekrarlanarak, onların emirlere uymaları, nehirlerden sakınmaları sağlanmağa çalışılmıştır.

İhtilâfların veya husumetlerin geniş bölünmelere yol açtığı ikinci Hicrî asırda, bazı müslümanlar, bütün zühd ve takvalarına rağmen, cehaletin pençesine düşmekten kendilerini kurt aramamışlar; halkı, İslâm'ın emirlerine ısındırmak, nehiylerinden sakındırmak için, Kur'ân ve*sahîh hadîsler içerisinde yer alan hükümlerle iktifa etmiyerek yeni hadîsler vazetmişlerdir. Bu davranışın zımmnda, Hazreti Peygambere yalan isnad "etmek dışında, İslâm dinini noksan ve kusurlu görmek gibi ağır bir ithamın da yer aldığını farke-dememişlerdir. Zira bu kimseler, hadîs vaz(ı ile şunu demek istemişlerdir: "İslâm dini noksandır ve tamamlanmağa muhtaçtır; biz bu hadîslerle onu tamamlamağa çalıştık" [711].

Müslümanları hayra yöneltmek ve şerrden uzaklaştırmak gayesiyle hadîs uyduran bu gibi kimseler, başta ibadetler olmak üzere İslâm dini içerisinJe yer alan her çeşit konuya girmişler ve o komiyle ilgili bii çok hadîs uydurmuşlardır. Meselâ bu konulardan birisi, Kur'ânı Kerîmin sûre sûre fazîletleriy-le ilgilidir. Bu cümleden olarak Ubeyy İbn Ka*b'tan şöyle bir hadis rivayet edilmişti1"1 "Rasûlullah (s.a,s.) öldüğü sene Kur'ânı bana iki defa okudu ve Cibril (a.s.) in, kendisine, bana okuması için emrettiğini soyliyerek onun selâmını nakletti. Ben de Hazreti Peygambere, Kur'ânın sevabı hakkında Allatın kendisine öğrettiği bilgilerden bana da tahsis edilen bir şey bulunup bulunmadığını sordum. Rasûlullah (B.a.s,) şöyle buyurdu: Evet, ey Ubeyy; bir müslüman Fatiha sûresini okuduğu zaman, ona, sanki Kur'ânın üçte birini okumuş gibi sevab yazılır. Her kim Bakara sûresini okursa» kadın ve erkek bütün mü'minlere tasaddukta bulunmuş gibi ecir kazanır. Her kim Al-i tIm-rân'ı okursa, o kimseye, sûrenin her bir âyeti için cehennem köprüsünden geçiş emam verilir. Her kim Nisa sûresini okursa, ona, miras bırakmış kimselere tasaddukta bulunmuş gibi ecir verilir. Her kim Mâ'ide sûresini okursa, onun için on hasenat yazılır, on seyyiât silinir; aynı zamanda, yer yüzünde yaşamakta olan bütün Yahudi ve Hristiyanların sayısınca on derece yükseltilir. Her kim En(âm sûresini okursa, yetmiş bin melek ona duâ eder... Bu şekilde Kur'ânın sonuna kadar bütün »ürelerin sevabı zikredilmiştir" [712].

Bu hadîsi Mevz&âtında nakleden İbnu'l-Cevzî, onun hakkında şu bilgiyi vermiştir: "Ebü İshak eg-Şa'lebî, Tefsirinde hadîsi bölmüş ve her kısmı, ilgili olduğu sürenin başında zikretmiştir. El-Vâhıdî de ona tâbi olarak aynı işi yapmıştır. Onların bu hadîsi nakletmelerine hayret etmem; çünkü hadîs ashabından değillerdir. Fakat asıl hayret ettiğim şey, Ebü Bekr İbn Ebl Davud'un, hadîsin muhal olduğunu bildiği halde, Kur'ânın fazîletleriyle ilgili olarak tasnif ettiği kitabında onu bölerek nakletmeğidir. Fakat daha kötüsü ekser hadîsçiler yönünden gelmektedir; çünkü bunların âdeti, batıl da olaa, hadîslerini terviç etmeleridir. Bu, onlar yönünden gelen büyük bir kötülüktür; zira Hazreti Peygamberden sahih olarak şu hadîs varid olmuştur: "Bir kimse benden bir hadîs rivayet eder ve o hadîsin yalan olduğunu da bilirse, o kimse yalancılardan biri olur" [713],

"Kur'ân sûrelerinin fazîletleriyle ilgili olan bu hadîsin uydurma oldu* ğunâ şüphe yoktur. İsnadında bulunan Mahled İbn tAbdi'l-Vâhıd, İbn Hıb-bân'ın açıkladığına göre munkeru'l-hadîş olan bir kimsedir ve sika (güvenilir) olan kimselerin hadîslerine benzemeyen menâkîr rivayetiyle teferrüd etmiştir" [714].

"Hadisin bizzat kendi metni de uydurma olduğuna delâlet eder; zira bütün sûreler, istisnasız, kendilerine sevab yönünden uygun olan bir şekilde ve Hazreti Peygambere yakışmayan bir zafiyetle zikredilmiştir...S ürelerin faziletleri hakkındaki hadîsi Meysere İbn (Abd Rabbih de rivayet etmiştir. Bu şahıs hadis vazetmekle tanınmış bir kişi olup, bizzat kendisi de bunu itiraf etmiştir. 'Abdurrahman îbn Mehdi ona: **şu sûreyi okuyan kimseye şu sevab verilir, hadîsini nereden getirdin?" dediği zaman Meysere: "Halkın Kur'ân kiraatına rağbetini artırmak için ben vazettim'1 cevabını vermiştir [715]. Hayırlı olan şeye halkın rağbetini artırmak için hadîs uydurulduğu gibi, kötü olan şeyden onları uzaklaştırmak ve korkutmak için de çeşidi konularda bîr çok hadîs uydurulmuştur. Meselâ insana sarhoşluk veren alkollü içkiler, gerek KurMnı Kerîmde yer alan âyetlerle ve gerekse Hazreti Peygamberden rivayet edilen sahih hadislerle haram kıbnmiştir. Bununla beraber bu açık ve kesin nehiylerle iktifa etmeyen bazı kimseler, müslümanları içkiden uzaklaştırmak için başka hadîsler vazetmek ihtiyacını duymuşlardır. Bu cümleden olarak, 'Abdullah îbn cAmr*a varan bir isnadla şu hadîs rivayet edilmiştir: "Her kim hamr (şarab) içerse, bu miğdesinde iken onun yedi vakit namazı kabul olunmaz; ve bu halde ölürse, kafir olarak Ölür. Eğer aklını farzlardan uzaklaştırma, kırk günlük namazı kabul olunmaz ve bu halde iken ölürse, kâfir olarak ölür" [716].

'Abdullah İbn 'Ömer'e de şu hadîs isnad edilmiştir: "Şarab içerlerle bir-arada oturmayınız; hastalarını ziyaret etmeyiniz; cenazelerinde hazır bulunmayınız; zira şarab içen, kıyamet günü, yüzü kararmış, dili göğsüne sarkmış, salyaları akar ve görenleri tiksindirir bir şekilde dirilir" [717].

Bağdâd'm ileri gelen zâhidlerinden Ahmed ibn Muhammed Gulâın Halil (ö. 275), ilim sahibi bir kimse olarak da tanınmıştı. Öldüğü zaman Bağdâd sokakları kalabalıktan tıkanmış; tabutu Basra'ya taşınmış ve mezarı üzerine bir de kubbe yaptırılmıştı [718]. Bununla beraber hadîs uleması, onun durumunu açıklamaktan çekinmemiş ve ondan hadîs alınmayacağını kesinlikle belirtmişlerdir, tşte zühdü ve ilmiyle tanınmış olan bu şahıs, kendisine, rivayet ettiği hadîslerin mahiyetini soran Ebü cAbdillah en-NihâvendTye "halkın kalbini düzeltmek için uydurduklarını" söyleyebilimiştir [719]. Onun, uydurduğunu itiraf ettiği hadîslerden birisi Ebü Sa*îd el-HudrTye isnad edilmiştir; bu hadîste şöyle denilir: "Her kim bir oğlanı şehvetle öperse, Allah o kimseye lanet eder; şehvetle musafaha ederse namazı kabul olunmaz; şehvetle kucaklarsa kıyamet günü ateşten bir kırbaçla dövülür. Eğer onunla fisk işlerse, Allah onu cehenneme sokar" [720].

Âbid ve zâhid olduğu halde hadîs vazeden kimseler, diğerlerine niabetle daha çok tehlikeli olmuşlardır; çünkü bunlar, yaşayışları itibariyle halk üzerinde emniyet telkin etmişler ve sözlerine güvenilen kimseler olarak tanınmışlardır. Bu sebeple hiç kimse, böyle kimseler tarafından rivayet edilen bir hadîsin mevzu olabileceği ihtimalini düşünmemiş, belki de onu, güvenilir bir kimsenin en sahih hadîsi olarak kabul etmek durumunda kalmıştır. Maamafih hadîs imamları böyle kimseleri de tenkid süzgecinden geçirmeyi ve hadîs rivayetindeki durumlarını tesbit etmeyi ihmal etmemişlerdir. Meşhur imamlardan Yahya İbn Sa(îd el-Kattân'ın bu konuda söylediği şu söz, çok dikkata şayandır: "Hiç kimsede, hayr ve zühde nisbet edilenlerde gördüğümden daha çok yalan görmedim" [721].

İkinci asrın başından itibaren bütün süratiyle gelişmeğe başlayan hadis vaz'ının çeşitli sebeplerini bazı örnekleriyle birlikte, bir kaç madde içerisinde açıklamağa çalıştık. Bu sebepler yanında, daha önce zikrettiklerimiz kadar yaygın olmamakla beraber, yine de bazı örnekleri görülen başka sebepler de vardır. Meselâ halîfe veya emirlere yaklaşmak ve onlardan hediye veya caizeler elde etmek, yahut âni kızgınlık hallerinde, bir kimseyi zemmetmek ve gerilmiş sinirleri sakinleştirmek için hadis vazedildiği görülmütür. Meselâ Halîfe el-MehdFnin Mukâtil İbn Süleyman hakkında söyleği şu söz dikkat çekicidir: "MukâtîTin bana ne söylediğini görüyor musun? Eğer dilersen cAbbâs hakkında senin için hadîs vazedeyim, diyor. Ona, benim buna ihtiyacım olmadığını söyledim" [722]. MukâtiTin cAbbas hakkında hadis uydurmak için el-MehdFye yaptığı bu teklifin, halifeye yaklaşmak ve onun gözüne girmek gayesine matuf olduğuna şüphe yoktur [723].

Yine Halîfe el-Mehdî île ilgili bir başka hikâye, Gıyâs İbn ibrahim en-Naha*î adındaki bir râvinin, aynı gaye ile Halifenin huzurundu nasıl badis uydurmağa teşebbüs ettiğini gösterir.. Anlatıldığına göre, Halîfe el-Mehdî, güvercin beslemekten ve onları bir takım müsabakalara sokmaktan hoşlanan bir kimsedir; fakat islam dîni yönünden böyle bir tutkunun bazı mesuliyetler getireceği endişesini de içinden atamamaktadır. işte bu endişenin Halîfeyi daima rahatsız ettiğini her nasılsa farkeden Gıyâg Ibn İbrahim, onun huzurunda ve güvercinlerle meşgul olduğu bir sırada isnadiyle şu hadîsi rivayet etmiştir: "Müsabakalar, yalnız pençeli, tırnaklı veya kanatlı hayvanlarla yapılır". Aslında bu hadîs, "müsabakalar, yalnız pençeli veya tırnaklı hayvanlarla yapılır" şekliyle sahih olan bir hadîstir [724]yani, güvercin gibi kanatlı hayvanların da müsabakalar için yetistirilebileceğine delâlet edecek "yahut kanatlı" ibaresini ihtiva etmemektedir. Fakat Gıyâg Ibn* ibrahim, Halifenin gözüne girmek ve muhtemelen hediye almak için "yahut kanatlı" ibaresini uydurup sahih bir hadîsin sonuna eklemekten çekinmemiştir. Nitekim Halîfe el-Mehdî de, onun bu açıkgözlülüğünü farketmekte gecikmemiş ve Gıyâg'a "görüyorum ki kafan, Hasreti Peygambere yalan isnad eden bir ke$gâbm kafası*1 diyerek onu kovalamış ve bir hadîsin tahrifine sebep olan güvercinlerini de kestirmiştir [725].

Ani kızgınlık hallerinde, buna sebep olan şeyleri kötülemek ve sükûna kavuşmak İçin hadîs uyduranların da bulunması, hadîs. vazcının ilgi çekici ayn bir tarafını gösterir. Okulunda öğretmeni taralından dövüldüğü için ağlayarak eve gelen ve babasına hocasını şikâyette bulunan bir çocuğun hikâyesi, bunun güzel bir örneğini teşkil eder. Çocuk, babası Sacd tbn Tarff*e hocası tarafından dövüldüğünü söyleyince, gazaba gelen Sacd "vallahi, onları rezil ederim'* demiş ve hemen oracıkta Ibn "AbbâVa varan bir isnadla şu hadîsi uydurmuştur: "Çocuklarınızın hocaları, sizin en şer olaularınızdır' [726].

Hicretin ikinci asrında, yukarıdan beri örnekleriyle birlikte çeşitli sebeplerini zikrettiğimiz hadîs vaz*i, islam'ın ikinci teşri1! kaynağı olan Sünnet için, ortaya çıkabilecek tehlikelerin en büyüğü olmuştur. Bununla beraber, gerçek hadîsçiler, hadîs vazSnın daha başlangıcından itibaren bu tenlikeyi farkederck cerh ve ta'dîl ilmini geliştirmekte gecikmemişler ve ortaya koydukları bazı kaideler ve sert tedbirler sayesinde onu bertaraf etmesini bü-mişlerdir. [727]

C. CERH VFT TA'DÎL HAREKETİNİN DOĞUŞU

1. Cerh ve ta'dile yol açan âmiller

a. Hadîs vazı

Daha önce de işaret ettiğimiz gibi, Hazreti Peygamber devrinde ve onun vefatından sonra sahabîler, hadîs rivayetinde birbirlerinden şüphe etmiyorlar, ufak tefek bazı itirazlar müstesna, biribirlerinin rivayet ettikleri hadîsleri yalanlamıyorlardı. Keza tâbi'ûndan olan hadîsçiler de, sahabeden işittikleri hadîslerin kabulünde tereddüt göstermiyorlar, daha doğrusu, Hazreti Peygambere ve onlın Sünnetine olan inançları dolayısiyle, hadîsin her türlü yalandan, tahrif ye tasniften salim bir şekilde nakledildiğine samimi bir kalple inanıyorlardı. Fakat bu inanç uzun müddet devam etmedi. Halîfe cOgmSn Ibn 'Affan'ın öldürülmesiyle başlayan ve birbirini takip eden olaylar, müslü-manların huzur ve sükûnunu bozduğu gibi, hadîsle meşgul olan kimselerin biraz önce işaret ettiğimiz samimi inançlarını da yıkmakta gecikmedi; çünkü kendi aralarında abp verdikleri hadisler arasına, hiç kimsenin bilmediği bir takım sözler sızmış, hadis adı altında, halk arasında dolaşmağa başlamıştı. Hadîsin ve dolayısiyle islâm'ın büyük bir tehlike ile karşı karşıya geldiğini anlamakta gecikmeyen sahabe ve tâbi'ûnun ileri gelenleri, hadîs naklinde ve kabulünde ihtiyatı elden bırakmamak ve çok titiz davranarak râ-vileri ve isnadları bilinen hadîsleri almak gerektiğine inanmışlar ve bu İnancın gereği olarak hadîs rivayet eden kimseleri büyük bir titizlikle araştırmağa başlamışlardır. Kavilerle ilgili bu araştırmanın küçük »ahabîler devrinde, yani CA1İ ile Mu'âviye arasında cereyan eden ve bir takım fırkaların zuhuruna sebep olan mücadeleleri ve bu fırkaların çıkışını gören ve daha bir müddet yaşayan sahabe zamanında başladığına şüphe yoktur; çünkü mevzu hadislerin zuhuru ile ilgili bahislerimizde de açıklamağa çalıştığımız gibi, hadis vaz*ı, "fitne" tabir edilen bu dahili karışıklıklardan sonra başlamıştır. Binaa-naleyh hadîs râvileriyle ilgili ilk araştırmaların hadiste vaz* hareketinin zuhuru ile başlamış olması da tabiidir. Elimizde bu hususu teyid eden muhtelif haberler vardır ve bu haberlerin biri, aynı zamanda, hadîste isnad tatbikatının başlangıcıyle de ilgilidir. Müslim'in, Şaf/ih'in mukaddimesinde naklettiği bu haberden öğrendiğimize göre, Ibn SIrIn (33-110 H) "Önceden isnad hakkında sormuyorlardı; fakat fitne vaki olunca râvilerinizin isimlerini bize söyleyin, demeğe başladılar. Bu suretle, sünnet ehlinden olanlara bakılır ve onlarm hadisleri alınır, bidcat ehlinden olanlara bakılır ve onların hadisleri de alınmaz oldu" demiştir [728], tim Slrfn'in bu sözü, râvilerle ilgili araştırmaların, müslümanlar arasında ortaya çıkan fitne ile başladığını açJc bir şekilde göstermektedir [729]. Bir başka haber yine Müslim tarafından nakledilmiştir. Bu habere göre, Buşeyr el-'Adevî, İbn tAbbâs'a gelir ve "Hazreti Peygamber söyle dedi; Hazreti Peygamber böyle dedi" diyerek hadîs nakletmeğe başlar. Fakat tbn 'Abbâs'ın kendisini dinlemediğini görünce, ona "ne oldu ki, benim hadîslerime kulak asmıyorsun ?" der. tbn cAbbâs da ona şu cevabı verir.* "Biz, hadise yalan karışmadan önce birisi "Hazreti Peygamber şöyle buyurdu" dediği zaman, gözlerimiz ona dikilir, kulaklarımız onun sözlerine eğilirdi; fakat insanlar hırçın ve uysal deveye bindikleri (yani iyi olsun kötü olsun her yola girdikleri) zaman, artık tanıdığımız şeylerden başkasını almaz olduk [730]

Hicrî 68 senesinde vefat etmiş olan îbn cAbbâs'm, "fitne'* ile birlikte yalan hadîslerin de ortaya çıkmağa başlaması üzerine her söylenen hadîsi kabul etmediklerini açık bir şekilde belirtmesi, hadîs ve râvileri üzerinde yürütülen cerh ve taMîI faaliyetinin hadîs vaz^yle birlikte başladığını gösterir. Gayet tabiidir ki, bu faaliyet neticesinde, her ne kadar daha sonraki devirlerde ortaya çıkan tabakat ve mevzuat kitapları ilk anda vücut bulmamış olsa bile, hadîs rivayet eden kimseler göz hapsine alınarak hal ve gidişatları takip edilmeğe ve yalan söyleyip söylemiyecekleri tesbit olunmağa başlanmıştır. Yukarıda ismini verdiğimiz ve hicretin 33 senesinde doğduğunu belirttiğimiz Muhammed tbn Slrfn'in "bu ilim dindir; binaenaleyh dininizi kimden aldığınıza dikkat ediniz*' sözü [731], böyle bir tesbit faaliyetinin lüzumuna işaret ettiği kadar, bu faaliyetin tbn SIrfn devrinde başlamış olduğunu da zımnen göstermektedir. [732]

b. Beşerî zafiyetler

Cerh ve tacdîl faaliyetinin başlamasında, daha önce üzerimle durduğumuz siyasî ve itikadı ihtilâflarla birlikte, ortaya çıkan ve bu ihtilâfları besleyen hadîs vaz(ı, ilk ve en mühim âmil olarak görülürse de, onun tek ve yegâne âmil olmadığı <la aşikârdır.

Daha önceki bahislerimizde de gördüğümüz gibi, hadîa, Hazreti, Peygamber devrinden itibaren dini bir kaynak olarak değer kazanmış ve müslümanlar tarafından büyük bir titizlikle muhafaza edilemeğe başlanmıştır. Ancak bu titizlik ne derece büyük olursa olsun, fıtratı icabı hata yapmaktan masun olmayan İnsanın elinde bir hadîsin, zaman zaman, bazı değişikliklere uğramayacağını iddia etmek de oldukça güçtür. Maamafih, böyle bir görüş ileri sürülürken, her hadîsin mutlak surette değiştiği ve Hazreti Peygamberin ağzından çıktığı zamanki manâ ve mahiyetini kaybettiği şeklinde bir manâ anlaşılmamak gerekir. Bizim belirtmek istediğimiz husus, her insanın, eline aldığı işi, kudreti ve ihtisası nisbetinde becerebilmesi yanında, becerebileceği işi ele alması keyfiyetidir. Filhakika islâm'ın ilk devri insanları arasında hadisi ve hadîsçiliği gözönünde bulundurursak, Hazreti Peygamberin binlerce ashabı içinden [733]çok az bir kısmının hadîsle meşgul olduğunu görürüz [734]. Bu husus, bize şu gerçeği isbat eder ki, ilk devirde hadîsle meşgul olanlar, bu isi meslek veya ihtisas sahası yapanlar ve kaabiliyetlerini bu saha için geliştirenlerdir.

Yazının henüz inkişaf etmediği ve hadisin hafızanın muhafazasına ter-kedildiği bir devirde işin güçlüğünü anlamak kolaydır ve buna yalnız kudretli ve kaablîyetli kimselerin meyletmiş olmaları tabiidir. Böyle bir durumda ise, yapılan işte hataya düşme ihtimali çok daha azdır.

Sahabeyi takip eden tâbi'ûn devrinde durum böyle değildir. Bir taraftan siyasî ve itikadı fırka taraftarları, yahut bazı mezheb dâıİeri kendi çıkarları için hadîs uydururlarken, diğer taraftan hadîse ve hadîs rivayetine ehil olmayan kimseler bu sabaya el atmışlar, niyetlerinde samimî olsalar bile, gafletleri ve ehliyetsizlikleri dolayısiyle, kendilerine sahîh olarak gelen hadîslerde yaptıkları tahrif ve tashîflerle onları bozmuşlardır.

Ehil olmayanların hadîs sahasına kolayca sızdıklarını ve orada tahrib-kâr bir rol oynadıklarını ortaya koyması bakımından el-Evzâ'î'nin şu sözü dikkata şayandır; "Bu ilim büyük bir şerefe sahipti. Ricalin hıfzında iken ağızdan alınır ve müzakere edilirdi. Fakat ne zaman kî kitaba girdi, nuru kayboldu, ehil olmayanların eline düştü'[735]. Bu sözlerde büyük bir hakikat payının bulunduğuna şüphe yoktur. Filhakika, hadîsin muhafazasının kitaba tevdi edilmesinden önceki devirlerde, bu iş hafıza ile yürütülmüş ve onun hafizada canlı olarak kalmasını sağlamak için müzakere kapısı daima açık tutulmuştur. Bu suretle, hataya düşüldüğü noktalarda, bu hatanın tashihi de müzakere sırasında mümkin olabilmiştir. Ancak, hadîsle meşgul olmak, bu meşguliyeti meslek haline getirerek binlerce hadîsi isnadlartyle birlikte hıfzetmek ve müzakere esnasında her isnadı ait olduğu metne, veya her metni ait olduğu isnada bağlamak, kudretli bir hafıza, ve yüksek bir kaabiliyet işi olması dolayısiyle, her insanın kolayca nüfuz edebileceği bir saha olmamış ve yalnız ehil olanların elinde kalmıştır. Hadis kitabetinin yaygınlaştığı ve hafızanın ikinci plana düştüğü devirlerde ise, bu güçlük ortadan kalmış ve ehil olmayan bir çok kimse, hafızaya dayanmaksızın yazıp rivayet ettikleri hadislerle bu ilmin şerefinden nasîblerini almak istemişlerdir. Ne var ki, ehliyetsizliğin neticesi olarak çeşitli kusurların, rivayet ettikleri hadîslere intikalini önleyemedikleri gibi, kendilerini hadis tenkidçilerinin sert ve sert olduğu kadar da acı dillerine düşmekten kurtaramamışlardir.

Daha sonraları tedvin edilmeğe başlayan usûl kitapları gözden geçirilecek olursa» bu gibi İtişmelerin başlıca iki yönden tenkide tabi tutuldukları görülecektir. Birincisi, hadîs rivayet eden kimsenin adaleti; ikincisi de, zabtı, yani hadîs tahammül ve rivayetindeki dirayetidir. Adaletten maksat, râvi-nîn takva ve mürüvvet sahibi olmasını sağlayan bir melekedir ki, tamamiyle onun diyanetine taalluk eder. Âdil kimse, işlerinde istikameti tam olan, fısk ve fücurdan uzak bulunan kimsedir [736].

Adalet yönünden zayıf olan râvilerde umumiyet itibariyle beş hal görülür ve bu haller, onların rivayet ettikleri hadîslerden şiddetle sakınmayı gerektirir. Âdil olmayan bir râvide görülen bu hallerden birincisi, Hazreti Peygamberin hadîsinde yalan söylemek, yahut hadîs uydurmaktır ki, hadîs vaz*i

ile ilgili bahislerimizde bunun çeşitli sebepleri üzerinde durulmuştur. İkinci hal, râvinin hadîs uydurmasa bile, uydurulmuş hadîsleri rivayet etmesi ve toplum içerisinde yalan söyleyen bir kimse olarak tanınmasıdır. Bu hal, râvinin Hazreti Peygamberin hadîslerinde de yalan söyleyebilecek bir kimse olarak itham edilmesine ve dolayısiyle rivayet ettiği hadîslerden sakınıima-sına sebep olur. Üçüncü hal, râvinin, İslâm'ın şiddetle haram kıldığı bazı ağır günahları irtikâb eden kimselerden olmasıdır ki, bu gibi kimselere fâsık denilmiştir. Fâsık, fışkından dolayı hadîs imamları tarafından cerhedilmiş ve rivayeti makbul sayılmamıştır. Dördüncü hal, râvinin bid'at sahibi olması ve çok defa bid'atını destekler mahiyette hadîsler rivayet etmekle şöhret kazanmasıdır. Bid(at, lügat yönünden bir şeye başlamak, onu ihdas ve inşa eylemek manâsına gelir. İstılahta ise, dinin ikmalinden sonra ihdas olunan ve dine izafe edilen inanç ve amellerdir. Hadîs imamları, bid'at ehlinden olanları, bf d'atları dolayısiyle tenkide tabi tutmuşlar ve rivayetlerini kabul etmemişlerdir [737]. Râvinin cerh veya tenkid edilmesine sebep olan beşinci hal de, onun meçhul olması, yani adalet ve zabt yönünden durumunun bilinmemesidir. Bir râvi, umumiyet itibariyle, ya çok az hadîs rivayet ettiği için ha-dîsçîler arasında şöhret kazanmaz; yahutta isnad içinde, hadîsçiler arasında maruf olmayan bir isim, künye, lakab veya sıfatla zikredilir. Her iki halde de hakkında cerh veya ta(dîl vakî olmadığı cihetle meçhul kalan böyle bir râvinin hadîsi, bir ihtiyat tedbiri olarak kabul edilmez [738].

Zikrettiğimiz bu beş hal, râvinin adaletine veya diyanetine taaluk eder; aynı zamanda cerh ve ta'dîl faaliyetinin zuhuruna yol açan âmillerden sayılır. Fakat yukarıda da işaret ettiğimiz gibi râviler adalet yönünden olduğu kadar zabt veya dirayet yönünden de tenkide tabi tutulmuşlardır. Çünkü zabtı zayıf olan bir râvide, yine bir evvelkinde olduğu gibi, umumiyetle beş hal görülür. Ya hatası çoktur, ya gafildir; yahutta vehm üzere rivayet eder. Vehim, çok defa, râvinin, muttasıl olan bir hadîsi munkatı olarak, yahut bunun aksine, munkatı veya mursel olan bir hadisi muttasıl olarak rivayet etmesine yol açar. Bazan da râvi, yine vehmi dolayısiyle bir hadîsi diğer bir hadîse idhal eder. Râvinin, hadîsin isnadına veya metnine idrac ettiği bazı isim veya sözlerle, güvenilir râvilerin rivayetlerine muhalefet etmesi de ayrı bir cerh âmili sayılır, Bazan muhalefet, ya râvi isimlerinin değişmesiyle, yani baba isminin oğul, oğul isminin de baba yerine geçmesiyle, bazan da hadîs metnindeki ibarelerin takdim ve tehiriyle vukubulur. Bir diğer cerh sebebi de, râviye, ya yaşlılığı dolayısiyle, ya gözlerinin görnıemesiyle, yahutta daima müracaat ettiği kitaplarının yanması veya zayi olması dolayısıyle arız olan sui hıfzdır [739].

işte, yukarıdan beri zikrettiğimiz bıı haller, umumiyetle insanların maruz bulundukları zafiyetlerdendir. Bazı sahalarda bunlar, bir insan için büyük bir kusur sayılmasa bile, dinin temelini teşkil eden hadîs bahis konusu olduğu zaman, bu zayifetlerin müsamaha ile karşılanması düşünülemez. Çünkü her hadîs, dinî bir hükmün kaynağı olabilecek bir değere sahiptir. Bir hadîste, yukarıda zikrettiğimiz zafiyetlerden her hangi birisinin sebep olacağı bir değişildik, o hadîsten, farklı bir hükmün istihracına yol açar; bu ise, dinin geniş çapta zedelenmesi neticesini doğurur, tşte bu sebepler dolayısıyledir ki, siyasî fırkaların zuhuru île başlayan vazc hareketi, hadîs imamları için ilk mühim uyan olmuş, bir taraftan hadis uyduranlar tesbit edümağe çalışılırken, diğer taraftan, rivayet sahasına atılan ve değişik derecelerde ehliyet noksanlıkları gösteren râviler araştırılmağa ve bu râvilerin hadîslerde sebep oldukları kusurlar açıklanmağa başlanmıştır,

Râvilerin hadîs rivayetine tesir eden zayıf halleri incelenirken, rivayeti kabule şayan olan kimselerin tesbiti ve bu kimselerde göze çarpan müşterek hallerin tayini de tabii olmak gerekir; çünkü bir râvide aranılan şartın bulunmaması, çok defa, o şartın yerini tutan zayıf bir halin bulunmasına yol açar. Diyanet yönünden, îman vasfına sahip olmayan bir kimsede göze çarpacak ilk hal, elbetteki imansızlık halidir. Keza dirayet yönünden iyi bir hafızaya sahip olmayan kimsenin hali de sui hıfzdır.

Hicretin ikinci asrında yaşamış ve üçüncü asrın hemen başında vefat etmiş olan meşhur imam eş-Şâfirî (O. 204), hadîsi kabul edilen râviyi şu sözlerle tavsif etmiştir:

"Hadîs rivayet eden râvi dininde sika hadîsinde sidk ile maruf; rivayet ettiği şeyi bilir (âkil), hadîsin manâsını bozacak lafza vâkıf (âlim), hadîsi işittiği şekildeki harfleriyle rivayet eder, manâ üzere rivayet etmez (manâ üzere rivayet eder ve manâyı bozacak lafzı da anlayamazsa helâli haram veya haramı helâl yapabilir), hıfzından veya kitabından rivayet ederse hâûz, bir hadîsin rivayetinde diğer hafızlarla birleşirse rivayet ettiği hadîs diğerlerinin

hadîsine uyar, mülâki olduğu şeyhlerden işitmediği ve sikâtın Hazreti Peygamberden rivayet ettikleri hadîslere muhalif hadîsi rivayet etmez ve nihayet, hadîsi Hazreti Peygambere kadar muttasıl olur ise, böyle bir râvinin hadîsi kabul edilir" [740].

Eş-Şafii'den nakledilen ve bir râvinin ta'dîli için zarurî görülen bu haller, aslında, bizim yukarıda bahis konusu ettiğimiz cerhe sebep teşkil eden hallerin mukabili olan hallerdir. Bu bakımdan, eş-Şâfi*i'nin ileri sürdüğü bu şartları da iki gurupta toplamak mümkindir. Birincisi, bizim de yukarıda işaret ettiğimiz râvinin diyanetine taalluk eden adalettir ki, eş-Şâfi*! bu hali "dininde sika" ibaresiyle ifade etmiştir [741]. İkincisi ise, râvinin zabtı olup, eş-Şâfi(î'nin ileri sürdüğü şartların hepsi bu hal içerisinde mündemiçtir. Buna göre, hadîs nakleden bir râvi, cerhte olduğu gibi, hem adalet hem de zabt yönünden ta'dîl edilir ve sahih vasfını hâiz hadîsin başlıca dayanağı saydır. [742]

2. Cerh ve ta'dîl hareketinin neticeleri

Bir taraftan hadîs vaz'ınm, diğer taraftan insanoğlunun yaratılışı do-layısiylc daima maruz kalabileceği çeşitli zafiyetlerin ortaya çıkardığı cerh ve ta'dîl, aslında, tek bir gayenin gerçekleştirilmesine yöneltilmiş sistemli bir faaliyetten ibarettir. Bu tek gaye, Hazreti Peygamberin ağzından çıkmış olan gerçek sözleri tesbit etmek ve bunları zayıf ve sahte olanlarından ayırmaktır. Ancak böyle bir tesbit ve ayırım işine girişirken, önceden tayin edilmiş bazı ölçülere veya prensiplere şiddetle iktiyaç bulunduğunu düşünmemek mürakin değildir. Ye filhakika bu ihtiyaç, ilk anda, sahih hadisin vasfı üzerinde- kendisini hissettirmiş ve nakledilen hadîslerden hangilerine sahih vasfının ulak edileceği, tesbiti gerekli en mühim hususlardan birisi olmuştur. Çünkü ortada pek çok hadîs dolaşmaktadır ve bu hadislerin bir kısmı güvenilir kimseler tarafından nakledilirken, diğer bir kısmı, daha önce işaret ettiğimiz beşerî zafiyetlerle malûl olan veya kendi çıkarları için yalan söylemekten çekinmeyen ve hattâ söyledikleri yalanı Hazreti Peygambere isnad edebilen kimseler tarafından nakledilmektedir. Nakledilen sıhhat yönünden çeşitli evsaftaki bu hadîslerin en doğrusunu bulup çıkarmak, ancak, tayin edilmesi gerekli olan bu ölçüler sayesinde mülfckin olur. O halde bu ölçülerin başında sahîh denilen hadîsin evsafı gelir. Bir hadîste hangi sıfatlar bira raya gelirse o hadîs sahîh olur? Bu sual, ister istemez, karşımıza sahîh denilen hadîsin tarifini çıkarmaktadır. Şahinin tarifi, çok daha sonraki devirlerde tedvin edilmeğe başlanan ıstılah kitaplarında görülmüş olsa bile, onun, cerh ve ta-dîl faaliyetinin daha sistemli bir şekilde yürütülmeğe başladığı birinci hicrî asrın sonlarından itibaren hadîsçiler arasında formüle edilmiş olabileceğini düşünmek herhalde hatah olmaz. Zira yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, râvi-lerin cerh ve tacdîli ile, sahîh hadîsin diğerlerinden ayırt edilmesi gaye edinilmiş ise, bu gayenin, sahihin ne olduğunu bilmeden gerçekleştirilmesi mümkin görülemez. O halde sahîh hadîs nedir ve nasıl olmalıdır?

Cerh ve ta*dîl hareketinin doğuşunda başlıca rol oynayan iki âmilden birincisi, yani hadîs vaz*ı bir tarafa bırakılırsa - aslında uydurulmuş sözleri hadîs adı altında zikretmemek lâzımdır - diğer âmil olan beşerî zafiyetlerin, umumiyetle iki gurupta toplandığını ve bunların, râvinin adaletine ve zabtına taalluk ettiğini bir önceki bahsimizde açıklamıştık. Eğer bir hadîs, râvi-lerden birinin veya birkaçının adalet ve zabtındaki zafiyetten dolayı sıhhat vasfını kaybediyorsa, bu takdirde sahîh hadîsin iki vasfı, veya iki şartı belirlenmiş olmaktadır. Bu iki vasıf, râvilerin âdil ve zabıt olmalarıdır. Buna göre eahîhi, râvileri âdil ve zabıt olan hadîs olarak tarif etmek mümkindir. Ancak bu tarif henüz tam bir tarif değildir ve daha sonra da üzerinde duracağımız gibi, isnadın birinci asrın ikinci yarısında kullanılmağa başlandığı gözönünde bulundurulur ve hadîsçilerin ikinci asırda kesiksiz bir isnadı araştırmaları tabi görülürse, isnaddaki ittisalin de sahihin tarifinde yer alması gereken üçüncü şart olduğunu kabul etmek gerekir. Bu şartı da alarak sahihin tarifini yapmak gerekirse, râvileri âdil ve zabıt, isnadı muttasıl olan hadîstir, diyebiliriz. Filhakika bu tarifi, muhtemelen sahihi ilk defa formüle eden el-!Hat-tâbî (Ö. 388)nin sözünde görmek mümkindir. Ebu Davud'un Sunere'ine yazdığı Mef-âlimu>S'Sunen adlı şerhinin mukaddimesinde "sahih, senedi muttasıl, râvileri ta(dîl edilmiş hadîstir" demiştir [743]. Daha sonraki usûl kitaplarında "sahîh hadîs, râvileri âdil ve zabıt, senedi muttasıl, şâz olmayan ve illeti bulunmayan hadîs" olarak tarif edilmiş ve sahihin şâz ve illetten salim olması şart koşullmuş ise de [744], bu iki şartın, el-Çattâbî tarafından yapılan tarifin manâsı içinde yer aldığı ve bu manâyı vuzuha kavuşturmak için daha sonraki tarife ilâve edildiği ileri sürülmütür [745]. Nitekim el-'Irâkl (ö. 806) yukarıda zikrettiğimiz el-(Jat tâbi'nin tarifine "râvinin zabtım, hadîsin şâz ve illetten selâmetini şart koşmadığı" için itirazda bulunmuş ve "şüphe yoktur ki

zabt şarttır; çünkü hadîsinde hatası çok olan ve aşırı dereceye varan kimse terke müstehak olur" demişse de, es-Suyütî, el-IJattâbî'yi müdafa ederek tarifinde bu şartların yer aldığını, zira "râvileri ta(dîl edilmiş" ibaresini kullandığını ve bu ibare ile "râvileri âdil" demek arasında fark bulunduğunu ileri sürmüştür [746]. Filhakika bir râvinin âdil olduğunu söylemekle, ta'dîl edildiğini söylemek arasında belirli bir fark vardır. Âdil diyanet yönünden güvenilir bir kimseye delâlet ederse de, zabt yönünden mutlak surette kusursuzluğunu göstermez; fakat râvinin tacdîl edildiği söylendiği zaman, hem adalet ve hem de zabt yönünden kusursuzluğu belirtilmiş olur. Bu açıklama gözönünde bulundurulursa, el-Hattâbl'nin tarifini, kusursuz formüle edilmiş bir tarif olarak kabul etmek mümkindir.

Sahîh hadîsin tesbiti için, hadîslerin gerek rical yönünden ve gerekse isnadlarındaki ittisal yönünden tetkike tâbi tutulması, hadîsçilerin karşısına yeni meseleler çıkarmıştır. Çünkü bu tetkik neticesinde görülmüştür ki, her râvi, gerek adalet ve gerekse zabt yönünden zayıf sayılmiyacak bir derecede bulunursa bile, bir başka râvi, diğerinden çok daha üstün bir derecede olabilmektedir. Zayıf sayılmayan, fakat adalet ve zabt yönünden birbirinden farklı olan bir çok râvinin hadîsleri de sahîh olmakla beraber, bunların sıhhat dereceleri arasında da belirli bir farkın bulunması tabiidir; çünkü kuvvet yönünden sıhhati gerektiren adalet ve zabt derecelerinin farklı oluşu, zorunlu olarak, birbirinden farklı sahîh derecelerinin ortaya çıkmasına yol açar. İşte bu sebepledir ki, hadîsçiler arasında, adalet ve zabt yönünden en üstün derecede bulunan râvilerin hadîsleri, en sahîh hadîsler olarak kabul edilmiştir. Daha sonraları tedvin edilmeğe başlayan usûl kitaplarında gördüğümüz sahîh li-zâtihi ve sahîh ligayrihi, et-Tirmizî (ö. 279) nin ilk defa formüle etmeğe çalıştığı hasen hadîsin [747]lizâtihi ve ligayrihi çeşitleri, sahihin birbirinden farklı derecelerine verilmiş isimlerden başka bir şey değildir. Bu, aynı zamanda cerh ve tacdîl hareketinin sahîh hadîslerin sınıflandırılmasında ulaştığı ilk mühim neticedir,

Bazan bir râvi, ne kadar güvenilir olursa olsun, yaptığı bir hata dolayısıy-le hadîsini diğer râvilerin rivayetine muhalif bir şekilde rivayet edebilir ve bu rivayetinde tek kalabilir; yani o hadîsi, o şekliyle ondan başka hiç kimse rivayet etmez. Bu takdirde o râvinin hadîsine sahîh vasfını ıtlak etmek elbette mümkin değildir. Eş-Şâfi(î (Ö. 204) nin şâz adını verdiği bu hadîs çeşidinde olduğu gibi, diğer çeşitli kusurlar sebebiyle zayıf rivayet gurubu içinde yer alan hadîsleri, benzer rivayet gurupları içinde toplamak ve bunları birbirinden ayırdedebilmek için her birine ayn bir isim vermek, hadîslerin ve hadîs râvilerinin tetkik ve teshiri, yahut, bir başka ifade ile cerh ve ta'dîli neticesinde mumlun olmuştur.

İleride de bahis konusu edeceğimiz isnadın, birinci asrın sonlarından itibaren sıkı bir şekilde sorulmağa başlandığı gözönünde bulundurulursa, hadîslerin, ikinci asırda, râvileri arasındaki ittisal yönünden de tetkike tâbi tutulmuş olacağını garib karşılamamak gerekir. Aslında bu asır, sahabeyi gören ve onlardan hadîs işiten tâbi'ûn ile tâb'ûna yetişen ve onlardan hadîs alan etba'ları ve nihayet bunları takip edenlerin asrıdır. Bir tâbi'înin bazan hadîsini irsal ederek, yani asil işittiği sahabîyi atlayarak doğrudan doğruya Hazreti Peygamberden rivayeti görüldüğü gibi, etba'larından birinin de ba-zan şeyhi olan tâbi'îyî, yahut tâbi'î ile birlikte sahabîyi atlayıp hadîs rivayet ettiği görülen hususlardandır. Hadislerin tetkiki sırasında, isnadlarında görülen bu çeşit inkıta veya ittisal bozukluğu, hadîsçilerin gözünden kaçmıya-cak kadar bariz olan rivayet kusurlarındandır ve bu kusurları ihtiva eden hadîslerin zayıf hadîs gurubu içine sokulmasında herhangi bir tereddüt gösterilmediği gibi, benzer kusurlarla illetli olanlarını bir isim altında toplamak da ihmal edilmemiştir. Nitekim isnadında sahabîsi atlanmış rivayetlerin mur-sel, sahabeden sonraki tabakalarda bir veya bir kaç râvinin atlanmasına göre munfcatıc veya mu'zal isimleri altında toplandığını, usûl kitaplarında kolaylıkla görmek miimkindir.

İşte, sahih ve zayıf hadîs çeşitleriyle ilgili olarak açıklamağa çalıştığımız bu bir kaç misal göstermektedir ki, ikinci asrın baslarından itibaren sistemli bir şekle giren cerh ve taMîl hareketi, bir taraftan hadîslerin ve hadîs râvilerinin sıbhat ve güvenilir olmaları yönünden sınıflandırılmasını sağlarken, diğer taraftan, tedvini biraz daha gecikmiş olsa bile, bu harketin temel prensip ve kaidelerini, tabir ve ıstılahlarını içinde toplayan, bunları inceleyen ve münakaşasını yapan muştalahul-Jıadiş veya uşülu'l-hadis ilminin doğuşunu hazırlamıştır. [748]

3. Hadîste isnad tatbiki

Hadîs vaz'ına karşı cerh ve ta(dîl hareketiyle birlikte başladığına şüphe bulunmayan isnad, İslâm'a hâs olan ve râvi isimlerini zikretmek suretiyle haberin ilk kaynağına kadar inmek imkânını veren bir rivayet sistemidir. İsnadın başlangıcı ile ilgili olarak bize oldukça açık ve kesin bir tarih veren Muhammed İbn Şîrîn'in sözlerini burada tekrar zikretmekte fayda, vardır. Hicretin 110 senesinde vefat eden bu tanınmış tâbi'î imamdan, hadîs râvilerinin sorulup, güvenilir olanlarından hadîs'akndığını belirten şu sözler nakledilmiştir: "İlk zamanlar isnad sormuyorlardı; ne zaman ki fitne zuhur etti; bize kendilerinden rivayet ettiğiniz kimselerin isimlerini söyleyin, demeğe başladılar. Bu suretle ehl-i sünnetten olanlara bakıyorlar ve hadîslerini ah* yorlar; ehl-i bid'attan olanlara bakıyorlar, onların hadîslerini de terkediyor-lardı" [749]. İbn Slrîn'in bu sözünü kısa bir cümle ile özetlemek gerekirse diyebiliriz ki, "isnad, fitne zuhur ettikten sonra kullanılmağa başlamıştır".

Muhammed İbn Sîrin, 110 senesinde vefat ettiğine ve fitneden sonra başlayan isnad tatbikine şâbid olduğuna göre, yukarıda verilen haberde tbn Sîrin'in bahis konusu ettiği "ilk zamanlar" sözünden, fitneden önceki devri anlamak güç değildir. Ancak İbn Şîrîn, sözünü ettiği fitneyi açıklamamış, onun hangi fitne olduğunu belirtmemiştir. Eğer İslâm tarihinde onun gördüğü, yahut bilgi sahibi olduğu tek bir fitne çıkmış olsaydı, her halde bir müşkil kalmaz ve kasdettiği fitneyi anlamak güç olmazdı. Halbuki üçüncü Halîfe 'Ogmân İbn 'Affân'ın öldürülmesini takip eden olaylar - ki bunlardan biri CAH İbn Ebî f âlib ile Hz. <Âişe arasında çıkmış ve Cemel vakcası adiyle şöhret kazan* mıştır. Diğeri ise, yine tAlî îbn Ebî fâlib ile Mucâviye arasında patlak vermiş ve CA1Î taraftarlarının bölünmesine sebep olmuştur - müslümanlar arasında fitne adiyle anıldığı gibi, Emevî Halîfesi cAbdu'l-Melik İbn Mervân (65-68) in hilâfetinden iki sene Önce Hicaz'da Emevî idaresine karsı ayaklanan ve hilâfetini ilân eden 'Abdullah İbnu'z-Zubeyr (63-73) hâdisesi ile 81 senesinde Basra'da patlak veren İbnu'l-Eş'aş hâdisesi de birer fitne olarak isimlendirilmiştir. Nitekim İbn Kegîr, 81 inci sene olaylarından bahsederken bu son hâdiseyi "fitnetu lbni*l-Eşca§" (İbnu'l-Eş'ag fitnesi) başlığı altında vermiştir [750]. Muhammed İbn Sîrîn'in, yukarıda zikrettiğimiz bu üç fitneden birini kas-dettiğine şüphe yoktur; fakat asıl kasdedilen fitnenin tesbitinde, hadîs sahasındaki tesir ve neticeleri çok daha büyük olanını gözönünde bulundurmak da elbette zorunludur. Kanaatımizca 'Abdullah İbnu'z-Zubeyr inanç ve lbnu'l-Eşca§ fitneleri, tamamiyle siyasî olan ve neticeleri müslümanların ve akaidi üzerinde her hangi bir tesir icra etmeyen bazı anlaşmazlık ve mücadelelerden ibarettir. Hakim olan kuvvet diğerini imha etmiş ve hâdise böylece kapanıp gitmiştir. Bu hâdiselerin hadîs rivayeti üzerinde büyük tesirleri olabileceğini iddia etmek güçtür. Oysa ki cOşmân tbn cAffân*ın öldürülmesini takip eden senelerde ve bilhassa cAli îbn Ebî Tâlîb ile Mu'âviye arasındaki Şıffîn harbinden sonraki durum böyle olmamıştır. Hilâfetin cAlTden

Mu'âviye'ye intikali, bilhassa CAİİ taraftarları arasında büyük infial uyandırmış, 'Ali'nin davranışını tasvib etmeyenler, ondan yüz çevirerek havaric denilen fırkayı teşkil etmişlerdir. Havarİcin teşekkülü ve Ali ile geride kalan taraftarlarına cephe alması, CA1I taraftarları arasındaki birliği daha çok kuvvetlendirmiş ve bildiğimiz gibi şica fırkasına daha canlı ve hareketli bir hayat kazandırmıştır. îşte bundan sonradır ki şi*af inanç ve akaidiyle kendine hâs bir mezhep olarak ve hilâfetin yalnız Ali ve evlâdının hakkı olduğunu ileri sürerek mücadelesini sürdürmeğe başlamıştır. Daha önceki bahislerimizde de açıkladığımız gibi aynı gaye uğrunda hadîs vasfım da mubah saymaktan çekinmemiş ve İslâm tarihinde bu işin öncüsü olmuştur. O halde Şıffin savaşını takiben birbirini tekfir eden iki büyük fırkanın zuhurunu ve hilâfet gayesiyle hadîs vaz'ımn başlatılmasını İslâm tarihinde çıkmış en büyük fitne olarak isimlendirmek, her halde hatalı bir davranış olmaz. Kanaatimizce Muhammed îbn Sîrîn'in bahis konusu ettiği fitne de budur. Nitekim aynı sözünde, fitnenin zuhurundan sonra hadîs rivayetinde isnad sorulmağa başlandığını belirtmiş ve "ehl-i sünnetten olanlara bakıyorlar onların hadîslerini alıyorlar; ehl-i bidcattan olanlara bakıyorlar, onların hadîslerini de terkedi-yorlardi" demiştir. Onun bu sözünde belirttiği bid[at ehlinin, başta şî'a olmak üzere, mezhebleri adına hadîs vazeden ve o sıralarda tarih sahnesine çıkmağa haşlayan murci'e vs. gîbi itikadî mezhebler olduğuna şüphe yoktur; zira bütün bu mezheblerin, ileri sürdükleri İslâm dışı görüşler sebebiyle hadîsçiler tarafından bidcat ehli adı ile anıldıkları malûmdur. Esasen isnadın, hadîs vazcına karşı Hazreti Peygamberin gerçek sözlerini korumak maksadıyle bir aksülamel (redd-i fiil) olarak ortaya çıktığı veya çıkması gerektiği düşünülürse, bu çıkışın şıca gibi hadîs vazeden mezheblerle çok yakından ilgili olduğunu kabul etmek gerekir.

Muhammed İbn Sîrîn'in isnad tatbikiyle ilgili sözlerini teyid eden bir başka haber de, tanınmış hadîs imamlarından İbn Şihâb ez-Zuhrî hakkında gelir. Ez-Zuhrî, hicretin 50 nci senesinde Medine'de doğmuş, küçük yaşta, henüz bir çocuk iken 80 gece içinde Kur'ânı Kerîmi hıfzetmiş, sonra da *Ab-dullah ibn Şa*lebe îbn Su*ayr'dan neseb ilmini öğrenmiştir. Daha sonra Me-dînB fakîhlerindeıı Sa'îd İbnu'l-Museyyib'in fıkıh derslerini takip etmiştir. Sekiz sene boyunca Sald'Ie mücaleset eden ez-Zuhrî, "Fukahâ-i Sebca" adiyle şöhret kazanan diğer imamlardan da fıkıh ve hadîs almış [751], daha sonra Şâm a seyahat etini şiir. Emevî halîfeleri nezdinde büyük itibar kazandığı gibi,tir

İl*11 'Alcli'l-'Azîz'hı emriyle hadîsleri ilk ledvîn eden bîr kimse olarak tanınmıştır. İbn Şihâb ez-Zuhrî, hicretin 124 üncü senesinde vefat etmiş [752]

İşte Muhammed îbn Şîrîn ile aynı devirde yaşamış olan bu meşhur hadîs imamı, Mâlik İbn Enes'in açıkladığına göre, hadîs rivayetinde isnadı ilk kullanan kimsedir [753]. Burada şunu hemen belirtmek gerekir kî, isnadın ilk defa ez-Zuhrî tarafından, kullanıldığının söylenmiş olması, her halde onun bu konuda gösterdiği şiddetli titizlikten kinaye olsa gerekir; yoksa evveliydin ona atfedilmesinden, ez-Zuhrî'ye kadar isnadın Araplar arasında bilinmediği manâsını çıkarmamak lâzımdır. Zira ez-Zuhrî'den önce sahabe de, hadîsi biribîrlerinden aldıkları veya Hazreti Peygamberden işittikleri zaman onu kimden aldıklarım belirtiyorlardı. Fakat o zamanlar aralarında yalan câri olmadığı için bu konuda fazla titizlik göstermiyorlardı. Nitekim Buşeyr el-*Adevî, İbn (Abbâs'a gelipte kale Rasülü'ltah (s.a.s.) diye hadîs rivayet etmeğe başlayınca, İbn (Abbâs onu dinlememişti de Buşeyr, ne oluyor ki, ben sana RasûlullahAan hadîs söylüyorum da sen dinlemiyorsun? deyince İbn cAbbâs ona şu cevabı vermişti: "Bizler bir kere (yalancılığın zuhur etmesinden önce) bir kimseyi, Rasûlullah buyurdu ki, derken duyduk mu gözlerimizi süratle ona çevirir ve kulaklarımızı ona verir dinlerdik, insanlar sa4> (hırçın) vb zelûl (uysal) deveye bindikleri (yani medh ve zemm edilen her mesleğe yöneldikleri) zaman artık tanıdığımız şeylerden başkasını almaz olduk [754].

Ez-ZuhrI'nin isnad tatbiki üzerinde gösterdiği titizliği, isnadı ihmal eden kimseleri ikaz etmesinden anlamak mümkindir: Medine'de îshâk îbn cAb-dillah, ez-Zuhxi'nin meclisinde oturmuş "Rasûlullah (s.a.s.) buyurdu ki'1 diyerek hadîs rivayet etmeğe başlamıştı. Ez-Zuhrî onu hemen durdurmuş ve "sana ne oluyor? Allah seni katletsin, yâ İbn Ebî Ferve! Allah'a karşı bu cür'etin nedir? Hadîsini isnad et! Bize ipi ve halkası olmayan hadîsleri rivayet ediyorsun" diyerek azarlamıştır [755]. Ez-Zuhrî'nin, bu çeşit ihtar ve ikazları, isnad zikretmeden hadîs nakleden herkese yönelttiği anlaşılmaktadır. El-Velld İbn Muhammed aynı konuda şöyle der: "Ez-Zuhrî ile birlikte Ebü Hâzim'e uğramıştık. Hazreti Peygamber şöyle buyurdu, diyerek hadîs nakletmeğe başlayınca, ez-Zuhrî ona şöyle dedi: Ne o, ipi ve halkası olmayan hadîsler görüyorum ?" [756].

Ez-ZuhrPnîn isnada verdiği ehemmiyeti gösteren haberlerin en dikkat çekici olanı, isnadı Şam hadîsçîleri arasında yayması ve onun ciddi bir şe* kilde hadîs rivayetinde kullanılmasını sağlamış olmasıyle ilgili olan haberdir. El-Velîd îbn Müslim'in naklettiğine göre "Şâm halkı, Rasûlullah şöyle buyurdu, diyerek hadîs rivayet ederdi. Ez-ZuhrI onlara: Yâ ehle'ş-Şâm! Ne oluyor ki hadîslerinizi ipsiz ve halkasız görüyorum? diye hitap ettikten sonra herkes isnad kullanmağa başladı" [757]. Bu haber, Şam'da muntazam bir isnad tatbikinin, ez-Zuhrl'nin ikaz ve ihtarları neticesinde başladığım göstermeğe yeterlidir. Bununla beraber, aynı haberden çıkartabileceğimiz bizce çok daha Önemli bir netice, Medine'den Şam'a müteaddit defalar gidip gelen ez-Zuhrî-nin, Medine'de isnadı ihmal eden bazı şahısları ikaz etmesine rağmen, diğer tarafta, bütün Şâm halkına aynı ikazı yöneltmiş olmasıdır. Bu husus açıkça göstermektedir ki, islâm'ın beşiği ve hadîsin kaynağı olan, aynı zamanda Dâru's-Sunne adiyle anılan Medine'de isnad umumiyetle bilindiği halde, bu merkezden bir hayli uzak olan Şam'da bilinmemektedir; yahut hiç olmazsa Medine'deki kadar yaygın değildir; fakat ez-Zuhrî, ikazları ile Şâm ehli arasında da isnad kullanılmasını sağlamıştır [758].

Hadîste muntazam bir isnad tatbikinin mevzu hadîslerin zuhurundan sonra başladığını, Muhammed ibn Sîrîn'in bu konudaki sözünü de gözönün-de bulundurarak yukarıda açıklamıştık. Ez-Zuhrî'nin isnad üzerinde bu kadar titizlik göstermesine sebep olan âmilin de, yine hadîs vaz(ı olduğuna şüphe yoktur. Ez-Zuhrî de diğer hadîs imamları gibi hadîs vazhnın islâm için arzettiği büyük tehlikenin farkında ve buna karşı tedbirler almanın gerekli olduğuna inanmaktadır. Nitekim bu tehlikeye karşı hadîsleri yazılı olarak toplamayı bîr tedbir çaresi olarak görmüş ve "eğer Şark tarafından bilmediğimiz ve kabul etmediğimiz bir takım hadîsler gelmemiş olsaydı, ne bir hadîs yazardım, ne de yazılmasına izin verirdim" demiştir [759].

Kz-Zuhri'nİn sözünde "bilinmeyen ve kabul edilmeyen hadîslerin geldiği Sark tarafı" olarak ifade edilen yerin *Irâk olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Çünkü tIrâk, (Alî İbn Ebl Jâlib'e bey(at edilmesinden ve Küfe'nin hilâfet merkezi olarak seçilmesinden sonra şi(anın toplu olarak yaşadığı başlıca ülke haline gelmiş, tAlî ve evlâdı adına girişilen mücadelede yalan ve dolanın karargâhı olmuştur. Hadîs vazcının ilk defa şîca eliyle başlatıldığı düşünülürse, 'Irak'ın, mevzu hadîslerin levziinde oynadığı rolü tahmin etmek güç değildir. Nitekim îmam Mâlik bu Ülkeyi sahte para basılan bir darbhane (dâru'z-zarb) ye benzetmiş ve hadîs vazonu kasederek "şîcîler burada geceleri basar gündüzleri harcarlar" demiştir [760], tmam Mâlik'in bir nevi hadîs imalathanesi olarak tavsif ettiği (Irâk, ez-Zuhrî'nin mezkûr sözünde, bilinmeyen ve kabul edilmeyen bîr takım hadîslerin üretildiği "Şark tarafı" olarak ifade edilmiştir. Filhakika, ez-Zuhrî'nin ıraklılara yönelttiği bir başka sözünde bu husus açık bir şekilde görülmektedir. Ma'mer İbn Râşid'in "işittim" diyerek naklettiği bu habere göre ez-Zuhrî Irakblara şöyle hitap etmiştir: "Yâ ehle*l-(Irâk (ey 'Irak halkı)! Hadîs bizden bir karış olarak çıkıyor; fakat sizde bir kulaca ulaşıyor" [761]. Bu sözden, Medine'de rivayet edilen bir hadisin, 'Irak'a varınca nasıl tağyir ve tebdil edilerek şîcanın görüş ve inançlarını destekler bir şekle sokulduğunu kolayca anlamak mümkindir.

îşte, hadîs vaz'ının İslâm dini için arzettiği büyük tehlikeyi hissedenlerden biri olan ez-Zuhrî, bu tehlikeyi önlemenin başlıca çaresi olarak, bir taraftan Halîfe «Ömer Ibn «AbdiVAzîz (99-101) in hadîslerin tedvini ile ilgili emrine uyarak, bidayette hadîs kitabetine muhalif olmasına rağmen, onları yazdı olarak toplamağa başlamış, diğer taraftan hadîs rivayet eden-lerin devamlı bir şekilde kontrol edilmelerini sağlamak maksadıyle rivayetlerinde isnad zikrini zaruri görmüş ve her gittiği yerde, isnad zikretmeyen veya hadîs aldığı kimselerin isimlerini rivayetten önce açıklamayan kimseleri ikaz ederek isnad kullanmağa zorlamıştır. Bilhassa Hicaz'dan bir hayli uzak olan Şâm hadîscilerinin onun bu ikazları neticesinde isnad kullanmağa başladıkları gözönünde bulundurulursa, hadîsin kaynağı ve aynı zamanda ez-Zuhrl-nin kendi ülkesi olan Hicaz'da da onun muntazam bir şekilde kullanıldığını kabul etmek gerekir. Bütün bunlar, Muhammed tbn SIrIn'in fitneden sonra isnad tatbikinin başladığını belirten mezkûr sözlerini kesinlikle teyid eder ve her hangi bir tereddüde mahal bırakmaz. [762]

D. HADÎSİN TEŞRÎÎ DEĞERİ ÜZERİNDE MÜNAKAŞALAR

1. Haber çeşitleri

Bazı şeyler vardır ki bunlar, yalnız Allah'ın insana bahşettiği akıl sayesinde bilinir. Meselâ bir, ikinin yarısıdır; dört, iki tane ikinin biraraya gelmeşinden hasıl olur. Yahut, ortada yaratılmış bir şey varsa, mutlaka onım bir de yaratıcısı vardır; yaratıcı olmadan yaratılmış bir şeyin olması mümkin değildir. Bunlar, aklın insana kazandırdığı bilgilerdendir. Diğer bazı şeyler ise, duyu (his) organları vasıtasıyle bilinir. Meselâ insanın söylediği bir sözü, yahut yaptığı bir hareketi bilmek bu yolla olur. Söylenen sözün bilinmesi, onu kulakla işitmeğe, yapılan bir fiilin bilinmesi ise, onu gözle görmeğe bağlıdır. Bazan da söylenen bir sözü işitmeyen, yahut yapılan bir fiili görmeyen kimse, onları işiten veya gören kimsenin haberi sayesinde bilebilir, işte bu gibi hallerde söylenen sözü veya yapılan fiili haber veren her şahsın sözünde sadık olmaması dolayisiyle, haberin de doğru veya yalan olması ihtimali vardır. Haberin doğruluğu, ya onu haber verenlerin çokluğu dolayısıyle ya-kinen bilinir; yahutta diğer bazı karineler yardımı ile onun doğruluğu üzerinde zanna dayanan bir kanaat hasıl olur. Hazreti Peygamberin hadîsleri de onun söz ve fiillerinden ibaret olduğuna göre, bunların bilinip öğrenilmesi de ancak haber yolu ile mümkin olur, ve bu bilgi, biraz Önce işaret olunduğu gibi, onları haber verenlerin durumuna göre ya kesindir, yahutta kesinlikten ziyade zannidir. tşte, daha sonraki asırlarda tedvin edilmeğe başlayan usul kitaplarında Hazreti Peygamberin söz ve fiilleriyle ilgili haberler, vazedilmiş bazı kaidelerin yardımı ile bu yönden değerlendirilmiş ve ortaya çıkan haber çeşitleri verilerek bunların tarifleri yapılmıştır.

Haberlerin bize gelişi itibariyle doğrulukları hakkında kesin kanaat» varılanlarla, doğru olup olmadıkları bazı karineler yardımı ile tesbit olunanlar, usûl kitaplarında iki gurupta mütalaa edilmiş, birincisine mutevatir ikincisine ise âhâd haberler denilmiştir.

Hakkında haber verilen söz veya fiili bizzat işitip gören ve sonra da onu işitme veya görme imkânını bulamayan kimselere haber verenlerin sayı bakımından çok olması halinde bu haber mutevatir olur. Eğer haberin müteakip nesillerde ağızdan ağıza nakli bahis konusu olursa, yine mezkûr çokluk mutevatirin şartı olarak bakî kalır; aksi halde, yani.çokluğun sayıca azalması halinde, haber .mutevatir olmaktan çıkar.

Mutevatirin şartı olan bu çokluğun sayıca belirlenmesi hususunda usûl müellifleri her hangi bir zorlamağa gitmemişlerdir. Sununla beraber mezkûr çokluğu yine de tarif ve tavsif ederek, onun, kasden veya gayri kasdî olarak bir yalan üzerinde ittifak edemeyecek bir çokluk olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir' [763]. Bu şartları muhtevi olarak gelen mutevatir haber, onu işitenler için ılnt'i yaktn ifade eder. Bir başka deyişle o haberin doğruluğu hakkında kesin ve reddi mümkin olmayan bir inanç veya kanaat hasıl olur [764].

Mutevatir haber, bizatihi kesinlik ifade etmesi dolayısıyle hadîs ilminin araştırma konusu içine alınmamıştır; çünkü araştırmadan, maksat, hadisin sahih olanını sakîm veya zayıf olanından ayırmaktır. Sahih olanı tesbit edü-dikten sonra onunla amel edilir. Halbuki mutevatir haber gelişi itibariyle sahihtir; sıhhati kesindir; araştırmaya tâbi tutulmaksızın onunla amel edilmesi gerekir.

Mutevatir olmayan ikinci gurup haberlere gelince, bunlara âhâd denildiğini yukarıda zikretmiştik. Usûl kitaplarında âhâd haberler geliş yollarına göre, üç gurupta mütalâa edilmişlerdir. Bu haberler ya bir kişi vasıtasıyle gelmiştir ki bunlara garib veya ferd adı verilmiştir. Yahut iki kişi vasıtasıyle gelmiştir ve fazlz denilmiştir. Yahutta üç veya üçün üstünde bir Vn1*1»ql»V vasıtasıyle gelmiştir; bunlara da meşhur adı verilmiştir. Ancak bu sonuncuda bahis konusu edilen üçün üstündeki kalabalık, haberi mutevatir yapan kalabalık değildir.

Âfaâd kelimesi, lügat yönünden vâfyıd veya abad (bir kişi) in çoğuludur. Bu manâda haber-i vâhuTe "bir kişinin haberi" demek gerekir. Ancak biras önce de açıkladığımız gibi, hadîsle ilgili usûl kitaplarında fyaberu'l-vüfrıd veya ahbârul-âlıâd terkibi, ıstılahı bir manâ kazanmış ve genellikle mutevatirin dışında kalan (meşhur, azfe ve garib gibi) haberlere tahsis edilen bir tabir olmuştur.

Hadîs ilminin konusu, sahih olduğu kadar zayıf olma ihtimali de bulunan âhâd haberlerdir. Bu bakımdan hadis uleması, mutevatir haberlerin aksine, âhâddan olan her haberi, gerek râvileri yönünden ve gerekse senedinin ittisali yönünden tetkike tâbi tutmuşlar ve sahibini zayıf ve sakîm olanından ayırmayı gaye edinmişlerdir. Daha önce işaret ettiğimiz ve tarifini verdiğimiz sahih hadîsle, hasen ve zayıf hadîsler, âhâdın sıhhat yönünden yapılmış üç ayn bölümüne delâlet eder.

Usûl kitaplarında mutevatir haberin ılm-i yakîn ifade ettiği, İslâm ulemasının ittifaka yakın bir kanaati olarak belirtildiği halde, haber-i vâhıd hakkında değişik görüşler ileri sürülmüştür: Bazılarına göre haber-i vâhıd zan, bazılarına göre de ilim ifade eder. Onun zan ifade etmesi, râvisinde yanılma ihtimalinin bulunması dolayısiyledir. İbn Hazm*e göre bu görüşte olanlar, hanefîler, şâfi41er, mâlikîlerîn çoğunluğu, mutezile ve havaridir [765]. Maamafih âhâd haberler üzerindeki bu türlü münakaşaların, tamamiyle ıstılaha münhasır kaldığı, mutezile ve havaric dışındaki meshebletin hiç birinin, âhâd yolla sabit olan sünnetin dinde hüccet olarak kullanılmasını biç bir zaman reddetmediği ve hattâ onunla amel etmenin vücûbu üzerinde birleş-t'ği görülmektedir. Bizim, yukarıdan beri haberler ve onların kısımları hakkında özet olarak vermeğe çalıştığımız bilgi, dördüncü asırdan itibaren tedvin edilmeğe başlayan usûl kitaplarına istinad etmektedir. Halbuki üzerinde durduğumuz ikinci asırda, haberlerin taksimiyle ilgili ıstılahların yukarıda açıkladığımız şekliyle yerleşmiş olduğunu gösteren her hangi bir kayda rastlanmaz. Her ne kadar ikinci asırda yaşamış ve üçüncü asrın başında vefat etmiş olan eş-Şaftf (ö. 204), haber-i vâhid tabirini kullanmış ve bu haberin, bazı şartların tahakkuku ile hüccet olduğu görüşünü şiddetle savunmuş ise de, onun anladığı haber-i vâhıd, daha sonrakilerin anladığı manâda faziz ve meşhur denilen çeşitlerini de içine alan haber değil, fakat yalnız bir kişinin yine bir kişiden rivayet ettiği haberdir. Eş-Şafi*! buna haber-i hâssa da demiştir. Nitekim er~Risale adlı meşhur eserinde, en azından hüccet olabilecek haberin tarifini yapmasını isteyen kimseye bu haberi şöyle tarif etmiştir: "Hazreti Peygambere, yahut ondan sonraki bir şahsa müntehi olana kadar bir kişinin bir kişiden rivayet ettiği haberdir"' [766]. Ancak eş-Şâfi'î'ye göre, böyle bir haberle hüccet, bazı şartların biraraya gelmesiyle kaim olur. Bu şartlar şöyle sıralanmışta-: Haberi rivayet eden kimsenin, dininde sika, sözünde sidk ile maruf, ne rivayet ettiğini iyi bilip anlar (âkil), lafız yönünden hadîsin manâsını bozacak şeylere vâkıf, hadîsi işittiği şekilde harfiyyen rivayet eder, manâ üzere nakletmez,~çünkü manâ üzere nakleder ve manâyı bozacak şeyleri de bilmezse helâli harama çevirebileceğini anlamaz; fakat hadîsi harfiyyen rivayet ederse böyle bir endişeye mahal kalmaz, eğer hıfzından rivayet ederse hafız, kitabından rivayet ederse onu iyi bellemiş, bir hadîsin rivayetinde başkalanylc birleşmişse hadîsinin onların hadîsine muvafık, mülâki olduğu kimseden işitmediği şeyi rivayet etmek suretiyle mudellis olmaktan ve sikâ-tın Hazreti Peygamberden rivayet ettikleri şeye muhalif olarak hadîs rivayet etmekten berî olması lâzımdır, işte bu şartlar, kendisinden hadîs rivayet ettiği kimsede de bulunmalıdır ve bu hal mevsûl olarak Hazreti Peygambere veya onun dûnundaki kimseye varıncaya kadar devam etmelidir. Böyle olunca haber-i vâhıd hüccettir' [767].

Eş-Şâfil tarafından ileri sürülen bu şartlar, bizim daha Önce üzerinde durduğumuz ve tarifini verdiğimiz sahih hadîsin şartlandır; bütün hadîs Âlimleri bu şartlar üzerinde ittifak etmişler ve bu şartları ihtiva eden hadîsin sahih olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır: Eş-Şâfi*! bu şartlarla, bir taraftan sahih hadîsi vasfederken, diğer taraftan, haber-i vahidin hüccet olmasını sağlayan vasıflan sıralamıştır ve onun nazarında haber-i vâhıd, daha sonraları kelimenin kazandığı, meşhur,

aziz ve garib çeşitlerini içine alan ıstılah manâsı değil, delâlet ettiği lügat manâsıdır; yani' onun, Hazreti Peygambere mevsûl olarak müntehi olana kadar yalnız bir kişinin bir kişiden rivayet ettiği haberdir.

Eş-ŞafiVnin haber-i vâhıdle kasdettiği bu manâyı görüşünü isbat etmek için ileri sürdüğü delillerinde de açıkça görmek mümkindir. Haber-i vahidin tesbitinde kendisinden bir haber, yahut bir delâlet, yahutta bir icmâ nassı zikretmesini isteyen kimseye, eş-Şâfil şu delilleri ileri sürmüştür:

1) "Hazreti Peygamber buyurmuştur ki: Benim sözümü dinleyip ezberleyen ve olduğu gibi başkasına duyuran kimse ((abd)nin yüzünü Allah ağartsın. Bazan fıkıh hâmili fakîh olmayana, bazan da kendisinden daha fakîh olana nakleder. Üç şey varoır ki, müslümanın kalbi hiç bir zaman onlara kapalı kalmaz: İşlediğini sırf Allah için ihlâela yapmak, müslümanlara nasihat etmek ve müslüman cemaatından ayrılmamak; zira duaları onları arkalarından çepe çevre kuşatmıştır'1.

Bu hadîsinde Hazreti Peygamber, sözünün dinlenip ezberlenmesini ve olduğu gibi bir başkasına duyurulmasını emrettiği zaman, bu emrin muhatabı olan kişi (<abd), tek bir kişidir. Bu, Hazreti Peygamberin, ancak, sözü-nün kendisine duyurulan kişi için hüccet olabilecek bir kimseye duyurmayı emrettiğine delâlet eder [768].

2) Bir adam, oruçlu olduğu halde karısını öper; fakat sonradan bu hareketinden büyük bir endişeye düşerek karısını mesele hakkında sorması için Hazreti Petgamberin evine gönderir. Kadın Ummu'l-mu'minin Unun Seleme'nin yanına girer ve hâdiseyi ona anlatır. Unun Seleme, Hazreti Peygamberin de oruçlu iken öptüğünü haber verir. Kadın evine döner ve kocasına Umm Seleme'nin sözünü nakleder. Ne ver ki adam, biz Peygamber gibi değiliz; Allah dilediği şeyi Peygamberine helâl kılar, diyerek meseleyi büyütür. Kadın tekrar Umm Seleme'ye gider. Bu sefer yanında Hazreti Peygamberi de bulur. Rasûlu'Jlah (s.a.s.) meseleyi öğrenince Umm Seleme'ye "benim de aynı şeyi yaptığımı bildirmedin mi?" der. Umm Seleme "bildirdim; fakat kocası, biz Allah'ın Rasûlü gibi değiliz, diyerek meseleyi büyütmüş'1 cevabını verince, Hazreti Peygamber sinirlenir ve "Allah'a yemin ederim ki, ben sizin en çok müttekî olanınız ve Allah'ın hududunu en iyi bileninizim" buyurur.

Eş-Şâfici bu habere istinaden der ki: Hazreti Peygamberin Unun Sekmeye "bu işi benim de yaptığımı haber vermedin mi ?" sözünde, Umm Seleme-nin kendisinden naklettiği haberin, kabulü caiz olan haberlerden olduğuna delâlet vardır; çünkü Hasreti Peygamber, Uhud Seleme'ye kendisinden ha#| ber vermesini emrettiği zaman, ancak, onun haberinde, haber verdiği kimsvj için hüccet olan şeyi emretmiştir [769]. Bir başka ifade ile, Hazreti Peygamber» kendisinden naklen Umnı Seleme'nin vereceği haberin işiten kimse için hüccet olduğunu bilerek zevcesine "benim de aynı şeyi yaptığımı o kadına haber vermedin mi?*' demiştir. Bu, Hazreti Peygamber nazarında sidk ehlinden olan zevcesinin, yani tek bir kişinin haberidir.

3) Ibn 'Ömer'den rivayet olunduğuna göre Küba'da sabah namazı kılınırken bir haberci gelir ve Hazreti Peygambere Kur'ân (dan bir âyet) inzal olunduğunu ve kıbleye dönülmesinin emredildiğini haber verir. Önceden yönleri Şam ciheti (Kudüs) ne dönüktü; haberden sonra Ka'be'ye dönmüşlerdir. Kubâ'hlar Ansarın Önde gelenlerinden olup fıkıh ehli idiler. Kendileri için bir hüccet bulunmadıkça Allah'ın farz kıldığı kıbleyi terketmezlerdi. Hazreti Peygamberle karşılaşmadılar. Kıblenin tahvili hakkında Allah'ın inzal ettiği âyeti işitmediler. Haber-i amme ile değil, fakat Allah'ın Kitabı ve Peygamberinin sünneti ile ve bizzat ondan işiterek daha önce bir kıbleye yönelmişlerdi. Halbuki şimdi, haber-i vâhidle, yani kendilerince sıdk ehlinden olan bir kişinin kıblenin tahvili hakkında Hazreti Peygamberden getirdiği haberle, üzerlerine farz olan kıbleden bir başka kıbleye dönüyorlardı ve bunu da, sıdk ehlinden olan bir kimsenin haberiyle hüccetin sabit olduğunu bilerek yapıyorlardı. Eğer kıblenin tahvili hakkında Hazreti Peygamberden gelen haber-i vahidi kabul etmeleri farz değil de caiz şeylerden olsaydı -aslında farzdır- Hazreti Peygamber onlara şöyle derdi: Siz bir kıbleye yönelmiştiniz. Benden bizzat işitmedikçe, yahut âmmenin, yahutta bir kişiden fazla kimselerin benden getirecekleri haberle sizin için hüccet kaim olmadıkça bu kıbleyi terketmemenîz gerekirdi [770].

4) Enes Ibn Mâlik anlatır: "EbÛ fâlha, Ebû 'Uheyde İbnu'l-Cerrâb. ve Ubeyy Ibn Kafa hurma şarabı dağıtırdım. Bir gün bir habefrci geldi ve şarabın haram kılındığım söyledi. Bunun.Üzerine Ebü fâÜıa: Yâ Enes! Kalk ve şu şarap kabını kır, dedi. Kalktım ve bir taşla kabı kırdım".

Bu haberde ismi geçen sahabîlerin ilim ve mevkilerinin üstünlüğünü, Hazreti Peygamberle sohbetlerinin derecesini hiç kimse inkâr etmez. Şarab helâldi ve içiyorlardı. Fakat bir haberci geldi ve onun haram kılındığını haber verdi. Şarap kaplarının sahibi olan £bû ^ifalha onların hemen kırılmağını emretti. JVe o, ne içlerinden bir diğeri ve ne de hepsi: "Biz şarabın helâl ol-729 Avı.. —- - *"" '

dujhınu biliyoruz. Hele Allah'ın Rasûlünü görelim; yahutta haber-i âmme fmutevatir haber) bize gelsin, (sonra şarabı terkederiz)" demediler. Onlar helâl olan bir şeyi dökmenin israf olduğunu bildikleri için bunu yapmazlardı; İsrafçi değillerdi. Yaptıkları şeyi Hazreti Peygambere haber vermeyi ihmal etmedikleri gibi, haber-i vâhıd kabul edilir bir şey olmasaydı, Hazreti Peygamber de onun kabulünden onları nehyetmekten geri kalmazdı?-11.

5) Hazreti Peygamber Mucâz. tbn Cebel'i Yemen'e göndermiş ve kendisine itaat edenlerin etmeyenlerle savaşmasını, Allah'ın Üzerlerine farz kıldığı şeyleri onlara Öğretmesini, vâcib olan sadakayı onlardan almasını emretmişti. Hazreti Peygamberin Mu'âg tbn Cebel'i seçmesi, yemenlilerin onu tanımaları, mevkiine ve doğruluğuna güvenmeleri dolayısıyle idi [771]. Böyle bir kimsenin haberi onu işitenler için hüccet olmasa idi, Hazreti Peygamber Mu-'az. ile birlikte haberleri hüccet olabilecek bir kalabalığı Yemen'e göndermekten geri kalmazdı.

6) Omer İbnu'l-Hattâb cenin hakkında Hazreti Peygamberden her hangi bir haber bulunup bulunmadığını araştırırken, Hamel Ibn Mâlik îbni'n-Nâbiğa çıkmış ve ona şu haberi nakletmiştir: Bir gün iki karımdan biri hâmile olan diğerine sopa ile vurdu ve karnındaki ceninin ölü olarak doğmasına sebep oldu. Bu hâdise üzerine Allah'ın Basûlü gurra ile, yani vuranın ötekine bir köle veya câriye vermesi ile hükmetti. cOmer tbau'l-Hattâb bu haberi duyunca şöyle demiştir: Eğer bunu işitmemiş olsaydım başka bir hüküm -diğer bir rivayete göre, nerede ise kendi re'yimizle hüküm-verecektîk [772].

7) Omer tbnu'l-Hattâb şöyle diyordu: "Diyet aklı baliğ olan kadın içindir. Kadın kocasının diyetinden hiç bir şeye vâris olmaz". Fakat ez-£ahhak Ibn Sufyân çıkıp da Hazreti Peygamberin, kendisine "Eşyem ez-Zıbâbrnin diyetinden karısını vâris kılmasını yazdığını" haber verince, cOmer îbnu'l-Hattab kendi görüşünden rÜcû etmiştir [773].

Eş Şâfi*î, bu son iki habere İhtilâfu^ül-ftadiş adlı eserinde de temas etmiş ve şöyle demiştir: "Bu haberler, haber-i vahidin, onu haber verenin sıdkına güvenildiği zaman kabul edilmesi gerektiğine delâlet ederler. Eğer böyle bir haberi her hangi bir hal dolayısıyle reddetmek icabetseydi, her şeyden önce cOmer İbnu'l-Hattâb bunu yapar ve meselâ eg-Zahhak'e "sen Necid ehlinden birisin*' ve Hamel Ibn Mâlik'e de "sen Tîhâme ehlinden birisin. Her ikiniz de Hazreti Peygamberi görmediniz; yahut onunla sohbetiniz çok az. Ben ve muhacirûn ile ansardan bir çok kimse onunla beraberdik. Ondan naklettiğiniz bu haberler nasıl bizim meçhulümüz kaldı da siz öğrendiniz? Her ikiniz de rivayet ettiğiniz haberde teksiniz. Onları sizlerden başka rivayet eden olmadı. Yanılmanız veya unutmanız mümkindir" diyebilirdi. Fakat bunları söylememiş ve kadının kocasının diyetine vâris kılınması ile düşük cenin hakkında kendi görüşünü terkederek rivayet edilen bu haberlere tâbi olmuştur. (Omer'in düşük cenin hakkındaki görüşü, eğer cenin canlı düşerse diyeti yüz deve, idi; ölü düşerse hiç bir şey lâzım gelmez, diyordu. Allah, elçisi dili ile diledeği şeye mahlûkatm ibadet ve ittibaını zaruri kılar. Hiç kimse, Hazreti Peygamberden gelen bir haber için kendi görüşüne dayanarak niçin ve nasıl suallerini sıralamağa ve sözüne güvendiği kimsenin haberini -bu haber yalnız bir kişi tarafından rivayet edilmiş olsa bile- reddetmeğe mezun değildir" [774]Eş-Şâfi*l'nin, haber-i vahidin hüccet olarak tesbitinde ileri sürdüğü delilleri daha da çoğaltmak mümkindir. Bu delillerin hepsi, onun, haber-i vâ-hıdi tek bir kişinin haberi olarak anladığını gösterir. Nitekim bu husus, kıblenin tahvili ile ilgili haber hakkında eş-Şâfi^'nin "eğer haber-i vâhıdle hüccet sabit olmasa idi, Hazreti Peygamber onlara şöyle derdi: Siz bir kıbleye yönelmiştiniz. Benden bizzat işitmedikçe, yahut âmmenin, yahutta bir kişiden fazla kimselerin getirecekleri haberle sizin için hüccet kaim olmadıkça bu kıbleyi terketmemeniz gerekirdi" mealindeki sözlerinde açıkça görülmektedir. Eş-Şâfi'î bu sözde, haber-i vâhıd yanında haber-i âmme dediği mutevatir haberle, bir kişiden fazla kimselerin naklettikleri haberi de zikretmiş ve bir kişinin haberiyle hüccetin sabit olduğu, bunun için haber-i âmmenin veya bir kişiden fazla kimselerin haberinin şart olmadığı görüşünü savunmuştur. Eş-Şâfi'j'jıin haber-i vâhıd hakkındaki bu görüşü, birbirinden çok az fasılalarla vefat etmiş olan diğer mezheb imamlarının da görüşleridir; yani hepsi de haber-i vahidi hüccet olarak kabul, etmişler ve mezheblerinin tesisinde bu haberleri kullanmışlardır. Ancak yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, haber-i vâhıdle hüccet, râvinin adalet ve zabtı gibi bazı*şartlann vücûdu ile sabit olur. Bu konuda, elbette ki, her imamın kendine hâs bazı şartları vardır ve bu şartlar bîraraya gelmedikçe haberin kabulü mumlun olmaz. Bu bakımdan bir imamın kabul ettiği haber, dîğer bir imam tarafından kabul edilmemiş iso, bu, biç şüphesiz şarta müteallik ihtilâflar yüzündendir.

İkinci hicrî asırda haber-i vâhıdle ilgili genel kanaat bu olunca, haberlerin rautevatir, meşhur, azîz ve garîb olarak çeşitli kısımlarda mütalâa edilmelerinin, bunlardan hangilerinin ılm-i yakın veya zan ifade ettikleri, yahut hangilerinin yalnız amelî hangilerinin ile hem amelî hem İtikadı .sahalarda hüccet olmağa sâlih bulundukları hususunda daha sonraki devirlerde şiddetini artıran münakaşaların bir neticesi olduğuna kolayca hükmedilebilir. Filhakika sonraları ortaya çıkan ve haber-i âhâdm itikadî konularda hüccet olarak kabul edilemiyeceği görüşüne meyleden bazı kanaatlara rağmen, kabir azabı, munker nekir, havz, şefaat, muvahhıdlerin bir müddet sonra cehennem ateşinden kurtarılmaları ve ru'yetu'llah. gibi itikadî konular, ehl-i sünnet mezheblerinîn îman edilmesi gereken akaid konuları içinde yer almıştır ki, bu konuların hepsi de âhâd yolla gelmiş hadîslerden alınmıştır. [775]

2. Hadîslerin değeri üzerinde münakaşalar

îmamet ve hilâfet meselesinin müslümanlar arasında sebep olduğu anlaşmazlık, oldukça erken bir devirden itibaren silâhlı çatışmaya dönüşmüş, bu çatışma ise, daha önce de açıkladığımız gibi, kendi görüşlerinde haklı olduklarını iddia eden ve bu görüşlerini dinî nasslarla teyid etmeğe çalışan birbirine düşman fırkaların doğmasına yol açmıştır. Dinî nassa dayanma ihtiyacı, bazan kendisini o kadar şiddetle hissettirmiştir ki, bu fırkalar, nass bulamadıkları zaman onları düzmek veya uydurmak zorunde kalmışlar ve çok iyi bildiğimiz gibi, mevzii hadîsler böyle bir faaliyetin neticesi olarak birden bire ortaya çıkmış ve kısa zaman içinde sayıları bir hayli kabarmıştır.

Hadîsin îslâm dinindeki yeri ve değeri malûmdur. Kur'ânı Kerîmden sonra teşriin ikinci kaynağı oluşu, kitabımızın baş taraflarında da işaret ettiğimiz gibi, muhtelif Kur'ân âyetleriyle kat'ıyyet kazanmıştır. Onun bu değerini isbat etmek için başka delillere elbette ihtiyaç yoktur. Nitekim ikinci asırdan itibaren ortaya çıkmağa başlayan fıkıh mezheblerinin teşekkülünde hadîslerin oynadığı rol de bunun bir başka delilidir. Fakat mevzu hadîslerin zuhurundan ve geniş çapta yayılmasından istihraç edebileceğimiz bir değer hükmü daha vardır ki, biz bunu, garîb karşılanmaması gereken bir espri içinde belirtmek istiyoruz. Bu da hadîsin değerine paralel olarak hadîs vazcının gelişmiş olmasıyle ilgilidir. Gerçekten, bir şey ne kadar değerli ise» ona sahip olma arzusu da o kadar şiddetli olur. Eğer bu kaideyi, imamet ve hilâfet kavgalarının ortaya çıkardığı fırkaların dinî bir nass olarak, hadîse duydukları ihtiyaç yönünden ele alacak olursak, diyebiliriz ki, eğer hadîs müslümanlar arasında bu derece kesin- bir değer ifade etmemiş olsaydı, ne bu fırkalar hadîs vaz'ma mukabil İslâm'ın kebîreden saydığı yalancılığı yüklenmek lüzumunu hissederlerdi; ne de onların dışındakiler kendi gayeleri için aynı gabaveti işlerlerdi. Oysa ki onlar, hadîs vazcını yegâne kurtarıcı bir çare olarak görmüşler ve her şeye rağmen bu işi gerçekleştirmişlerdir. Bu da, hadîsin şüphe götürmez üstünlüğünü gösteren bir delildir. Maamafih vazettikleri hadisler, gerçekte, onlara bir kurtuluş yolu sağlayamamışa, bu elbette, Allah'ın doğrulara yardımı ve asıl hadîsçilerin onların oyunlarını bozmaları sayesinde olmuştur.

Hadisin kısaca işaret ettiğimiz bu üstün değeri nıüslümanlar arasında yaygın bir şekilde kabul edilmiş olmakla beraber, ikinci asırda hadîse karşı yeni bir cereyanın başlatıldığı anlaşılmaktadır. Bu cereyan kısmen veya tamamen, hadîsin islâm teşriindeki aslîyyetini inkâr esasına dayanmış; bu suretle hadîs, yalancıların uydurdukları sözlerle onu ifsad etmeğe çalışanların yanında, bir de inkarcıların tasallutuna maruz kalmıştır.

Hadîsi kısmen veya tamamen inkâr edenleri, bize, eş-Şâfi'î haber vermektedir. Hadîsin yılmaz müdâfilerinden biri olan bu büyük imam, el-Vmm adlı eserinde üç taifeden bahsetmiş ve bunlarla yaptığı münakaşaları özetlemiştir [776]. Eş-Şâficl'nin verdiği bilgiye göre, bu üç taifeden biri, Kur'ânın hadîse muhtaç olmadığı ve esasen hadîs râvilerinin, hata, unutkanbk ve yalandan salim bulunmadıkları cihetle, hadîsin İslâm teşriinin asıllarından biri olamayacağı görüşünü ileri sürerek onu tamamen inkâr etmiştir. Diğer bir taife, hadîsin Kur'âna zâid bir hüküm getiremiyeceğini ve ancak onu beyan edebileceğini ve dolayısiyle Kur'anda asılları bulunan ve beyan mahiyetinde vârid olan hadîslerin alınabileceğini ileri sürerek onları kısmen reddetmiştir. Üçüncü taife ise, râvileri adalet \c zabt yönünden ne derece güvenilir olurlarsa olsunlar, âhâd yolla gelen hadîslere itimad edilmeyeceğini, bu sebeple yalnız mutevatir olan hadîslerin alınabileceğini iddia ve dolayısiyle hadîslerin tamamına yakın bir kısmını inkâr etmiştir.

Eş-Şâfici, hadîsleri tamamen reddeden taifeden bahsederken şöyle der: "Ashabının mezhebine göre ilim ehline mensup birisi bana dedi ki: Sen bir Arabsm. Kur'ân senin mensup olduğun milletin dili ile nazil oldu. Sen Kur'ânı iyi bilirsin. Bu kitapta Allah'ın inzal ettiği farzlar vardır. Birisi bunlardan şüphe etse, yahut Kur'anda iltibasa düşse, onu hemen tövBeye davet edersin; tövbe etmese öldürürsün. Allah Ta'âlâ Kur'ân hakkında "onu her şeyi beyan için indirdik" buyurur. Allah'ın farz kıldığı bir şey hakkında, senin, yahut bir başkasının, bir defa bu farz âmindir; bir başka defa da hâstır, yahut bir defa o şeydeki emir farzdır, bir başka defa da delâlettir, demeniz nasıl caiz olur? Aralarında böyle ayırımlar yaptığın pek çok şey vardır. Elinde bir, iki, yahut, üç hadîs var; birisinden rivayet ediyorsun; o bir başkasından, o da bir başkasından; böylece isnadı Hazreti Peygambere kadar ulaşıyor Bununla beraber sen ve senin mezhebinde olanlar, karşılaştığınız, hatta sıdk ve hafıza yönünden başkalarının üstünde tuttuğunuz kimselerden biç birini, yine de galattan, unutkanlıktan ve; haladan tebriye o I mi y ursunuz. Ve balla görüyorum ki, bir çok kimseler hakkında, fulan şu hadîste, fulan da bu hadîste hata etti, diyorsunuz. Birisi, kendisiyle helâl veya haram kıldığınız ılm-i hâssa (haber-i vâhıd) dan bir hadîs hakkında "Hazreli Peygamber bunu söylemedi; siz yahut onu size rivayet eden hataya düştünüz; veya siz yahut onu size rivayet eden yalan söylediniz" dese, onu tövbeye davet etmiyorsunuz; ona "bu söylediğin ne kadar kötü bîr söz" demekten öte bir şey de söylemiyorsunuz. Hiç Kur'ân ahkâmı ile, durumlarını açıkladığınız böyle bir kimsenin haberi arasında tefrik yapmamak caiz olur mu? Siz böyle kimselerin, haberlerini Allah'ın kitabı yerine koyuyor, onlarla verip, onlarla menediyorsu-nuz..." [777] ".

Görüldüğü gibi, cş-Şâfi'î'ye hadîsin değeri hakkında bu sözleri söyleyen şahıs, Kur'ândan başka bir şey kabul etmemekte ve râvîleri, yalandan, hatadan ve nisyandan berî olmayan hadîsin Kur'ân mertebesine yükseltilmesine ve onunla Kur'ân âyetlerinin tahsis, takyid veya tafsîl yolu ile beyan edilmesine karşı koymaktadır. Oysa ki eş-Şâfi'î, yukarıda bir kısmını naklettiğimiz bu münakaşada, muhatabına verdiği cevapta, Allah Ta'âlânın, Hazreti Peygamberin emrine tâbi olmayı üzerimize farz kıldığını ve "RasûPün size getirdiğini alın, nehyettiği şeyden de sakının" buyurduğunu belirtmiş, Hazreti Peygamberin devrine yetişmeyen ve onu görmeyen kimselerin, onun emrine tâbi olmak hususundaki farzı edâ edebilmelerinin de ancak haber yolu ile mümkin olabileceğini söylemiştir [778]. Keza eş-Şâfi'î'nin açıkladığına Stire, namaz, zekât ve hacc gibi mücmel olarak zikredilen farzların, hadîsin beyanı olmaksızın anlaşılıp edâ edilmesi de mümkin değildir [779].

Eş-Şâfi'î, hadîsleri tamamen reddeden mezhebe mensup bir şahısla yaptığı bu münakaşa sırasında, hakkında Kur'ân nassı bulunan şeylerle ilgili hadîslerin kabul edilebilecğini, fakat bunun dışındaki haberlerin kabul edilmemesi gerektiğini ileri süren taifeyi de zikreder [780] ve bunların da, hakkında Kur'ân nassı bulumadıkça hiç kimse üzerine her hangi bir farzın terettüb etmiyeceğine dair birinci taifenin sahip olduğu görüşe yakın görüşler ileri sürdüklerini açıklar. Eş-Şâfi(i'ye göre bu görüş de, nâsih ve mensûhun, hâs ve âmnun bilinmesine imkân vermez [781].

Eş-Şaf^i'nin haber-i hâssa dediği haber-i vahidi reddeden üçüncü taife hakkında verdiği bilgi de şöyledir: "Bir taife de, haberleri tesbit etmenin ümmet için lüzumlu olduğu hususunda bize muvafakat etti. Benim, sünnetİ reddedenlere karşı hüccet olarak kullandıklarımı, onlar da sünnetin hüccet olduğunu isbat için yeterli görüyorlar ve buna muhalefet edenleri şiddetle sıkıştırıyorlar. Onlardan bir gurup toplu olarak ve münferid halde benimle konuştular. Onların münferiden ve toplu olarak benimle ne konuştuklarını ve benim onlara ne cevap verdiğimi nakletmek için aynen bellemiş değilim. Onların delillerini çürütmeğe gayret ettim. Söylediğim bazı şeyleri ve kimlere söylediğimi, onları ilzam edeceğini bilerek zikrediyorum. Allah'tan beni korumasını ve muvaffak kılmasını dilerim. Onların söyledikleri şeylerden bir kısmı şöyledir: Hâkim olsun müfti olsun, ancak ihata ettikleri cihetle hükmedip fetva verebilirler. İhata, zahirde ve bâtında hak olan ve Allah indinde kendisiyle şehadet olunan ilimdir. Bu ise. Kitapla, üzerinde icmâ hasıl olan sünnetle ve insanların hakkında birleşip ayrılığa düşmemeleriyle hasıl olur. Bu takdirde hüküm daima birdir, işte böyle olduğu zaman onları kabul etmemiz lâzım gelir. Meselâ öğle namazı dört rik'attır; çünkü üzerinde niza yoktur; hiç bir müslüman ona karşı gelmemiştir. Hiç kimsenin ondan şüphe etmesi mümkin değildir..." [782].

Görüldüğü gibi bu taife de, hadîslerin mühim bir kısmını reddederken, kabul edilebilecek hadîs cinsini tavsif etmiş ve bunun, müslümanların topluca üzerinde ittifak ettikleri, şüphe ve tereddüde mahal olmaktan uzak haber cinsinden olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Onların bu görüşünden anlaşıldığına göre, bir veya bir kaç kişi tarafından rivayet edilen hadis ki daha sonraları usülcüler bunlara ahâd adını vermişlerdir; râvileri ne derece âdil ve zabıt olurlarsa olsunlar, hataya düşmekten ve nisyan illetine maruz kalmaktan masun bulunmadıkları cihetle kabule şâyân değildir. Buna mukabil müslümanların kabulünde ittifak ettikleri hadîsler ise âmme tarafından yine ittifakla nakledildikleri için bunlar üzerinde hiç kimsenin şüphe ve tereddüdü olamaz. Bu taifenin hadîslerle ilgili bu görüşü kısaca özetlenmek gerekirse, diyebiliriz ki, âhâd yolla gelen hadisler kabule şayfin değildir ve dinde hüccet olarak kullanılamaz. Kabule şayan olan hadisler ise, yalnız âmmenin rivayeti olan ve mutevatir denilen hadîslerdir.

Eş-Şâfi% bu üç taifenin iddialerını, bahis konusu ettiği münakaşa sırasında kısaca cevaplandırmıştır. Fakat bunlara karşı onun asıl cevabı er-Ri-sâle adlı meşhur eserinde yer almıştır. Bu cevaplar, hadîsi kısmen veya tamamen inkâr etmekte muannid olmayan ber akl-ı selim sahibini ikna edecek mahiyettedir.

Eş-Şâfi1!, hadîsi kısmen veya tamamen reddeden bu üç fırkayı, yahut münakaşa ettiği fırka mensuplarını zikretmemiş, onların kimler olduğunu açıklamamıştır. Bununla beraber Târlhu-t-teşri* el-lslâml müellifi Şeyh el-Huzarî hadîsleri külliyyen reddeden taifeyi bahis konusu ederek şu görüşü, ileri sürmüştür: "Eş-Şâfi1! bu görüşe sahip olan kimsenin şahsiyyetini açıklamamıştır; tarih hakkında da bize açıklayıcı hiç bir bilgi vermemiştir. Ancak müteakip bahiste hebr-i hâssayı reddeden kimselerle yaptığı münakaşa sırasında, hadîsleri külliyyen reddeden mezheb sahibinin Basra'ya mensup olduğunu tasrîh etmiştir. Bu sıralarda Basra, kelâmı ilimlerin hareket merkezi idi ve mutezile mezhebi burada neş'et etmiş, ileri gelenleri ve yazarları burada yetişmişti. Bunlar hadîs ehline karşı husumetleriyle de maruf idiler. Her halde hadîsleri reddeden görüş sahipleri bunlardan olacaktı. Bu zan, bende, Ebu Muhammed Abdullah İbn Müslim İbn Kuteybe (Ö. 276) nin Te'-vllu muhtelifVl-hadls adb kitabını gördükten sonra daha da kuvvetlendi, İbn Kuteybe, bu kitabın baş tarafında "Allah seni tâatıyle mes'ûd, sıyanetiyle muhafaza ve hak yolda rahmetiyle muvaffak edip kendi ehlinden kılsın. Bana kelâm ehlinin hadîs ehline küfrettiklerini, onları imtihana çektiklerini ve kitaplarında bol bol onları zemmederek yalancılıkla ve mütenakız hadis rivayet etmekle suçladıklarını yazıyorsun" dedikten sonra, en-Nazzâm ve el-Câhız gibi mutezilenin ileri gelen kelâmcılarımn hadîs ehline nasıl hücum ettiklerini anlatmıştır" [783].

El-HuzarFnin, hadîsleri külliyyen reddeden bu taifenin kimler olduğu hakkındaki tahmininde bir hakikat payının bulunduğuna şüphe yoktur. Zira mutezilenin bütün ileri gelen imamları haber-i âhâdı kabul etmedikleri gibi, mutevatir haberlerin de bazan yalan olduğunu ileri sürerek onların delil olarak alınamayacağını iddia eden mutezilî imamlar vardır. Bunu anlamak için mutezileden söz eden bazı kaynaklara göz atmak yeterlidir. [784]

3. Mutezile ve hadîs

a. Vâşıliyye firkası

İlk mutezile imamlarından Vâsıl İbn cAtâ'ya nisbetle onun görüşünde olanların teşkil ettiği fırkaya Vâşıliyye denilmiştir.

Müslümanlar arasında zuhur eden siyasî mücadelenin, tesiri akaid üase-rinde de görülen fikir ayrılıklarına sebep olduğunu ve bunun neticesinde bir takım itikadî mezhablerin ortaya çıktığını daha önceki bahislerimizde incelemiştik. Mutezilenin doğuşundan bahsederken de, <0§mân İbn cAffân*ın öldürülmesinden ve f AH ile Mu'âviye arasında çıkan savaştan sonra müsluman-lar arasında yoğunlaşan îman-küfür münakaşalarına temas etmiş ve bu sıra-Urda el-Hasan el-Başrî (ö. 110) nin talebesinden biri olan Vâşü İbn cAt5* CÖ. 131) nın, murtekihu'l-kebîre (büyük günah &ahibi)nin mü'min de kâfir de olmadığı, fakat menzile beyne menzileteynde (îman ile küfür arasında) bulunduğu görüşünü ortaya atarak hocasından itizal ettiğini ve bu itizalin, ileride mutezile adiyle anılacak olaa büyük bir itikadı mezhebin doğumu olduğunu açıklamıştık. El-Hasan el-Başrî, Basra'nın ileri gelen imamlarındandı ve Basra camiinde bir kürsüsü ve etrafında bir de ilim halkası bulunuyordu. Vâsıl İbn 'Ata* ise, bu halkayı teşkil eden ve el-Hasan el-Başrî'den ilim alan talebeden birisi idi. Bu bakımdan mutezilenin doğum yeri Basra oluyordu; doğum tarihi ise, birinci asrın sonları ile ikinci asrın başlarına rastlıyordu.

El-Hasan el-BaşrTye karşı davranışıyle yeni doğan mezhebe bir de ad bulmuş olan Vâsıl tbn £Atâ', hocasından ve diğer müehimanlardan değişik bazı görüşlerle ayrılmıştır. Ebü Manşür el-Bağdâdî (ö. 429), Vâşıliyye fırkasından bahsederken, hâricilerden Ezârika'nın, Şufriyye'nin, Necedât ve tbâ-zıyye'nin murtekibu'l-kebîre hakkındaki görüşlerini zikretmiş, bu arada tâbi-ûn uleması ile ekseri ümmetin görüşüne de işaret ettikten sonra, Vâsıl İbn 'Atâ'nın bütün bu görüşlerden farklı bir görüşle ortaya çıktığını ileri sürerek onun hakkında şu bilgiyi vermiştir:

"Sonra Vâsıl üçüncü bir bidcatla seleften ayrıldı. O, kendi asrında bütün müslümanların, CAU ve ashabı, fâlha, Zubeyr, cÂişe ve diğer Cemel ashabı hakkında muhtelif görüşlere sahip olduklarını görüyordu: Haricîler, fâlka, Zubeyr, cAişe ve taraftarlarının Cemel vak'asında CA1Î ile dövüştükleri için kâfir olduklarını, ^Alî'nin ise, bu vak'ada ve Mucâviye ile ŞıffinMe dövüşüp tahkime başvuruncaya kadar haklı, fakat tahkimden sonra onun da kâfir olduğunu iddia etmişlerdi. Ehl-i sünnet ise şu görüşe sahipti: 'Alî onlarla dövüşmekte haklı idi; onlar ise âsî idiler ve CAH ile dövüşmekte hataya düştüler. Fakat hataya düşmeleri şehadetlerini iskat edecek küfür de değildir, fısk da. Bu görüşle ehl-i sünnet, her tarafa mensup iki âdil kişinin şehadetini makbul sayıyordu. Vâsıl îbn cAtâ' ise gerek hâricilerin ve gereksejehl-i sünnetin görüsüne muhalefetle, iki fırkadan birinin fâsık olduğunu, ancak bunlardan hangisine fâsik denileceğini bilmediğini ileri sürmüştür. Buna göre ya *AU ile Hasan, Huseyn, ibn (Abbâs, (Âmmâr ibn Yâsir, Ebû Eyyûb el-Anşârî gibi diğer bir çok taraftarları, yahutta Jalha, Zubeyr, (Aîşe ve Cemel'deki diğer taraftarları fâsiktır. Bu itibarla Vâsıl, "iki taraftan birer kişi, meselâ <A1! ve Tâlha, yahut CA1I ve Zubeyr en basit şeyde şehadette bulunsalar, ikisinden birinin fâsık olduğunu bildiğim için şehadetlerini kabul etmem; fakat bu iki kişi yalnız bir tarafa mensup olursa o zaman kabul ederim" diyordu" [785].

Görüldüğü gibi, mutezilenin ilk imamlarından sayılan Vâsıl ibn cAtü, bu görüşü ile, ilk hadîs kaynaklan olan ve Hasreti Peygamberden pek çok hadîs rivayet' ettikleri bilinen ummu'l^minîn cAişe, tAU tbn Ebî f âlib ve İbn Abbas gibi sahabenin ileri gelenlerim, kesinlikle bilmediğini söylese bile, fâsik olmakla itham ediyor ve şehadetlerini batıl sayıyordu. Hadîs rivayetinin, şehadetin bir çeşidi olduğu gözönünde bulundurulursa, VâşıTın, Cemel vakasına' adı karışmış bir çok sahabenin rivayetlerini reddetmiş olduğu kolayca anlaşılır. [786]

b. Amriyye fırkası

Vâsıl İbn (Atâ'nm yakın arkadaşı olan ve onunla birlikte mutezile mezhebinin kurucularından sayılan cAmx İbn (Ubeyd*e mensup olanlara cAm-riyye denilmiştir. El-Bağdâdî'nin açıkladığına göre (Amr İbn <Übeyd, "kaderin reddi bid'atmda, menzile beyne menzileteyn dalâletinde ve Cemel vakasında iki tarafa mensup birer şahsın şehadetlerinin reddi görüşünde VasıTa iştirak etmiştir. Hattâ bu son görüşte VâşıFdan da ileri giderek Cemel'de biribiriyle dövüşen iki tarafın her ikisinin de fâsik olduklarını iddia etmiştir. Bu suretle Vâsıl yalnız iki tarafa mensup iki kişinin şehadetlerini reddetmiş-ken, 'Amr İbn <Ubeyd, ister yalnız bir tarafa mensup olsun, ister her iki tarafa mensup olsun, şehadetlerini merdûd saymıştır; çünkü ona göre her iki taraf da fâsiktir. Vâsıl ve Amr'den sonra gelen mutezile imamları bu meselede birbirlerinden ayrılmışlardır. En-Nazzâm, Mucammer ve elCâhız, VâşıTın görüşüne tâbi olmuşlar, Havşeb ve Hâşim el-Evkas ise, başların necat bulduğunu, etba'ın ise helak olduğunu ileri sürmüşlerdir" [787]

Görüldüğü gibi (Amr İbn cUbeyd de Vâsıl İbn cAtâ' gibi, hattâ ondan daha ağır bir şekilde bazı ileri gelen sahabîleri fısk ile itham etmiş, onların şehadetlerini iskat etmek suretiyle rivayet ettikleri hadîslerin makbul olmadığını açıkça ileri sürmüştür. Zaten mutezile imamı olması dolayısiyle kaderiyyeden sayılan tAmr İbn cUbeyd, kader inancını şiddetle red ve bu konuda Hazreti Peygamberden rivayet edilmiş sahih hadîsleri de aynı şiddette inkâr eden bir kimse olarak da tanınmıştır. El-Hatîb el-Bağdâdî'nin açıkladığına göre (Amr İbn <Ubeyd, başta 'Abdullah, İbn MesSid ve Enes İbn Mâlik gibi tanınmış kimselerin de bulunduğu onüç sahabînin Hazreti Peygamberden rivayet ettikleri "bir kimse anasının karnında 40 gün kaldıktan sonra kan pıhtısı haline gelir; sonra et ve kemik teşekkül eder. Bundan sonra Allah ana rahmine bir melek gönderir; bu meleğe şu dört emir verilmiştir: Doğacak olan insanın rızkı; eceli; âsî veya muti olacağını tesbit etmek. Allah'a kasem ederim ki, içinizden bîri veya bir kimse, cehennem ehlinin amelini işler; öyle ki cehenneme girmesine bir kulaçtık mesafe kalır; fakat kitap (kader) öne geçer ve o kimse cennet ehline yaraşır bir iş işleyerek cennete girer. Bir başkası cennet ehlinin işini işler; cennete girmesine bix iki kulaçhk mesafe kalır; fakat kitap öne geçer ve o kimse cehennem ehline yaraşır bir iş işleyerek cehenneme girer" [788] hadîsini işittiği zaman şöyle demiştir: "Eğer bu hadisi (onun râvilerinden olan) el-A'meş söylerken işitseydim ona yalancı olduğunu söylerdim. Zeyd îbn Vehb söylerken işitseydim cevap vermezdim. 'Abdullah Îbn Mes'üd söylerken işitseydim kabul etmezdim. Peygamber söylerken işitseydim reddederdim. Allah böyle söyleseydi O'na da derdim ki: Sen bu esas üzere bizden misak almadın" [789].

Bu haber, bir kaderiyye imamı olan cAmr Îbn 'Ubeyd'in, kaderi isbat eden ve Hasreti Peygamberden bir çok sahabî tarafından rivayet edilen [790] sahih bir hadîsi, inancına aykırı düştüğü için hangi yollarla reddetiğini açık bir şekilde göstermektedir. [791]

C. Huzeliyye Fırkası

Ebu'l-Huzeyl Muhammed Îbnu'l-Huzeyl el-<Allâf (Ö. 227 veya 235) a nisbetle onun görüşünde olan mutezileye Huzeliyye adı verilmiştir. Mutezile Vâsıl îbn cAtâ' ve (Amr îbn cUbeyd ile tarih sahnesine çıkmış olmakla beraber, sistemli bir mezheb olma hüviyetini Ebu'l-Huzeyl sayesinde kazanmıştır, islâm'a aykırı bir çok görüşleri yüzünden şiddetli hücumlara maruz kaldığı gibi, tekfir de edilmiştir. Hattâ onu tekfir edenler arasında kendi mezhebine mensup olan imamlar bile vardır, El-Bağdâdl'nin bildirdiğine göre [792], el-Murdâr adiyle maruf meşhur mutezile imamı, Ebu*l-Huzeyl'in fezayibı ve kendine hâs dalâletleri sebebiyle tekfiri hakkında büyük bir kitap telif etmiştir. Keza meşhur mutezilî el-Cubbâ'Fnin de Ebu'l-Huzeyl'e reddiye mahiyetinde ve onu tekfir eden bir kitabı vardır. *

Ebû Manşür el-Bağdâdl, Ebu'l-Huzeyl'in altıncı fezayihı olarak bize şu bilgiyi vermiştir: Ebu'l-Huzeyl'e göre Peygamberler ve diğerleri hakkında, artık havastan uzak kabnış şeylerin ahbar yolu ile bilinmesi, aralarında cennet ehlinden bir veya daha fazla kimselerin bulunması şartı ile en az yirmi kişi ile mümkin olur. Aralarında cennet ehlinden birisi bulunmadıkça, yalan üzerinde birleşmeleri mümkin olmayan tavatür sayısına baliğ olsalar bile, kâfir fâsik olanların haberiyle hüccet kaim olmaz. Dört kişinin altındakilerin haberi hiç bir hüküm ifade etmez. Dördün üstünde ve yirmiye kadar olan kişilerin haberiyle ilmin vukuu muhtemeldir; fakat bazan da bu ilim vukubul-maz. Bununla beraber haberi yirmi kişi rivayet eder, aralarında da cennet ehlinden birisi bulunursa, bA haber mutlak surette ilim ifade eder.

El-Bağdâdİ, Ebu'I-Huzeyl'in haberler hakkındaki bu görüşünü naklettikten sonra, şu açıklamayı yapmak lüzumunu hissetmiştir: Eb»*l-Huzeyl*in, aralarında cennet ehlinden birisinin bulunduğu yirmi kişinin haberinin hüccet olacağı yolundaki iddiası, şer'î ahkâmla ilgili haberleri faydasız hale getirmek gayesini güder; çünkü o, aralarında bulunmasını şart koştuğu cennet ehlinden birisi ile, itizal, kader, ve Allah'ın makdûratını yok etmek hususunda kendi bidcatına mensup olan kimseyi kaydetmektedir. Çünkü bu görüşte olmayan kimse, onun itikadınca, mü'min olmadığı gibi cennet ehlinden de değildir. Ebu'I-Huzeyl'den önce biç kimse böyle bir bidcatı, yani yirmi kişi-nin rivayeti şartını ileri sürmemiştir [793].

Görüldüğü gibi Ebul-Hugeyl, Hazreti Peygamberden dine müteallik bir hadîsin hüccet olarak kullanılabilmesi için, onun en az yirmi kişi tararından rivayet edilmesini ve bu yirmi kişi arasında bir veya daha fazla mutezilî görüşlü kimsenin bulunmasını şart koşmuştur. Bu şartı ihtiva etmeyen bir hadîs, onun nazarında makbul değildir. Eğer el-Bu^âri, Müslim ve diğer tanınmış hadîs imamlarının, mezheblerinin dâhiliğini yapan bid'at ehlinden ve dolayı-siyle mutazile görüşünde olanlardan hadîs nakletmedikleri gözönünde bulundurulursa, bugün elimize bulunan bütün hadîa kitaplarının ihtiva ettikleri hadîsleri Ebul-Huzeyl'in şartına uymadığı için bir kalemde çizip atmak gerekmektedir. Çünkü bu hadîsleri rivayet edenler arasında, Ebul-Huzeyl'e göre cennet ehlinden olan tek bir mutezilî yoktur. [794]

d. Nazzamiyye fırkası

Ebu*l-Huzeyl'in kız kardeşinin oğlu olan ve en-Naizâm adiyle tanınan Ebü tshâk îbn Seyyar (ö. 231), kendi görüşüne bağlı olan motezilîlerle Nai-zâmiyye fırkasını meydana getirmiştir. Basra'da yaşayan en-Nazzâm, daha çocukluğundan itibaren seneviyye ve semeniyye dinlerine mensup bazı kimselerle temas etmiş, daha sonraları felsefe ile meşgul olarak bu sahada kendine hâs bazı görüşler ileri sürmüştü): [795]. Devamlı olarak zındıklarla teması, İslâm'ın aslına ve fer'ine müteallik bir çok meselede tahrib edici bir görüşü benimsemesine vesile olmuştur. Meselâ Kur'ânı Kerîmin i'câzını reddetmiş, üslûp ve tertibiadeki güzelliğin bir mucize olmadığını, insanların da onun gibisini ve hattâ ondan daha güzelini telif edebileceklerini ileri sürmüştür [796]". Ümmetin her asırda re'y ve istidlal yönünden hataya düşebileceğini iddia eden en-Nazzâm, kıyas ve icma'ı teşriin asılları olarak da reddetmiş-tiı. Daha mühimmi, mutevatir haber nakılcilerinin, sayı itibariyle ne kadar çok olurlarsa olsunlar, her birinin değişik gaye ve maksatları bulunduğu için, yalan üzerinde ittifak etmelerinin mümkin olduğunu ileri sürerek bu çeşit haberlerin de kesinlik ifade edemiyeceği iddiasında bulunmuştur [797].

En-Nazzâm'ın sahabe ve hadisçiler hakkındaki çirkin sözleri, kendisi gibi bir mutezile imamı olan el-Câhiz tarafından da nakledilmiştir. Ebu Man-şûr el-BağclâdTnin, el-Câhız'ın Kitâbu%Matârif'mden naklettiğine göre en-Nazzâm, hadîs ashabını ve Ebü Hurayra'dan rivayetlerini ayıplamıştır; çünkü ona göre Ebü Hurayra insanların en yalancısıdır [798]. En-Nazzâm, <Omer İbnu'l-Hattâb'a da dil uzatmış ve onun hem HudeybiyyeMe, hem de Hazreti Peygamberin vefatı sırasında şüpheye düştüğünü, Fâtıma'yı dövüp ona miras vermediğini, hacc mutcasinı nehyettiğini, mevalîlerin Arap kadınlarıyle evlenmelerini haram kıldığını, teravih namazını bir bidcat olarak ihdas ettiğini ileri sürmüş, diğer bazı tasarruflarından dolayı onu kötülemiştir. Keza 'Osman İbn (Affân*a bazı azil ve tayinleri, * Abdullah İbn MesSid'a kader ve inşikâku'l-kamer hadîslerini rivayeti dolayisiyle ta'netmiş, re'y ve ictihad-lanndan dolayı kötülemediği hiç bir sahabî bırakmamıştır [799].

Görüldüğü gibi en-Nazzâm, bir taraftan mutevatir ve dolayisiyle âhâd haberleri reddedip başta sahabe olmak üzere İra haberlerin râvilerini kötüleyerek, diğer taraftan kıyas ve icma^ reddederek İslâm teşriinin bütün kaynaklarını kurutma yolunu tutmuş, Kur'ânı Kerîme de dil uzatmak suretiyle dini temelinden yıkmak istemiştir.

Hicretin ikinci asrında yaşayan ve yaşıyışlarım üçüacü asrın başlarında da devam ettiren bazı mutezile imamlarının, Hazreti Peygamberin hadîsleri ve hadîs ashabı hakkındaki kanaatlanni Öğrendikten sonra, eş-ŞâficI ile haberlerin değeri üzerinde münakaşa eden fırka mensuplarının kimler olduğunu tahmin etmekte ve bu tahmini kuvvetli bir kanaat olarak açıklayan el-Hu-zarTye hak vermekte her halde güçlük çekilmeyecektir. Mutezile, bir taraftan felsefî inançları, diğer taraftan hadîs ve hadisçiler hakkındaki menfî kanaatlarıyle İslâm tarihinde büyük bir fitnenin ilk ateşleyicileri olmuşlardır. Üçüncü asrın başlarında, halku'l-Kur'ân inancı ile ilgili olarak açtıkları kampanyada» zamanın hadîs ve fıkıh imamlarını, bu inancın kabulüne zorlamışlar, aklın kabul edemiyeceği işkenceleri, bu inancı kabul etmeyen imamlara reva görmüşlerdir. [800]

E. HADİSLERİN TEDVİN VE TASNİFİ

1. Tedvin ne demektir?

Tedvin, lugatta cemetmek, toplamak manâsına gelir. Yazılı sahîfeleri biraraya getirerek iki kapak arasında bir kitap yapmak, bu manâda tedvinin tam karşılığıdır [801]. Sahîfelerin, kitabı vücuda getiren, yahut başka bir ifade ile, tedvini yapan kimse tarafından yazılmış olması şart değildir. Bununla beraber, kendi yazdığı sahîfelerle bir kitap vücuda getirebileceği gibi, başkaları tarafından yazılmış sahîfeleri de biraraya getirebilir, yani tedvîn edebilir.

Hazreti Peygamberin hayatında bazı sahabîlerin onun hadîslerini yazarak "şahîfe" adı verilen küçük çapta kitaplar vücuda getirdiklerini görmüştük. cAbdullah İbn 'Amr İbnil-cÂYm "Şödıfro" adını verdiği hadîs sahîfesi, yahut HemmSm İbn Munebbih'in Ebû Hurayra'dan yazdığı ve "Şa/tt(ıa" atlım verdiği bir başka sahife, bunların arasında en çok şöhret kazananları idi. Ancak biz, kitabımızın baştarafında bu sahîfelerden ve onların yazılışından bahsederken "tedvin'* tabirini kullanmamış, daha çok, yazma işine delâlet etmek üzere "kitabet" hıfzını tekrarlamıştık. Filhakika konu ile ilgili kaynaklarda, "kitabet" ile "tedvin" in, hattâ daha sonra bahis konusu edeceğimiz "tasnifin, ayrı ayrı zamanlarda hadîs toplama işine delâlet etmek üzere birbirinden farklı manâlarda kullanılmış oldukları görülür. Kitabet, Hazreti Peygamber ve sahabe devrindeki hadîs yazma işine delâlet etmektedir. Tedvîn, toplamak manâsına geldiğine göre, Hazreti Peygamber ve sahabe devrinde böyle bir faaliyetin mevcut olduğunu gösterecek biç bir delile sahip değiliz. Sadece, bazı sahabîler, Hazreti Peygamberden bizzat işittikleri hadîsleri yazmışlar, fakat bu sahabîlerden hiç biri, kendi işittiği hadîsler yanında, diğer sahabî arkadaşlarının işittikleri hadîsleri de toplayıp yazmayı düşünmemiş, yahut düşünmüş olsa bile böyle bir işe teşebbüs etmemiştir. Nitekim en meşhur sahife sahibi cAbdullah İbn tAmr, "Şâdıka" adını verdiği sahîfe-sine bakmak isteyen Mucâhid'e "bu, benim Rasülullah (s.a.s.) tan işittiğim eş-Şafâfe e$-5â<ft£a'dır ve benimle Rasülullah (s.a.s.) arasında bu hadîsleri bana nakleden hiç kimse yoktur" derken [802]", sahîfeyi, Hazreti Peygamberden yalnız kendisinin işittiği hadîslerden meydana getirdiğini açık bir şekilde belirtmiştir. Keza Hemmâm tbn Munebbih'in sahîfesi de, yalnız Ebü Huray-ra'nın Hazreti Peygamberden naklettiği hadîslerden müteşekkildir. Bu da gösteriyor ki, sahabe devrinde toplama faaliyeti yok, fakat bazı sahabîlerin, yazabildikleri nisbette, Hazreti Peygamberden işittikleri hadîsleri yazma faaliyetleri vardır ve hadîs tarihinde bu faaliyete kitâbetu'l-lladi$ denilmiştir. Tedvin, muhtelif sa hainler tarafından yazılmış olan sahîfeleri birarada toplayarak bir kitap meydana getirmek manâsına gelebileceği gibi, yine muhtelif sahabîlerin rivayet etmiş oldukları hadîsleri yazıp bir kitapta toplamak manâsına da gelir. Buna göre tedvinin kitabete nazaran çok daha geniş ve sistemli bir toplama faaliyetinden ibaret olduğu ve bu faaliyetin hadîs tarihinde kitabetten sonra başladığı anlaşılmaktadır.

Tasnif kelimesi ise, diğerlerinden daha farklı bir manâya sahiptir. Eğer hadîsleri tedvin eden kimse (mudevvin), kitabını meydana getirirken, onları konularına göre sınıflandırır ve meselâ salâtla ilgili olanlarını bir bölümde, zekâtla ilgili olanlarını ayn bir bölümde zikrederse, "muşannaf" denilen bir eser vücuda getirmiş olur ki, onun yapmış olduğu bu iş, hadîsleri konularına göre "tasnif" etmekten ibarettir. Hadîs tarikinde tasnif de tedvinden sonra başlamıştır.

Görüldüğü gibi, kitabet olsun, tedvin veya tasnif olsun, her üçü de, bir bakıma hadîs toplayıp yazmak manâsına gelse bile, gerek zaman bakımından ve gerekse sistem ve şümul bakımından birbirinden ayrılmakta ve değişik toplama ve tertip faaliyetlerine delâlet etmektedir. [803]

2. Hadis tedvininin başlangıcı

Hazreti Peygamber ve ashabı devrinde bazı sahabîlerin hadîs yazdıklarını ve bir takım sahîfeler vücuda getirdiklerini bitiyoruz. Ancak yukarıda açıkladığımız manâda sistemli bir toplama faaliyetinin, sahabe devrinden sonra, yani birinci asrın sonlanyle ikinci asrın başlarında başladığı anlaşılmaktadır. Şurası muhakkaktır ki, böyle konuda rakkamla tesbit edilmiş kesin bir tarih ileri sürmek elbette mümkin değildir. Bununla beraber, tedvinin başlangıcı ile ilgili olarak gelen bazı haberler, konuya ışık tutacak bir mahiyettedir. Bu haberlerin bir kısmı, hadîs rivayetinde ienad tatbikinden bahsederken ismi üzerinde durduğumuz tbn Şihâb ez-Zuhrl ile ilgilidir. Ez-Zuh-rl (50-124) bu haberlerde "hadîsleri ilk tedvin eden kimse" olarak görülür. Bu konuda Mâlik İbn Enes'in şu sözü bilhassa çok şöhret kazanmıştır: "Evvelumen devvene'1-hadîş.e İbn Şihâbin" {hadîsi ilk tedvin eden kimse ibn Şihâb-tır) [804]. Mâlik'in bu sözünü teyid eden bir başka haber de, ez-Zuhrl'nin bizzat kendisinden nakledilir. Ez-Zuhrl şöyle demektedir: "Bu ilmi benim tedvinimden önce hiç kimse tedvin etmemiştir" [805].

ibn Şihâb ez-Zuhrî'nin hadîs toplamak ve topladığı hadisleri yazmak hususunda büyük gayret sarfettiğini gösteren çeşitli haberler gelir. Bu haberlerden birisinde, onun talebu'l-hîm yolundaki refiki Salih ibn Keysân şöyle demektedir: "Ben ve ez-Zuhrî, talebu'l-'ılm için biraraya geldik ve süneni yazalım dedik. Hazreti Peygamberden gelenleri yazdık. Sonra ez-Zuhrl, sahabeden gelenleri de yazalım; onlar da sünnettendir, dedi. Ben, değildir, dedim. O yazdı, ben yazmadım; o muvaffak oldu, ben kaybettim' [806]. Ebu'z-Zinâd cAbdulIah tbn Zekvân'dan da, aşağı yukarı aynı manâya gelen şu haber nakledilmiştir: "Biz helâl ve haramla ilgili haberleri yazardık, tbn Şihâb ez-Zuhrl ise işittiği her şeyi yazıyordu. t)na ihtiyaç olduğu zaman anladım ki ez-Zuhrl halkın en âlimidir" [807]. Yine Ebu'z-Zinâd'dan gelen bir başka rivayette onun şöyle dediği görülür: "Ez-Zuhrî ile birlikte ulemayı dolaşırdık. Yanında bazı lâvha ve sahîfeler bulundurur, işittiği her şeyi onlara yazardı" [808]. Ez-Zehebl, Ebu'z-Zinâd'ın bu haberini naklettikten sonra şu açıklamayı yapmak lüzumunu hissetmiştir: "Ez-Zuhri, yazıya ihtiyaç duymayacak kadar hafız idi. Her halde o yazıyor, yazdıklarını hıfzediyor, sonra da onları imha ediyordu'[809].

Ez.-Zeh.ebl tarafından ileri sürülen bu görüşün, ez-ZuhrTnin hadîs kitabetini hoş karşılamadığına delâlet eden bazı haberlere müstenid olduğu anlaşılmaktadır. Filhakika daha ilk devirde, Hazreti Peygamberin müslümanla-n had» yazmaktan menettikten sonra, buna tekrar izin vermiş olmasına rağmen, müslümanlardan bazılarının kitabeti halâ herih görmekte devam ettikleri bilinen hususlardandır [810]. Bu kerahetin, işittikleri hadisleri sahifelere yazıp da hafızlarına, yerleştirmeyen kimselere karşı duyulan bir hoşnutsuzluktan ileri geldiğine şüphe yoktur. Çünkü hadîs, tslâm dininin temelidir ve onu Hazreti Peygamberin ağzından çıktığı şekilde muhafaza edebilmek için son derece dikkat ve ihtimam göstermek lâzımdır. Bu dikkat ve ihtimam ne derece büyük olursa olsun, bazan insanın, fıtratı icabı hata yapmaktan salim olmadığı da bir gerçektir. İşte bu sebepledir ki, ilk devirlerde hadîsini yazan fakat iyi bellemeyen kimseler, işin kolay tarafına yöneldikleri ve hadîse gereği gibi ihtimam göstermedikleri için hoş karşılanmamışlardır. Bu hoşnutsuzluk ise, tabii olarak, kolaylığa vasıta olan kitabete de yönelmiş ve bir çok lıadîsçi, hadîs hıfzını bir gelenek haline getirebilmek gayreti ile kitabeti herih görmeğe devam etmişlerdir. Hattâ bunlar arasında, kitabeti herih görmelerine rağmen, hafızaları için yine de ondan faydalanmak yolunu tutanlar vardır. Bazıları, işittikleri hadîsleri daha kolay hıfzedebilmek için yazmışlar, sonra imha etmişlerdir [811]Bazıları, yazdıklarını imha ettikleri için sonradan pişmanlık duymuşlar [812]; bazıları, ömürlerinin bir kısmında veya bütün Ömür boyunca hiç yazmadıkları için nadim olmuşlar [813]bazıları da, ya ömürlerinin sonunda yazdıkları bütün kitapları yakmışlar, yahutta ölümlerinden sonra yakılmasını vasıyyet etmişlerdir [814]. Bütün bunlar, hadîsi, bu işe ehil olmayanların tasallutundan korumak için başvurulan bir takım tedbirlerden ibaretti. Bu itibarla, yukarıda bahis konusu ettiğimiz İbn Şihâb ez-Zuhrî'nin hadîs kita-betiyle ilgili olarak birbirine zıt haberler görülürse, bunu, haberlerin mev-sûkiyyetini hedef alan bir şüphe ile izah etmeğe çalışmak, bizi yanlış neticelere sevkeder. Filhakika ez-Zuhrî hakkında bu çeşit mütenakız haberler gelmiştir. Meselâ yukarıda da zikrettiğimiz Şâlih İbn Keysân ile Ebu'z-Zinâd'ın haberlerinden, ez-Zuhrî'nin, işittiği her şeyi yazdığını öğreniyoruz. Bunlara ilâveten bir başka haberde, ez-Zuhrî'nin karısının, onun kitaplarından şikâyet ettiğini ve ona "bunlar, üzerime getireceğin üç eşten daha çekilmez" dediğini görüyoruz [815]. Buna karşılık diğer bazı haberler, ez-Zuhii'nin kitap sahibi olmadığına delâlet ederler. Kurra İbn ŞuveyTin açıkladığına göre, ez-Zuhrî'nin elinde kavminin nesebi ile ilgili kitaptan başka yazılı hiç bir şey yoktur [816]. Başka bir haberde ise, Yûnus İbn Yezfd, ez-ZuhrTye kitaplarını çıkarmasını istemiş, ez-Zuhri de onu elinden tutup odasına götürmüş ve cariyesinden kitaplarım getirmesini istemiştir. Ez-Zuhrî şiir yazılı bazı sahîfeler çıkararak "bende bunlardan başka bir şey yok" demiştir [817]? Mâlik İbn Enes'e göre de, ne Sacîd lbnu*l-Museyyib'in, ne el-Çâsım'ın, ne (Urva'nın ve ne de ez-Zuhrî'nin öldükleri zaman hiç bir kitabları yoktur [818].

Her halde zıt görünüşlü bu haberler dolayısıyle olacaktır ki ez-Zehebî, yukarıda zikrettiğimiz açıklamayı yapmış ve "ez-Zuhrî, yazıya ihtiyaç duymayacak kadar hafız idi. Her halde o yazıyor, yazdıklarını hıfzediyor, sonra da onları imha ediyordu" demiştir. Fakat bu hususta gelen haberlerin mahiyeti ne olursa olsun, işin gerçek olan yönü şudur ki, ez-Zuhrî, talebu'1-Slme başladığı küçük yaşından itibaren Hazreti Peygamberden ve ashabından gelen haberleri yazmış, yazdıklarım da hıfzetmeyi ihmal etmemiştir. Nitekim bu geniş çaptaki faaliyeti dolayısıyle hadîsçiler arasında ilk müdevvin olarak tanınmıştır.

Ez-Zuhrî'nin tedvin faaliyetine, Emevî halîfesi cOmer İbn 'Abdi'MAzIz (99-101) resmî bir hüviyet kazandırmıştır. İslâm ülkesinin genişlemesi, hadîs bilenlerin bu ülkenin birbirinden uzak muhtelif şehir ve kasabalarına da-ğılması, daha kötüsü, şî*a, râfıza havâric gibi siyasî, murci'e kâderiyye mutezile gibi iktidî mezheblerin zuhuru ile müslümanların çeşitli fırka ve hizin-lere bölünmesi, nihayet bunlara paralel olarak hadîste vaz* (uydurma) hareketinin başlaması, tâ'at yönünden Kur'anla eşit derecede kıymeti haiz olan hadîs (sünnet) in karşısına, eşine rastlanmaz bir tehlike olarak dikilmiş, bu tehlikenin bertaraf edilmemesi halinde hadîslerin tamamen yokolacağı, İslâm'ın geleceğini düşünen her müslüman tarafından kolayca idrak edilir hale gelmiştir. İşte bu durumda hadîsçiler, cerh ve ta'dîl faaliyetini başlatarak, hadîs rivayet edenleri gözaltında tutmağa ve sıkı bir tenkid süzgecinden geçirdikten sonra güvenilir olanları olmayanlardan ayırmağa, her birinin rivayet ettiği hadîsleri sıhhat veya zafiyet yönünden derecelendirmeğe yönelmişlerdir. Hadîsçiler bu faaliyeti sürdürürken, fıkhı, ilmi ve takvası yanında çok hadîs rivayetiyle de tanınan ve imam olarak kabul edilen Halîfe cOmer İbn cAbdi*l-cAzîz [819]Me, sahih hadîslerin ancak bir kitapta toplanması halinde korunabileceği inancı içinde, Medine'de âmili olan Ebû Bekr İbn Mnhammed İbn cAmr İbn Hazme [820]şu emri göndermiştir î "Hazreti Peygamberin hadislerini, sünnetlerini, *Amra Bint cAbdirrahman*ın rivayet ettiği hadisleri araştır ve yaz; zira ben, ilmin kaybolmasından ve ulemanın ölüp gitmelerinden korkuyorum" [821].

Her ne kadar mezkûr haberin bazı rivayetlerinden, bu emrin yalnız Medine valisi Ebü Bekr İbn Hazm'e yazıldığı zannına varılırsa da, diğer bazı rivayetlerden Halîfenin, aynı emri, idaresi altında bulunan diğer valilere ve hadîsle meşgul olan bazı ulemaya da gönderdiği anlaşılmaktadır. Nitekim el-Hatib'in bir rivayetinde, Halîfenin, bu emri "Medine ehline" (ilâ ehti'l-Medlne) [822], es-Suyütî'nin Ebü Nucaym'den naklen verdiği haberde de "her tarafa" (ilal-âfak) yazdığı [823] belirtilmiştir. Esasen Halîfenin, tedvin işini ciddî surette gerçekleştirmeğe niyet ettiği düşünülecek olursa, tedvinle ilgili emrini, yalnız Ebû Bekr tbn Hazm'e değil, fakat bu işi yapmağa ehil olanların bulunduğu her tarafa göndermiş olması akla daha yakın gelmektedir. Nitekim bu emri alanlarından birisi de, yukarıda ismini ilk mudevvin olarak zikrettiğimiz tbn Şihâb ez-Zuhrf idi. Kendisinden nakledilen bir haberden öğrendiğimize göre ez-Zuhrî şöyle demektedir: "cOmer tbn tAbdi1-<Azîz bize sünenin toplanmasını emretti. Ona defter defter yazdık. O da idaresi altında bulunan her yere bu defterlerden birer nüsha gönderdi" [824].

'Ömer İbn *Abdi'l-cAzIz'in tedvinle ilgili emrini ilk gerçekleştiren ve topladığı hadîsleri Halîfeye gönderen kimse yine ez-Zuhrl olmuştur. Zira aynı emri alan Ebû Bekr İbn Hazm, işi nihayete erdirip yazdığı kitapları göndere-meden Halîfe vefat etmiş, topladığı hadîsler de kendi elinde kalmıştır [825]. Mâlik tbn Enes'in, sonradan, "bu kitapların ne olduğunu Ebü Bekr tbn Hazm'in oğlu 'Abdullah'a sordum; kaybolduğunu söyledi" demesi de[826], konu ile ilgili olarak zikrettiğimiz diğer haberlerin doğruluğunu teyid eder.

Mezkûr haberler, tedvin faaliyetinin ez-Zuhri ile başladığını ve Halîfe (Omer İbn 'Âbdil-'Azîz'in bu husustaki emri ile resmen teşvik ve takip edildiğini göstermektedir. Ancak burada dikkat edilmesi ve yanlış anlaşılmaması gereken bir husussa işaret etmekte fayda yardır: Her ne kadar ez-Zuhrl ilk mudevvin olarak kabul edilmiş ise de, bu, onun muasırları arasında ondan başka hadis toplayan kimselerin bulunmadığı manâsında anlaşılmamalıdır. Hadis kitabetinin daha Hazreti Peygamber hayatta iken başladığı ve giderek yaygınlaştığı gözönünde bulundurulursa, ez-ZuhrTden daha yaşlı tâbî'ûn arasında, kitabeti kerih gören bazı kimseler bulunsa bile, muhtelif sahabî-lerden işittikleri hadîsleri yazan kimselerin de bulunduğu inkâr edilemez. Onların bu faaliyetinide hadîs tedvini içinde mütalâa etmemek için hiç bir sebep yoktur. Bununla beraber ez-Zuhrî'nin ilk mudevvin olarak tanınması, bu sahadaki faaliyetinin çok daha geniş ve semereli obuası sebebiyledir. Ma'mer tbn Râşid'in "biz, ez-Zuhrl'den pek çok hadîs öğrendiğimizi zannederdik; fakat Halîfe el-Velîd İbn Yezld öldürülüpde (126) hazinelerinden Mervân ailesi için ez-Zuhrl'den yazılan ilmin kitaplar halinde hayvan sırtında taşındığını görünce, ondan öğrendiklerimizin ne kadar az olduğunu anladık" sözü [827]", ez-Zuhrî'nin bu sahadaki faaliyetinin büyüklüğüne delâlet ettiği gibi, o devirde ez-Zuhrî'den başka her hangi bir hadîsçi hakkında da söylenmemiştir. [828]

3. Hadîslerin Tasnifi

Birinci hicrî asrın sonu ile ikinci hicrî asrın.başı, hadîs tedvininin başlangıcı olarak kabul edilmekle beraber, asıl hadîs eserlerinin ortaya çıkışı, ikinci asrın ilk yarısından sonraki devreye rastlar, Ez-ZuhrTnin tedvin faaliyetiyle ilgili olarak Şâlih İbn Keysân'dan naklen yukarıda zikrettiğimiz haber hatırlanacak olursa, ez-Zuhri'nin Hazreti Peygamberden gelen sünen yanında, sünnetten olduğu görüşü ile sahabeden gelen haberleri de toplayıp yazdığı görülecektir. Hattâ Ebu'z-Zinâd'm aynı manâda söylediği "biz, helâl ve haramla ilgili haberleri yazardık, tbn Şihâb ez-Zuhrl ise işittiği her şeyi yazıyordu" sözü, ez-Zuhrî'nin, Hazreti Peygamberin hadîslerinden başka diğer bir çok söz ve haberleri de topladığını göstermektedir. İşte bu durum, ez-Zuhrl ile başlayan tedvin faaliyetinin ilk devredeki genel görünüşünün bir yanını teşkil eder. Bu görünüşün diğer yanı ise, tıpkı Hazreti Peygamberin hayatta bulunduğu sıralarda bazı sahabîlerin ondan işittikleri bazı sözleri, birbiri arkasına yazdıkları gibi, tedvin devrinin başlangıcında da, toplanan haberlerin aynı şekilde ve basit bir sıra ile yazılmış olmasıdır. Bu tarzda meydana getirilen bir kitabın, aranılan bir hadîsi içinde bulmak yönünden, ne kadar güç ve kullanışsız olduğu kolayca anlaşılır, işte bu güçlük, tedvin devrinin başlangıcından çok kısa bir zaman sonra hadîsçiler tarafından da farkedilmiş; gerek mümkin olduğu kadar Hazreti Peygamberin hadîslerini toplayan kitaplar meydana getirmek ve gerekse bu kitapların daha kolay bir şekilde kullanılmalarını sağlamak için, hadîslerin gelişi gtizel sıralanması yerine konularına göre tertib ve tasnif olunması cihetine gidilmiştir. Bu suretle meydana getirilen kitaplarda her hadîs konusu ile ilgili bölümde yer alıyor ve meselâ sa-lâtla ilgili olanını salât, yahut zekâtla ilgili olanını da zekât bölümünde arayıp bulmak kolaylaştırılmış oluyordu. "Muşannaf" denilen bu çeşit eserler yanında, hadîsleri sahabî râvilerinin isimleri altında biraraya getiren bir başka tasnif şekli daha vardı ve bu kitaplara da "musned" adı verilmişti. Ancak musned eserlerin çıkışı, muşannaf denilen diğer eserlerden çok kısa bir zaman sonraya rastlar.

Muştalahu'l-hadîge dair ilk tedvin edilen eserin müellifi olan er-Râma-hurmuzl (ö. 360), ilk musannıflar hakkında bize şu bilgiyi vermiştir: "Bildiğime göre hadîsleri ilk defa tasnif edip bâblara ayıran kimse, Basra'da er-Rebl( İbn Şubeyh (Ö. 160), Sa^d Ibn Ebî 'ArÜbe (Ö. 156), Yemen'de cAbd diye adlandırılan Hâlid İbn Cemil ve MaSner İbn Râşid (Ö. 153), Mekke'de İbn Cu-reyc (Ö. 150), sonra Küfe'de Sufyân es-Şevrl (ö. 161) Basra'da Hammâd İbn Seleme (Ö. 167) ve yine Mekke'de Sufyân İbn (Uyeyne (Ö. 198), Şam'da el-Velîd İbn Müslim (Ö.195), Rey'de Cerîr İbn <Abdi'l-Şamîd (Ö. 182), Horasan ve MervMe ^Abdullah İbnu'l-Mubârek (Ö. 181), Vâsıt'da Huşeym İbn Beşlr (Ö. 193) ve bu asırda Kûfe'de İbn Ebi Zâ'İde (Ö. 193), İbn Fuzayl (Ö. 196) ve daha sonraları Yemcn'de 'Abdurrazzâk İbn Hemmâm (Ö. 211) ve Ebü" Kurra Müsâ İbn fârik olmuştur" [829].

İbn Hacer de, hadîslerin Hazreti Peygamber, ashabı ve ldbar-ı tâbiıîn devrinde tedvin edilmediğine temasla şöyle demiştir: "... Bu devirde hadîsler iki sebepten dolayı camilerde mudevven ve muretteb değildi. Birincisi, Müslim'in Şafrify'inde de sabit olduğu gibi, Kur'ânı Kerîmle karışma korkusundan dolayı sahabenin tedvinden menedilmeleri; ikincisi ise, hafızalarının vüs'ati ve zihinlerinin akıcılığı idi. Çoğu yazı bilmiyordu. Fakat tâbi'ûn devrinin sonlarına doğru ulemanın muhtelif şehirlere dağılması, havâric, ravafız ve kader münkirleri gibi bid'at ehlinin ortaya çıkması üzerine, âsârın tedvini ve bâblara göre tasnifi başladı. Bu işe ilk defa girişenlerin başında er-Rebfc Ibn Şubeyh, Sa'id İbn Ebî cArübe ve diğerleri vardı. Bunlar, üçüncü tabaka gelinceye kadar her babı ayrı ayrı tasnif ediyorlardı. İmam Mâlik el-Muvat-tâ> adını verdiği kitabını tasnif etti. Bu kitapta Hicaz ehlinin hadîsini toplamış, sahabenin sözlerini, tâbi'ûn ve daha sonrakilerin fetvalarını da mezce-derek onu telif etmişti..."[830].

Gerek er-RâmahurmuzI ve gerekse İbn Hacer tarafından tasnifin başlangıcı ile ilgili olarak verilen bu bilgi, şu husususu açıkça göstermektedir ki, hadîslerin konularına göre tasnif edilip bâblara ayrılması işi, ez-Zuhrl ile başlayan tedvin faaliyetinin hemen akabinde vukubulmuştur ve tedvin ile tasnif arasında uzun bir zaman aşımı yoktur. Yukarıda isimleri zikredilen ilk musannıflann vefat tarihlerine dikkat edilecek olursa, bunlardan büyük bir kısmının 124 senesinde vefat etmiş olan ilk mudevvin ez-Zuhrî devrine yetişmiş oldukları kolayca anlaşılır. Bu bakımdan tedvin ve tasnif faaliyetinin, hadîs tarihinde birbiri arkasından başladığını söylemek mümkündür. Ancak, yukarıdaki açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, her ikisi de aynı değil, fakat ayrı ayrı faaliyetlerden ibarettir. Bu itibarla tedvin ile tasnifi birbirinden ayırmak ve her ikisinin başlangıç tarihlerini birbiriyle karıştırmamak lâzımdır. Bununla beraber, meselâ müsteşrik I. Goldziher, ikisi arasındaki farkı idrak edememiş ve her ikisinin başlangıcı hakkında verilen ayrı ayrı tarihler ara* sında bir tenakuz bulunduğunu iddia ederek tedvinin başlangıç tarihini çok daha sonralara götürmeğe çalışmıştır [831]. Goldziher'in tarihî gerçeklere aykırı düşen bu iddiasını bahis konusu eden Fuat Sezgin şöyle der: "Hadîslerin Şa-fyife adlı bir takım yazılı vesikalara dayandığını göstermek hususunda selefi Sprenger'in mesaisini devam ettiren Goldziher, aksine Islâmî kaynaklar tarafından gösterilen ilk tedvin çağını takriben bir asır kadar geç başlatmak ve bu devri ZuhrI'den ilk musned hadîs kitaplarının meydana geldiği üçüncü asır başlarına kadar indirmek istiyor. Bu tedvin işinin başlangıcına, kitabında ayırmış olduğu kısım ehemmiyetli bir yer işgal eder (Muh. Stud. 208-211). Hadîslerin tedvin devrini değiştirmek veya bir asır kadar tehir etmek için, takip ettiği yol oldukça çetrefildir ve tezadlari bizzat kitabında mevcuttur. Nedense bir defe tasavvur etmiş olduğu neticeye varmak için bazı garib izahları vardır. Bunun münakaşasına girişmeden evvel kaydedeilim ki, Goldziher'in tezad olarak tasavvur ettiği ve dolayısıyle ortadan kaldırmağa çalıştığı iki ayrı menşe vardır. Bunlardan biri hadîslerin tedvini, diğeri ise, hadîslerin tasnifidir. Islâmî kaynakların bu ikisi için ileri sürmüş oldukları tarif bariz şekilde birbirinden ayrıdır. Birincisi için evvelu men devvene'l-hadis, ikincisi için evvelu men şanne/e'l-kutub tabirini kullanırlar. Birincisiyle hadîslerin kitaplarda toplanmasını, ikincisiyle mudevven hadîslerin muayyen bâblara göre tasnifini kasdederler. İşte kaynakların bu iki mebde için mevzu bahsettiği tarih ayrıdır ve şüphesiz ki tedvin tasniften evveldir. Nasılsa Goldziher bu farka dikkat etmemiş, yani tedvin ile tasnif devrini birbirinden ayırmamış ve dolayısıyle Islâmî kaynakların bu ikisi için farklı olarak gösterdiği iki tarih arasında bir tezadın mevcut olduğunu farzetmiş, birini ortadan kaldırmağa çabşarak, tedvine ait haberleri ve kaynaklarını zayıf addederek bu neticeye ulaşmıştır..." [832]

4. ilk hadîs eserleri

Hadîs ıstılahlarına dair ilk eseri telif etmekle şöhret kazanan er»Râma-hurmuzi*nin, ilk musannif Urdan verdiği bazı isimleri yukarıda zikretmiştik. İkinci asırda kitap tasnif edenlerin hepsi, şüphesiz ki, bu isimlerden ibaret değildir. Bununla beraber bu isimler, çoğunun eserleri zamanımıza kadar intikal etmemiş olsa bile, tasnif faaliyetinin, İslâm'ın çok erken bir devrinde başladığını göstermek bakımından büyük ehemmiyeti haizdir. Konumuzun ağırlığını hadîs tarihi teşkil ettiğine göre, ikinci asırda ortaya çıkan hadîs eserlerine ve müelliflerine işaret etmek elbette ki faydalı olacaktır.

ikinci asırda telif ve tasnif edilen hadîs eserlerini başlıca beş gurupta toplamak mümkindir:

a) Siyer ve mağazî kitapları;

b) Sünen kitapları;

c) Câmi'ler;

d) Musannaflar;

e) Belirli bir konuya tahsis edilmiş kitaplar. [833]

a. Siyer ve mağazî kitapları

islam'ın başlangıcından itibaren müslümanların, Hazreti Peygamberin hadîsine büyük ilgi duydukları, onları sahîfeler veya büyük hacimde kitaplar halinde yazıp topladıkları malûmdur. Bu hadîsler arasında onun ibâdât, muamelât ve ukubâta ait sözleri bulunduğu gibi, ahlâkına, şemailine, Mekke ve Medine hayatına ve gazvelerine ait haberler de yer alıyordu. Tedvin devri başladığı zaman, bazı müellifler, Hazreti Peygamberin dinle ilgili hadîslerini toplarken, bazıları da, Mekke ve Medine'deki yaşayışı, Peygamberlikten önce ve sonraki şahsî hayatı, fiil ve davranışları, ahlâkı, kısacası sîreti ve gazveleri ile ilgili haberleri de toplamayı ihmal etmediler. Bu haberler, müslümanların alışık oldukları hadîs görünümünde nakledildiği için, daima onları nakledenlerin isimlerini ihtiva eden birer ignad zincirine bağlanmış ve mevsûkı-yetleri de, umumiyetle, bu isnadlarda yer alan nakılcilerin güvenilir olup olmamaları ile tesbit edilmiştir.

Hazreti Peygamberin siret ve mağazisine tahsis ve hadîs usûlü ilminin kaidelerine uygun bir şekilde tasnif edilen bu kitaplar, daha sonraki devirlerde ortaya çıkacak olan büyük hacimdeki tarihî eserlerin ilk denemeleri sayılabilir. Nitekim bu eserlerde de rivayet usûlü terkedilmemiş ve her tarihî haber, hadîslerde görüldüğü gibi, bir isnad zincirine bağlı olarak nakledilmiştir. Bu bakımdan islâm'da tarih bilimi, hadîs ilminin içinden çıkan ve onun tenkîd ve tevsik met odlarından yararlanarak gelişen bir branş olarak görülür.

Siyer ve mağazî ile ilgili ilk kitaplar, birinci asrın sonlarına doğru tasnif edilmeğe başlamıştır. Kaynaklardan öğrendiğimize göre, ilk Mağözi tasnif edenler, Medine'nin tanınmış âlim ve fakîhlerinden CURVA İBNU'Z-ZUBEYR ibniVAvvâm el-Esedî (Ö. 94)786, Ebü «Amr «Amir Ibn Şerâhll EŞ-ŞACBİ (Ö.

Tarih, IV. 1, 31-32; Ebû Nu<aym, Ifüye, H. 176-183; İbn Çallikân, Vafeyât II 418-421 hebt, Tezkİretu'l-huTfâi, I. 62-63; lbn tfacer, Tehflbu't-Uhtlb, VII. I80-18S.

103) [834] » En" Bekr Muhammed İbn Müslim İbn *Ubeydillah lbn 'Abdillah tbn SihSb EZ-ZUHRİ <Ö. 124) [835], MÜSÂ IBN «UKBE Ibn Ebl (Ayyâş el-Esedl (ö. 141) [836]. Ebû cAbdillah Muhammed ÎBN İSHÂK lbn Yesâr (Ö. 150) [837] ", MA'MER İBN RÂŞİD Ebü <Urva el-Ezdl (Ö. 153) [838], EBÜ MA(ŞER Nacfy lbn 'Abdirrahman es-Sindl (Ö. 170) [839], ^BDU'L-MELİK lbn Muhammed İBN EBl BEKR lbn 'Amr İBN HAZM (Ö. 176) [840], EL-MUCTEMİR tbn Su-leymân et-Teyml (Ö. 187) [841] Ebü EyyÜb YAIJYÂ İBN SA'İD lbn Ebân el-UmevI el-Küfl (Ö. 194) [842], Ebu'l-cAbbâs EL-VELİD İBN MÜSLİM El-Umevl ed-Dımaşkî (Ö. 195) [843] idir.

İkinci asırda Hazreti Peygamberin sîretine tahsis edilmiş ilk kitabın, ise, yukarıda Magazinine işaret ettiğimiz lbn Şihâb ez-Zuhrl (Ö. 124) tarafından telif edildiği söylenir [844]. Keza îbnu'n-Nedim'in işaret ettiğine göre, \fağâzt sahibi Ibn İshâk (Ö. 150)m da bir Kitâbu's-Sîre'si vardır [845]

b. Sünen kitapları

Fıkıh bâblarına göre tasnif edilmiş ahkâm hadîslerini mhutevi kitaplara Sünen adı verilmiştir. Bu kitaplarda yer alan hadîsler, Hazreti Peygamberin söz, fiil ve takrirlerinden ibaret olan ve merfû sayılan haberlerdir. Bu bakım'dan sunenlerde mevkuf ve maktu olan» yani sahabe ve tâbi'ûnun kendilerine ait bulunan söz veya fiillerine rastlanmaz. Ahkâm hadîsleri, umumiyetle, insanların Allah'a karşı olan kulluk görevleriyle, kendi aralarında biribirlerine karşı olan insanlık görevlerini ve biribirleriyle münasebetlerini düzenleyen hükümleri muhtevi naaslardır. Bu bakımdan, bir sünen kitabında yer alan hadîsleri, tbâdât, muamelât ve ukûbâta ait olmaları itibariyle üç gurupta toplamak mümkindir. Buna göre, bir sünenin muhtevası incelenecek olursa, umumiyetle, şu konulardaki hadîslerin tasnife tâbi tutuldukları görülür: Taharet, şalât, zekât, hacc, savın, nikâh, talâk, cihâd, vaşiyyet, ferâiz, barâc, cenaze, yemin ve nezir, buyûc, aksiye, eşribe, atcıme, tıb, libâs, fiten, melâ-him, hudüd, diyât sunne, edeb. Bu konuların her biri "ki t âb" başlığı altında zikredilir (Kitâbu't-tahare, Kitâbu'ş-şalât, Kitâbu'z-zekât gibi) ve her kitab, konusunun genişliğine göre muhtelif sayıda "bâb"lara ayrılır.

İkinci asrın başlarında tedvin ve tasnif faaliyetinin başlaması ile ortaya çıkan ilk hadîs eserleri "Sünen" denilen bu çeşit koleksiyonlar olmuştur. Bu asırda Sünen tasnif eden hadîsçiler şunlardır:

MEKHÜL Ibn Ebî Müslim EŞ-ŞÂMl (Ö. 112) [846], Ebu'1-VeUd (Ebü Hâ-lid) 'Abdu'I-Melik Ibn cAbdi'l-cAzîz ÎBN CUREYC (Ö. İSO) [847], SA'İD ÎBN EBI'ARÜBE Mİhrân el-'AdevT el-Başrî (Ö. 156) [848]:, Ebu'l-Hârig Muhammed İbu 'Abdinrahman İbni'l-Muğîrc İbnİ'l-Hâriş ÎBN EBÎ gt'B el-ÇuraşI (Ö. 159) [849], ÎBRÂHIM ÎBN TAHMÂN İbn Şu*bc el-IJorâsânî (Ö. 163) [850], Ebü Seleme HAMMÂD İBN SELEME Ibn Dînâr (Ö. 167) [851], 'ABDULLAH ÎB-NU'L-MUBÂREK Ibn Vazıh cl-Hanzalî et-Temîmî (Ö. 181) [852], Ebü Sa^d Yabyâ îbn Zekeriyyâ ÎBN EBÎ ZÂ'ÎDE el-Vâdi(i el-Küfî (Ö. 183) [853], Ebü Mu'âviyc HUŞEYM İBN BEŞÎR îbn Kasım el-Sulemi (O. 183) [854], Ebu'l-«Abbâs El-VELÎD İBN MÜSLİM el-Umevi ed-Dımaşkî (Ö. 195) [855], Ebü cAb-dirrahmân MUHAMMED İBN FUZAYL İbn Gazvân ez-Zabbî (Ö. 195) [856]

C. Câmi'ler

İkinci asırda tasnif edilen bazı hadîs kitaplarına da Cami1 adı verilmiştir. Camitler de Sunenler gibi ibâdât, muamelât ve ukûbâta ait bâblara göre tasnif edilmiş hadîsleri ihtiva ederler; ancak Camilerin ihtiva ettikleri hadîsler, sadece bu konularla ilgili hadîslerden ibaret değildir. Bunlara ilâveten, Câmi'lerde, çok daha değişik konulardaki hadîslere de yer verilmiştir. Meselâ Camilerde bulunan Kur'ânın faziletleri, tefsiri, yaratılışın başlangıcı, geçmiş peygamberler, menâkıb, Hazreti Peygamberin sîreti ve mağazîsi, halîfeleri ve ashabının faziletleri, îman, tevhîd ve bunun gibi diğer bazı konulara ait ha-dişlere annenlerde rastlanmaz. Bu bakımdan Câmi'ler, ismin de delâlet ettiğjî gibi, akla gelebilecek her konudaki müşkilin halli için başvurulabilecek eu| mufassal hadîs koleksiyonları sayılır.

İkinci asırda Cami* adı verilen bu tip eserlerin ilk musannifi MA'MER İbn RÂŞİD el-Ezdî (Ö. I53) [857] dir. İki yazma nüshası zamanımıza kadar intikal eden [858] ve cAbdurrazzâk İbn Hemmâm'ın Muşannaf adh eserinin sonunda neşredilen bu kitap hadîs tarihi yönünden büyük bir ehemmiyeti hâizdir [859]. El-CömPu'l-Kebİr ve et-Câmi'u'ş-Şağir adlı iki eseriyle Ebü (Abdillah SÜF-YÂN İbn Mesrflk es-ŞEVRf el-Kûfl (Ö. 161) [860], REBF ÎBN JJABÎB el-Bısrf (Ö. 170) [861] ", "ABDULLAH İBN VEHB İbn Müslim el-Fihrf el-Çuraşî (Ö.197) [862] ve SÜFYÂN İBN «UYEYNE İbn MeymÜn el-HilâlI (Ö. 198) [863], yine bu asırda Cami1 tasnif eden hadîsçilerdir. [864]

d. Musannaflar

İkinci asırda ortaya çıkan ve Muşannaf denilen bazı hadîs kitapları vardır ki, bunlar, Sünen denilen hadis kitaplarından ayrı bir Özellik taşımazlar. Muhtemelen bu eserlerde de fıkıh ahkâmına müteallik hadîsler tasnife tâbi tutuldukları için, yapılan işe delâlet etmek üzere, muşannaf tabiri kullanılmış'

Bununla beraber şuna da işaret edebiliriz ki, Mufannaflar, Cami* denilen eserler gibi her konudaki hadîsleri ihtiva etmeseler bile, Sunen'lerden farklı olarak, Camilerde yer alan konulardan bazılarıyle ilgili hadislere de yet vermişlerdir. Bu bakımdan Muşannaf *lan, ihtiva ettikleri konular yönünden* Sünen'l& ile Câmi'ler arasında mütalaa etmek mümkindir.

İkinci asırda Muşannaf denilen eserleriyle şöhret kazanmış îmflmlary rlAMMÂD İBN SELEME İbn Dinar (Ö. 167) [865] ve VEKI< İBNU'L-CER-rAİI İbn Muleyh (Mellt) er-Ru'âsî (ö. 197) [866] dir. Ancak İbnu'n-Nedlu, Fihristinde (s. 331) her iki Musannaf ı da Kitabı?$-Sunen adı altında zikretmiştir ki, bu, bizim Sunen'/erile Musannaflar arasında büyük bîr fark bulunmadığına dair biraz önce işaret ettiğimiz görüşü doğrular. [867]

e. Belirli bir konuya tahsis edilmiş kitaplar

İkinci asırda telif edilen hadîs kitaplarından bir Icıgrnuıın da, Camitlere vücut veren çeşitli konulardan birine tahsis edildikleri görülür» Sünen olsun Cami1 olsun musannaf eserlerde bu konular, umumiyetle "kitab" adı altında zikredildikleri için, belirli bir konuya tahsis edilmiş müstekü eserlere de umumiyetle "kitSb" adı verilmiştir.

SUFYÂN İbn Mesrük İbn Sald EŞ-Ş.EVRI el-Küfl (Ö. 161) [868] nin KUS-bu'l-FerâHf ve KitöbıSt-Tefsir'i; Ebu'ş-Şalt ZA'İDE İBN ÇUDAME

İBRAHİM İBN TAHMÂN İbn Şufbe eî-Çorâsânî (Ö. 163) [869] "nin KUÖbu%Me nâkıb, Kitâbu'l-Hydeyn ve Kitdbu't-tTefsirt; CABDULLAH İBNUfL-MÜ-BAREK İbn Vazıh el-ÇaniaU et-Temlmî (Ö. 181) [870] nin Küabu'z-Zuhd ve'r-RakâHk, KitâbuH-Birr ve'ş-Şıla, Kitöbu't-Tefslr, KUâbü'l-Cihâd'ı; Ebû Mu-«âviye HÜŞEYM İBN BEŞÎR İbn Çâsım es-SuIemI(Ö. 183 [871]nin KitâbuU-TefsîrH; Ebû Bişr tSMA'lL İBN «ULEYYE el-Esedl (Ö. 193) [872] nin Kitöbu^ fahâre, Kitdbu'ş-Şaidt, KitâbuH-Menâsik ve Kitâbu't-Tefsir'i, Ebû Muhammed tSHAK İBN YÛSUF tbn Mirdâs el-Kuraş! el-Vâsîtî EL-EZRAK (Ö. 19S) [873] in Kitâbu's-Şalât, KitâbuH-Menâsik ve Kitâbul-jÇırâ'âi'ı; MUHAMMED İBN FUZAYL tbn Gazvân lbnCerIre?-ZabbI(Ö. 195) [874] ain Kitâbu'd-Du'â, Kitâbu'z-Zuhd, Kitâbu'ş-Şıyâm ve Kitâbu*t>tef$îr'v, VEKIC İBNU'l-CERRÂH tbn Muleyh er-Ru'âsî (Ö. 197) [875] nin Kitâbu'z-Zuhd ve KitâbuH-Tefslr'i.

Burada, musannaf hadîs eserlerinden olmakla beraber, Sünen veya Ca-milerden farklı olarak değişik bir isimle zikredilen ve ikinci asrın ortalarında badis tarihine girmiş bulunan bir kitap ve onun musannifi üzerinde ayrıca durmak istiyoruz. Bu kitap el-Muvatta1 adiyle şöhret kazanmıştır ve musannifi da, kitabı kadar şöhrete ulaşmış olan büyük imam MÂLİK ÎBN ENES (Ö. 179) tir. [876]

Mâlik Ibn Enes ve el-Muvaftâh

Kendi adı altında kurulmuş olan fıkıh mezhebi Mâlikiyye'nin meşhur imamı, aynı zamanda, Hazreti Peygamberle birlikte bir çok gazvelere iştirak etmiş olan sahabî Ebü cÂmir'in torunu Mâlik İbn Enes tbn Mâlik tbn Ebl eÂmîr el-Asbahî, 93 senesinde Medine'de dünyaya gelmiş ve uzun müddet yanından ayrılmadığı 'Abdurrahman İbn Hürmüz başta olmak üzere Medfne-nin diğer âlimlerinden ilim almıştır. Hadîs işittiği meşhur imamlar arasında tbn 'Ömer'in kölesi Nâfi', Muhammed İbnul-Munkedir, EbuVZubeyr, İbn ŞihSb ez-Zuhrf* cÂmir İbn cAbdillah, cAbdullah İbn Dinar bulunur. Kendisinden riveyet eden imamlardan bazıları ise, kendi şeyhlerinden olan Yahya tbn Sa^d el-Anşârl, ez-Zuhrî, İbn Cureyc, Yezîd İbn cAbdillah, el-Evzâ% Sufyân eg-Şevrl, Sofyân tbn 'Uyeyne, Şucbe, cAbdullah Îbnu'l-Mubârek, eş-Şâfi*!, İbn Uleyye, Ebü Hanîfe'nin talebelerinden Muhammed eş-Şeybânî ve daha bir çok kimsedir.

Mâlik tbn Enes, hadîs ilminde, râvi tenkidinde (cerh ve tacdîl), Kitap ve Sünnetten hüküm istihracında büyük şöhret kazanmış ve onun bu sahalardaki üstünlüğü, akranları ve asrının ileri gelen imamları tarafından da

teslim edilmiştir. Hazreti Peygambere karşı olan sevgisi ve hürmeti, Sünnete ve dolayısiyle hadîse olan büyük bağlılığının başlıca âmili olarak görülür. İleri yaşına ve vücutça çok zayıf olmasına rağmen, Medine'de her hangi bir hayvana binmez "burada Allah'ın Rasûlü medfûn bulunurken binmem" derdi. Hadîs rivayetine başlamadan önce de abdest alır, yatağının başına vakar ve heybetle oturur, sonra rivayet ederdi. Bu suretle Hazreti Peygamberin hadîsini yüceltmiş olurdu. Hadîs aldığı kimseler üzerinde de titizlikle durur; onların güvenilir (sika), zühd ve takva .sahibi olmaları yanında hadîs ehlinden olmalarını da şart koşardı.

Mâlik İbn Enes, 147 senesi civarında bir mihnete maruz kalmış ve Halîfe el-Manşür'un valisi tarafından kırbaçla dövülmüştür. Bu hâdisenin sebebi hakkında çeşitli görüşler ileri sürülür. Bazılarına göre Mâlik, Halîfenin kaza teklifini reddettiği için bu muameleye maruz kalmıştır; çünkü bu teklifi reddetmekle Abbasî hükümdarlarına, işlerinde yardım etmekten kaçınmış oluyordu. Diğer bazılarına göre de Mâlik, Medine'de Halîfeye karşı ayaklanmış olan Muhammed en-Nefsu'z-Zekiyye lehinde fetva vermiş olduğu için dövülmüştür. Diğer bazıları ise, Halîfenin ikrah ile talâkın sahih olmadığına dair gelen hadîsi rivayetten menetmesine rağmen, Mâlik'in mezkûr hadîsi rivayet etmesini mihnetin sebebi olarak ileri sürmüşlerdir; çünkü Halîfeye karşı ayaklananlar, bey'atra ikrah ile vukubulduğunu ileri sürüyorlar ve bunu, ikrah ile talâkın sahih olmadığını belirten hadîse kıyasla, hilâfetin de sahih olmayacağını iddia ediyorlardı. Maamafih, bir hacc mevsiminde Hicaz'a gelen Halîfe Ebü Ca'fer el-Manşür, vukubulan hâdiseden haberi bulunmadığını beyan ederek Malik'ten özür dilemiş ve hattâ bazı haberlerden anlaşıldığına göre, Hazreti Peygamberin hadîslerini biraraya getiren bir de kitap telif etmesini istemiştir. Mâuk, Halîfeden gelen bu istek üzerine et-Muvaffa' adını verdiği meşhur kitabını tasnif etmiştir.

İbn Hader, ei-Muvaffcfın tasnifine tekaddüm eden devri de tavsif ederek şöyle der: "Hazreti Peygamberin âsârı, ashabı ve kibar-ı tâbi*în devrinde iki sebepten dolayı camilerde müdevven ve müretteb değildi. Birincisi, Müslim'in Şo&tfr'inde de sabit olduğu gibi, Kur'ânı Kerîmle karışma korkusundan dolayı sahabenin tedvinden menedümeleri; ikincisi ise, hafızalarının genişliği ve zihinlerinin akıcılığı idi. Çoğu yazı bilmiyordu. Fakat tâbi'ûn devrinin sonlarına doğru ulemanın muhtelif şehirlere dağılması, havaric, r&üza ve kader münkirleri gibi bid'at ehlinin ortaya çıkması üzerine, ftsârın tedvini ve bâblara göre tertibi başladı. Bu işe ilk defa girişenlerin başında er-Rebi* İbn Şubeyh, Sa*îd tbn Ebl cArübe ve diğerleri vardı. Bunlar, üçüncü tabaka gelinceye kadar her babı ayn ayrı tasnif ediyorlardı. İmam Mâlik tl-Muva$P adını verdiği kitabını tasnif etti. Bu kitapta, Hicaz ehlinin 1»^Wn' toplamış»

sahabenin «özlerini t&bi'ûn ve daha sonrakilerin fetvalarını da mezcederek onu telif etmişti" [877]

Hasreti Peygamberin hadisleri yanında sahabenin söz ve fetvalarına da yer verilerek telif edilen bu kitabı, İmam Mâlik, şeyhlerine arzetmiş, onların znuvatakatlannı bildirmelerinden sonra da ona el-Muratta* adını vermiştir [878]. imam el-EvzâTnin, kitabı Mâlik'e kırk günde okuyup arzetmesi üzerine onun» "benim kırk senede telif ettiğimi siz benden kırk günde aldınız'1 demesi [879], kitabın telifinde gösterilen gayret ve titizliğe delâlet eder.

Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi Mâlik, Muvatta\ ile ilk musannıflar-dan olduğu gibi, rivayet olunan hadîslerin kabulünde ihtiyatı elden bırakmayan ve onları metin ve isnad yönünden şiddetle tenkid eden imamların da başında gelir. Bu bakımdan, kesinlikle bilinmese bile, hadîs ilminin cerh ve ta'dîle ait kaidelerinden mühim bir kısmının Mâlik tbn Enes tarafından ortaya konulduğu ileri sürülebilir.

tmam Mâlik'in, hadîslerin kabulünde gösterdiği bu ihtiyat ve hadis râ-vileri hakkında giriştiği şiddetli cerh dolayısiyle Muvaffa'ı, en sahili hadîs kitapları .arasında yer almıştır. Nitekim eş-Şâfi*î, "yer yüzünde ilim yönünden Mâlik'in kitabından daha sahih bir kitabın bulunduğunu bilmiyorum1* derken bu gerçeği ifade etmiştir[880] Her ne kadar gerek tbnu'0-Şalâh ve gerekse tbn Kesir, eş-ŞâfiTnin, el-Buhârl ve Müslim'in, Şafii'lerini telif etmeden önce bu sözü söylediğini, zira d-Muvatto'va tasnif edildiği devirde tbn Cureyc, İbn tshâlp, Ebû Çnrra Müsâ tbn T**11^» tAbdun*aa:zâk tbn Hemmam ve daha bir çok kimsenin musannafları bulunduğunu ve el'Muvaffakın bunlardan daha sahîh ve faydalı olduğunu Söylemişlerse de [881], bazı imamların, el-Mu-vaffâh Şa&ıjuîn'ın telifinden sonra da en sahîh kitap kabul eden görüşleri yine baki kalmıştır.

Netice olarak, el-Muvaffa'ın sıhhat yönünden derecesi hakkında ortaya Çıkan görüşleri guruplandırmak gerekirse, denebilir ki, Malik'in, râvilerin cerh ve taSÜÜndeki şiddeti, hadîsleri kabulündeki ihtiyatı ve titizliği do-layısiyle el-Muvaffâ, el-Buhârî ve Müslim'in Sait'lerinden Önce gelir»

Bazılarına göre iki Şahib ayarında veya mertebesindedir.

Diğer bazılarına göre ise, iki 5a/»fr'in altındadır ve bu görüş, ekseri ha-disçilerin görüşüdür. Nitekim es-Suyütî, konu ile ilgili olarak tbn Hacer'den

İtt, ». 7. , 8. 14;

şu görüşü nakletmiştir: "Malik'in kitabidendi nazarında ve mursel munkatı* ve bunun gibi bazı zayıf hadîslerle ihticac etmenin gerekli olduğu hususunda kendisine tâbi olanların nazarında sahihtir. Fakat el-Buhârî'nin kitabındaki munkatı( hadîslerle Muvattö'daki munkatıler arasında fark vardır. Muvatto'i. daki munlfatı( hadîslerin çoğunu, Malik şeyhlerinden bu şekilde işitmiştir ve onun nazarında bunlar birer hüccettir. Halbuki el-Buhârî, kendi kitabındaki-leri, eğer bir başka yerde mevsûl olarak zikretmişse, bunların isnadlannı, hafifletmek maksadıyle kasden hazfetmiştir; yahut şartına uygun değilse, kitabın mevzuu dışına çıkarmak maksadıyle isnadlarını terketmiş, fakat hadîsleri de, ya istişhad, isti'nâs, yahutta bazı Kur'ân âyetleri için tefsir kas-dıyle nakletmiştir. Bu bakımdan el-Buhârl'nin munkatıc (ta4îk)ları, Mutatta1 in hilâfına, onu, mücerred sahîh kitap olmaktan çıkarmamıştır [882].

Maamafih, tbn Hacer'in bu görüşüne karşılık, şu hususu da gözönünde bulundurmakta fayda vardır: Afuvoflâ'da yer alan dört hadîs müstesna, diğer mursel ve munkatıc olanların hepsinin de başka yollarla rivayet edildikleri ve bu bakımdan Muvatta1 hadîslerinin de sahih hadîsler arasında yer aldıkları söylenmiş; hattâ tbn 'Abdi'1-Berr tarafından, Muvatta'm. mursel ve mun-katıc hadîslerinin mevsûl rivayetlerini gösteren bir kitap bile telif edilmiştir [883].

Muvottâ'da yer alan hadîslerin Bayisi hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bu konudaki ihtilâfın Mâlik'ten rivayet edilen Muvaitâ"1 nüshalarının çokluğundan ve her bir nüshanın birbirinden farklı oluşundan ileri geldiğine şüphe yoktur; zira bazılarında bulunan fazlalıklar diğer bazılarında mevcut değildir. Es-Suyüti*nin Ebü Bekr el-Ebhurî'den naklen verdiği rak-kamlara göre, Hazreti Peygamber ile sahabe ve tâbiSindan gelen asarın hepsi 1720 dir. Bunların musned olanları 600, mursel olanları da 222 dir. 613 mevkuf, 285 de maktu, yani tâbi'î sözleri vardır [884].

Malik'in, bu hadîslerin naklinde takip ettiği yol, umumiyetle, konunun başında, Hazreti Peygamberden gelen hadîsleri, sonra da sahabe ve tabî'ûn-dan vârid olan âsârı vermek olmuştur. Sahabe ve tâbi'ûndan tercih ettiği kimselerin hemen hepsi medîneli olanlardır; çünkü Mâlik Medine dışına çıkmamıştır. Bazan hadîsin akabinde, Medine'de üzerinde ittifak olunan bir re'yi, veya ameli, bazan da her hangi bir kelime ile ilgili tefsiri, veya bir cümlenin izahını vermiştir.

Muratta*, muhtevası itibariyle hem bir hadîs kitabı, hem de bir fıkıh ve kanun kitabıdır [885]

III. BÖLÜM

TASNİFİN ALTIN ÇAĞI: KUTUB-t SÎTTE »EVRÎ

(III. Hicrî Asır)

I. Tasnife hız veren âmiller

a. Kelâm ilminin doğuşu

Birinci hicrî asırda, müslümanlar arasında ortaya çıkan siyasî ihtilâfların giderek itikada dönüştüğü ve tslâmî inanç üzerinde» yahut hiç olmazsa, ilk müslümanlann akaidini teşkil eden bir takım meselelerde cidal ve münakaşalara sebep olduğu, önceki bahislerimizde yeterince açıklanmış; bu cidal ve münkakaşalann ise, zamanla, mürcı'e, mutezile, kaderiyye, cebriyye gibi çeşitli akaid mezheblerinin doğmasına yol açtığı gösterilerek bunlar hakkında lüzumlu bilgi verilmişti. İşte bu akaid mezheplerinin doğuşuna sebep olan cidal ve münakaşalar, ayni zamanda, "Kelâm" adı verilen yeni bir ilmin de başlıca kaynağı olmuştur. Filhakika daha sonraki devirlerde, bazı müellifler tarafından verilen "Kelâm" ile ilgili tarifler, bu görüşümüzü kesinlikle teyid eder. Meselâ el-Fârâbî (ö. 339) ye göre "Kelâm sanatı, şeriat koyucusunun tasrih ettiği bazı mahdut amel ve itikadlann müdafaasında ve onlara muhalif çeşitli söylentilerin temizlenip atılmasında, insanın sahip olduğu kudrettir. Bu, amel ve ittikadlara göre ikiye ayrılır. Ancak kelâm sanatı, "fı-kıh"tan ayrıdır; zira "fıkıh", şeriat koyucusunun açıkça ortaya koyduğu amel ve akideleri alır; onları asıl kabul eder ve sonra bu asıllardan, gerekli olan diğer amel ve itikadları istinbat eder. Buna göre mutekeltim (kelâmcı), "fakîh"in istiubattan Önce asıl olarak kullandığı delillerin müdafüdir" [886].

El-Farâbî'nin bu tarifinden açıkça anlaşılıyor ki, *'Kelâm"ın aslı, ister Allah Tacâlâ olsun, ister O'nun Rasûlü olsun» Şâric (şeriat koyucusu) tarafından vazolunan dinî asılların müdafaasından ibarettir.

El-Gazill (ö. 505) de, kelâm hakkında şu görüşü ileri sürmüştür: "Ehl-i sünnet akidesini, ehl-i bid'atın teşvişinden muhafaza etmek kelâmın gayesidİr. Allah, kullarına Ras tülünün dilinde-, din ve dünyalarının selâmeti bakımından hak olan bir akîde vermiştir. Sonra da şeytan, mübtedianın kalbine, sünnete muhalif şeyler İlka etmiştir. Onlar, şeytanın bu telkinleriyle hak olan akideyi teşviş etmek üzere iken, Allah, mutekellimûn taifesini vücuda getirip davalarını sünnetin zaferi için, ehl-i bid'atın telbisatım çıkarıp atacak müret-teb bir kelâm ile harekete geçirmiştir. Bunun neticesinde de Kelâın ilmi ve ehli ortaya çıkmıştır" [887].

El-Gazâli'nin bu görüşü de, kelâmın, İslâm akaidinin müdafaasını ve ona aykırı düşen sapık görüşlere karşı korunmasını gaye edinen bir ilim olarak ortaya çıkması yönünden, el-Fârâbî'nin tarifiyle uyuşur.

"Kelâm ilmi, delil iradı ve şüphenin izaleeiyle akaid-i diniyyenin isba-tıdır'* derken el-Icî (Ö. 756) [888], "akaid'-i diniyyeyi yakînen hasd olan delillerle bilmektedir. Mevzuu bu akaidin isbatıdır" derken de et-Teftâzânl (ö.792) [889], gerek el-Fârâbl'den ve gerekse el-Gazâlİ'den farklı bir şey söylemiş değillerdir.

Kelâm, İslâm akaidinin isbatım ve onun yabancı fikirlere karşı korunmasını gaye edinen bir ilim olduğuna göre, bu ilmin temelinde, cidal ve münakaşadan oluşan bir taşın yattığını anlamamak mümkin değildir. Bu bakımdan» konunun başında da işaret ettiğimiz gibi, müslümanlar arasında siyasî ihtilâflardan sonra başlayan akaide müteallik münakaşalar, Kelâm ilminin doğuşunu hazırlay[890]an başlıca âmiller olntuştır.

Ancak, şurasını da gözden uzak tutmamak gerekir ki, akaidle ilgili sistemli münakaşalar, ilk defa ortaya çıkışı hakkında daha önce yeterli bilgi verdiğimiz mutezile mezhebi tarafından başlatılmış; bu mezhebin bilhassa kadîm Yunan felsefesi ile meşguliyeti ve aklı, nakle dayanan dinî nasslara takdimi, kendine has mutezile kelâmının doğmasına vesile olduğu gibi, ileride, mutezile de dahil olmak üzere "bid(at ehli" arasında say dan diğer mez-heb kelâmcılanna karşı mücadeleye girişecek olan ehl-i sünnet kelâmının doğmasına da öncülük etmiştir. Bu bakımdan Kelâm ilminin doğuşunu, mutezilenin doğuşu ile bir mütalaa etmekte her hangi bir mahzur yoktur. Bununla beraber, mutezile ile birlikte bid'at ehlinden sayılan diğer mezhebler kelâmının, Kelâm ilminden sayılıp sayılamıyacağı konusu, müteahhırûn arasında münakaşa konusu edilmiştir; çünkü bunlara göre "kelâmın konusu, Muhammed'in dinine müteallik akaidin isbatıdır. Bu da akideye konu teşkil eden meselenin teslimiyetle kabul edilip sonra alda istinad eden burhan ile takviyesidir.

Kelâmda şer'ın akıl ile teyidi ve akidenin Kitap ve Sünnette varid olan meselelerden olması şarttır. Bu iki şarttan birisinin bulunmaması halinde, kelâm asla kelâm olmaz . Bid'at ehlinin kelâmında ise, islâm şeriatına uymayan, hattâ ona aykırı düşen bir çok mesele akaid içerisinde mütalaa edilmiş ve onların akıl yolu İle isbat ve müdafaası yapılmağa çalışılmıştır. Bu ise, tabii olarak, sünnete bağlı müslümanlar arasında tepki ile karşılanmıştır. Nitekim yukarıda kelâmla ilgili sözlerini naklettiğimiz el-CazâlI ve el-fcî'de bu hususu açıkça müşahede etmek mümkindir. El-Gazali, "kelâm ilminin gayesi, ehl-i sünnet akidesini, ehl-i bidcatın teşvişinden muhafaza etmektedir... Onlar, şeytanın telkinleriyle hak olan akideyi teşviş etmek üzere iken, Allah miite-kellîmûn taifesini vücûda getirip davalarını sünnetin zaferi için ehl-i bideatın telbistam çıkarıp atacak müretteb bir kelâm ile harekete geçirmiştir" derken, kelâmın konusunun Kitap ve Sünnete dayanan akaid olduğuna işaret etmiş; ehl-i bid(at kelâmını kelâmdan saymadığını da, mütekellimûn taifesinin sünnetin zaferi için yaratıldığını söylemekle açıklamıştır. El-IcI ise, Kelâm ilmini, "delil iradı ve şüphenin izalesiyle akaid-i dîniyyenin isbatıdır" sözü ile tarif ederken, mezkûr akaidin İslâm dininden alınması gerektiği görüşünde el-GazSlî'ye tâbi olmuş, fakat tarifine eklediği "hasım her ne kadar bizim nazarımızda hatah da olsa, onu yine kelâm ulemasından addederiz1' sözü ile [891], bidcat ehlinin kelâmı görüşünde el-Gazâlî'den ayrılmıştır. Maamafih ehl-i bidcat kelâmı hakkında ortaya çıkan münakaşaların mahiyeti ne olursa okun, işin gerçek olan yönü, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, kelâmın mutezeile ile birlikte tarih sahnesine çıkmış olmasıdır.

Mutezilenin ehl-i sünnete muhalif kaldığı bir çok akaid meselesinden bilhassa iki tanesi, usûl-i dinde çok büyük ehemmiyeti haîzdir. Bunlardan birincisi insanın fiilleri (efcâlu'I-cıbâd) ile ilgilidir. Mutezileye göre fiillerin gerçek halikı (yaratıcısı), Allah değil, insandır. Bu sebepledir ki insan, sevab ve ıkaba müstahak olur. Mutezile, bu görüşü ile kaderi red, Hazreti Peygamberden rivayet edilen kaderle ilgili hadîsleri inkâr ve başta sahabe olmak üzere bu hadîslerin râvilerini yalancılıkla itham etmiştir. Halbuki ehl-i sünnete göre insanın fiillerini Allah yaratır. Bu yaratmada insanın kesb ve ihtiyarının hiç bir rolü'yoktur. Her şey Allah'ın takdiri içerisinde cereyan eder. Hazreti Peygamberden bu konuda rivayet edilen ve muteber kitaplarda yer alan hadîsler sahihtir; bu hadîsleri geldiği şekliyle kabul etmek lâzımdır.

Mutezilenin ehl-i sünnete muhalif kaldığı ikinci konu, Allah Ta'âlânın sıfatları ile ilgilidir. Mutezileye göre Allah, sem* (işitme), başar (görme), ilim, hayat, kudret ve kelâm gibi zâtı ile kaim sıfatlardan münezzehtir; çünkü bu sıfatlar isbat edildiği takdirde kadimin taaddüdü gerekir. Ehl-î sünnet ise, bu sıfatların, Allah Ta(âlânın zâtının ne aynı ne de gayrı, fakat zâtı ile kaim, kadîm olduğu görüşündedir.

Mutezilenin sıfatlarla ilgili bu ta'tîl görüşü, fer'î bir meselede ciddî sonuçlar veren yeni bir ihtilâf konusu ortaya çıkarmıştır. Bu konu, Allah Ta'âlânın kelâmından ibaret olan Kur'ânı Kerîmle ilgilidir: Kur'ân, Allah'ın kelâmı olduğuna göre, kadîm midir yoksa hadis ve mahlûk mudur ? Mutezile, Allah'ın zâtı ile kaim, sıfatlarını ve dolayısıyle kelâm sıfatını reddettiği için, O'nun kelâmı olan Kur'ânın da muhdes ve mahlûk olduğunu, ihtiyaç ânında harflerin ve seslerin yine mahlûk olan bir cisim üzerinde yaratıldığını, Peygamberin de bu sesleri işittiğini ileri sürmüştür. Ehl-i sünnet ise, Allah'ın zâtı ile kaim kadîm sıfatlarını isbat ettiği için, kelâmının da kadîm olduğunu ve dolayısıyle Kur'ânı Kerîmin mahlûk olamayacağını kabul etmiştir.

Ancak, ehl-i sünnet veya ilk devirlerde onların temsilcileri olan hadîs-çiler, sıfatlar hakkında veya Kur'ânı Kerîm hakkında, yukarıda zikrettiğimiz görüşü benimsemiştir, derken, onların, Hazreti Peygamberden ve onun ashabından gerek haber olarak ve gerekse genel inanç olarak, kendilerine ulaşan bilgi dışında her hangi bir görüş veya kanaata sahip olmadıklarını da belirtmek isteriz, tslâm akaidi ile ilgili olarak bildikleri ve inandıkları her şey, sadece Hazreti Peygamberden ashabı vssıtasıyle gelen haberlerin ve Kur'ânı Kerîm âyetlerinin öğrettiklerinden ibarettir. Kur'ânı Kerîm, Allah'ın sıfatlarından bahisle onları isbat ediyordu. Keza Hazreti Peygamberden nakledilen sahih haberler de Kur'ânı Kerîmi teyid ediyordu. Kader meselesinde de durum aynı idi. Hazreti Peygamber çeşitli sözleriyle, insanın iyi veya kötü davranışlarına göre üzerine tereddüb edecek sevab ve ıkabı gösterirken kaderi reddetmiyor, aksine isbat ediyor ve ona inanmayı islâm'ın şartlan içinde zikrediyordu.

Kur'ânı Kerîmin, Allah'ın kelâmı olması dışında, mahlûk veya gayr-i mahlûk olduğu hakkında Hazreti Peygamberden tek bir söz nakledilmemiş, müslümanlar arasında da bu konuda müsbet veya menfi hiç bir inanç teşekkül etmemişti. O halde mesele bir akîde nieselesi değildi.

Mutezilenin zuhuru ve Yunan felsefesi ile meşgul olmağa başlaması, daha garibi, tslâm dinini bu felsefenin ışığı altında izah etmeğe kalkışması, o zamana kadar hakim olan tslâm akaidini ters yüz etti. inanılması gereken hususular saf dışı edilirken, yeni inançlar ihdas edildi. Hadîsçiler de bu inançları benimsesinler diye tehdit edildiler, işkenceye tâbi tutuldular. Kur'ânı Kerîme ve Hazreti Peygamberden naklettikleri haberlere dayanan inançlarını terket-sinler diye de haberleri yalanlandı; kendileri yalancılıkla itham edildi. Bunlara dair elimizde pek çok Örnekler vardır. [892]

B. Haılîsçilerin İtham Edilmeleri

Mutezilenin, başta sahabe olmak üzere hadîsle meşgul olan ve onu sırf dinin bir kaynağı olduğu için nakleden hadîsçileri, hiç bir kayda tabi olmadan itham etmeleri, prensiplerine ve felsefe ile terbiye ettikleri akıllarına aykırı düşen hadîslerin yalan olduğunu iddia edebilemek için başvurulmuş bir çare olarak görülür. Nitekim bu husus, Ahmed Emin tarafından da tesbit edilmiş ve şöyle denilmiştir: "Bu mezhebin mutezilenin akla tanımış olduğu tam hakimiyetten neşet eden bir yanı da, prensiplerini vazedip onlara gerçek bir îmanla bağlandıktan sonra, bu prensiplere aykırı düşen âyetleri tevil, hadîsleri ise inkâr etmeleri ve bunları büyük bir cür'et ve öaranatla yapmalarıdır. Bu sebeple onların hadîs karşısındaki mevkileri, çok defa, onun sıhhatinden şüphe, bazan da inkar edenlerin mevkiidir. Çünkü onlar, akıl üzerinde hadîsin değil, hadîs üzerinde aklın hükmünü kabul ederler" [893].

Mutezilenin hadîsler karşısındaki bu tutumunu, meşhur mutezile imamlarından el-Câhız'ın, kendisi gibi bir mutezile imamı olan en-Nazzâm hakkındaki şu sözleri de teyid eder: "Eğer en-Nazzâm'ın aklı, hadîsle rivayet olunan hakikati kabul etmezse, hadîsi garîp bir şiddetle inkâr eder. Meselâ kedilerin medhi, köpeklerin de zemmi hakkında ve birincisini ikincisine tafdil eden bir çok hadîs nakledilmiştir. İslâm'da kedi sevilir; artığı temizdir. Köpek ise mekruhtur; artığı da pistir. Bununla beraber en-Nazzâm, aklına dayanır; hadîsçilere hitap ederek şöyle der: Kediyi köpeğe tercih edîp Peygamberden köpeğin Öldürülmesi, kedilerin ise bakılıp terbiye edilmesiyle ilgili hadîsler rivayet ettiniz. Bununla beraber kedinin bütün faydası fareleri yemesinden ibaret. Halbuki o, sesi ve. güzelliği için beslediğiniz kuşlarınızı da yer. Evinizdeki zararlarından dolayı affınıza mazhar olsa bile, komşunuzun evindeki zararlarından dolayı onu affedemezsiniz. Bunlara ilâveten kedi, akrep, yılan, çeşitli pis böcek ve haşaratla bir çok zehirli şeyleri yediği halde, siz kalkıp kedinin artığı temiz, köpeğinki ise pis diyorsunuz. Köpeğin faydaları sayılamayacak kadar çok olduğu halde, bununla yetinmeyip söylediklerinizi Peygamberinize izafe ediyorsunuz [894].

El-Câhız'ın bu sözlerinden açıkça anlaşılıyor ki, eîi-Nazzâm'ın aklı, kedi ile köpeği sadece menfeat yönünden mukayese ettikten ve köpeğin kediye nis-betle daha çok faydalı olduğu kanaatına vardıktan sonra, Hazreti Peygamberden nakledilen ve sahîh olduklarında şüphe bulunmayan kadislerin [895] şeriat yönünden sebeb-i vürûdundaki hikmetini araştırmak lüzumunu hissetmeden reddetmiş, sonra da hadîsçilere hitaben "söylediklerinizi Peygamberinize izafe ediyorsunuz" diyerek unları yalancılıkla itham etmiştir. Bugün bile sokaklarda başıboş dolaşan kedilerden çok köpeklerin toplanıp öldürüldüğü düşünülürse, asırlarca önce Hazreti Peygamberin köpekler hakkında söylediği sözleri, mutezile imamı en-Nazzâm'ın hangi akli muhakeme ile reddettiğini araştırmak, her halde lüzumsuz bir iş olmasa gerektir.

Mutezile kelâmcılannın, prensiplerine aykırı düşen hadîsleri reddetmek için râvileri kötülemelerini ve yalancılıkla itham etmelerini, ashnda, daha Önce de açıkladığımız gibi, Cemel vak'asına karışmış bazı sahabîleri nasıl fâsik olmakla itham ettiklerini gördükten sonra, aşırı bir çür'et saymamak gerekir. Hattâ meşhur bir mutezile imamı olan Şumâme Îbnu'l-Esras'ın Cuma günü namaza giden müslümanları işaret ederek "bak şu öküzlere, bak şu eşeklere" demesi, sonra da Hazreti Peygamberi kasdederek "bu Ârab halkı ne hale sokut" diye ilâve etmen yanında [896], hadîsçilerin yalancılıkla itham edilmeleri çok daha hafif kalmaktadır. Bütün bunlar, mutezilenin, sahîh olduğunu bilseler bile, Hazreti Peygamberden gelen bir! hadîse tâbi olmayacak kadar dinî kayıddan uzak, buna mukabil kendi umdelerine sıkı sıkıya bağlı bir mezheb olduğunu gösterir.

İbn Kuteybe, mutezilenin hadîsçileri itham etmeleriyle ilgili olarak bt a sözlerini nakleder. Bu nakle göre mutezile der ki: "Hadîsçilerin garîb olan hallerinden biri de, Yahya İbn Macîn, cAlî İbnu'l-Medînî ve benzeri imamların cerhine uyarak yalancı olduğunu kabul ettikleri bir şeyhten maruf olan hadîsleri yazmamalarıdır. Halbuki yine bunlar, hiç bir sahabînin muvafakat etmediği, (Omer, (Oşmân ve ıÂ'işe'nin yalancı olarak ilân ettikleri Ebü Huray-ra'nın hadîslerini rivayet ederler ve delil olarak kullanılar. Keza *0mer ve "A'işc'nin yalancı olduğunu söyledikleri ve hakkında "biz, Rabbımızın Kitabını ve Peygamberimizin sünnetini bir kadının sözü için terketmeyiz" dedikleri Fâtıma Bint Kays'm sözü ile hükmederler. Gaylân, fAmi îbn cUbeyd, Ma'bcd el-Cuhenî ve (Amr Ibn Fâ'id gibi bazı kimseleri kadere nisbet ederler ve onlardan hadîs almazlar; fakat yine kaderiyyeden olan Katâde, İbn Ebl tArübe, İbn Ebî Necih, Mu ham m e d Îbnu'l-Munkedir ve Ibn Ebî £i'b gibilerden hadîs rivayet ederler. €Alî ile <0§mân'ı müsavi addeden, yahut tAH*yi *Oa-mân'dan üstün gören bir şeyhi cerhederler; fakat el-Muhtâr*ın sancağım taşıyan Ebu't-fufeyl *Âmir İbn Vasile Men ve Câbir el-C^fFden hadîs alırlar. Halbuki her ikisi de ricca akidesine inanan kimselerdendir. Bütün bunlara ilâveten hadîsçiler, rivayet ettikleri şeylerde halkın en câhilleri, taleb ettikleri şeylerden en az haz alalılarıdır. İlmin şekli, hadîsin ismiyle kanaat etmişlerdir. Fulan kimse rivayet yollarını iyi bilir, hadîs râvisidir, derler de, yazdığını iyi bilir veya bildiği ile âmildir, demeyi terketmişlerdir. Bunlardan elli sene boyunca kendisine hayvan sırtında gelinip hadîs alınan birine, bir kuyuya düşen fareden sual sorulsa, kuyunuıl temiz olduğunu söyler. Bir başkasına Allah Ta'âlanın "rîhun flhâ sırr" sözü hakkında sorulsa, şiddetli soğuk manâsına gelen "sırr" kelimesini, çok defa geceleri sesi duyulan bir haşereye atfeder. Bir başkası "sebcatin" ve "seb(îne"den rivayet eder; fakat bunların Şu*he ve Sufyân olduğunu anlamaz" [897].

Mutezile kelâmcilan, îbn Kuteybe'den naklen zikrettiğimiz bu sözlerinden de anlaşıldığı gibi, aralarında hiç bir ayırım yapmaksızın bütün hadîs-çileri kötülemişler, sonra da bu kötüledikleri kimseler tarafından rivayet olunan hadîslerin dinde delil olarak kullanılamıyacağını ileri sürüp daha önceki bahislerimizde de açıklandığı gibi, onları kısmen veya tamamen reddetmişlerdir.

Aslında bir hadîsçinin kötülenmesi, daha doğrusu, hadîs ilmindeki kendine has tabiri ile zayıf ve kusurlu taraflarının ortaya konulmak suretiyle cerh edilmesi, garîb karşılanmaması gereken bir husustur. Hadîsçilerin bizzat kendileri de bu konu üzerinde titizlikle durmuşlar ve kendi meslektaşlarını hiç çekinmeden Geriletmişlerdir. Bu faaliyetin bir neticesi olarak meydana getirilen rical kitapları ve bilhassa bu kitapların zu'afâya tahsis olunanları, bunun en açık delillerinden birini teşkil eder. Ancak, hadîsçilerin kendi meslektaşlarını cerhetmeleriyle mutezile kelâmcılarmın hadîsçileri kötülemeleri arasında gaye ve maksad yönünden belirli bir fark vardır ve bu fark, amel ve itikadın meydana getirdiği tslâm şeriatının temelini teşkil eden sünnetin özüne müteallik bir anlayıştan İleri gelir. Hadîsçiler, daha önce de açıkladığımız gibi, sahih olan sünneti tesbit etmek, zayıf ve uydurma olanından ayırmak gayesiyle râvilerin cerhini zarurî görmüş ve bununla ilgili usûl ve kaideleri geliştirme gayretine girişmiş iken, mutezile kelâmcılan, meşgul olmağa başladıkları felsefenin ışığı altında, İslâm akaidine başka bir yon verme arzusuna kapılmış; bu arzunun gerçekleştirilmesi işinde sünnet veya hadîsin lüzumsuzluğunu ve hattâ onun kendi prensiplerine çok defa aykırı düştüğünü görerek onu bertaraf etme çarelerine başvurmuşlardır. Nitekim bu çareler de, bazan haber-i âhâdın ve hattâ mutevatirin delil olma keyfiyetini reddetmek, bazan da, bütün hadîsçileri kütülemek ve yalancılıkla itham etmek şeklinde tezahür etmiştir.

Hazreti Peygmaberden, Allah Ta'alâmn sıfatlarını isbat eden sayısız hadîs nakledilmiş olmasına ve bu hadîslerin Kur'ânı Kerîmde yer alan sıfat âyetlerini teyid ve tafsil edici bir mahiyeti bulunmasına rağmen, mutezile kelâmcılan, aynı çarelere başvurarak bu hadîsleri reddetmiş, Kur'ân âyetlerini ise, kendi felsefî görüşleri doğrultusunda tevil etme cihetine gitmişlerdir. Keza kaderle ilgili olarak ve kaderi isbat eden bir çok hadîs aynı şekilde reddedilmiş, kaderin nefyi babında Hazreti Peygamberden tek bir hadîs nakledilmemiş olmasına rağmen, mutezile kelâmcılan, felsefî görüşlerine uygun olarak kaderi inkâr etmekte tereddüt göstermemişlerdir [898].

Allah Ta'âlânın âhırette mü'minler tarafından görüleceği, muhtelif hadîslerde açık bir dille ifade edilmiş, buna karşılık görülmesinin imkânsız olduğuna delâlet eden tek bir hadîs vârid olmamış iken, mutezile kelâmcıları, prensiplerine aykırı olduğu için, ru'yet hadîslerini red, Kur'ân âyetlerini de garîb bir biçimde tevîl etmişler ve ru'yetin imkânsız olduğunu ileri sürmüşlerdir [899]. Buna benzer daha pek çok Örneklerinin gösterilmesi mümkün olan mutezilî faaliyetlerin en dikkat çekici olanı, ^alku'l-Kur'ân inancında, takip ettikleri yoldur. Daha önce de işaret ettiğimiz gibi, Kuranı Kerîmin mahlûk veya gayri mahlûk olduğunu gösteren hiç bir dinî nass ve müslümanlar arasında bu konuda yerleşmiş her hangi bir inanç mevcûd değilken, mutezile kelâmcılan, b^alku'l-Kur'ânı bir akide konusu yapmışlar ve müslümanları bu akideyi ikrar etmeğe zorlamışlardır. Bu hâdise, muhatabın hadîsçiler olması yönünden hadîs tarihinde ve İslâm fikir hayatında önemli bir yer işgal eder. [900]

C. Halku'l-K.Ur'ân İnancı Ve Mihnet

Halku'I-Kur'ân inancı, Allah Ta'âlânm sıfatlarının ve bilhassa kelâm sıfatının nefyi neticesinde ortaya çıkmış bir görüştür. Daha önce de işaret ettiğimiz gibi, gerek Kur'ânı Kerîmde ve gerekse Hazreti Peygamberin hadîslerinde zikredilen sıfatlar, müslümanlar arasında, tanıtıldıkları sekiliyle kabul edilmiş, onların, Allah'ın zâtı ile kaim kadîm sıfatlar olduğuna inanılmıştır. Bunun ötesinde hiç kimse, cidal ve münakaşaya varacak bir görüşe sahip olmamıştır. Ancak, mutezile mezhebinin zuhurundan sonra sıfatlar meselesi, Kur'ân ve hadîsin çizdiği çerçeve dışında münakaşa edilen bir konu haline gelmiş, bu iki kaynak tarafından açıklanmadığı için, insanın bilmesine imkân olmayan bir takım meseleler, sanki kabul edilmesi gereken birer akide imiş gibi, müslümanlara telkin edilmeğe başlanmıştır. Kelâm sıfatının nefyi neticesinde ortaya çıkan balku'l-Kur'ân inancı bunlardan birini teşkil eder. Kur'anı Kerîmin bir çok âyetlerinde, Allah Tacâiânin konuşma sıfatına işaret edildiği, bazı peygamberlerle arada biç bir vasıta olmadan doğrudan doğruya konuştuğu, onlara hitap ettiği, açık ve tereddüde yer vermeyecek bir uslûb içinde görülür. Bu bakımdan Allah Tacâlâ "Mütekellim" dir ve O'nun bu sıfatı, zâtı ile birlikte ezelden beri mevcuttur; bir başka ifade ile kadîmdir. Kur'ânı Kerîm de O'nun kelâmından başka bir şey değildir. Mutezile kelâm-cılan, bu görüşün aksine, Allah Ta'âlânm diğer sıfatları gibi kelâm sıfatını da reddetmiş, ancak kelâmı ihtiyaç ânında bir cisim üzerinde yarttığım, do-layısıyle Kur'ânın da yaratılmış olduğunu ileri sürmüşlerdir.

Aslında sıfatların tacili ve Kur'anın mahlûk olduğu görüşü İslâm târihinde ilk defa Cacd Ibn Dirhem tarafından ortaya atılmıştır. İkinci asrın başlarında, son Emevî halîfesi Mervân Ibn Muhammed (1227-132) in mürebii olan Cacd, muhtemelen Şâm hristiyanlarından aldığı bu güşü, müslümanlar arasında yaymağa başlayınca, Şam'dan tardedilmiştir. Bundan sonra Küfe'ye gelmiş ve orada karşılaştığı Cehm Ibn Şafvân (ö. 128) a da aym görüşü telkin etmiştir. Ne var ki halkın akidesini ifsad eden faaliyetleriyle dikkati çeken Ca'd Ibn Dirhem, Halîfe Hişâm Ibn «Abdi'I-Melik (105-125) in emriyle rIrâk valisi Hâlid tbn cAbdilIah el-Kaşrî tarafından bir Kurban bayramı sabahı boynu vurularak öldürülmüştür' [901].

Ca'd Ibn Dirhem'in Öldürülmüş olması, akidesinin yayılmasını önlememiştir. Zira Küfe'deki talebesi Cehm Ibn Şafvân onun faaliyetini devam ettirmiş ve sıfatların ta*tîli görüşünde mutezile kelâmcılarınm hocası olmuştur. Nitekim mutezile, bu görüşü Cehem'den aldığı için, hadîsçiler arasında "cehmiyye" adiyle de şöhret kazanmıştır. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki, Abbasî halîfelerinin zındıklara karşı takındıkları sert tavır ve onları öldürmek için her yerde takip etmeleri, tactîl akidesinin serbestçe yayılmasına engel oluyordu. Ibn Keglr'in bir haberinden öğrendiğimize göre, Halife Hârûn er-Re-şld (170-193), kendi eliyle bir damı öldürmüş ve yanına gelenlere şöyle hitap etmiştir: "Onu Kur'ânın mahlûk olduğunu söylediği için öldürdün: ve bu suretle Allah'a daha çok yakın olmak iftedim"" [902].

Abbasî halîfelerinin İslâm dışı inançlara karşı bu sert davranışları, ancak Halîfe el-Me'mün (198-218) devrine kadar devam etmiş, el-Me'mün'un hilâfet makamına geçmesinden sonra da mutezilenin en parlak yıldızı doğmuştur. El-Me'mün, felsefî ilimlere büyük meyli olan, tesis ettiği "Dâru'l-Hikme" de Rûm diyarından getirttiği kadîm Yunan felsefesine ait kitapları terceme ettirip mutezilenin istifadesine sunan [903], sık sık tertip ettiği ilmî münazaralarda mutezile imamlarına aşırı, derecede yakınlık gösteren bir halîfe idi. Bu imamlardan bilhassa Şumâme İbnu'l-Eşras, Ebu'l-Huzeyl el-cAllâf ve Bişr Ibn Gıyâg'ın Halîfe üzerindeki tesirleri pek büyük olmuştur [904]. Nitekim Halîfe ile mutezile imamları arasındaki bu yakınlığın neticesinde, el-Me'mün, halku'l-Kur'ân inancım devletin resmî akidesi olarak ilân etmekten çekinmemiş; 218 senesinde Bizans seferine çıktığı bir sırada, Bağdâd'taki naibi İshâk Ibn İbrahim'e ilk mektubunu yazarak, Kur'ânın mahlûk olduğu görüşünde hadîsçilerin ikrar ve itiraflarını almasını emretmiştir. Bunu takip eden ikinci mektubunda, hadîsçilerden yedi kişinin seçilip kendisine gönderilmesini istemiş, bunların ikrarlarını bizzat alacağını bildirmiştir. Nâib, tanınmış imamlardan Yahya tbn Macîn (ö. 233) başta olmak üzere, fabaiçât müellifi Ibn Sacd (Ö. 230), Ahmed tbn İbrahim ed-Devrakî (ö. 246), Zuheyr Ibn Harb (ö. 234) ve diğer üç kişiyi Halîfenin karargâhına'göndermiştir. Bağdâd-ta iken naibin huzurunda halkul-Kur'âm ikrar etmeyen bu hadîsçiler, Halîfenin karargâhında ve-ölüm tehdidi karşısında ikrar etmek zorunda kalmışlar ve Bağdad'p geri gönderilmişlerdir.

Halîfenin üçüncü ve dürdüncü mektupları, başka hadîsçilerin ikrara davet edilmeleri, ikrar etmeyenlerin ikrarlarının sağlanması için Halîfenin karargâhına gönderilmeleri ile ilgili emirleri ihtiva ediyordu. Nâib bu emirler gereğince aralarında Ahmed Ibn Hanbel'in de bulunduğu bir çok hadîsçiyi toplamış ve bunlara Halîfenin mektuplarını okuyarak halku'l-Kur'ânı ikrar etmelerini istemiştir. Tehdit karşısında bir çokları ikrar etmiş, Ahmed Ibn Han-bel ve Muhammed Ibn Nüh ikrar etmedikleri için zincire -vurularak Tarsus'a doğru yola çıkarılmışlardır. Onlar yolda ikn Halîfenin ölüm haberi gelmiş, bu arada meşakkate dayanamayan Muhammed Ibn Nüh da vefat ettiği için, Ahmed tbn Hanbel tek başına Bağdad'a geri getirilmiştir.

Halîfe el-Me'mün'un ölümü, hadîsçiler yönünden hiç bir rahatlık sağlamamış, aksine çok daha acı günlerin gelmesine sebep olmuştur. Çünkü yerine geçen kardeşi el-Muctaşim (218-227), el-Me'mün'un vasiyetine uyarak bal-ku'l Kur'ân inancının telkini işindeki faaliyetini devam ettirmiştir. Her şeyden önce, Bağdâd'ın büyük imamı Ahmed tbn Hanbel'in ikrarında büyük fayda mülâhaza eden yeni Halîfe, önce onu 14 ay gibi uzun bir süre hapis tuttuktan sonra sarayına getirtmiş ve ikrarını almağa çalışmıştır. Ancak Ahmed îbn Hanbel'in ağzından Kur'ânın Kelâmu'llah olduğunu beyan eden söz dışında hiç bir cevap alamamış, bayılıncaya ve vücûdunda yaralar açılıncaya kadar kırbaçlanması da ikrarını sağlamadığı için nihayet onu evine iade etmiştir.

Halîfe el-Mu'taşım'ın Ahmed îbn Hanbel'i serbest bırakmasında, içine düştüğü büyük bir korkunun rol oynadığına şüphe yoktur. Zira sarayda işkencenin devam ettiği sıralarda, Bağdâd halkının Ahmed Ibn Hanbel'in sıhhatinden endişeye düşerek saray etrafında toplanması ve büyük hâdiselerin çıkması ihtimali, Halîfeyi korkutmuş; önce yaraktım tedavi ettirerek bedence smhatte olduğunu halka gösterip isbatlamış, sonra da ailesine teslim etmiştir..

Halîfenin içine düştüğü bu korku, halku'l-Kur'ân inancından imtinaına ve hatta valilerine de hu işten el çekmeleri için emir vermesine bile sebep olmuştur. Bu bakımdan, Ahmed Ibn Hanbel'in serbest bırakıldığı 219 senesinden itibaren bu mesele bir müddet unutulmuştur. Ne var ki yerine geçen el-Vâgık (227-232), mutezile imamlarının teşvik ve telkinleriyle bu işi yeniden başlatmıştır. Musned adlı hadîs eserlerinin ilk müelliflerinden sayılan Nu<aym Ibn rjammad, halku'I-Kur'âm ikrar etmediği için Samarrâ'da hapsedilmiş, 228 senesinde hapiste iken vefat etmiştir" [905]. îmam eş-Şâfi'î'nin talebesi Ebü YaTtüb el-Buveyti de aynı sebepten hapsedilmiş ve 231 senesinde vefat edinceye kadar hapis kalmıştır [906]. Eş-ŞafiTnin ashabından olan er-Rebl1 Ibn Süleyman, el-Buveytî'yî bir hayvan üzerinde, ayak bileğinden ve boynundan bir ucunda 40 rith (bir rıtl 12 okkadır) ağırlığında tûba bulunan bir zincire vurulmuş olarak gördüğünü ve onun şöyle dediğini anlatır: "Allah, mahlûkatı kun (ol) kelâmı ile yaratmıştır. Eğer "kun" mahluk olursa, mahlûku bir mahluk yaratmış demektir. Allah'a kasem ederim ki, ben bu demirlerin altında öleceğim; ta ki benden sonra gelenler, bu uğurda demirler altında ölenlerin de bulunduğunu bilsinler [907]".

Halîfe el-Vâşîk tarafından öldürülen hadîaçilerden birisi de Ahmed Ibn Naşr el-IJuzâ'i idi. Onun adı, fcalku'l-Kur'ânın sebep olduğu mihnete son vermek için Halîfe ile onun teşvikçisi bazı mutezile şeyhlerine karşı hazırlanması düşünülen bir tertibe de karışmıştı. Ancak bu terjip başarıya ulaşmadan Halîfe tarafından haber alınmış ve Ahmed îbn Naşr yakalanarak halku'l-Kur'ânı ikrara davet edilmiştir. Ehl-i sünnet akidesine şiddetli bağlılığı ile tanınan Ahmed, bu davete icabet etmeyince, boynu bir ipe bağlanarak gerdirilmiş, sonra da bizzat Halîfenin bir kıhç darbesi ile başı gövdesinden ayrılmıştır. Bu baş, önce Şarkî Bağdâd'ta, sonra da Garbî Bağdâd'ta halka teşhir edilmiştir. Teşhir esnasında başın bir kulağına asılmış olan ve el-Vasık tarafından yazılan bir kâğıtta şu ibareler bulunuyordu: "Bu baş, Allah'ın

Emîru'I-mu'minm eliyle katlettiği kâfir, müşrik, dâil Ahmed Ibn Naşr'ın hasıdır. Kur'ânm mahlûkıyeti ve teşbihin nefyi hakkında deliller getirilerek tövbe etmesi ve hakka dönmesi istenmiş, fakat inadı yüzünden buna yanaşmamıştır. Onun cehenneme girmesini ve elîm akıbetine kavuşmasını kolaylaştıran Allah'a ha m d olsun. Emiru'l-mu'minîn hu mesele hakkında ona sorduğu halde, o teşbihi ikrar etmiş ve küfür ile konuşmuştur. Bu sebeple onun kanını ve lanetlenmesini Emîru'l-mu'minîn helâl kılmıştır [908].

El-Vâşik'm, Ahmed İbn Naşr'ı öldürdükten sonra yaptığı işten nedamet duyduğu ve hattâ kendisini buna teşvik eden mutezile şeyhlerinden Ibn Ebl Du'âd'ı azaladığı söylenir [909]. Gerçek olan şudur ki, mutezile imamları ile yukarıda adları verilen bazı Abbasî halîfeleri tarafından halku'l-Kur'ân yüzünden hadîscilerin başına açılan mihnet, arzu ettikleri netice yönünden başarıya ulaşmamış; Halîfe el-Vâgik tuttuğu yoldan nadim olsa da olmasa da, kendisinden sonra yerine gecen el-Mutevekkil (232-247), hilâfetinin ikinci senesinden itibaren bu devri tamamen kapamıştır, önce, Kur*ân hakkındaki cidal ve münakaşaları yasaklamış, sonra da halkul-Kur'ân inancının izharını kesinlikle menetmiştir [910]. Aynı zamanda, Muş'ab ez-Zubeyrl, İshâ^ Ibn Ebl israil, İbrahim İbn cAbdillah el-Herevî, cAbdullah Ibn Ebl Şeybe ve kardeşi cOft-mân İbn Ebî Şeybe gibi bazı hadîsçileri toplayarak onlara hediyeler dağıtmış, cami ve mescidlerde yeniden hadîs rivayet etmelerini emretmiştir [911]. Bu bakımdan, el-Mutevekkil devri sünnetin bid'ata karşı kesin zafer kazandığı bir devir olarak bilinir. Bundan sonra mutezilenin yıldızı artık sönmeğe başlamış, bazı halîfe ve hükümdarların zoraki gayretleriyle zaman zaman par-ladığı görülmüş olsa bile, bu parlaklık onu kısa bir zaman sonra tamamiyle yok olmaktan kurtaramamıştır. [912]

d. Genel değerlendirme

İkinci asrın ilk yansı ortalarında zuhur eden ve giderek geliştikten sonra, üçüncü asrın yine ilk yansında tamamiyle kuvvetten düşen mutezile ile, onun eliyle ortaya çıkan Kelâm ilmi hakkında Özet halinde vermeğe çalıştığımı* bilgi, bize şu gerçeği göstermiştir ki, mezheb, kuruluş gayesi itibariyle hadisi ve hadîsçileri hedef olarak seçmemiş olsa bile, müdafaa etmeğe çalıştığı prensipler yönünden, hadîs ve hadîsçilerle ters düşmüş; bunun neticesinde» iki taraf arasında ithamlara varan sert tartışmalar çıkmış, hattâ mezhep mensuplarının Halîfe el-Me'müu vasıtasıyle sultayı ele geçirmelerinden sonra, karşı tarafın tehdit ve işkencelerle imha edilmeği cihetine bile gidilmiştir.

Mutezile imamları, iyi veya kötü davranışlarını, aklî ve felsefî görüşlerini halka telkin edebilmek gayesiyle plânlarken, hadîsçilerln de sünnete dayalı inançlarını yaymak için gayret göstermiş olmalarım tabii karşılamak gerekir. Aslında hadîsçilerin dinî konularda sahip oldukları inanç, mutezileden farklı olarak, Kur'ân ve hadîste buldukları nassların ifade ettikleri manâdır; çünkü nassm sıhhati onlar için sabit olduktan sonra, o nass mutlak surette inanç hasıl eder. Bu bakımdan hadîsçiler için yapılması gereken ilk is., her biri bir amel veya bir inancı gerektiren hadîs metinlerinin rivayeti ve daha kolay istifade edilmesi için kitaplarda biraraya getirilmesidir. Halbuki mutezileye göre durum farklıdır. Onlar için nassın sıhhati, manâsının prensiplerine uygun olarak gelmesi halinde değer ifade eder. Aksi halde nassuı sıhhatini ve dolayısiyle nassı inkâr etmekte tereddüt göstermezler.

işte, ikinci asırda hadîsçilerle mutezile kelâmciları arasında ortaya çıkan ve üçüncü asrın başında en şiddetli şeklini alan bu görüş ayrılığı, hadîsçilerin, Hazreti Peygamberin sünnetine dayalı amel ve itikadı, kelâmcıların eski Yunan felsefesi ile terbiye edip geliştirdikleri aklî muhakemelerinden ve onun tahripkâr tesirlerinden korumak için yoğun bir tedvin ve tasnif faaliyetine girişmelerine vesile olmuştur. Bu suretle meydana getirilen kitaplarda, sıhhatleri tesbit edilmiş, gerek mutezilenin ve gerekse diğer mezheplerin görüşlerini çürütecek hadîslerin biraraya getirilmesine bilhassa dikkat edilmiştir. Nitekim bu asırda telif edilen ve sıhhati ile ün salan Şa£î/n*7-BuAârPdeki îman, tevhîd, kader, Kitap ve Sünnete sarılma, haber-i âhâd gibi bölümler ve bu bölümler içinde yer alan hadîsler, kitabın, kesinlikle İslâm dinini mutezile ve benzeri mezheblerin tasallutundan korumak maksadıyle hazırlandığını isbat eder. Buna benzer bölümleri Müslim'in Şahidinde de görmek mümkin-dir.

Kutub~i Sitte musannıflan arasında bulunan tbn Mâce'nin bu konuda takip ettiği yol çok daha açık ve kesindir. Sünen adlı,eserine, sünnete tâbi olmanın gerekli olduğunu gösteren hadîsleri biraraya getirmekle başlamış, bunu sırasiyle, hadîsin ehemmiyeti, hadîste kasden yalan söylemenin kötülüğü, Hulafa-i Raşidînin sünnetine ittiba, bidcat ve cidalden, keyfî rey ve kıyastan sakınma, iman, kader, ashabın faziletleri, havaric, cehmiyye (mute-zile)nin inkâr ettiği hususlar, iyi ve kötü olan sünnet (yol) i takip edenler, sünneti ihya edenler ve diğer bâblar takip etmiştir, tbn Mâce, bu bâblarda zikrettiği hadîslerle, mutezile ve benzeri mezhefolere Hazreti Peygamberin ağzından cevap vermek ve onların İslâm dışı görüşlerini çürütmek gayesi gütmüştür.

Kutub'i Sitte'nin zuhuru dolayısiyle hicretin üçüncü asrını, hadîs tasnifinin altın çağı olarak tavsif ederken, bu asırda tasnife hız veren âmillerin başında, mutezile ve benzeri mezheblerin zuhurunu, Kelâm ilminin doğuşunu ve kelâmcılarla hadîsçiler arasında ortaya çıkan mücadeleyi zikretmiş bulunuyoruz. Ancak şunu hatırdan uzak tutmamak gerekir kî, tasnife Hız veren âmiller sadece bunlardan ibaret değildir. Daha önce çeşitli vesilelerle üzerinde durduğumuz hadîs, vaz'ı da, tedvin ve tasnife hız veren âmillerin başında hatırlanması gereken hususlardan biridir. Çünkü sahih hadîslerin belirli kitaplarda toplanması halinde, bu kitaplar dışında kalan hadîslere itibarın azalacağı tabiidir. Her ne kadar hiç bir hadîs toplayıcısı, kitabında bütün sahih hadîsleri toplamayı gaye edinmemiş ise de, hiç olmazsa topladığı hadîsler arasına mevzu olanlarını karıştırmamağa dikkat sarfettiği için, vücûda gelen kitaplara güven içinde müracaat etmek imkânı hasıl olmuştur. Bu bakımdan hicretin üçüncü asrı, sahih hadîs kitaplarının vücüd bulduğu, mütea-kıb asırlara bu konuda artık yapılması gerekli fazlaca bir işin bırakılmadığı bir devir olarak görülür. Hadîs hafızı büyük imamların çoğunluğu bu asırda yaşamış; hadîslerin isnadlanna, isnadlann illetlerine, ricalin cerh ve tadil yönünden mertebelerine vâkıf meşhur üstadlar yine bu asırda yetişmiş ve sahih hadîs mecmuaları bu asırda onların eliyle vücûd bulmuştur. Bu asrı takip eden devirlerde her ne kadar bazı müstakil hadîs eserlerinin telif edildiği görülürse de, asıl telif faaliyeti, üçüncü asırda ortaya çıkmış olan. eserlerdeki hadîslerin bir kitap içinde cem'ine, yahut isnadlarının hazfedilmek suretiyle İhtisarına, yahutta mustedrek veya mustahreclerhıin yapılmasına hasredilmiştir. Keza müteakıb asırlarda telif edilen rical tarihi ile ilgili eserlerin bilgi yönünden kaynağı, üçüncü asır müellifleri olduğu gibi, ricalin cerh ve tadili hakkında ileri sürülen görüşlerin asıl sahipleri de, yine bu asır imamlarıdır. İşte, üçüncü asrın hadîs ilmi yönünden bu üstün özellikleri dolayisiy-ledir ki onu altın çağı olarak vasıflandırmayı uygun gördük. [913]

2, Hadîs eserleri ve müellifleri

Birinci asnn sonlarına doğru önce tedvin daha sonra tasnif faaliyetinin başlaması üzerine telif edilen ve ikinci asır boyunca telifi devam eden hadîs eserlerini, siyer ve mağazî, sünen, câmic, musannaf ve belirli konulara tahsis edilenler olmak üzere beş guruba ayırarak zikretmiştik. Üçüncü asırda ise bu faaliyet daha çok süratlenmiş ve vücûda getirilen eserlerle bu asır, hadîs tarihinin en parlak devri olmuştur. Bir taraftan yukarıda zikrettiğimiz beş gurupla ilgili, yeni ve daha güvenilir eserler tasnif edilirken, diğer taraftan, bu guruplar dışında yeni tasnif şekilleri ortaya çıkmış ve hadis ilminin çeşitli konularında ve bilhassa usûle müteallik kitaplar telif edilmeğe başlamıştır. El-Buhârî, Muşum, en-Nesâl, Ebü Dâvûd, et-Tinnizi ve tbn Mâce gibi imamlar Câmic ve Sürtenlerini bu asırda tasnif ederek Kutub-i Sitte adiyle maruf olan ve Kur'ânı Kerîmden sonra İslâm'ın en mühim kaynağı sayılan altı sahih kitaba vücûd vermişlerdir.

Biz, daha önce yaptığımız gibi, burada da, hadîs eserlerine, tasnif şekillerine göre guruplara ayırarak müelliflerimle birlikte işaret edeceğiz. Bu kitapların çoğu zamanımıza kadar intikal etmemiş olsa bile, zikredeceğimiz isimler, müslümanlann hadîse ne derece ehemmiyet verdiklerini göstermeğe, yetecektir- Burada bir hususa daha işaret etmekte fayda vardır: Muhtelif şekillerde tasnif edilmiş hadîs eserlerini, önceki bölümde yaptığımız gibi, müelliflerinin vefat tarihlerine göre bir sıraya koyarak zikretmeğe çalışacağız. Bir asırlık zamam. Hicrî 100 senenin başlangıç ve bitimine göre aldığımız için, üçüncü asrın ilk senelerinde vefat etmiş olan bir musannif, üçüncü astr musanmflan arasında yer almıştır. Oysa ki bu musannif, Ömrünün en uzun zamanını ikinci asırda geçirmiştir; belki kitabım da yine ikinci asırda tasnif etmiştir. Bu bakımdan onu ikinci asır musanmflan arasında zikretmek elbette ki daha doğru olurdu. Ancak böyle yapıldığı takdirde, asırlar arasında belirli bir hudud tesbit etmek imkânı kalmaz, iki asır arasında yaşamış olan bir musannifin asrını belirtmek güçleşmiş olurdu. Biz, sadece asırlar arasında bir hudud tesbit etmek maksadiyle, kusurlu da olsa, diğer yolu tercih ettik. Her musannifin vefat tarihi verildiğine göre, onun yaşadığı asrı tayin etmek elbette güç olmayacaktır. [914]

A. Siyer Ve Mağaziler

İslâm tarihinin ilk ve temel kaynağını teşkil eden ve birinci asrın ikinci yarısından itibaren telifine başlanan siyer ve znağazîler, üçüncü asırda da ehemmiyetini muhafaza etmiştir. Bu asrın başlarında vefat eden Ebü tAbdü-lah Muhammed tbn 'Ömer EL-VÂKIDÎ (ö. 207) [915] Şam, Mısır, cIrâk ve Afrika gibi çeşitli ülkelerin fethi ile ilgili olarak telif ettiği eserler yanında, KitâbuH-Mağâzi ve Kitâbu's-Sîre adb eserleriyle de şöhret kazanmış ve bu sahanın büyük üstadlanndan biri sayılmıştır. Muhammed îbn İshâk'ın Ma~ ğâzi'eini ihtisar ederek, yeni ilâvelerle ona ayrı bir değer kazandıran Ebû Muhammed «Abdul-Melİk tBN HtŞÂM Îbn Eyyûb el-Hımyerf (Ö. 218)" [916] ise, Siret îbn Hişâm denilen eseriyle şöhret kazanmıştır. Bugün bu eser, kendi sahasında başvurulan en mühim kaynaklardan biri sayılır.

Ebü Ahmed (Ebü cAbdiUah) MUHAMMED İBN «A'lg İbn Afcmed el-Kuraşî (Ö. 233) [917] nin Kitdbu't-Mağâzi'si de üçüncü asırda telif edilen eserler arasında yer alır. [918]

b. Musnedler

Üçüncü asırda ortaya çıkan ve hadîsleri, diğer hadîs eserlerinden farklı bir şekilde tasnife tâbi tutan kitaplar, Musnedlerdir. Sünen, musannaf ve câmie adı Verilen eserlerde hadîslerin konularına göre tasnif edildiğini, her müstakil konuya "ki t ab" denildiğini ve "kitab"ın da, konunun genişliğine göre muhtelif sayıda "bâb"lara ayrıldığını önceki bölümde zikretmiştik. İlk defa üçüncü asırda ortaya çıkan ve Musned denilen hadîs eserlerinde ise, biraz önce de işaret ettiğimiz gibi, farklı bîr tasnif yolu takip edilmiştir. Bu eserlerde, hadîslerin konuları nazarı dikkata alınmamış, fakat, kitaba alınması düşünülen hadîsler, ya onları rivayet eden şahabı, yahutta sahabîden sonraki râvilerden birinin ismi altında biraraya getirilmiştir. Bu suretle, meselâ, Ebü Hurayra'mn Hazreti Peygamberden rivayet ettiği hadîsler, konulan ne olursa olsun, Ebü Hurayra ismi altında, İbn cAbbâs*ın rivayet ettiği hadîsler de, keza îbn <Abbâs1ın ismi altında biraraya getirilerek, bir kitap içinde muhtelif sahabîlerin hadîslerinden müteşekkil bir mecmua telif edilmiştir. Musned kelimesinin, lügat yönünden "isnad edilmiş" manâsına geldiği gözönünde bulundurulursa) musned eserlerde, Hazreti Peygamberden rivayet edilen hadîslerin isnad edildikleri şahabı râvilerine delâlet etmek üzere bu çeşit eserlere "Musned*1 denildiği kolayca anlaşılır.

Musnedlerin, bazan, hadîslerin sahabî râvilerinden sonraki rical isimlerine göre de tertip edildikleri görülür. Meselâ Ebü Hanlfe tarafından rivayet edilen hadîsler, Ebü Hanlfe'nin ismi altında, yahut eş-Şâfi*! tarafından rivayet edilen hadîsler de eş-Şâfft'nin ismi altında biraraya getirilirse, bir Musned telif edilmiş olur. Nitekim daha sonraki devirlerde Ebû Hanîfe'nin rivayet etmiş olduğu hadîsler bir kitap içinde toplanmış ve bir Musnedu Ebi Hanife meydana getirilmiştir.

Musnedlerin ilk defa üçüncü asırda telif edilmeğe başlandığına yukarıda işaret etmiştik. Kaynaklardan öğrendiğimize göre, bu evveliyet, basa hadîs-çiler tarafından EBÜ DÂVÜD Süleyman ibn Dâvüd İbnil-Cârüd ET-TA" YÂLİSİ (Ö. 203, 204) [919] ye nisbet edilmiş ve ilk defa Musned tasnif eden kim-

senin o olduğu ileri sürülmüştür. Ancak Hâcî Halîfe'ye göre, bugüu Musne-diiU-fayâlisİ adiyle şöhret kazanan bu eser, gerçekten Ebü Dâvüd et-fayâ-lisl tarafından tasnif edilmiş olsa idi, onun, diğer inusned musaunıflanna tekaddümü dolayısiyle, Mmned'i de ilk tasnif edilen musned olurdu. Oysa bu Musned, Yûnus İbn Hablb'in Ebü Dâvüd'tan rivayet ettiği hadîsleri bir kitapta toplayan bazı horasanlı hafızlar tarafından meydana getirilmiştir. Bu bakımdan, kitaptaki hadîsler, Ebü Davud'un rivayet ettiği hadîsler olsa bile, kitabın telif tarihi daha sonraki devirlere aittir. Nitekim Ebü Dâvüd tarafından rivayet edilmiş daha pek çok hadîs vardır ki, bunlar, Mus-ned'de yer almamıştır [920].

Ebü Dâvüd'dan sonra daha pek çok kimse Musned tasnif etmiştir: Ebü eAbdillah Muhammed ibn Yûsuf îbn Vâkıd İbn cOsmân. eç-Zabbî EL-FÎR-YÂBI (Ö. 212)

[921] ESED İBN MUSA îbn İbrahim el-Umevî <Ö. 212) [922]; Ebü Muhammed CUBEYDULLAH İBN MUSA EL-CABSÎ el-Küfî (ö. 213)

[923]; EBÜ ISHÂK İbrahim İbn ES-SÜRİNf el-Muttavicî (Ö. 213) [924]; Ebü Bekr ^Abdullah ibnuVZubeyr İbn <lsâ EL-HUMEYDI el-Esedl (ö. 219) [925]; Ebü CAU EL-HUSEYN İBN DÂVÜD el-Maşşişi "SUNEYD" (Ö. 226) [926]; Ebu'I-Hasan MUSEDDED İbn Muserhed el-Esedî el-Başri (Ö. 228) [927] Ebü (Abdil-lah NU^AYM İBN HAMMAD İbn Mu'âviye EL-HUZÂ'I el Mervezî (Ö. 228) [928]

Ebü Zekeriyyâ' YAHYA İBN 'ABDİLHAMlD EL-HIMMÂNl el-Küfi (6. 228) [929]; Ebü Ca^fer CABDULLAH İBN MUHAMMED İbn «Abdillah el-(Vfl el-Buhârî EL-MUSNED! (Ö. 229)

[930]; Ebu'l-Hasan (ALl İBNU'L-CA(D İbn 'Ubeyd el-Hâşiml el-Cevherî (Ö. 230) [931]; EBÜ HAYgEME Zuheyr tbn H«rb İbn Şeddâd en-Nesâl (Ö. 234)

[932]; EBÜ BEKR tBN EBl ŞEYBE 'Abdullah İbn Muhammed İbn İbrahim İbn cOgmân el-'Absî el-Küfi (Ö. 235) [933]; Ebü Ya'küh İSHÂK İbn Mabled İBN RAHÜYE el-EtanzaH el-Mervezi (Ö. 238) [934]; Ebul-Hasan COŞMÂN İBN EBÎ ŞEYBE el-Küfi (Ö. 239)" [935]; Ebü <Abdillah AHMED tbn Muhammed İBN HANBEL İbn Hilâl İbn Esed ez-Zuhlî eş-Şey-bânî (Ö. 241) [936]; EbuU-Hasan MUHAMMED İBN EŞLEM İbn Salim İbn

Yerid el-Kindî E^-TÜSI (Ö. 242) [937]; Ebû 'Abdİllah Muhammed îbn Yahya İBN EBÎ COMER el-cAdeni ED-DARAVERDl(ö.243) [938];EbüCa<ferAHMED İBN MÜNÎ clbn «Abdirrahman el-Bağavî el-Bağdâdi (Ö. 244)" [939]; Ebû îshâk İBRAHİM İBN SAT) EL-CEVHERÎ et-faberi el-Bağdâdî (Ö. 244, 247, 249) [940]; Ebû 'Abdillah AHMED İBN İBRAHİM îbn Keşfe ED-DEVRAKl el-cAbdî el-Bağdâdî (Ö. 246) [941]; Ebü Muhammed CABD İBN HAMlD İbn Naşr el-Kissf (Ö. 249) [942]; Ebû «Abdfflah Muhammed îbn Hİşâm İbn Şeblb İbn EM Hire ES-SEDÜSİ el-Başrî el-Mışrî (Ö. 251) [943]; Ebü Ys'küb İSHÂK ÎBN MANŞÜR İbn Behrâm EL-KEVSEC el-Mervezi (Ö. 251) [944]; Ebu*l-Ha-6an<AHÎbnu'l-Ha8anez-2uhHEL-EFTASen-NeysâbÛrI(Ö. 251 den sonra) [945]; Ebû Yûsuf YA'KÜB İBN ÎBRÂHIM İbnKegîr ED-DEVRAKl (Ö.252) [946]; Ebû ya'küb İSHAÇ İBN BEHLÜL Hin Hassan ET-TENÜHÎ el-Enşârl (Ö.252) [947]; Ebû «Abdillah Muhammed İbn îsmâ^ îbn İbrahim lbnİ'1-Muğire EL-BU-

HARI el-Cu(fi (Ö. 256) [948] "; Ebû 'AbdÜlah MUHAMMED İbn 'AbdiUah İBN SENCER el-Curcânl (Ö. 258) [949]; Ebü Mescüd AHMED İBNÜ'L-FURÂT ibn Hâlid e?-?abbl er-Râzî (Ö. 258) [950]; Ebü Cacfer AHMED İBN SÎNÂN İbn Esed îbn Hıbbân el-Vâsıti (Ö. 259) [951]; Ebu'l-Hugeyn MÜSLİM lbnu'1-Hac-câc el-ICu^eyrl en-NeysabûH (Ö. 26i) [952]; Ebü Yûsuf YA'KÜB ÎBN ŞEYBE İbni'ş-Şalt İbn ^şfür es-SedüsI (Ö. 262) [953]; EBÜ ZUR'A 'UbeyduUah İbn (Abdi'l-Kerîm îbn Yerfd ER-RÂZÎ (Ö. 264 [954]); Ebü Bekr AHMED İBN MAN-ŞÛR îbn Seyyar ER-RAMÂDI (Ö. 265) [955]; Ebü Yâsir CAMMÂR ÎBN RECÂ' et-Tağlebî (Ö. 267) [956]; Ebü Caıfer AHMED tbn Mehdî ÎBN RUSTEMel-Iş-bahânl (Ö. 272) [957]; EBÜ UMEYYE Muhammed îbn İbrahim İbn Müslim el-Huzâ'î ET-TARSÜSÎtÖ^TS) [958]; EbücAbdirrahman BAKIY ÎBN MAHLED îbn Yezîd el-Çurtubî (Ö. 276) [959] Ebû (Amr Ahmed îbn Hâzim ÎBN EBl <UZRE el-Gıfârl el-Küfi (Ö. 276) [960]; Ebü 'AbdiUah MUHAMMED ÎBNU'L-HUSEYN el-Kûfi (Ö. 277) [961]; Ebü Sa'îd (0§mân îbn Sa(îd îbn Hâlid es-Sİ-cistâni ED-DÂRÎMI (Ö. 280) [962]; Ebü Muhammed el-Hârig İbn Muhammed

İBN EBÎ USÂME Dâhİr ET-TEMÎMl eİ-Bağdâdî (Ö, 282) [963]; İSMÂ'IL İBN İSHÂK el-Çâzi (Ö. 282) [964]; Ebul-Hasan CALİ İBN CABDİ'L-<AZÎZ ibnTl-Merzubân tbn Sâbûr EL-BAGAVÎ (Ö. 287) [965]; Ebü CAH el-Huseyn İbn Muham-med Ibn Ziyâd el-*AbdI en-Neysâbürî EL-ÇABBÂNl (Ö. 289) [966] Ebü 1». hâk ÎBRÂHÎM ÎBN ÎSHÂK Ef-JÜSl (ö. 290 dan önce) [967]; Ebü <Abdirrah-man TEMlM ÎBN MUHAMMED Ibn Mu'âvİye et-T™* (Ö. 290 dan sonra) [968]; Ebü Yahya «ABDURRAHMÂN İBN MUHAMMED er-RâzI (Ö. 291) [969]; Ebü Bekr Ahmed Ibn'Amr Ibn tAbdi'l-Çâhk EL-BEZZÂR el-Başrf {Ö. 292) [970] Ebü Bekr AHMED İBN <ALf Ibn Sa(îd EL-MERVEZl (Ö. 292) [971]; Ebü 'Abdillah MUHAMMED IBN NAŞR el-Mervezî eş-Şâfİ'i (Ö. 294) [972]; Ebü İshâk İBRAHİM ÎBN MA'ÇIL Îbni'l-Haccâc EN-NESEFl (Ö. 295) [973]; Ebü Cacfer Muhammed Ibn «Abdillah Ibn Süleyman el-Hazramî el-Kûfi MU?AY-YEN (Ö. 297) [974].

Üçüncü asırda telif ettikleri MusnetTleriyle şöhret kazanmış bu hadîs-çiler arasında, ismi üzerinde durulmağa değer pek çok imam vardır. Ancak biz, Musned'i zamanımıza kadar intikal eden ve hadîs tarihinde müstesna bir yeri bulunan Ahmed Ibn Hanbel üzerinde durmakla iktifa edeceğiz[975]

Îbn Hanbel Ve Musneİ

Büyük hafız, fafcîh, kendi adı altında kurulmuş olan fıkıh, mezhebinin imamı, muhaddis Ebü cAhdillah Ahmed îbn Muhammed Ibn rlanbel Ibn Esed ez-Zuhlî eş-Şeybânl cl-Mervezî el-Bağdâdi, 164 şebeğinde Bağdad'da doğmuştur [976]. Henüz küçük yaşında iken Ebü Hanlfe'nin talebesi Ebü Yü-puf'un fıkıhla ilgili der&lerine devam etmiş ise de, bu fıkhın daha ziyade re*-ye müstenid olması dolayısıyle Ahmed îbn HanbeFi cezbetmemiş ve bir müddet sonra Ebü Yûsuf'un derslerini terketroiş, ondan yazdığı re'yle ilgili kitaplara da bir daha iltifat etmemiştir [977].

Ahmed Ibn Hanbel, Ebü Yûsuf'tan ayrıldıktan sonra, hadîs imamlarından Huşeym îbn Beşîr el-Vâsıtî (Ö. 183) ile karşılaşmış ve onun vefatına kadar dört sene müddetle ondan hadîs dinlemiş, muhtemelen Sunen'inin bazı bölümlerini de yazmıştır.

186 senesine kadar Bağdâd'tan ayrılmayan Ahmed Ibn Hanbel, bu seneden sonra Küfe, Basra, Hicaz ve Yemen'e seyahat etmiş ve oralarda bulunan âlimlerden hadîs almıştır. Bu arada dört defa da hacc farizasını ifa etmiştir. Hacc için yaptığı seferlerin ilkinde İmam eş-ŞSfi'î ile karşılaşmış ve ondan Kureyş ensahı ile bazı hadîslerini yazmıştır [978].Ahmed Ibn Hanbel, 40 yaşına kadar hadîs öğrenmek ve ilmîni artırmak için çalışmış, seyahat etmiş, fakat bu müddet zarfında hadîs rivayet etmekten, yahut ders vermekten şiddetle kaçınmıştır. Hazreti Peygambere sevgisi ve onun sünnetine bağlılığı, onu bu şekilde hareket etmeğe sevketmiştir; çünkü Örnek aldığı büyük insanın peygamberliği de bu yaşta başlamıştı.

Ahmed Ibn Hanbel, 40 yaşından sonra hadîs rivayet etmeğe ve ders vermeğe başladığı zaman, ilminin en yüksek mertebesine erigmiş, hadîsle ilgili meselelere vukufu, şeyhleri ve akranları arasında büyük bir şöhrete kavuş-muş bulunuyordu. Şeyhi tAbdurrazzâk Ibn Hemmâm (Ö. 211), onu diğer şeyhlerle mukayese ederek şöyle der: "Bize en kudretli hafız eş-Şâzkünî geldi; hadîs ricalini en iyi bilen. Yahya Ibn Ma'în geldi; fakat bunların hepsini birden kendi şahsında cemeden Ahmed îbn Hanbel gibi bir imam daha gelmedi" [979].

Ahmed İbn Hanbel'iıı fıkıh sahasındaki bilgisinin büyük bir kısmı, sahabeden gelen kavil ve fetvalara dayanır. Bunlar Kitap ve Sünnetten sonra dinin en mühim kaynağım teşkil ederler. Çünkü sahabîler, Hazreti Peygamberle birlikte yaşamış, onun söz, fiil ve takrirlerine tanı manasıyle vâkıf olmuş kimselerdir. Kavilleri ve fetvaları, Kur'ânın nasslanna, yahut Hazreti Peygamberin ictihadlarına başkalarımnkinden daha yakın ve gerçeğe daha uygundur. Bu sebeple, sahabeden gelen her eser, Hazreti Peygamberin hadîsi mertebesinde olmasa bile, hadîsten sonra başvurulması gereken en kuvvetli delildir. İşte Ahmed ibn Hanbel bu görüşe bağh kalarak, mecbur olmadıkça fetva vermemiş, veya kendi re'yi ile hüküm istinbat ve istihracında bulunmamıştır. Küçüklüğünde Ebü Yûsuf'un derslerini terketmesine ve re'y fıkhına iltifat etmemesine sebep olan başlıca âmil de, her halde bu görüş olacaktır. Yetiştiği çevre onu bu şekilde hazırlamıştır.

Ahmed İbn Hanbel'in hadîs ve sünnet sevgisi, Kuleybe İbn Sa(id (O. 240) in şu sözlerinde en açık ifadesini bulmuştur: "Ahmed'i seven bir kimse gördüğün vakit, bil ki o, sünneti seven bir kimsedir" [980]. Onun bu hadîs ve sünnet sevgisi, Halîfe el-Me'mün, mutezilenin direktifleri altında başlattığı halku'l-Kur'ânla ilgili mihnet olaylarında da sarsılmamış ve Ahmed İbn Hanbel, 14 ay hapis yatmasına ve bayıhncaya kadar kırbaçlanmasına rağmen, sünnete aykırı bulduğu halku'l-Kur'ân inancım ikrar etmemiştir. Ahmed İbn Hanbel, 241 senesinde yine Bağdad'ta vefat etmiştir.

Ahmed îbn Hanbel, telif ettiği Musned adlı eseriyle de büyük şöhret kazanmıştır. Bir müslümanın dinî konularda ihtiyaç duyduğu her meselenin çözümünde başvurabileceği hadîsleri ihtiva etmesi bakımından büyük ehemmiyeti haiz olan bu kitap, bütün hadîs imamlarının takdirini kazanmış ve hadîste daima başvurulan bir kaynak olmuştur. Musned de, Ahmed İbn Hanbel'in yaşadığı asırda telif edilen diğer Musnedlet gibi sahabî isimlerine göre tertip edilmiş ve her hadîs konusu nazarı dikkata alınmaksızın, onu Hazreti Peygamberden rivayet eden sahabînin ismi altında zikredilmek suretiyle birer sahabî musnedi meydana getirilmiştir. Ebü Bekr eş-Şddik*ın musnediyle başlayan eserde, önce Ebü Bekr tarafından rivayet edilen hadîsler biraraya getirilmiş, bunu sırasıyle Hulefa-i Rasidinin ve diğer sahabîlerin musnedleri takip etmiştir.

Ahmed İbn Hanbel, Musnedird, 700 binin üzerinde topladığı hadîsler arasından seçtikleriyle meydana getirmiştir. Musnedde mevcut hadîslerin kesin bir sayımı yapılmamış olmakla beraber, mükerrerlerle birlikte 40 bine, mükerrerler hariç 30 bine yakın hadîs bulunduğu "söylenir [981]. Bununla, beraber kitabın, bütün sahih hadîsleri içine aldığı elbette ki ileri sürülemez. Nitekim İbn Keşîr de bu hususa işacet ederek, pek çok hadîsin Musnedin dışında kaldığını» hattâ ileri sürüldüğüne göre, Şahıhânâa. hadîsleri bulunan 200 kadar sahabînin Musnedde yer almadığını söylemiştir [982].

Musned, Ahmed İbn Hanbel'in hayatında iki oğlu Şâlih ve 'Abdullah ile, kardeşinin oğlu Hanbel tarafından Ahmed'ten işitilmiş ve rivayet edilmiştir. Bu bakımdan Musned'i bu üç kişi dışında Ahmed İbn Hanbel'den işiten olmamıştır [983]. Ne var ki bugünkü Musned nüshası, 'Abdullah, tbn Ahmed'in babasından rivayet ettiği nüsha olmakla beraber, bu nüshaya, 'Abdullah'ın başkalarından işittiği hadîslerle nüshayı c Abdullah'tan rivayet eden Ebû Bekr el-KatîVnin bazı hadîsleri de ilâve edilmiş; bu ilâveler fazla bir yekûn tutmasa bile, bizzat Ahmed tbn Hanbel'in telifi olan Musnedde bazı gölgeler düşürmüştür.

Musned'de yer alan hadîslerin sıhhat derecesi hakkında değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bazılarına göre, Musned'âe bulunan hadîsler hüccettir. Bu görüşte olanların isti nail ettikleri en mühim delil, Hanbel ibn îshâk'm, amcası Ahmed İbn Hanbel'den naklettiği sözlerdir. Hanbel şöyle der: "Amcam» beni, oğulları Salih ve * Abdullah'ı topladı. Musned^i bize okudu. Bu sebeble bizden başka onu tam olarak amcamdan işiten yoktur. Sonra bize dedi ki: Bu kitabı ben, topladığım 750 bin hadîs içinden titizlikle telif ettim. Müslümanlar Hazreti Peygamberin bir hadîsinde ihtilâfa düştükleri zaman buna müracaat etsinler. Bu kitapta buldukları her hadîs bir hüccettir" [984]. Ebü Müsâ el-Medînî de bu görüşe uygun olarak şöyle der: "Bu kitap hadîsçiler için büyük bir asıl, güvenilir bir kaynaktır. İşitilmiş pek çok hadîs arasından seçilip telif edilmiş ve onu, mutemed bir imam, ihtilâf halinde müracaat edilen bir kaynak kılmıştır" [985].

Musned'in hadîsleri hakkında ileri sürülen diğer bir görüş, aralarında zayıf ve hattâ mevzu (uydurma) olanlarında bulunduğunu göstermektedir. Bu görüşün temsilcilerinden olan el-cIrakî, yukarıda ismi geçen Ebü Müsâ el-Medînî'yc ve onun Ahmed İbn Hanbel'den naklettiği "hadîs eğer Musnedde yoksa hüccet değildir" sözüne itirazda bulunarak şöyle der: "Bu söz açık değildir. Eğer bununla, Musned'de bulunan her hadîsin hüccet olduğu, bulunmayanların da hüccet olmadığı kasdedilmiş. ise, ŞaAiAân'da yer alan bazı hadislere MusnecTde rastlanmamaktadır. Zayıf hadislerin mevcudiyeti ise muhakkaktır. Hattâ mevzu hadîsler bile vardır ve ben bunları bir cüzde toplamış bulunuyorum. Ahmed İbn Hanbel'in oğlu 'Abdullah tarafindan Musned'e ilâve edilmiş hadîsler arasında zayıf ve mevzu olanlar da vardır'" [986].

Maamafih İbn Hacer, el-cIrâki'nin bir cüzde topladığını söylediği Mus-ned'in mevzu hadislerini - bunların sayısı sadece dokuzdur - ele almış, bunlara tbnu*l-CevzFnin Mevzücâthada zikrettiği diğer bazı Musned hadislerini de ilâve ederek, her birinin asılları bulunduğunu göstermeğe ve mevzu oldukları iddiasını çürütmeğe çalışmıştır [987]. Nitekim es-Suyütî'nin de naklettiği gibi İbn Hacer, Musned'in hadîsleri hakkında şöyle demiştir: "Mıuned'de üç veya dört hadîs müstesna aslı bulunmayan hiç bir hadîs yoktur. Bu üç veya dört hadîs ise, ya üzeri çizilmesi emredildiği halde unutulan, yahutta çizildikten sonra üzerinden tekrar yazılan hadîslerden ibarettir [988].

Netice itibariyle Ahmed İbn HanbePin Musned\ müslümanlar arasında büyük itibar görmüş bir hadîs mecmuasıdır. İçerisinde yer alan bir kaç şüpheli hadîs, mevcut hadîslerin çokluğuna nisbetle mecmuanın bütününe gölge düşürecek mahiyette değildir ve bunlar da Ahmed îbn Hanbel'in rivayetinden olmayıp oğlu cAbduUah ve ondan rivayet eden el-Çatfl'nin ilâve ettikleri hadîsler arasındadır. Ahmed İbn Hanbel'in Kitdbu'l'hlel ve mofrifetVr-HcâVini gözden geçirenler, onun, cılel ve rical hakkında, geniş bilgisini ve hadîslerin seçiminde gösterdiği büyük titizliği kolayca tesbit edebilirler. Böyle bir bilgi ve titizliğin semeresi olan Musned'in kıymeti de elbette o derece yüksek olmak gerekir. [989]

c. Sunenler

Fıkıh bâblarma göre tasnif edilmiş ahkâm hadîslerini ihtiva eden ve Sünen denilen kitapların ikinci asrın başlarından itibaren telif edilmeğe başlandığını daha önce zikretmiştik. Bu çeşit kitapların tasnifi üçüncü asırda da devam etmiş ve bu asrın ikinci yarısında, hadîs tarihinin en meşhur Sunen'leri ortaya çıkmıştır. Altı sahih hadîs kitabı (Kutub-i Sitte)nın dördünü teşkil eden Sunenler ve müellifleri hakkında ayrıca bilgi vermeden önce, üçüncü asırda tasnif edilen Sunen'lerin musannif isimlerine işaretle iktifa edeceğiz.

«ABDU'L-VAHHÂB İbn cAtâ* EL-HAFFÂF (ö. 204) [990]; Ebü (Vfcr Muhammed İbnu's-Şabbâh ED-DÜLÂBl er-RazI el-Bağdâdî el-Bezzâr (el-Bezzâz) (ö. 227) [991]; Ebü 'Osman SA'lD İBN MANŞÜR İbn Şn<be el-Mer-vezl el-Belfci (ö. 227) [992]; Ebü tAmr SEHL İBN EBl SEHL ZENCELE er-Râzî el-Hayyât el-Eşter (Ö. 240) [993] Ebü Mufcammed el-Hasan İbn «AH el-Hallâl EL-HULVÂNI (Ö. 242) [994] "; Ebû Muhammed 'Abdullah İbn «Abdir-rahman Ihml-Fazl İbn Behrâm İbn cAbdi*ş-Şamed et-Temlml ED-DÂRİMI es-Semerlcandl (Ö. 255)" [995]; Ebû Bekr Ahmed tbn Muhammed İbn HânT et-?â1 el-Bağdâdi EL-EŞREM (Ö. 261) [996]; Ebü 'Abdillah Muhammed İbn. Ye-zîd İBN MÂCE el-ÇazvInî (Ö. 273) [997]; EBÜ DÂVÜD Süleyman Ibnu1-Eş<&g İbn İshâk el-Ezdî es-Sicistâni (ö. 275) [998]; Ebü cIsâ Muhammed İbn clsâ İbn Sevre es-Sulemi ET-TİRMİZİ (Ö. 279) [999]; Ebü Islıâk tsmâHl tbn İshi* İbn Ismâ^ el-Cehzamî EL-EZDl (Ö. 282) [1000]; Ebû Müslim tbrâbim İbn cAbdü-lah İbn Muslijn İbn Mâcız el-Başrl EL-KECCİ (Ö. 292) [1001] "; Ebü Muhjımmed Yûsuf İbn Ya<küb İbn IJammâd îbn Zeyd İbn Dirhem EL-EZDÎ (Ö. 297) [1002] «;

Ebü 'Abdirrahman Ahmed tbn Şu'ayb ibn'AU İbn Sinan tbn Bahr el-IJo-râsânl EN-NESÂ*Î (Ö. 303) [1003].

Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, bu isimler arasında İbn Mâce, Ebü Dâvüd, et-Tirmizî ve en-Nesal, en çok şöhret kazanan kimseler olmuştur. Bu dört hadîs imamının Sünelileri de, ihtiva ettikleri hadîsler yönünden, diğer Sürtenlere nisbetle daha sahih addedilmiş ve Kutub-i Sitle içerisinde Sunen-i Erbaca adiyle tanınmıştır. Bu dört Sunen'i kendi aralarında da de recelendirmeye tâbi tutan hadîsçiler, en-Nesâlnin Sunen'inin, diğerlerinden daha sahih olduğunu ve onu, sırasıyle, Ebü Dâvüd, et-Tirmizi ve îbn Mâ-ce*nin Sunen'lerinin takip ettiğini söylemişlerdir. Burada adı geçen imamların tercemeleri ve Sürtenleri hakkında Özet bilgi vermeyi faydalı buluyoruz. [1004]

i. En-Nesâ'i ve Sunen'i

Ebü Abdirrahman Ahmed tbn Şu(ayb tbn 'Alî İbn Bahr tbn Sinan İbn Dinar en-Nesâ'I, 215 senesinde Çorâsân'ın Nisa1 kasabasında doğmuştur [1005]. Onbeş yaşında iken Kuteybe tbn Sa*îd el-Belhi'ye seyahat etmiş, ondört ay yanında kalarak ondan hadîs işitmiştir. Bundan sonra bütün Şorâsân'ı, r£i-câz cIrâk, Suriye ve Mısır'ı dolaşarak oralarda bulunan hadîsçilerden hadîs toplamıştır. Onun hadîs aldığı kimseler arasında İshâk tbn Ramiye, îahâk İbn Hablb, Ebü Dâvüd Süleyman lbnu*l-£şca§, İshâk İbn Manşür el-Kevsec, Kuteybe tbn Sa*id, İshâk İbn Müsâ, İbrahim İbn Sa*îd, İbrahim tbn Yac-küb, CA1I İbn Hucr ve daha pek çok kimse vardır.

En-Nesâl hadîs ilminde ve bilhassa râvilerin cerh ve ta'dilinde, zamanının başvurulan ve görüşü alınan imamlarından biri olmuştur. Et-Tâc es-Subkl-nîn, babası imam es-Subkl'den ve hâfiz eg-Zehebl'den naklettiğine göre, en-Nesa'I, Şaffib sahibi Müslim İbnu'l-Haccâc'tan daha hafızdır ve Si*nen*i de Şahıhân'dan sonra zayıf hadîsi en az bulunan bir kitaptır. Hattâ bazıları, İslâm'da onun musannafı gibi bir kitabın vazolunmadığın* ve onun diğer mu-sannafların en üstünü olduğunu ileri sürmüşlerdir. IbnuVSobkî, İbn Mende, Ebü CA1Î en-Neysâbürî, el-Hatîb el-Bağdâdi ve ed-Dârakutnl'ye göre, en-NesâTnin Sunen'inde bulunan bütün hadîsler sahihtir.

En-Nesâl es-Sunenu'l-KubrÜ'yı tasnif ettiği zaman bazı prensler ona bu kitapta bulunan bütün hadîslerin sahih olup olmadığını sormuşlar, o da bazı hadîslerin ma'lûl olduğunu, bu sebeple hepsinin sahih sayılamıyacağtnı söylemiştir. Kendisinden zayıf hadîslerin ayıklanması İstenince, bu kitabı ihtisar etmiş ve el-Muctebâ adını verdiği ikinci Sunen'i meydana getirmiştir. İşte, diğerlerine nisbetle daha küçük hacimde olan. bu muhtasar, hadîsçiler arasında sıhhati ile şöhret kazanmış, aynı zamanda, Kutub~i Süte arasında Sabi~ &<xnMan sonraki mertebeyi almıştır. Bu bakımdan, bir hadîsin en-Nesâl tarafından rivayet edildiği söylendiği zaman, bu hadîsin,

Sunen'in Ebü Dâvüd ve et-Tirmiz'nin Sürtenlerine tekaddüm etmesi, en-NesâTnin, hadîslerin tetkik ve seçiminde çok daha titiz, bu hususta ortaya koyduğu şartların çok daha sert olması sebebiyledir. Nitekim el-r^âkûn en-Neysâbürî ve el-^Jatîb el-Bağdâdi, en-Nesâlnin rical ile ilgili olarak ortaya koyduğu şartların, Müslim'in şartlarından da şiddetli olduğunu ileri sürmüşlerdir. Söylendiğine göre, en-NesâTnin şartı, terki üzerinde ittifak edilmemiş kimselerin, irsal ve inkıtadan salim, muttasıl isnadla sahih olan hadîslerim nakletmektir. Bununla beraber Ebü Dâvüd ve et-TirmizTnin hadis aldığı pek çok kimseden, en-Nesâ'I hadîs nakletmediği gibi, Şofrifrân'ın bazı ricalinden de hadîs almaktan çekinmiştir. Bu sebepledir ki en-NesâTnin, el-Buharl ve ve Müslim'in şartlarından çok daha şiddetli şartları bulunduğu ileri sürülmüş-tür [1006].

En-Nesâ'İ hayatının mühim bir kısmını Mısır'da geçirmiş ve eserlerini orada tasnif etmiştir. Ölümünden bir sene önce Mısır'dan ayrılıp Şam'a geldiği zaman, bazı kimseler, ona Mı/âviye'nin üstünlüğüne delâlet eden hadîsler rivayet etmesini istemişlerdir. En-Nesâ'I bunlara "Mucâviye*nin üstün olduğunu ve bazı faziletleri bulunduğunu bilmiyorum** cevabını verince üzerine yürümüşler ve husyelerine vurdukları tekmelerle onu mescidden dışarı atmışlardır. Bu hâdiseden sonra Filistin'in Remle kasabasına gelen en-Nesâl, çok geçmeden, 303 senesinde vefat etmiştir [1007].

Ebü Dâvüd Süleyman lbnu'l-Eş(ag İbn îshâk el-Ezdl es-Sicistânl, 202 senesinde Sicistân'da doğmuş, küçük yaşından itibaren, hadîs toplamak için aeyahata çıkarak, ^orâsân, tIrâk, Suriye, Mısır ve rjicâz hadîsçilerinden hadîs yazmıştır. Bu hadîsçiler arasında el-Buhârl, Müslim'in şeyhlerinden

Ahmed İbn Hanbel, (Ogmân İbn Ebî Şeyhe, Kuteybe İbn Sa^d, Müslim tbn İbrahim, Süleyman İbn Harb, Ebu'l-Velld et-fayâlisl, (Abdullah tbn Mesle-me el-KaSıabi, Muaedded, Yahya İbn Ma*în ve daha pek çok kimse -vardır.

Ebü Dâvüd, gerek muasırları ve gerekse daha sonrakiler tarafından pek çok medhedilmiştir. Hûsâ tbn Harun'a göre o, dünyada hadîs için, âhırette ise cennet için yaratılmıştır. Ebü Bekr es-Sâğânî ve tbrâhlm el-Harbi de "nasıl demir, Dâvüd (aleybisselâm) için yumuşatılmış ise, hadîs de Ebü Dâvüd için aynı şekilde kolaylaştırılmıştır" demişlerdir. Rivayet olunduğuna göre Sehl tbn 'Abdillah et-Tusterî, Ebü Davud'u ziyaret etmiş ve Hazreti Peygamberin pek çok sahih hadisini rivayet ettiği için, Ebü Davud'un dilinden öpmüştür.

Ebü Dâvüd, kendisinden rivayet olunan bir haberden öğrenildiğine göre 500 bin hadîs yazmış, bunlardan yalnız ahkâmla ilgili olmak üzere 4800 hadîs seçerek meşhur Suneh'ini meydana getirmiştir. Bu bakımdan kitabı, fıkıh bâblarını ve bu bâblarla ilgili hadîsleri en mükemmel bir şekilde cemeden bir eser saydır. Onun tanınmış sarihlerinden biri olan Ebü Süleyman el-Hat-tâbl, şerhinin mukaddimesinde şöyle der: "Din ilminde Ebü Davud'un SunenH gibi şerefi büyük bir kitap tasnif edilmemiştir. Halk arasında büyük kabul görmüş, tabakalarının ve mezheblerinin farklılığına rağmen ulemâ ve fukahâ arasında hakem, 'Irak, Mısır, Mağrib ve diğer ülkelerin bir çok şehirlerinde hadîs musannıflarına örnek olmuştur. Her ne kadar Horasan ehli arasında el-Buhârl ve Müslim'in Şa/ufr'leri itibar görmüş ve sahih tasnifinde onların şartı gözönünde tutulup örnek ahnmişlarsa da, Ebü Davud'un SunenH, daha çok fıkıh aKVAmmı ihtiva etmesi yönünden diğerlerinden üstün addedilmiştir". Yine el-Hattâbl, tbnu'l-'Arabl'nin "bir kimsenin elinde ilim olarak Allah'ın Kitabı ve bir de Ebü Davud'un SunenH bulunsa, o kimse başka hiç bir şeye muhtaç olmaz" sözüne işaretle şöyle der: "Şüphesiz bü böyledir. Allah Tacâlâ dinle ilgili her şeyi Kitabında zikretmiş, ancakjbunlardan bazısının beyanını Peygamberine bırakmıştır. Bu bakımdan Hazreti Peygamberin Sünneti, KuVânın beyanıdır. Ebü Dâvüd, Sünnet ve fıkıh ahkâmı ile ilgili hadîsleri toplamak suretiyle kendinden öncekilerin ve sonrakilerin yapmadıkları bir işi yapmış, Kur'ân ve kendi Suıten'inden başka bir şeye ihtiyaç

Ebü Dâvüd, Sunen'de naklettiği 4800 hadîsi sıhhat yönünden üç guruba ayırmıştır: Sahih olanlar, sahih görünenler ve sahihe yakın olanlar. Bununla beraber ona göre yalnız dört hadis bile bir insana dini için kâfi gelir. Bu hadîsler şunlardır: "Ameller niyetlere göre değerlendirilir". "Malâyâniyi terketmek kişinin tslâmının güseUiğindendir". "Mü'min, kendisi için rıza gösterdiğine kardeşi için de nza göstermedikçe tam mü'min olamaz". "Helâl açıktır; haram da açıktır; bunların arasında müteşâbihât vardır".

Ebü Dâvüd kitabında, sahih olan, sahihe benzeyen ve sahihe yakın olan hadîsleri nakletmiştir. Bununla beraber, naklettiği hadîsler arasında zayıf olanlar bulunduğu zaman, bunların zayıf olduklarını açıklamayı da ihmal etmemiştir. Ebu Davud'un zayıflığına işaret etmediği hadîsler ise» onun nazarından sâlilı olan hadîslerdir ve bunların da bazısı bazısından daha sahihtir. Buna göre, kitabında yer alan böyle bir hadîs, eğer Şa&ifrân'dan birisinde nakledilmemiş ve sahih ve hasen hadîsleri birbirinden ayırt edebilen bir imam tarafından da sahih veya zayıf olduğu belirtilmemiş ise bu takdirde o hadîs, Ebu Dâvüd nazarında "hasen" olan bir hadistir; bunun dışındakiler ise sahih olanlardır. Ebu Davud'un zayıf olduğuna işaret ettiği halde, yine de kitabında naklettiği hadîsler, o bâbda sahih veya hasen hadîs bulamadığı durumlarda nakletmek zorunda kaldığı hadîslerdir; zira ona göre zayıf hadîs, re'yden daha kuvvetlidir.

Ebü Dâvüd Sünen dışında daha pek çok kitap tasnif etmiştir. Hayatının son senlerini, sonradan yerleşmiş olduğu Basra'da geçirmiş ve 275 senesinde vefat etmiştir [1008]

İi. Ebu-Davud Ve Sunen’i

Ebü cIsâ Muhammed tbn cIsâ İbn Sevre es-Suleml et-Tirmizi, 209 senesinde Tirmig'de doğmuştur. Her hadîs imamı gibi o da küçük yaşından itibaren hadîs toplamağa, başlamış, bu maksatla yaptığı seyhatlarda pek çok hadîsçi ile karşılaşmıştır. İmam el-Buhârl'ye tilmiz olduğu gibi, Knteybe İbn Sa*ıd, tshâk tbn Mügâ, Muhammed tbn Caylân, Sa^d tbn 'Abdirrahman, Muhammed tbn Beşşâr, rAH tbn Hucr, Ahmed tbn Munf, Muhammed İbnul-Mugennâ, Sufyân İbn VekP ve daha bir çok kimseden hadis almıştır. Bir çok şeyhin değer verdikleritilmizleri için yaptıkları gibi, el-Buhârl de, et-Tinni-zTden bir hadis nakletmek suretiyle onun hafıza, ilim ve takvadaki üstünlüğüne şehadet etmiştir.

Hadîs imamlarının et-Tirmizî hakkında söylenmiş pek çok sitayişkâr sözleri vardır. cAbdurrahman tbn Muhammed el-îdrisPnin ifadesine göre et-Tirmizî, "hadîs ilminde kendisine iktida olunan imamlardan biridir.mı, Târify ve cIlel kitaplarını tasnif etmiş, hafızası örnek gösterilen bir imamdı. Kendisinden rivayet olunduğuna göre, bir şeyhe ait iki cüz hadîs yazmış, fakat bu hadîsleri şeyhten işitmemişti. Bir gün Mekke yolunda bu şeyhle karşılaşır, iki cüzün yanında olduğunu düşünerek hadîsleri işitmek için ondan izin ister. Şeyh kabul edince, bineğinden iki cüz çıkarır; fakat bu sırada şeyh de hadîsleri okumağa başlamıştır. Ne var ki et-TirmizI, eline aldığı cüzlerin boş olduğunu görür ve asıl yazılı cüzleri yanına jpn^mıg olduğunu anlar. Şeyh, hafızasından hadîsleri okuma işini bitirince, et-TirmizFye sonra da elindeki cüzlere bakar ve boş olduklarını görür. Bunun üzerine et-Tir-mizl'ye "benden utanmıyor musun?" diyerek onu azarlar. Et-Tirmiz! durumu ona anlatır ve hadîslerini ezbere bildiğini ve dilerse kendisine tekrar edebileceğini söyler. Ancak şeyh, buraya gelmeden önce hazırlanmış olabileceğini söyliyerek kabul etmez. Et-TirmizI, şeyhten başka hadîsler okumasını ister; o da hafızasından kürk hadîs okur. Et-Tirmizî de bunları tek bir harf değişikliği yapmadan aynen tekrar eder. Şeyh onun bu hafıza kudreti karşısında hayretini gizleyemez ve senin gibisini görmedim, der".

Et-TirmizTnin fıkıh bâblanna göre tasnif ettiği Sünen kitabı, değişik konulardaki bâbları da ihtiva ettiği için el-Câmfü'ş-Şahib adiyle de şöhret kazanmıştır. İçinde yer alan hadîsler, sahih, hasen ve zayıf olmak üzere üç gurupta toplanır. Her hadîsi zikrettikten sonra, o hadîsin hangi guruptan olduğunu "bu hadîs sahihtir" veya "bu hadîs hasendir" gibi sözlerle belirtir. Keza zayıf olduğuna işaret ettiği hadîslerin zayıflık sebeplerini açıklamayıda ihmal etmez. Et-TirmizI'yi diğer musannıflardan ayıran bir özelliği de, bazı hadîslerin derecesine işaret ederken, sahih, hasen ve garîb kelimlerini çeşitli şekillerde birleştirerek, hiç kimsenin kullanmadığı bazı tabirlere yer vermesidir. Meselâ bir hadîsin sıhhat derecesini belirtmek için "bu hadis hasen sahihtir", "bu hadîs hasen garîbtir "bu hadîs sahih garîbtir", "bu hadîs hasen sahih garîbtir" tabirlerini sık sık kullanmıştır.

Et-Tirmizî, kitabında, "hasen"Ie kasdettiği manâyı açıklamış ve "bu kitapta hasen olarak zikrettiğimiz hadîsle^ bize göre isnadı hasen olanı kas-dettik. Şâzz olmayan, isnadında şüpheli şahıslar bulunmayan ve aynı mealde sair yönlerden de rivayet edilen her hadîs bize göre hasendir'* demiş olmakla beraber, "hasen"in "şahîh'le veya "garîb" le ayrı ayrı yahut müştereken teşkil ettiği birleşik tabirler hakkında hiç. bir açıklama yapmamış, bu tabirlerle, hadîsin sıhhat yönünden hangi derecelerine işaret etmek istediğini belirtmemiştir. Bu Sebepten muahhar imamlar, ilk defa et-Tirmizi tarafından kullanılan bu tabirlerin delâlet ettikleri dereceleri tesbit etmeğe çalışmışlar ve birbirinden farklı görüşler ileri sürmüşlerdir.

Et-TirraizPnin kitabı, cn-Nesâ'l ve Ebü Davud'un kitaplarına nisbetle üçüncü derecede yer almıştır. Hadîs ilminin usûle müteallik bazı meselelerinde bu kitap bir asıl kabul edilse ve sonunda bir de "Kitâbu'l-'ıhl" adını taşıyan bir bölümü bulunsa bile, et-TirmizFnin, en-Nasâ'I ve Ebû Dâvüd tarafından zayıf addedilen bazı râvilerden hadîs nakletmesi, derecesini diğer iki kitabın altına düşürmüştür. Bununla beraber onu Kutub-i Sttte'nin üçüncü sırasında zikredenler de vardır. Meselâ Hâcî Halîfe, Ke^it'i-^unün'unda şöyle der: "Kutub-i SiBe'nin üçüncüsüdür. Müellifine nisbetle şöhret kazanmış ve CâmFu't-Tirmizi denilmiştir Ona Sünen de denir; fakat birinci isim daha meşhurdur", imam Ebü Ismâ'il ^Abdullah îbn Muhammed el-Anşarl ise, et-Tirmizî'nin kitabını, el-Buharî ve Müslim'in kitaplarına tercih eder. Zira ona göre, el-Buharî ve Müslim'in kitaplarından yalnız âlimler istifade eder; et-Tirmizî'nin kitabı ise halkın her ferdi için faydalıdır.Et-TirmizI, 279 senesinde doğduğu yer olan Tirmiz'de vefat etmiştir [1009]

iiii. ibn Mâce ve Sunen’i

Ebü tAbdillah Muhammed Ibn Yezld Ibn tAbdillah Ibn Mâce el-Kazvini, 219 senesinde dünyaya gelmiş, hadîs yazmak için Rey, Basra, Küfe, Bağdâd, Şam, Mısır ve Hicaz'a seyahat etmiştir. Hadîs aldığı kimseler arasında Ebü Bekr Ibn Ebl Şeyhe, el-Leyg îbn SaM, ibrahim tbnu'l-Munzir, tAbdullah Ibn Mucâviye, Hişam Ibn cAmmâr ve bunların tabakasından daha bir çok kimse vardır.

ibn Mâce, hafıza ve itkan bakımından hadis imamlarının senasına maz-har olmuş, kendisinin gika (güvenilir) ve hüccet olduğu üzerinde ittifak edilmiştir. Ebü Ya*lâ el-Halfll'ye göre, hadîs sahasında âlim, Târih ve Sünen gibi eserlerin musannifi, <Irâk, Mısır ve Suriye'ye seyahat etmiş bir kimsedir, tbn Kesir ise, tasnif ettiği Sünenin, bu sahadaki ilmine, ameline, ihtisasına, usûl ve fürûdaki sünnete bağlılığına delâlet ettiğini söyler.

ibn Mâce, fıkıh bâblarına göre tasnif ettiği Sünen kitabı ile şöhret kazanmıştır. Ancak bu kitap, altıncı asrın başına kadar Kutub-i Sitte arasında yer almamıştı; daha doğrusu, bu zaman zarfında, hadîsçiler nazarında asıl olan beş hadîs kitabı bulunuyordu. Bunlar el-Bu^ârl ve Müslim'in Şo&îfr'leri »k en-Nesâ'î, Ebû Dâvüd ve et-TirmizI'nin, Sunen'leriydi. EbuH-Fazl îbn Tfihir el-MakdisI (Ö. 507) nin bu beş kitab (Uşül-i hamse) a tahsis ettiği A(râf'* tbn Mâce'nin Sunen'ini de eklemesinden ve "Altı imamın Şartlan" '(Şimmeti's-sitte) adlı kitabını telif etmesinden sonra, Ibn Mâce'nin Sunen'i de muteber kitaplar arasında zikredilmeğe başlamıştır. Bununla beraber onun, yalancılık ve hadîs hırsızlığı ile itham olunmuş bazı râvilerden gelen hadîslere de kitabında yer vermiş olması, bazı hadîslerin Sunen'in altıncı kitap olarak kabul edilmesine muhalif kalmalarına sebep olmuştur. Bu hadîsçiler-deD bir kısmı, daha az zayıf râvilerî ve daha şâzz ve munker hadîsleri bulunan ed-Dariml'nin Sunen'ini altıncı kitap olmağa lâyık görürken, diğer bazıları, Mâlik Ibn Enes'in el-Muvaffa* adlı kitabını tbn Mâce'nin Süneni yerine teklif etmişlerdir. Maamafih Sünen, sayıca fazla olmayan zayıf ve hattâ mevzu sayılan bazı hadîslerine rağmen, bilhassa fıkıh bâbları yönünden büyük faydası dolayisiyle, altıncı kitap olarak kabul görmüş ve şöhret kazanmıştır. Ez-ZehebFye göre Sünen, 32 kitap ve 1500 bâbdan müteşekkil olup, bütün bâblarda, muhtelif sayılarda taksim edilmiş 4000 hadîs vardır. Ibn Mâce, 273 senesinde vefat etmiştir [1010]

d. Muşannaflar

ikinci asırda Muşannaf adı altında ortaya çıkan kitaplara işaret etmiş \e bunların Sürtenlere nisbetle büyük bir farklılık arzetmediklerini belirtmiştik. Üçüncü asırda da, çok sayıda olmasa bile, bu ismi taşıyan kitaplar tasnif edilmiştir. Bunlar, Ebû Bekr CABDURRAZZÂK Ibn Hemmâm tbn NâiT d-Htmyerl (Ö. 211) [1011]. EBITR-REBÎ* Süleyman Ibn Dâvüd el-Ezdl EZ-ZEHRÂNI el-cAteki (Ö. 234)« [1012] EBÜ BEKR IBN EBÎ ŞEYBE «Abdullah Ibn Muhammed Ibn İbrahim Ibn cOSmân el-cAbsI el-Küfî (Ö. 23S)» [1013], Ebü 'Abdirrahman BAKIY ÎBN MAHLED Ibn Yeald el-Kurtubî (Ö. 276) [1014] nİn Musannalarıdır. [1015]

e. Câmi’ler

Fıkıh konulan yanında diğer konuları da içine alan Câmi'ler, üçüncü asırda da tasnif edilmiş; bilhassa el-Buhârl ve Müslim'in -Camileri ile bu asır, hadîs tarihinin altın çağı olmuştur.

Ebü Bekr CABDURRAZZÂK Ibn Hemmâm Ibn Nâfi1 el-Hımyerî (Ö. 2U) [1016] nin, Ebü 'Abdillah Muhammed Ibn tsmâ^l Ibn Muğîre EL-BUÇAR! el-Cu'fl (Ö. 256) [1017] nin, Ebu'l-Huseyn MÜSLİM Ibnu'l-Çaccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbürî (Ö. 261) [1018] nin Cömi*leri bu asırda tasnif edilmiş eserlerdir. Burada, Kutub-i Sîtte'ye vücûd veren el-Buhârl ve Müslim ile bunların Camileri üzerinde de kısaca durmayı faydalı buluyoruz. [1019]

i. El-Buhâıi ve el-Câmiu's-sahihi

Hadîs tarihinde ismi ve tasnifi ile şöhret kazanan Ebû cAbdiUah Muhammed Ibn Ismâcil tbn ibrahim İbni'l-Muğîre el-Buhârl el-Cu^, 194 senesinde BuhSrâ'da dünyaya gelmiş, henüz on yaşlarında iken hadîse merak sararak ülkesinde bulunan muhaddislerden hadîs dinlemeğe ve dinlediklerini hıfzetmeğe başlamıştır. Daha onbir yaşında iken beldesinin hadîsçüerinden ed-DâhilTnin, halka, Sufyân can EbVz-Zubeyr can İbrahim diyerek hadîs naklettiği bir sırada, Ebu'z-Zubeyr'in İbrahim'den hadîs işitmediğini söylemiş ve onun hatasını tesbit edmiştir. Zira ibrahim'den hadîs rivayet eden kimse, EbuVZubeyr değil, Zubeyr Ibn cAdiy idi. Ed-Dâhilî, onbir yaşındaki bu çocuğun ikazı üzerine, haklısın, diyerek kitabını tashih etmek zorunda kalmıştır.

El-Buhârl onaltı yaşında iken cAbdullah İbnu'l-Mubârek ve Vekl* 1b-uu'1-Cerrâh'ın kitaplarını ezberlemiş, sonra annesi ve kardeşi ile birlikte hacc için yola çıkmıştır. On sekiz yaşına geldiği zaman, sahabe ve tâbî'ûnun kasa ve kavillerini toplayıf tasnif etmiş, yine aynı şuralarda, Hazreti Peygamberin kabri başında ve ay ışığının aydınlattığı gecelerde Târih'ini yazmıştır.

El-Buhârî, hadîs toplamak için bir çok ülke dolaşmıştır. Suriye, Mısır, Cezire, Basra» Küfe, Hicaz, uğradığı ve bazılarında uzun zaman kaldığı ilim merkezlerindendir. önce kendi ülkesinde, sonra da gezdiği yerlerde pek çok kimseden hadis almıştır. Bunlar arasında, MekkI tbn ibrahim el-Belhî" * Abdan Ibn 'Osman el-Mervezi, cUbeydullah Ibn Müsâ eI-(AbsI, Ebü cAşım eş-Şeybânî, Muhammed Ibn cAbdillah el-Anşârl, Muhammed Ibn Yûsuf el-Fir-yâbl, Ebü Nu*aym el-Fazl Ibn Dukeyn, Ebfl Gassân en-Nehdl, Snleymân Ibn Harb ve daha bir çok hadîsçi vardır ki, el-Buhârl, bunların hadîslerini et-Câ*nucuV-$a&»fr'inde nakletmiştir. Kendisinden rivayet olunduğuna göre, binin üstünde şeyhten hadîs yazmıştır ve yazıpta isnadını bilmediği tek bir hadis yoktur.

Olağan üstü bir hafızaya sahip olan el-Buhârl, hadîs toplamağa başladığı küçük yaşından itibaren işittiği bütün hadîsleri isnadlanyle birlikte hıfzediyordu. Hâşid îbn îsmâcîl anlatır: Ebü 'Abdillah. Muhammed îbn İsmâ'îl bizimle birlikte Basra şeyhlerini dolaşırdı. O sıralarda henüz çocuk denecek bir yaşta bulunuyordu. Ancak o, hadîs işittiğimiz şeyhlerden işittiği hadîsleri yazmazdı ve biz ona yazmamasının sebebini sorar durardık. Aradan on altı gün geçmişti ki, bize: Artık çok oklunuz; giz yazdıklarınızı getirip gösterin bakalım, dedi. Ona yazdıklarımızı okuduk. O bize on beş bin fazlasıyle hepsini hafızasından tekrarlayıverdi. O zaman anladık ki o, hiç kimsenin önüne geçemeyeceği bir insandır.

El-Buhârî'yi imtihan etmek ve onun hafıza kudretini ölçmek maksadıy-le Bağdâd muhaddis ve fukahasımn tertip ettiği bir meclisin hikâyesi de çok şöhret kazanmıştır. El-Hatîb el-Bağdâdî'nin de naklettiği gibi, Bağdâd mu-haddİBİeri, el-Buhârî'nin Bağdad'a geldiğini haber alınca, yüz hadîs seçerler ve bunların metin ve isnadlarını değiştirerek bir metnin isnadını diğer bir bir metne, bu metnin isnadım da bir başka metne eklerler ve bu suretle metin ve isnadları maklûb yüz hadis meydana getirirler. Sonra bu hadîsleri onar onar on kişiye dağıtırlar ve bir mecliste el-Buhârlye bunları sormalarını tenbih ederler. Meclis toplanır; on kişiden birisi, elinde bulunan on hadûi birer birer el-BuhârFye sormağa başlar. El-Buhârl, her hadîsin sorulmasından sonra daima "bilmiyorum" cevabını verir. On hadîs tamamlandıktan sonra, mecliste hazır bulunan muhaddislerden bazdan birbirlerine bakarak el-Buhâri'nin âciz, kusurlu ve anlayışının kıt olduğuna hükmederler. Bundan sonra ikinci şahıs elindeki on hadîsi sorar; el-Buhari banlar hakkında da aynı şekilde "bilmiyorum" cevabını verir. Böylece on kişi tarafından yüz maklûb hadîsin sorulması tamam olur. El-BubârI soru işinin bittiğini anlayınca, ilk soran şahsa döner ve "senin birinci hadîsin şöyle, ikinci hadîsin şöyle; üçüncü dördüncü ve onuncu hadîsin de şöyle olacak" diyerek, her metni ait olduğu isnada, her isnadı da ait olduğu metne bağlar. Sonra ikinci şahsın on hadîsini ve sırasıyle diğer şahısların hadîslerini düzeltir. Böylece Bağdâd muhaddislerinin önünde hadîs bilgisini ve hafıza kudretini isbat eder.

El-Buhârî, gerek akranlarının ve gerekse şeyhlerinin hudutsuz senalarına mazhar olmuştur. Ahmed tbn Hanbel, Horasan'ın, onun gibi birisini yetiştirmediğini söylemiş; cAlî İbnu'l-Medînî de "el-Buhârî, kendisi gibi birisini görmemiştir*1 demiştir. Ahmet Îbn Hamdün ise, İmam Müslim'in el-BuhârTye gelip alnından Öptüğünü, sonrada ona şöyle dediğini ileri sürmüştür: "Bırak da ayaklarını öpeyim, ey üstadlann üstadı, muhaddislerin efendisi, hadîs illetlerinin tabibi". Bundan sonra Müslim bir hadîs hakkında sual sormuş, cevabını aldıktan sonrada ona şöyle demiştir: "Sana, yalnız hased edenler düşman olur; şehadet ederim, ki, dünyada senin bir eşin daha yoktur1'

El-Buhârî, fıkıh sahasında ve sünen ve asardan hüküm istanbatında müetehid imamlardandı. Bu konuda, "ne olursa olsun, ihtiyaç hasıl olupta Kitap ve Sünnette aslı bulunmayacak bir şey bilmiyorum" derdi. Esasen ef-Cömi'uVŞa&ifr'inin teceme (bab başdıgı) lerinde bunu kolayca tesbit etmek raümkindir.

El-Buhârî, zuhd ve takva sahibi, dünya malına kıymet vermeyen, emir ve sultanların heves ve arzularına cevap vermeyecek kadar ilim haysiyetine düşkün bir kimse idi. Her halde bu üstün yaratdışının bir neticesi olacaktır ki, hayatının ileri devrelerinde, bazı üzüntü verici hadislerle karşılaşmış ve bir hayli sarsılmıştır. Rivayet olunduğuna göre, el-Buhârî Nîsâbûr'a döndükten sonra, onun şöhretini bilen halk, etrafım sarmış ve derslerini, yahut İlim meclislerini devamlı olarak takip etmeğe başlamıştır. Halkın ona teveccühü, Nîsâbür'un ileri gelen imamlarından Muhammed tbn Yahya ez-Zuhlî'nin unutulmasına ve dolayısiyle hased damarlarının kabarmasına yol açmıştır. tşte bundan sonradır ki el-Buhârî'nin, Kur'ân lafzının mahluk olduğu görüşüne sahip bulunduğu iddiası ortaya atılır ve Muhammed tbn Yahya, halkı el-Buhâri'nin meclislerine devam etmekten meneder. Bu hâdiseden sonra Nîsâbür'da daha fazla kalamayacağını anlayan el-Buhârl, doğum yeri olan Buhârâ'ya, gelir. Buhârâ'da ise, oranın valisi Emir Hâlid tbn Ahmed ez.-&uhlî, bazı adamlarıyle ona haber gönderir ve CâmP, Târih ve diğer kitaplarını alıp saraya gelmesini, onlan kendisinden işitmek istediğini bildirir. El-Bu-hârl İse valiye şu cevabı gönderir: "Ben, ilmi halkın kapısına götürüp zelil etmem. Eğer senin bu ilimden bir şeye ihtiyacın varsa mescidimde, yahut evimde hazır bulun. Bu da hoşuna gitmezse, beni kürsüde ders vermekten menedersin; çünkü sultan sensin. Ancak bu, kıyamet günü Allah katında benim için bir mazeret olur. Oysa ki ben, Hazreti Peygamberin "her kim bir ilimden sorulur, o da onu gizlerse, kıyamet günü ateşten bir gem vurulur** hadîsi gereğince ilmi gizleyemem". îşte bu hâdise,* el-Buhârî ile valinin arasının açılmasına sebep olur ve vali, bazı adamlarının da yardımı île, el-Buhârî hakkında Nlsâbür'da ileri sürülen halku'l-Kur'ânla ilgili ithamları yeniden ortaya atarak onun şehirden çıkarılmasını emreder. El-Buhârî, Semerkand in bir kasabası olan Hartenk'e gelir ve orada oturan bazı akrabalarının yanına iner. Fakat burada ancak bir ay kadar kalır; 256 senesinin Ramazan bayramı gecesi hastalanarak vefat eder.

El-Buhârî, tedvin ve tasnifin altın çağı diyebileceğimiz bîr devri idrak eımiş olması dolayısiyle, hadîs ilimindeki geniş bilgisinin, metin ve isnadlardaki illetlere, ricalin cerh ve tadil yönünden değişik faallerine derin vukufunun ve nihayet sahih hadîsi sakını olanından ayırmak hususunda gösterdiği son derece titiz davranışının sayesinde, mükemmel bir hadîs eseri tasnif etmeyi başarmış ve bu eser, İslâm dünyasında, Kur'ânı Kerîmden sonra dînîn ana kaynağı olmak vasfını kazanmıştır.

Kendisinden nakledilen haberlerden anlaşıldığına göre eZ-CörniVş~Şahih''i, toplamış olduğu 600 bin hadîs içirfden titizlikle seçip ayırdığı sahih hadîslerden meydana getirmiştir. Yine kendisi, 100 bin sahih, 200 bin de illetli veya zayıf hadîsi hıfzettiğini söylemektedir. El-CâmFu'ş-Şakİfy'lte naklettiği hadîs sayısı ise, mucallak, mutâbi* şâhid ve mevkuf olanlar dışında, müker* rerlerle birlikte 7397 dir. Mucallak, mutâbi* şâbid ve mevkuf olanlar da dâhil edilirse, bu sayı, 9000 i bulmaktadır. Bu rakkam, toplamış olduğu 600 bin, veya hıfzettiği 100 bin hadîse nisbetle çok cüVî bir miktara delâlet eder. Bu, bize şu gerçeği açık bir şekilde göstermektedir ki, el-Buhârî, bazılarının iddiası hilâfına, bütün sahih hadîsleri kitabında toplamayı gaye edinmemiştir ve buna da lüzum görmemiştir. Nitekim bu husus, bizzat kendisi tarafından da ifade edilmiş ve "bu kitabıma yalnız sahih olan hadîsleri aldım ve uzamasından' korktuğum için de bir miktar sahihi kitabın dışında bıraktım" demiştir.

El-Buhârî, sahih hadîsleri toplayarak onları fıkıh bâblarına göre tasnif eden ilk hadîsçilerden sayılır. Nitekim daha sonraları telif edilen usûl kitaplarında evvelu men ellefe fVş-şah.îhi'l-mucerred huveH-Buhârl (mucerred sahih konusunda ilk kitap telif eden kimse eİ-Buhârî'dir) başlığı altında bu konuya ayrı bir yer verilmesi buna delâlet eder. Filvaki, biraz önce de işaret ettiğimiz gibi, el-Buhârî, tedvin ve tasnifin altın çağını idrak etmiş bir müelliftir ve onun devrine gelinceye kadar bir çok hadîs kitabının tedvin ve tasnif edildiği bilinmektedir. Bu musannafatı, musannıflarının isimleriyle birlikte ilk devirden itibaren zikrettik. Fakat şunu unutmamak gerekirki, el-Buhârî devrine kadar vücûda getirilen eserler, sahih hadîsleri olduğu kadar, hasen ve zayıf hadîsleri,' yahut mevkuf ve maktu haberleri de ihtiva ettikleri için, bunlara mucerred sahih konusunda telif edilmiş kitaplar olarak bakmak roümkin olmuyordu. Her arzu eden kimse hadîslerin esrarına vakıf olmadıkça, bu eserlerden gerektiği şekilde istifade edemiyor, daha doğrusu, sahih olan hadîsleri diğerlerinden ayırdedebilecek bir imkân bulamıyordu. Yahutta şerîate müteallik her hangi bir konuda ihtiyacı olan sahih hadîsleri birarada göremiyor du.

Bu eserler, gelişi güzel sıralanmış hadîslerin ezberlenmesini kolaylaştırmaktan, veya rivayet esnasında müracaat edebilmekten başka bir işe yaramıyordu. Halbuki İslâm'ın çizdiği yoldan inhiraf etmiş çeşitli fırkaların saçtığı fesad tohumlarının süratle filiz vermeğe başladığı, bid'atıu alabildiğine yayıldığı bir devirde, sahih hadislerden kolayca istifade edilmesini sağlayacak,onların muarızlara karşı birer delil ve hüccet olarak kullanılmasına imkân verecek mevzularına göre tertip ve tanzim edilmiş sahih kitaplara ihtiyaç vardı, tşte bu ihtiyaç, büyük imam muhaddis el-Buhârl'yi harekete geçirdi, tsnadları sahih, metinleri her türlü illetten salim binlerce hadîs arasından seçip ayırdıklarını, fıkıh, siyer, tefsir vs. konular altında tertip ve tanzim ederek ei-CamiVş-Şa&i/t'ini meydana getirdi. Yalnız bu esere Ömrünün onaltı senesini ayırmıştı. Gelen rivayetlerden öğrendiğimize göre, eserin tasnifinde el-Buhâri'nin şeyhi hadîs imamı tshâk tbn Rahüye'nin de rolü olmuştur. Bir gün el-Buhâri'ye "Hazreti Peygamberin sahih sünnetini muhtasaran ceme-den bir kitap telif etmesi" tavsiyesinde bulunmuş, o da bu kitabı telif etmiştir.

El-Buhârî, kitabına aldığı hadîslerin seçiminde tesbit ettiği şartları açıklamamıştır. Bununla beraber, kitaba verdiği el-Câm£cu'ş-Şahi$iu''l-Musnedu'l-Muhtaşar min Vmüri RasûlVllak (s.a.s.) ve Eyyâmih adı, şartlarının neler olduğu hakkında fikir verebilecek bit manâya sahiptir, önce kitabına el-CâmF adını vermiştir. Buna göre el-Buhârî, hadîslerini belli bir sınıf veya bâbtan seçmemiş, aksine feza'il, geçmiş ve gelecekle ilgili hadisler, âdâb,rekâ'ik gibi çok çeşitli konulardan seçmiştir. Bilindiği gibi, yahnz fıkıh konularına ait hadîsleri ihtiva eden kitaplara Sünen adı verildiği halde, çok daha değişik konulardaki hadîsleri muhtevi kitaplara Cami1 denilmiştir. Bu bakımdan, el-Buhâri'nin, kitabına verdiği CâmF ismi, hadîslerin seçiminde takip ettiği usûle uygundur. Câmic ismini takip eden Şakîfy sözü, el-BuhârTnin, ki-kitabına yalnız Sahih olan hadîsleri aldığına delâlet eder. Nitekim daha önce de zikrettiğimiz gibi, bizzat kendisi "yalnız sahih hadîsleri aldığını, kitabı uzatmamak için de bir miktar sahihi tekettiğini" açıklamıştır. Kitabın isminde yer alan Musned sözü, el-Buhâri'nin, yalnız isnadı muttasıl olan hadîsleri kitabına aldığını gösterir. Bunun dışındaki hadîsler şekil itibariyle ister mursel olsun, ister munkatı veya muallak olsun, kitapta asil olarak zikredil-memişlerdir. isimde yer alan Muhtasar tabiri ise, daha Önce de işaret ettiğimiz gibi, bütün sahih hadîsleri kitapta toplamak gayesinin güdülmediğine delâlet eder. Bu bakımdan hiç kimse, el-Bubârî'nin kitabında bulunmayan bir hadîsin, mücerred bulunmayışından dolayı sahih olmadığını iddia edemez. Görüldüğü gibi, el-CâmPu'ş-Şahibu'l-Musnedu'l-MuhtaşaT adı, el-Buhâri'nin bu ad altında tasnif ettiği kitabın mahiyetini ve gayesini ortaya koyabilecek bir açıklığa sahiptir.

El-CâmPu'ş-Şafyilfte hadîsleri nakledilen râvilerin seçiminde gösterilen titizlik de aynca zikre değer. Bu râviler, el-Buhârî nazarında adalet ve zabt şartlarını haiz olan, yani sika denilen kimselerdir. Bu evsaftaki râvilerin biri-birlerîyle olan ittisallerine ve biribirlerinden hadîs işittiklerine açık bit şekilde delâlet eden semiHu, İıadde$enİ ve ahberenî tabirleriyle rivayet edilmiş hadîsler, kitapta birinci dereceyi işgal ederler. Keza €an ve |cö/e gibi ibarelerle nakledilen hadîsler dahi, râvilerin hadis aldıkları şeyhlerine likaları el-Bu-fyârî tarafından tesbit edildikten sonra aynı derecede zikredilmiştir. Fakat likaları şüpheli olan veya müdellis oldukları bilinen kimselerden hadîs nakletmek zarureti hasıl olmuşsa -bu gibi hadîslerin sayıları çok az olsa bile-bunlar, ancak mutâbi ve şâhid olarak nakledilmiştir.

EI-Bub^ârî, kitabını çeşitli bâblara ayırmış ve her baba, o bâb içinde yer alan hadîslerin konularına uygun düşen bir isim vermiştir. Terceme adı verilen ve "bâb unvanı" manâsına gelen bu başlıklarda, bazan Kur'ânı Kerîmden, bir âyet zikredilmiş, bazan da, el-Bub,ârFnin bâb konusu ile ilgili görüşlerini aksettiren ifadeler yer almıştır. Fıkhı değeri olan bu ifadeler dolayısiy-ledir ki fifchu'l-Buharı fi terâcimih (el-Bufeârl'nin fikhı tercemelerindedir) denilmiştir.

El-Bufyârî'nin tercemelerinde görülen bir hususiyeti de, tercemeleri takip eden hadîslerin, her bâbta değişik sayıda bulunması ve hattâ bazı bâb-larda tek bir hadîsin dahî zikredilmemeği, yahut yalnız talîklara yer verilmiş olmasıdır. Bazı bâblar ise unvansız bırakılmıştır.

El-Bubârl'nin bazı bâblarda hiç bir şey zikretmemesi çeşitli tefsirlere yol açmıştır. Bazıları, onun bunu kasden yaptığım ve bununla o bâbta şartına uygun hadîs bulamadığını belirtmek istediğini ileri sürmüşlerdir. Bu sebepledir ki bazı Sahih nüshalarında, hiç hadîsi zikredilmeyen bir babın, babı zikredilmeyen hadîse eklendiği görülmüştür. Bunun sebebini açıklayan Ebu'l-Velld el-Bâcî, Ebü İshâk el-MustenuTden şu haberi nakletmiştir: "El-Bufyârî'nin kitabını kendi aslından istinsah ettik; bu asıl, Muhammed İbn Yûsuf el-Firabrl'de bulunuyordu. O zaman gördük ki, kitapta tamamlnama-mış, beyaz bırakılmış yerler, kendisinden sonra hiç bir şeyi tesbit edilmemiş tercemler, tercemesi zikredilmemiş hadîsler vardı. Biz bunların hepsini birleştirerek yazdık" (El-Cezâ'irî, Tevcîhu'n'nazar, s. 89). Ebu'l-Velîd el-Bâcî, bu haberin doğruluğuna, kitabın muhtelif nüshalarının delâlet ettiğini söyli-yerek şöyle der: "Filhakika Ebü ishâk el-Mustemli*nin, Ebü Muhammed es-Serah.BÎ'nin ve Ebü Zeyd el-Mervezî'nin rivayetleri, takdim ve tehir yönünden birbirinden farklıdır; halbuki bunların hepsi de tek bir asıldan istinsah etmişlerdir. Bundan anlaşılıyor ki, müstensihlerden her biri, bu gibi yerlerdeki meseleleri kendi anlayışlarına göre uygun gördükleri yerlere izafe etmişler ve bu suretle aralarında görülen takdim ve tehir farkları, veya aralarında hiç hadîs bulunmayan muttasıl terceme şekilleri ortaya çıkmıştır. Bununla beraber, e/-Cömt*u'ş-Şa/ıî£'te bu gibi yerlerin çok az olduğu da bir gerçektir" (aynı yer).

Bu açıklamadan anlaşıldığına göre, el-Buh^ârl, çeşitli şekillerde zikretmiş olduğu bâb tercemelerinde, o baba ve kendi şartlarına uygun hadîs bulmuşsa, o hadîsi kitabı için ıstılah olarak tesbit ettiği baddegenâ ve benzeri ta* birlerle veya bu tabirlerin yerini tutabilecek şartları haiz cancane ve benzeri ibarelerle o bâb içerisinde zikretmiştir. Eğer kendi şartlarına uygun hadîs bulamamış, bununla beraber, hüccet olarak kullanılabilecek evsafa sahip bir hadîs ele geçirmiş ise, şartına uygun hadîslerin zikrinde kullandığı usûlü değiştirerek, bu gibi hadîsleri daha başka şekillerde nakletmiştir. Meselâ talik ettiği hadîslerin çoğu bunlardandır. Gerek kendi şartına ve gerekse başkalarının şartına uygun hiç bir sahih bulamamışsa, o zaman halk arasında şöhret kazanmış ve kıyas olmak üzere kullanılan bir hadîsi, ya lafzen veya manen almış ve onu bâb tercemesi olarak nakletmiştir; sonra* da bu haberin manâsına şehadet edecek bir âyet veya onu teyid edecek bir hadîs zikretmiştir (aynı eser, s.

Ancak bu zikredilenler, e/-Cömi<u'ş-Şofrıfr'in telif ve tasnifinde el-Bu-^ârî'nin takip ettiği metodla ilgili tahminlerden öte geçmemektedir. El-Bu-b^ârî, kendi metodunu tasrih etmediği için bu konuda ileri sürülen görüşlere tahmin diyoruz. Bununla beraber akla yakın olan görüşlere olabilir nazarı ile bakmanın en doğru yol olduğuna şüphe yoktur [1020]

ii. Müslim ve el-Câmiu sahihi

Telif ettiği büyük hadîs eseriyle Kutub-i Sitte'nin vücûd bulmasında en mühim hisseye sahip olanlardan birisi de Ebu'l-Huseyn Müslim Ibnu'1-Hac-câc el-Kuşeyrî en-NeysâbürPdir. Müslim, 204 senesinde Nîsâbür'da dünyaya gelmiş, 218 senesinden itibaren, yani henüz 14 yaşında iken, hadîs toplamağa ve bu maksatla *Irâk, Hicaz, Suriye ve Mısır gibi çeşitli ülkeleri dolaşmağa başlamıştır. En fazla hadîs aldığı şeyhleri arasında Yahya îbn Yahya et-Te-mîml, el-KaSıebî, Ahmed İbn Yûnus el-Yerbü*!, îsmâcîl thn Ebl üveys, Sa^d îbn Manşür, £Amr İbn Selâm, Ahmed İbn Hanbel ve daha bir çok kimse zikredilebilir. Kendisinden ise, et-Tirmizi (bir hadîs), İbrahim îbn Ebî Tâ" lib, îbn Huzeyme, es-Serrâc, Ebü ^vâne, Ebü Hâmid Îbnu'ş-Şarkî, Ebü Hâmid Ahmed îbn Hamdan el-AcmeşI, İbrahim îbn Muhammed îbn Sufyân, 'Abdurrahman İbn Ebl Hatim ve diğer bir çok kisme rivayet etmiştir.

Ebü Zurca ve Ebü Hâtim'in sahih bilgisinde kendi devirlerinde yaşamış bütün şeyhlerden üstün gördükleri Müslim lbnu'1-HaccSc, tmam el-Buhârî-ye bağbhğı ile de tanınmıştır. Bir rivayetten Öğrendiğimize göre, el-Buhârî'nin abnından öperek ona: "Bırak da ayaklarını öpeyim, ey üstadların üstadı, muhaddislerin efendisi, hadîs illetlerinin tabibi! Sana yalnız hased edenler düşman olur. Şehadet ederim ki, dünyada senin bir eşin yoktur*' demiştir. Müslim'in el-Buhârî'ye olan bu bağlılığı, Nisâbür'da cereyan eden bazı hâdiseler karşısında onu müdafaa etmesinde de açıkça görülür. El-Buhârî'nin ter-cemesinden bahsederken de belirttiğimiz gibi, bu büyük imam, Nîsâbür'a yerleştikten sonra, halkın onun etrafında toplanması, bazı imamların, bu arada bilhassa Muhammed tbn Yahya ez-ZuhlI'nin hased damarlarının kabarmasına sebep olmuş, bundan, sonra da el-Buhârf, Kur'ân lafzının mahlûk olduğu görüşüne sahip bulunmakla itham edilerek halkın kendisiyle teması yasaklan-nrştı. Buna rağmen Müslim, el-Buhârl'yi müdafaa etmiş, onun Nlsâbür'dan ayrılmasından sonra bile, onunla irtibatını kesmemiş, ziyaretlerini devam etj tirmiştir. Muhammed İbn Yahya'ya, Müslim'in de el-Buhârî'nin mezhebine mensup olduğunun, hattâ bu yüzden Hicaz ve 'Irak'ta azarlandığının, onun yine de bu görüşten rücû etmediğinin söylenmesi üzerine, Muhammed tbn Yahya, akdettiği bir hadîs meclisinin sonunda "her kim bu görüşe sahip ise, ona bizim meclisimizde yer yoktur" demiş; Müslim de ridasını başının üzerine atarak meclisi terketmiş ve Muhammed îbn Yahya'dan yazdığı her şeyi bir hamalın sırtına vurarak onun evine göndermiştir. Bu suretle el-Buhârî gibi Müslim'in de Muhammed İbn Yahya ile olan irtibatı kesilmiş ve bir daha ondan hadîs rivayet etmemiştir.

Müslim, arkasında, hadîs konusunda tasnif edilmiş bir çok eser bırakarak 261 senesinde Nisabur'da vefat etmiştir. Onun bıraktığı eserler arasında üzerinde durulması ve kısa da olsa hakkında aydınlatıcı bilgi verilmesi gereken eser, hiç şüphesiz, el-BuhârFnin e/-Cöm£<u*ş-Şd£iJt'inden sonraki ilk mertebeyi işgal eden ve Kutub-i Sitte'yi tamamlayan el-CâmFıgş-Şabİb adlı musan-naftır. Müslim bu eserinde, mükerrerler dışında 3000 den fazla hadîsi biraraya getirmiş ve her hadîsin, konusu ile ilgili olduğu baba yerleştirilmesine ayrı bir itina göstermiştir. Ayrıca, her hadîsin değişik ve kendi nazarında sahih olan isnadlarına ve bu değişik isnadlarla gelen metin farklarına yaptığı işaretlerle rivayetini değerlendirmiş ve bunlara verdiği tertip güzelliğiyle kitabın kolay ve rahat kullanılmasını sağlamıştır.

Müslim, Şa/ujt'inde aynı hadîsin tekrarından şiddetle kaçınmıştır. Bununla beraber, bazı sebepler dolayısıyle tekrarında fayda mülâhaza etmişse, o hadîsi tekrar vermekten çekinmemiştir. Nitekim kendisi, kitabın mukaddimesinde buna işaret etmiş ve Hazreti Peygamberden senediyle gelen hadîsleri

tekrarsız olarak vermeyi gaye edindiğini belirttikten sonra şöyle demiştir: "Ancak kendisinde fazla manâ bulunan hadîsin tekrarından müstağni kahna-mayan bir yerin gelmesi, yakutta orada bulunan bir illet dolayısıyle başka bir isnadın yanında vaki olan bir isnad olması halinde bu tekrar zaruridir; çünkü hadîste kendisine ihtiyaç duyulan fazla bir manâ, tam bir hadis hükmündedir. Bundan dolayı, kendisinde vasfettiğimiz ziyadelik mevcud olan hadîsin tekrar edilmesi, yahut mümkin ise, kısa olduğu için bu manânın hadîsin tamamından ayırt edilmesi gerekir. Fakat bazan onu bütününden ayırmak güç olur. Bu zorluk mevcud olduğu zaman hadîsi kendi heyeti ile tekrar etmek daha salim yoldur. Amma bizden, kendisine bir ihtiyaç yok iken bütün ile tekrarında zaruret görmediğimiz hadîsi inşallah tekrarına yanaşmayacağız" (Şa/tîfr mukaddimesi, I. 4-5).

Müslim, hazreti Peygamberden senedle gelen hadîsleri-, keza bu hadîslerin râvilerirİ üç kısma ayırmış ve kitabını telif ederken bu üç kısmı daima göz-önünde bulundurmuştur. Onun bu taksimine göre, birinci kısmında, her türlü ayıb ve kusurdan salim, en temiz ve en mükemmel hadîs yer alır. Keza birinci kısımda yer alan râviler de, bu çeşit hadîslerin râvileri olup, hepsi de istikamet ehli, naklettikleri şeyleri iyi bilen ve sağlam bir şekilde muhafaza eden, rivayetleri arasında şiddetli ihtilâf ve ihtilât bulunmayan kimselerdir. Müslim, kitabını hangi bölüm veya babında olursa olsun, önce bu derecedeki hadisleri nakletmjştir.

Müslim'in taksiminde ikinci kısmı teşkil eden hadîsler, birinci kısımdaki hadîslerin sendelerinde yer alan râvilerin derecesinde olmayan, hıfz veitkan ile vasıflandırılmamış kimselerin rivayet ettikleri hadîslerdir. Ancak bu çeşit hadîslerin râvileri, her ne kadar birinci kısım râvilerinin derecesine erişmemiş olsalar bile, doğruluk, dürüstlük, ilim alış verişi, bunları da şâmildir. Kısacası ikinci kısım râvileii, hıfz ve itkan yönünden mutavassıt olan kimselerdir, işte Müslim, kitabında, önce birinci kısımda bulunan hadîslere yer vermiş, sonra bu ikinci kısım hadîsleri almıştır.

Üçüncü kısım hadîsleri ise, hadîs ehli nazarında, yahut hadisçilerin çoğu nazarında töhmetli olan, hadîslerinin çoğu munker ve yanbş bulunan, yahut yalan söyleyen ve hadîs uyduran kimselerin rivayet ettikleri hadîslerdir. Müslim bu gibi kimslerin hadîslerine kitabında yer vermemiştir, (aynı yer).

El-Buhârî ve Müslim'in e/-Cöm£tu'ş-Şa£îfr*leri bazı hadîsçiler tarafından mukayese konusu yapılmış, hangisinin daha üstün olduğu tesbit edilmeğe ça-hşılmıştır. Bu konuyu ele alan îbn Hacer şöyle der: "İslâm ulemasının çoğu ŞafrZ&u'l-Buhârl'nin sıhhat yönünden önde olduğunu açıkça ifade etmişlerdir. Fakat bunun aksi olan bir görüş hiç kimseden nakledihnemiştir. Ebü C4H

en-Neysâbürl'den rivayet edilen, yeryüzünde Müslim'in kitabından daha sa-hîh bir kitap yoktur, sözü ile bazı Mağrib imamlarının Müslim'in kitabını el-Bu^ârî'nin kitabından üstün sayan görüşleri, sadece, Müslim'in üslûbu ile, vaz ve tertibindeki güzelliğe râcî hususlar dolayısıyledir... Zira el-Buljârl'nin kitabında sıhhatin istinad ettiği sıfatlar, Müslim'in kitabında istinad edilen sıfatlardan daha mükemmel ve daha şiddetlidir; el-BuJ^âtı'nin sıhhat için ortaya koyduğu şartlar, daha kuvvetli ve daha serttir.1'

"El-Buhârl'nin ittisal yönünden üstünlüğü, râvinin hadis aldığı kimse ile mülakatının bir defa da olsa sabit olmasını şart koşması dolayısıyledir. Halbuki Müslim, sadece mua sarat la, yani râvi ile şeyhinin aynı asırda yaşamış olmalanyle iktifa etmiştir."

"Şafyih-i Buhârî'inin adalet ve zabt yönünden üstünlüğüne gelince, Müslim'in ricali arasında cerh edilenlerin sayısı, el-Buhârî'nin ricalinden cerh edilenlerin sayısına nisbetle daha çoktur. Buna ilâveten el-Buhârî, bu cerh edilenlerin hadîslerinden fazla sayıda nakletmemİştİr. Bunların çoğu, Muslim-in hilâfına, kendilerinden aldığı ve hadîslerine karşı alışkanlık kazandığı kendi şeyhlerindendir."

"Şofr»fc-i Buhârî'nin şâzz ve illetten salim, olması yönünden üstünlüğüne gelince, el-Bu^Srî'de tenkide uğrayan hadîs sayısı, Müslim'in tenkide uğrayan hadîs sayısından daha azdır. Buna ilâveten ulemâ, ilim yönünden el-Buhârl-nin Müslim'den daha üstün ve hadîs sanatı yönünden daha bilgili olduğunda ittifak etmişlerdir. Müslim onun tilmizi olup dizi dibinde yetişmiş, ondan istifade etmiş, onun eserlerine tâbi olmuştur. Bu sebepledir ki, ed-Dârakutnl, eğer el-Bu^ârî olmasaydı, hadîs ilminde Müslim ortaya çıkmaz ve bu mertebeye ulaşmazdı, demiştir" (Nuhbetu'l-fiker şerhi, s. 37-38).

işte, yukarıda zikredilen bu sebepler dolayısıyle el-Bu^ârl'nin el-Şahih'i, başta Müslim olmak üzere diğer bütün hadîs imamlarının tasnif etmiş oldukları kitaplara tercih edilmiş ve daha önce de işaret ettiğimiz gibi, Kur'ânı Kerimden sonra, tslâm dininin en mühim kaynağı sayılmıştır [1021]

f. Cüzler

Cüz, tek bir sahabînin veya daha sonrakilerden bir hadîsçinin hadîslerini toplayan kitaplardır. Bazan, belirli bir konuya tahsis edilmiş hadîsleri ihtiva eden mecmualara da cüz denilmiştir. Cüz'ler daha ziyade Üçüncü asırdan itibaren ortaya çıkmağa başlamış ve binlerce cüz telif edilmiştir. E naklettiğine göre, Nîsâbür'un tanınmış muhaddislerinden hafız Ebü Hâzim 'Ömer İbn Ahmed el-cAbdevî (Ö. 417) "kendi elimle, her bir şeyhten bin cüz olmak üzere on şeyhten 10 bin cüz yazdım" demiştir [1022]ki, bu sözden, tahmin edilemeyecek kadar çok sayıda cüz telif edildiğini anlamak mümkindir Biz burada üçüncü asra ait bazı cüz sahiplerinin isimlerine işaret etmekle yetineceğiz.

EBÜ AŞIM EN-NEBlL ez-?ahhâk ibn Mabled eş-Şeybânî (Ö. 212) [1023]; Ebü cAbdİllah MUHAMMED İBN 'ABDİLLAH İBNÎ'L-MUŞENNÂ el-Ansârl (Ö. 215) [1024]; EBÜ MUSHtR «Abdu'1-Alâ îbn Mushir el-Gassânî (Ö. 218) [1025]; Ebü CA1Î EL-HASAN ÎBN £AREFE İbn Yezîd el-'Abdi el-Bağdâdl (Ö. 257) [1026]; Ebü Mescüd AHMED IBNU'L-FURÂT İbn Hâlid ez-?abbl er-Râzî (Ö. 258) [1027]; Ebü 'Abdillah MUHAMMED İBN YAHYA İbn «AbdiUah ES-ZUHLÎ (Ö. 258) [1028]; Ebü Cacfer MUHAMMED ÎBN CÂŞIM EŞ-ŞEKAFÎ el-Işfahânî (Ö. 262) [1029] »; Ebü Bekr Ahmed İBN EBÎ HAYŞEME Zuheyr İbn Harb en-Nesâ'İ el-Bagdâdi (Ö. 279) [1030] Ebü îshâk îsmâ'îl İbn îshâk îbn Is-mâ(ü îbn Hammâd EL-CAHZAMI el-Ezdî (6. 282) [1031]; EbuU-Hasan CALİ İBN 'ABDİ'L-^ZIZ ibnH-Merzubân İbn Sâbür EL-BEGAVl (Ö. 287) [1032];

Ebu'l-'Abbas Ahmed İbn CAH tbn Müslim EL-EBBÂR (Ö. 290) [1033]; Ebü Mus-Um İbrahim İbn ^Abdillah İbn Muelim İbn MâSz el-Başri EL-KECCÎ (Ö. 292) [1034]; Ebü Bekr Muhammed İbn Mihran en-Neysâbürl EL-tSMÂ'lLİ (Ö. 295)" [1035]; EbuVAbbâs AHMED İbn Muhammed İbn Mesrük ET-TÜSÎ el-Bağdâdl (Ö. 299) [1036]

g. Belirli konulara tahsis edilmiş kitaplar

Cami? adlı eserlerin değişik konularından birine tahsis edilmiş kitapların ikinci asırda telif edilmeğe başlandığını zikretmiş ve bunların isimlerini müellifleri ile birlikte vermiştik. Bu çeşit telif faaliyeti üçüncü asırda da devam etmiş ve giderek artmıştır. Müelliflerinin vefat tarihlerine göre, bu asırda telif edilen kitapları şöyle sıralayabiliriz:

«ABDURRAZZÂK İbn Hemmâm (Ö. 211) [1037] ın Kitâbu'ş-Şalât'ı; EBÜ *ÂŞIM EN-NEBİL ez-Zahhâk İbn Mahled eş-Şeybânî (Ö. 212) [1038] nİn Kitâbu*-s-Sunne'sU Ebü Nu'aym EL-FAZL İBN DUKEYN (Ö. 219) [1039] in Kitâbü1?-Şalât ve KitâbıSl-MenÛsUc'i; ÂDEM İBN ÎYÂS el-'Askalânî (Ö. 220) [1040] Mnin Kitâbu Şevâbi'l-A'mâTİ; Ebü 'Abdillah NU'AYM ÎBN HAMMÂD el-Huzâ4 (ö. 228) [1041] nİn Kitâbu'l-Fiten'i; Ebü Haygeme ZUHEYR İBN HARB (Ö. 234) [1042] in Kitâbu'l-tIlin'U Ebu'l-Hasan cALl îbn «Abdillah îbn Ca'fer EL-MEDlNl (Ö. 234) [1043] nin Kitâbu'l-Esribe'sU Ebü Bekr ÎBN EBl ŞEYBE (Ö. 235) [1044] nİn

KitâbıSl-tmân, Kitâbü'l-Edeb ve Kitâbu't-Tefslr'i; AÇMED İBN Muhammed İBN HANBEL (ö. 241) [1045] İn KitâbıSs-Sunne, Kitâbu't-Tefslr, Kİtâbu'z-Zuhd, Kitabü'l-Fera'iç, Kitâbu I-Menâsik, KitâbuH-îmân, Kitdbu'l-Eşribe, Kitâbu T'tFati'r-Rasül, Kitâbu>T-Redd*ale'l-Cehmiyye'&\\ Ebü*AbdiUah Muhammed İbn Yahya İBN Ebî cOmer EL-(ADENI ED-DARÂVERDI (Ö. 243) [1046] nin Kitâ-bu?l-îmdn\; HANNÂD İBN SERİY İbn Muşcab ed-Dâriml (Ö. 243) [1047] n Kitâbu'z-Zuhd'u', Ebü (AbdiUah el-Çuseyn ÎBNU'L-IJASAN İBN HARB el-Mervezl (Ö. 246) [1048] nin Kitâbu"UBirr ve'ş-Şıla'sı; Ebu'l-Ferec 'ABDUR-RAHMAN İBN (OMER EL-IŞBAHÂNl "RUSTE" (Ö. 246, 250) [1049] nin Ki-tdbü'l-îmâh'ı; Ebü Ahmed HUMEYD İBN MAIJLED İBN ZENCEVEYH el-Ezdî (ö. 251) [1050] Wnin Küâbu7l-Adabi"n-Nebemyye ve KitâbuU-Tergib veH-Ter-hWİ; Ebü «Abdİllah Muhammed İbn ismail EI^BUÇLİRI el-Cufî (Ö. 256) [1051] -nin Kitâbu RefVl- YedeynfVş-Şalât, KitâbuH-Kır&aHalfe'Lîmâm, Kitâbul- Es-ribe, Kitâbıfl-Hibe, Kitâbul-EdebVl-Mufred, Kitâbu Halkı EfâlVl-'Ibâd'ı&bn CAII EL-HASAN İBN CAREFE İbn Yezîd el-4Abdî el-Bağdâdl (Ö. 257) [1052] Wnin KitâbuH-IIayVii Ebu'l-Huseyn MÜSLİM lbnu*I-Haccâc el-Kuşeyrl (Ö. 261)» [1053] -nin Kitâbu'l-İntifa bi-CulüdVs-Sibâh; 'Ubeydullah îbn 'AbdiU-Kerim İbn Yezîd EBÜ ZUR(A ER-RÂZl (Ö. 264) [1054] nin Kitâbu1 z-Zuhtfn; EBÜ eALÎ ÇANBEL İbn İshâk İBN HANBEL eş-Şeybânî (Ö. 273) [1055] nİn KitÂbu's-Sun-ne'si; EBÜ BEKR Ahmed İbn Muhammed îbn Hani et-Tâl EL-EŞREM (Ö. 273)" [1056] KİtâbuSSunne'sU EBÜ DÂVÜD Süleyman lbnnl-Eşc«« es-Sicistânî (Ö. 275) [1057] nin Kİtâbu'z-Zuhd, Kitâbu'l-Kader, Kitâbu A'lâmVn-Nubuvve ve Kitöftu's-Surene'si; EBÜ HATİM Muhammed tbn İdria İbnil-

Mangır el-ŞanzalI ER-RÂZÎ (Ö. 277) [1058] nin Kitâbu'z-Zuhd'u; Ebü <lsâ Muham-med tbn «Isâ ET-TİRMtZj (Ö. 279) [1059] Kitâbu'ş-ŞemâHVi; Ebü Bekr 'Abdullah tbn Muhammed Ibn (Ubeyd İbn Sufyân Ibn Kays İBN EBPD-DUN-YÂ (Ö. 281) [1060] nin Kitaba'n-Niyye, Kitâbu't-Teheccud, Kitâbu? I-1 Iy dey n, Ki~ Kitâbu%thlâs ve Kİtâbu'I-Evliyası; Ebü İshâk İBRAHİM İbn îshâk EL-HARBÎ el-Bağdâdl (Ö. 285) [1061] nin Kitâbu Secedâti'l-Kur'ân ve Kitâbu İtti-bâVl-Emvâth; Ebü «Abirrahman 'ABDULLAH IBN AHMED Ibn Muhammed İBN HANBEL eş-Şeybânî (Ö. 290) [1062] nin Kitâbu's-Sünneti; Ebü Bekr Ahmed Ibn (Amr İbn 'Abdil-Hâlık el-Basri EL-BEZZÂR (Ö. 292) [1063] m Kitâbu>ş-ŞaIât<aU?n-Nebiyy>i; EBÜ BEKR Ahmed İbn fAlI Ibn Sa'id el-Ku-raşl EL-MERVEZl (Ö. 292) [1064] nin KitâbuH-Cunfa ve Fazlihâ ve KitâbıCl-VarâH; Ebü Ca'fer Muhammed İbn <OŞMÂN İBN EBİŞEYBE el-'Absî (Ö. 297) [1065] snin Kitöbunflhi Zikr Halkı Âdem... ve Kitâbü'l^Arş ve mâ verede fih'i; Ebü 'Abdillah Muhammed tbn EL-MERVEZl (Ö. 294) [1066] nİD Kitâbu'ş-Şa-lât, Kitâbu KıyâmVULeyl, Kitâbu'l-Vitr, KitâbuH-Vara* ve Kitâbu Kıyâmi Ramazân1! [1067]

h. Mustahrecler

Üçüncü asrın ikinci yansından sonra, bilhassa el-Buhârî ve Müslim'in ŞaAifr'lerinin hadîs tarihinde şöhret kazanmağa başlaması üzerine, bazı mu-sannıflar, mesailerini bu iki kitaba göre düzenlemeğe ve onları asıl kabul ederek onların çerçevesi içinde yeni eserler tasnif etmeğe başlamışlardır Bu çeşit eserlerin ilk ortaya çıkanları Mustahreclerdir. İstihraç, bir hadîs imamının, kitabında belirli bir isnadla naklettiği hadîsin bir başka isnadını arayıp bulmak ve hadîsi o isnadla. Mustahrec adı verilen kitapta nakletmektir. Bu

ikinci isnad, şüphesiz, o hadîsi Mustahrec sahibine ulaştıran isnaddır. Bu suretle mustahric, Sahih sahibi ile, onun şeyhinde, yahut daha üstündeki bir şeyhte hattâ bazan sahabîde birleşir. Eğer hadîs mustahrice ualşmamışsa, yahut ulaşmış olsa bile isnadı zayıf ise, mustahric, ya o hadîsi terkeder, yahutta Sahih sahibinin isnadı ile nakleder.

Mutahrecler umumiyetle dördüncü asırdan itibaren çoğalmağa başlamıştır. Bununla beraber eg-Z.chebî'nin belirttiğine göre [1068], Ebü Bekr Muhammed İbn Muhammed İbn Recâ' el-lsferâ'Inl (Ö. 286) [1069] nin ve Ebul-Fazl Âhmed İbn Seleme en-Neysâbürî el-Bezzâz (Ö. 286)1009ın Müslim'in Şahitti üzerine yapılmış birer Mustahrec'leri vardır.

Hadîs ilminin çeşitli konularına tahsis edilmiş kitaplar

Daha önce de muhtelif vesilelerle işaret ettiğimiz gibi, hadîs ilminin veya usûlünün bütün konularını içine alan müstakil kitaplar, ancak dördüncü ağrın ilk yarısından itibaren telif edilmeğe başlanmıştır. Ancak bu gecikmeyi, hadîs ilmi ile ilgili ıstılahların, kaide veya tariflerin, daha Önceki asırlarda ha-dîsçiler arasında maruf ve müstamel olmadığı, yahut bunların yerleşip kök-leşmediği manasında anlamamak gerekir. Aslında bunlar çok daha önceleri hadîsçiler arasında biliniyor ve kullanılıyordu. Bununla beraber ilk devirlerde, hadîsçileri daha çok hadîs metinlerinin toplanması ve konularına veya râ-vilerine göre tasnifi meşgul ettiği için, usûlle ilgili telif çalışmalarına vakit ayı-ra iniyorlardı. Belki birincisi, onlar için daha tatb ve hayırlı geliyordu. Ancak bu, onların usûlle hiç meşgul olmadıkları manâsına gelmez. Eğer başka türlü olsaydı, en sahih eserlerinin onların devirinde telif edilmemiş obuası gerekirdi.

Hadîs ilminin çeşitli usûl ve kaidelerinin, ikinci ve üçüncü asır hadîsçileri arasında bilindiğini gösteren deliller, bizzat kendilerinden nakledilen ve daha sonraki usûl kitaplarında yer alan haberlerdir. El-Buhârî ve Müslim'in yalnız hadîs metinlerine tahsis ettikleri Şafii'lerinde bile tahammül ve rivayet kaidelerine, yahut hadîs ricaline ait yer verdikleri görüşleri, bunun bir başka delilini teşkil eder. Hattâ el-Buhârî ve Müslim'den önce gelmiş İmam Muhammed İbn İdrîs eş-Şâfi'î (Ö. 204)IOİOnin er-Risâle adlı eseri, belki fıkıh usûlünden ziyade hadîs usûlü ile ilgili bir kitaptır. Keza, yine eş-Şâfit*" nin Kitâbü'l- Umm'u içinde yer alan çeşitli hadîs meseleleri ile ilgili görüşleri ve bilhassa Kitâbu İhtilâfVl-Hadis'i, hadîs ilmi içerisinde mütalâa edilmesi gereken konulardandır.

Munjir el-Hanialî ER-RÂZl (Ö. 277)9Mnin Kiiü&u's-ZuJhTu; Ebü cIsâ Muhammed İbn İA ET-TİRMÎZi (Ö. 279)999nin Kitâbu'ş-Semâ'iVi; Ebü Bekr «Abdullah tbn Muhammed tbn (Ubeyd tbn Sufyân tbn Kays İBN EBPD-DUN-YA (Ö. 281)ım!nin Küâbu'n-Niyye, Kitâbu>t-Tekeccud, Kitâbu^ Iydeyn, Ki-Kitdbu'l-lhlds ve Kitdbu'l-Evltya'Bi; Ebü tshâk İBRAHİM İbu tshâk EL-HARBÎ el-Bağdâdî (Ö. 285)ıO0lnin Kitâbu Secedâti'l-Kur'ân ve Kitâbu Itti-bâH'l-Emvât'ı; Ebü 'Abİrrahman 'ABDULLAH İBN AHMED İbn Muhammed İBN HANBEL eş-Şeybânî (Ö. 290)ıo02nin Kitâbu?s-Sunne'&i; Ebü Bekr Ahmed îbn «Amr İbn SAbdi'I-Hâlık el-Başri EL-BEZZAR (Ö. 292)IOO3m Kitâbu'ş-Şalât tale'n-Nebiyy'i; EBÜ BEKR Ahmed tbn 'Alî İbn Sa'id el-Çu-raşl EL-MERVEZl (Ö. 292)l004nin Kitâbu*l-Cum<a ve Fatiha ve Kitâbıfl-VarâS\ Ebü Cafer Muhammed İbn <OŞMÂN İBN EBl-ŞEYBE el-cAbsI (Ö. 297)1003nin Kitâbun fihi Zikr Halk* Âdem.., ve Kitâbu'l-tArş ve mü verede /to'i; Ebû «Abdillah Muhammed İbn EL-MERVEZl (Ö. 294)1006nin Kitâbu'ş-Şa-lât, Kitâbu KıyâmVl-Leyl, Kitâbu?I-Vitr, Kitöbu'l-Vara* ve Kitâbu Kıyâmi Ramaxân\

ikinci isnad, şüphesiz, o hadîsi Mustahrec sahibine ulaştıran isnaddır. Bu suretle mustahric, Sahih sahibi ile, onun şeyhinde, yahut daha üstündeki bir şeyhte hattâ bazan sahabîde birleşir. Eğer hadîs mustahrice ualşmamışga, yahut ulaşmış olsa bile İsnadı zayıf ise, mustahric, ya o hadîsi terkeder, yahutta Sahih sahibinin isnadı ile nakleder.

Mutahrecler umumiyetle dördüncü asırdan itibaren çoğalmağa başlamıştır. Bununla beraber eg-Zehebfnin belirttiğine göreıo97, Ebü Bekr Muhammed İbn Muhammed İbn Recâ' el-lsferâ'înl (Ö. 286)10OSnin ve Ebu1-Fa?l Âhmed îbn Seleme en-Neysâhürî el-Bezzâz (Ö. 286) [1070] m Müslim'in Şahih'i üzerine yapılmış birer Mustahrec'leTİ vardır. [1071]

ı. Hadîs ilminin çeşitli konularına tahsis edilmiş kitaplar

Daha önce de muhtelif vesilelerle işaret ettiğimiz gibi, hadîs ilminin veya usûlünün bütün konularını içine alan müstakil kitaplar, ancak dördüncü as* nn ilk yarısından itibaren telif edilmeğe başlanmıştır. Ancak bu gecikmeyi, hadîs ilmi ile ilgili ıstılahların, kaide veya tariflerin, daha Önceki asırlarda ha-dîsçiler arasında maruf ve müstamel olmadığı, yahut bunların yerleşip kök-leşmediği manasında anlamamak gerekir. Aslında bunlar çok daha önceleri hadîsçiler arasında biliniyor ve kullanılıyordu. Bununla beraber ilk devirlerde» hadîsçileri daha çok hadîs metinlerinin toplanması ve konularına veya râ-vilerine göre tasnifi meşgul ettiği için usûlle ilgili telif çalışmalarına vakit ayı-ramıyorlardı. Belki birincisi, onlar için daha tatlı ve hayırlı geliyordu. Ancak bu, onların usûlle hiç meşgul olmadıkları manâsına gelmez. Eğer başka türlü olsaydı, en sahih eserlerinin onların devirinde telif edilmemiş olması gerekirdi.

Hadîs ilminin çeşitli usûl ve kaidelerinin, ikinci ve üçüncü asır hadîsçileri arasında bilindiğini gösteren deliller, bizzat kendilerinden nakledilen ve daha sonraki usûl kitaplarında yer alan haberlerdir. El-Buhâri ve Müslim'in yalnız hadîs metinlerine tahsis ettikleri Şa/u/t'lerinde bile tahammül ve rivayet kaidelerine, yahut hadîs ricaline ait yer verdikleri görüşleri, bunun bir başka delilini teşkil eder. Hattâ el-Buhârî ve Müslim'den önce gelmiş İmam Muhammed İbn İdrîs eş-Şâfi*î (Ö. 204) [1072] onin er-Risök adh eseri, belki fıkıh usûlünden ziyade hadîs usûlü ile ilgili bir kitaptır. Keza, yine eş-ŞâfiV-nin Kitöbu'l-Umm'a içinde yer alan çeşitli hadîs meseleleri ile ilgili görüşleri ve bilhassa Kitâbu İhtilâfİ'l-Hadis'i, hadîs ilmi içerisinde mütalâa edilmesi gereken konulardandır.

Aynı konuya tahsis edilmiş Ebü Muhammed * Abdullah îbn Müslim İBN £UTEYBE cd-Dlneveri (Ö. 276) [1073]!nin Te\İlu MuhUdifVl-gadİs, halan bu konuda telif edilmiş en mühim kitap olarak bilinir.

Hadîs ilminin konularından bir diğeri, garlbıfl-fyadîş^tir. Bu[1074] konuda ilk kitap tasnif edenler, En-Nazr Îbn Şumeyl (ö. 203, 204) [1075] ve Ebü «Ubeyde Mu'ammer İbnu'l-Mugennâ (ö. 210) [1076] dir. Bu bakımdan garîbu'l-hadîg konusunda ilk kitabın KitÖbu GaribVl-I}adiş ve>l-\$âr adı altında Ebü cUbeyd EL-ÇÂSIM İBN SELLÂM el-Bağdâdî (Ö. 224) [1077] tarafından telif edildiği söylenir. İsmini biraz önce zikrettiğimiz Îbn Kuteybe ed-Dîneverl, Ebü cUbey-d'in bu kitabına Zeylu Kitabi GarîbVl-ftadls'im yazmş; Ebü İshak İBRAHİM îbn tshâk EL-HARBI el-Bağdadî (Ö. 285) [1078] de aynı konuda Kitâbu Garibi*l-Ijadls'ini telif etmiştir.

Hadîs ilmi içerisinde yer alan bir başka konu nâsih ve mensûh hadîsler konusudur. Bu konuda AHMED Îbn Muhammed İBN HANBEL eş-Şeybânî (Ö. 241) [1079] nin, Ebü Bekr EL-EŞREM (Ö. 261) [1080] in {Kİtâbu Ndsihi'l-&a-dist ve'l-Mensüh) ve EBÜ DÂVÜD Süleyman İbnu'l-Eş'ag es-Sicistâni (Ö. 275) [1081] mn birer telifi vardır.

Diğer bir konu, Slelu'l-hadîg konusudur. Üçüncü asır, en mühim Kitâ[1082]-6u7-cİJePlerin telif edildiği bir devir olarak görülür. Bu konuda kitap telif edenler <AH tbnu'l-Medlnl (Ö. 234) ", Ahmed Îbn Hanbel (Ö. 241) [1083], el-Bu-hâri (Ö. 256) [1084], Ebü Bekr el-Egrem (Ö. 261) [1085], MusUm Îbnu'l-Haccâc (Ö. 261) , ve et-Tirmİzî (Ö.279)[1086]dir. Üçüncü asırda, başta sahabe olmak üzere hadîs rivayet eden ricale tahsis edilmiş tarih, tahakat, isim ve künye kitaplarıyle cerh ve tacdil kitapları da telif edilmiştir. 'Ali İbnu'l-Medînî (Ö. 234)nin, EbÛ Bekr Ahmed Îbn €Ab-dülah Îbn «Abdirrahman EL-BERKÎ (Ö. 27O) [1087] nin ve Ebü Muhammed 'Abdullah Îbn Muhammed Îbn cI»â el-Mervezî CABDÂN (Ö. 293) [1088] ın Kitâbu Ma'rifetVs-Şabâbe'eU Ebü cAbdillah Muhammed İBN SACD Îbn MenT el-Başrf (Kâtibu'I-Vâkidl) (Ö. 230) [1089] nin, Ebü Zekeriyyâ1 YAHYA İBN MA'ÎN Îbn 'Avn el-Murrî el-Bağdâdî (Ö. 233) [1090], Ebu'l-rjasan ıO§MAN Îbn Muhammed İBN EBI ŞEYBE el-Küfl (Ö. 239) [1091], Ebü «Amr HALİFE İBN HAY-YÂT eş-Şeybânl (ö. 240) [1092] nin, Ebü (Abdillah Muhammed îbn İsmail EL-BUHÂRI (Ö. 256) [1093] nin, EbÛ*l-Hasan AHMED İBN 'ABDİLLAH Îbn Şâlih EL-CICLI el-Küfl (ö. 261) [1094] nin, Ebul-Fazl 'ABDULLAH İBN MUHAMMED Îbn Hatim el-Haşiml (Ö.271) [1095] nin, Hanbel Îbn İshâk (Ö.273) [1096] ın, Ebü Bekr Ahmed İBN EBÎ HAYŞEME Zuheyr Îbn Harb en-Nesâl (Ö.279) [1097] nîn, EBÜ ZUR'A cAbdurrahman Îbn cAmr en-Naşrî ed-Dımaçki (Ö. 280) [1098] « nin TâTÎhu'r-RicâVleTİ; sahabe, tâbi'ûn ve kendi devrine kadar yaşamış olan ricali toplayan ve "el-Vâkıdî'nin kâtibi" unvanı ile tanınan Ebü <AbdİI-lah. Muhammed İBN SA*D İbn MenF el-Hâşimi (0. 230) [1099] "nin et-Jabakâtu'L Kubrâ^ı; Ebü<Amr HALİFE ÎBN HAYYAj Ibn Halîfe eş-Şeybânî (Ö.240) [1100] nin ve Ebu'l-Huseyn MÜSLİM tbnu'l-Haccâc el-Kuşeyrî (Ö. 261) [1101] nin KitâbuU-Tabakâflan; EBÜ HATİM Muhahammed îbnu'l-ldrls lbni'1-Mun-gir ER-RÂZI (Ö. 275) [1102] onin fabakâtu't-TâbPin'i; bazı şehirlerin tarihine tahsis edilmiş olmakla beraber, o şehirde yaşamış veya o şehre uğramış hadis ricalinin tercemelerini toplayan kitaplardan EBU'L-VELÎD Ahmed İbn Muhammed İbni'l-Velîd EL-EZRAKl (Ö.223) [1103] nin Târlhu Mekke'si; Ebü <Abdillah EZ-ZUBEYR İBN BEKKAR İbn 'Abdillah el-Çuraş! (Ö. 256) [1104] ve Ebü Zeyd (OMER ÎBN ŞEBBE İbn 'Abide en-Numeyrl (Ö. 264) [1105] nin Tâ-rihu'l-Medine'Bİ; Ebü 'Abdillah Muhammed İbn Yezld ÎBN MACE el-Şas-vînî (Ö. 273) [1106] nİn Târlhu KazvîrCi; 'ALÎ İBNU'L-MEDlNl (Ö. 234) [1107] Snİn, AHMED İBN HANBEL (Ö. 241) [1108] in, EL-BüHARİ (Ö. 256) [1109] ve MÜSLİM (Ö. 261) [1110] in Kitâbu'I-Kuna'lan; Ebü cAbdiUalı MUHAMMED İbn 'Abdil-îah İBN «ABDÎRRAHlM EL-BERKİ (Ö. 249) [1111] nİn ve EL-BUHARÎ (Ö. 256)nin Kitâ6u>£uca/â'lan; EBÜ ÎSHAK İbrahim İbn tshâk es-SaMI EL-CÜZECANI (Ö. 259) [1112] nin ye EBU'L-HASAN Ahmed İbn 'Abdİllah EL-*ICLÎ (Ö. 261) [1113] rnin Kitâbu'l-Cerh »«'(-Tabirleri, üçüncü asırda ricale ve onların tercemc ve tarihlerine tahsis edilmiş başlıca eserlerdir. [1114]

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed Emin, Fecru'l-tslûm (Çâhire 1374/1955) Ahmed Emîn, Zufyd'l-lslâm (Çâhire 1357/1938). Ahmed İbn Hanbel, Kitâbu?l-Hlel ve macrifeü'r-ricül (Ankara 1963, İlahiyat

Fakültesi Yayınlarından, cild I.). Ahmed İbn Hanbel, el-Musned (Mısır 1375 /1956, Ahmed M. Şakır neşri ve

Mısır 1313 basıkısı).

Ahmed Muhammed Şâkir, el-Ba>i$ıi'l-ha$i$ şerhu Ihtişâri cUlümİ*l-fyadiş (Mısır) Amidî Seyfu'd-DIn Ebu'l-Hasan CAH Ibn Muhammed, el-lhkâm fi uşülVU

ahkâm (Mısır 1332/1914).

cAynI Mahmüd İbn Ahmed İbn Müsâ, 'Umdetu'l-kâri (İst. 1308). Bağdadi Ebü Manşür 'Abdu'I-Kâhir İbn fâhir, el-Fark bey ne* l-fir ak (Mısır

1367 Belazurl Ebu'l-cAbbâs Ahmed İbn Yahya İbn Câbir, Futü^ul-buldân (Mısır

1350/1932).

BuhârI Ebü 'Abdillah Muhammed İbn tsmâ'il, el-Câmicu'ş-Şabib (İst. 1315) Buhârî Ebü cAbdillah Muhammed İbn Ismâ'îl, et-Târîhul-Kebîr (Haydarâ-

bâd 1360).

Cezâ'irl fâhir îbn Ahmed, Tevclhu'n-nazar ilâ uşüH'l-eger (Mısır 1328/1910) Dâriml Ebü Muhammed 'Abdullah îbn *Abdirrahman, es-Sunen (Dımaşk 1349) De Boer, Târlhu.'1-fehefe fi"l-İslâm (kahire 1377/1957). Ebü Ca'fer en-Nahhâs Ahmed îbn Muhammed, en-Nâsih veH-mensühfFl-baâls

(Mısır 1323)

Ebü Dâvüd Süleyman lbnu*l-Eşcag es-Sicistânî, es-Sunen (Mısır 1371/1952) Ebü Hanîfe ed-DIneverl Ahmed İbn Dâvüd, el-AhbâruH-tıvâl, (Çâhire 1960) Ebü Hatim îbn Hıbbân KitâbuU-târib ve'l-mecrühîn (yazma, İst. Ayasofya

496) Ebü Nucaym el-Işhahânl Ahmed îbn 'Abdillah, fldyetu'l-evliyâ1 (Mısır 1352/

1933)

Ebü cUbeyd el-Kâsım İbn Sellâm, Kitâbul-emvâi (Kahire 1353) Eşcarl Ebu'l-Hasan, Makâlâtü'l-îslâmiyyîn (İst. 1929)

Fârâbî, îbş&u-'ulûm (Mısır 1949)

Fuat Sezgin, Buharinin kaynakları hakkında araştırmalar (İst. 1956)

Fuat Sezgin, GAS - Geschichte des Arabischen Schrifttums {Leiden 1967)

Goldziher, Muh. Stud. fransızcası: Leon Bercher, Etudes sur la tradition İs-

lamiaue (Paris 1952) Gazali Ebü Hamid Muhammed İbn Muhammed, Fayşalu't-tefrika beyne'l-

İslâm ve*x-zandaka (1381/1961)

Gazali Ebü Hamid, el-Munkızu mine'z-zalâl (Mısır 1962) Hâcî Halîfe, Keşfu1 z-zunün (îst. 1941-1943)

Şakim Ebü «Abdillab en-Neysâbürî, Ma'rifet culümi'l-hadiş (Kahire 1937) Hâkim Ebü (AbdilIah en-Neysâbürî, el-Mustedrek (Haydarâbâd 1335) Haüâf 'Abdu'l-Vahhâb, İslâm teşrii tarihi (Ankara 1970, türkçesi: Talât Kaç-

yiğit, ilahiyat Fakültesi Yayınlarından)

HamiduUab Muhammed, Mecmütatu'lt-veşâikı1s-siyâsiyye (Kahire 1376/1956) Hamîdullah Muhammed, Hemmâm İbn Munebbih'in Sahîfesi (Ankara 1976,

türkçesi: Talât Koçyiğit, tlâhiyat Fakültesi Yayınlarından) Hasan İbrahim Hasan, Târlhü'l-tslâm (Mısır 1953) Hatîb Bağdadi, el-Kifâye fi HlmVr-riv&ye (Haydarâbâd 1357) Hatib Bağdadi, T<%îdu'Z-i/m(Dımaşk 1949) Hatîb Bağdadî, Târihu Bağdâd (Mısır 1349/1931) Hattâbî Ebü Süleyman Hamd tbn Muhammed, Maıölimu's-Sunen (Haleb

1352/1933) Hayyât Ebu'l-Huseyn cAbdurrahîm İbn Muhammed, Kitâbu11-İntişâr (Ça-

hire 1344/1925)

Herevî Ebü İsmail 'Abdullah tbn Muhammed, Zemmu'l-kelâm (yazma, İlahiyat Fakültesi Ktb.)

HuzarI Muhammed, Târlhu't-teşrl1 el-tslâmî (Kahire 1358/1939) ibn cAbdi'l-Berr Ebü *0mer Yûsuf en-Nemerî, Cami C beyânVl-hlm (Mısır) îbn <Adi Ebü Ahmed ^Abdullah îbnu'I-Curcânî, el-Kâmi} fi zifafa* ir-rical

(yazma, ist. Ahmed III.)

tbn (Abdi Rabbih Ebü <0mer Ahmed İbn Muhammed el-çIkdu>l-ferld (Kahire 1372/1952) ibn (Arrâk Ebu'l-Hasan (A1I İbn Muhammed, Tenzîhu>ş-ŞeritatVl-merfüca

*anVl-abâdişVş-şeni(ati>l-mev9Üca (Mısır, et-taj/atu'1-ülâ) Ibnu'l-Cevzl Ebu'l-Ferec ^bdurrahman, el-Mev^ât (Medine 1386/1966) İbnul-Cevzl Ebu'l-ferec, Menâkıbıfl-İmcim Âhmed İbn ifanbel (Mısır) tbn Ebi'l-Hadld, Şerhu Nehci'l-belâğa, (Beyrut 1374/1954) İbn Ebl Hatim Ebü Muhammed ^bdurrahman er-RâzI, Takdimetul-cerh (Haydarâbâd 1371/1952) {Takdimetu"l-macrifet HkitâbVl-cerh veyt-tacdîî) tbn Ebl Hâtİm er-RâzI, KUÖbu't-cerb ve't-ttfidtt (Haydarâbâd 1371/1952)

îbn fcbi Hâlim er-Râzî, tIletu'l-hadis (Kahire 1343)

İbn Ebî Ya^â el-Kâzi Ebu'l-Huseyn Muhammed, Tabakâtu'l-ffanâbih (Kâ-

hire 1371/1952)

lbnu'1-Eşîr EbuH-Hasan (Izzu'd-Dîn, el-Kâmil fVt-t-târih (Mısır 1357) İbnu'l-Eşîr Ebu'l-Hasan, Usdu'l-gâbe (1280) îbn Hacer el-*Askalânî Ebu'1-Fazl Şihâbu'd-Dîn Ahmed, Fethıfl-bâri bi şerhi

Şabîhı'l-lmâm el-Buhâri (Mısır 1319)

İbn Hacer el-'Askalânî, Hedyu's-sârî mukaddimet Fetfyı*l-bâri (Mısır 1347) İbn Hacer el-'Askalânî, Nuhbetu*l-fiker şerhi (türkçesi: Talât Koçyiğit, tlâhiyat Fakültesi Yayınlarından, Ankara 1971)

tbn Hacer el-Askalânl, el-Işâbefî temyizi1 s-sahâbe (Mısır 1325/1907) ibn Hacer el-Askalânî, Tehzibu't-teh$ib (Haydarâbâd 1925) İbn Haldun cAbdurrahman tbn Muhammed, Mukaddime (Mısır 1284) ibn Hallikân Ebu'l-1 Abbâs Şemsu'd-DIn, Vafeyâtu'l-a'yân ve enba'u ehnâ"Vz'

zaman (Kahire 1367/1948) Ibnu-(lmâd Ebu'l-Felâh ^bdu'1-Hayy, Şezerâtu's-seheb ahbâru men zeheb

(Kahire 1350) İbn Keglr Ebu'1-Fidâ' 'Imâdu'd-DIn, Ihtişâru 'VlûmVl-hadis ve şerfrufru el-Bâ-

ışu'l-haşiş (Mışrr)

İbn Kesir Ebu'l-Fidâ', d-Bidâye ve'n-nihâye fVt-târîh (Mısır) İbn Kuteybe ed-Dîneverî Ebü Muhammed 'Abdullah ibn Müslim, el<Macörif

(Mısır)

ibn Kuteybe ed-Uineverî, el-lmâme ve's-siyâse (Mısır 1356/1957) İbn Kuteybe ed-DIneverî, Te'vllu muhtelifi1l-hadlş (Mısır 1326) ibn Mâce Muhammed İbn Yezld el-Kazvînî, es-Sunen (Mısır 1349) İbnu'l-Murtazâ Ahmed İbn Yahya, fabakâtu'l-MıStezile (Beyrut 1380/1961) Îbnu'n-Nedîm, el-Fihrist (Kahire)

İbn Saıd, Kitâbtft-Tabakâtn-kebîr (Leiden 1904-1940) Ibuu'ş-Şalâh Ebü cAmr (0Smân eş-Şehruzührî, ı Ulümu'l-hadîs (Haleb 1386 /

1966) îbn Teymiyye Ebu'l-'Abbâs Takıyyu'd-Dîn, el-cAkidetu>l-#amaviyye (Mec-

mücatu'r-resâ'ili'l-kubrâ, Mısır 1323)

İpi 'Abdurrahman îbn Ahmed, el-Mevâkıf ve şerfyuh (İst. 1292) Kâsıml Cemâlu'd-DIn, l£avâ<ıdu't-tahdl$, (Dımaşk 1949) Kâsımî Cemalu'd-Dîn, Târihu'l-Cehmiyye ve'l-Mu'tezile (Mısır 1331) Kastallânî Muşlihu'd-Dîn, lrşâdu"s-sâri li şerjı Şaftifrı'/-Bufcörî (Kahire) Kettânl Muhammed, er-Risâletü'l-Mustatrafa (Beyrut 1332) Koçyiğit Talât, Hadisçilerle kelâmcılar arasındaki münakaşalar (İlahiyat Fakültesi Yayınlarından, Ankara 1969) Koçyiğit Talât, I. GoldziherHn hadîsle ilgili bazı görüşlerinin tahlil ve tenkidi,

(İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1967, c. XVII)

Koçyiğit Talât, Hadîs usûlü, (tlâhiyat Fakültesi Yayınlarından, Ankara 1975)

Koçyiğit Talât, İbn Şihâb ez-Zuhrî (ilahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1976)

Makdisî Ebü Naşr Mutahhar îbn Tâhir, el-Bed"1 veH-târîh (Paris 1899-1919)

Makrîzî Takıyyu'd-Dîn Ahmed, Kitâbü'l*Hıtat ve*l-â§âr (Mısır 1324)

Mâlik İbn Enes, el-Muvayâ1 (Kahire 1370/1951, M. Fuad 'Abdu'1-Bâkî neşri)

Mes£üdî Ebu'l-Hasan (A1I Îbnu'l-Huseyn. MurücıSz-şeheb (Mısır 1346)

Müslim İbnu'I-Haccâc el-Kuşeyri, el-Câmi'u'ş-Şahih (Mısır 1373/1955)

Mustafa Sâdık er-Râfi% Î'câzu'l-Kur'ön (Kâhjre 1375/1956)

Pievevî Muhyiddîn, Tehşibu'l-esmâ* vel-lugât (Mısır)

Okiç M. Tayyib; Bazı hadîs meseleleri üzerinde tetkikler (îst. 1959)

Okiç M. Tayyib, îslâmiyette ilk nüfus sayımı (İlahiyat Fakültesi Dergisi 1958-

1959, s. 11-20) Râmahurmuzî Ebü Muhammed el-Hasan İbn cAbdirrahman, el-Muhaddisu'l-

fâşıl beym'T-Tâvi ve'l-vâH (Beyrut 1391/1971)

Schacht Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford 1950) Suyütî Celâlu'd-Dîn, Husnu'l-muhâfara (Mısır 1321) Suyütl Celâlu'd-Dîn, el-îtkân fi <ulümi7l~Kur*ân (Kahire 1368) Suyûtî Celâlu'd-Dîn, el-L,e'ölVl-mâşnüca fi>l-ahâdişill-mevzüca (Mısır 1352) Suyütl Celâlu'd-Dîn, TedrİbıSr-râvl fi şcrfcı Takribi'n-Nevevi (Mısır 1379) Suyûtî Celâlu'd-Dîn, (ve'1-Mahallî), Tefsiru'LCelâleyn (Kahire) Suyütî Celâlu'd-Dîn, Tenviru'l-havâlik şerhu MuvaUal-îmâm Mâlik (Kahire) ŞâfFî Ebü cAbdillah Muhammed îbn tarh, Kitâbul- Umm (Bulak 1321) Şâfi'î Ebü 'Abdillah Muhammed İbn îdrfe, er-Risâle (Mışur 1358/1940) Şehristânî Ebu'1-Feth Muhammed İbn fAbdi'l-KerIm, el-Milel veVniM'lfâ-

bire 1381 /1961) Taberl Ebü Ca'fer Muhammed İbn Cerîr, Târihu'l-umem ve'l-mulük (Kahire

1358)

Tanribirdî, en-Nucümü'z-zâhire (Kahire 1348/1929) Taşköprüzade Ahmed Efendi, Mevzücötu*l*culüm (İst.) M Teftâzânî, Şerbet- Maküşıd (İst. 1305)

Tirmizî Ebü cIsâ Muhammed İbn cIsâ, es-Sunen (Mısır 1356/1937) Tirmigİ Ebü Isâ Muhammed İbn Isâ, Kitâbu'l-Hhl (es-Sunen'in sonunda) Yackflbl Ahmed İbn Ebî Yaıküb, Târih (Necef 1358) Zehebî Ebü cAbdillah Şemsu'd-DIn, Mîzânu'l-i Hidâl (Mısır 1325) Zehebî Ebü cAbdillah, Târİhıfl-lslâm (Kahire 1368) Zehebl Ebü ^bdillah, Tezkiretu'Uhuff&z (gaydarâbâd 1375/1955) Zehebî Ebü (Abdillah, el-Muntekâ min MinhâcVs-Sunne (Kahire 1374) Zubeyr Sıddîkî, Hadis Eedebiyarı Târiki (türkçesi: Yusuf Ziya Kavakçı, İst. 1966) [1115]

[1] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 8.

[2] Kehf süresi, 6.

[3] Meselâ bk«. Tefsirül, Celaleyn II. 2.

[4] Zuha süresi, 11.

[5] El-Bufetit. Ş*W, VIII. 139; Mıufin, ŞmM, İL S9S-593.

[6] Sünnetin lügat manân, yol gidia, ürettir. Bu manâda gidiş kem iyi, hem de kötü ola-bffir. Istılahta im, Hasreti Peygamberin söz, fiil ve takririlerine denir.

[7] El-Çiaımt, KavSMut-iabdk, «• 35-38; el-Ceza'iiI, TevcOu'n-nazar, 8. 2.

[8] Hadîs usûlünde, Hazreti Peygamberden rivayet olunan hadbiere"m#r/u"adı verilmiştir. Bu hadislerin isnadlan, bazan Hazreti Peygambere kadar ulaşmayıp bir sahabt veya tabiide kabmf olsa bile, yine hoknıen merfa sayılırlar. Fakat bir sahabtden rivayet olunan boz, gerçekten onun sösü ise, ve hiç bir surette Hazreti Peygamberden a1ınm"""f i»e, tahublnin bu tösüne ttudcûf denir. Aym şekilde bir tabiiden rivayet edilen söze de mofeû denilmiştir. Bu konuda daha geniş bilgi için bks tbn Hacer, NuÇketu'l-fiker terki, s. 72-78.

[9] Aynı eser, s. 22.

[10] Aym yer.

[11] Aym yer.

[12] Aynı yer.

[13] Hadi» için bkz. El-Buhart, ŞaAtt, I. 33.

[14] Bu konuda gelen haberler İçin bkz. E1-Hh01> el-B»gd«dl, Takyldu'l^dm, a. 74-82.

[15] Aynı eser, s. 65-67.

[16] Bkz. El-Çinml, 35-38; el-Ccai'irl, Ttvclku'tt-nmif, ». 2.

[17] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 9-11.

[18] Maide süresi, 70.

[19] Nahl »üresi, 44.

[20] Al-i <Imran sûresi, 164.

[21] Et-Şafî<fiıin mezkûr âyetin tefsiri ile ilgili görüşü İçin bkz. T-RUile, s. 78.

[22] A<raf süresi, 156.

[23] Hadis için bkı. Ebu Davud, Sunm II. S05.

[24] Al-i 'Imrân sûresi 132.

[25] Nisa sûresi, 80.

[26] Al-i £Imran sûresi; 31.

[27] Aynı sûre, 32.

[28] Haşr sûresi, 7.

[29] El-Buhârl, $ahih, !155.

[30] Muslim, Sahih,II. 943.

[31] Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. 'Abdulvahhüb Hallftf, İslâm teşrii tmriki (tilrkçcye çeviren: Doç. Dr. Talât Koçyiğit, İlahiyat Fakültesi yayınlarından) e. 13-14.

[32]Hazreti Peygamberin bir beşer olarak bazan hata yapabileceği, bizzat kendilinde» rivayet olunan hadislerle de sabittir. Müslim'in Şofrlft'inde (IV. 1835) nakledilen bir hadisten anlaşıldığına göre Hazreti Peygamber söyle buyurmuştur: "Ben de bir beşerim. Sîze dîninizden bir şeyi emrettiğim zaman onu alınus. Fakat reyimle size bir şey emredersem, (biliniz ki) ben de bir beşerim". Bedr savasında esir edilen müşriklerin âldbetleriyle ilgili olarak, Ebü Bekr ve *Omer lbnu'l-Hattab'la istişarede bulunan Hazreti Peygamber, kendi içtihadına istinaden esirlerden fidye almış ve sonra onlan serbest bırakmıştı. Fakat bunu müteakip nazil olan bir âyet. Hazreti Peygamberin, içtihadında bata yaptığını ortaya koymuş olduğu gibi, hatayı ta&hfh etmiştir: "Peygambere, harbedip zafer kazanmadıkça esir almak yaraşmaz. Sîz dünya malını istiyorsunuz; ABah ise Âhıreti istiyor"

Bir başka habere göre, Hazreti Peygamber, özür beyan ederek Tebük gazvesine iştirak etmek istemiyenlere izin vermişti. Fakat nazil olan bir âyet, onun bu hareketini tashih etmiştir: "Allah seni affetsin; doğruyu söyleyenler sence belli olmadan, yalancıları bilmeden (seferden geri kalmak isteyenlere) niçin îziu verdin"

[33] 'Abdulvahnab Hall&f, Ulam teşrti tarihi, t. İS.

[34] Necm sûresi, 3.

[35] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 11-15.

[36] Zumer sûresi, 9.

[37] Mücâdele sûresi, II.

[38] Tövbe »üresi, 123.

[39] El-Bıü.art, Sahih, I. 25; EbÜ Dâvöd, Sünen, II. 285; et-Tirmi*t, Sünen, V. 48-49; lbn Mâce, Sünen, I. 79.

[40] El-Buhart, Sahih, I. 25-26; Ibu Mâce, Sünen, I. 95.

[41] El-Buhfirl, ŞahUf, I. 25.

[42] Sahih I. 149.

[43] Aynı yer.

[44] Musned, III. 371.

[45] İbnu’l –Eşir, Usdul- gabe, III. 175.

[46] El-Buhârl* Sahih, 1. 30-31. Hazreti Peygamberin hayatında bağlayan bu türlü yolculuklar, onun vefatından sonra da devam edecek ve hadîs öğrenmek veya yazmak için, hadîsei-ler, şehirler ve ülkeler dolaşacaklardır. Meselâ el-Buhait (I. 27) tarafindan nakledilen bir baber-den öğrendiğimize göre Câbir tbn <Abdillab, 'Abdullah tbn Uneys'in elinde bulunan bir tek hadisi bizzat onun ağzından duyabilmek ivin bir ayliK bir yolu katetmek zorunda kalnhstır. İbn cAhdı'l-Berr bn haberi daha mufassal bîr şekilde verir ve Cabir'in Medine'den Şam'a gittiğini kaydeder (Cami' beyânfl-Hm, I. 93). Keza Ebü Eyyüb da bir hadîsi *Ukbe İbn 'Jtmir'e sorabilmek için Mısır'a gidip gelmiştir (İbn cAbdi1-Berr, I. 93-94).

[47] El-Buhârt, Sahih, I. 34. Hazreti Peygaberin mesciddeki va ve irşadlarının kadınlar tarafından da takip edildiği, el-Buhâit'nin şu haberinden anlasıhnakudu-. Haberin râviei İbn AbbSs anlatır: "Hazreti Peygamber (mescidde vazettikten sonra) kadınlara işittiremediği zan-

nıyle, yanında Bilfil de olduğu halde (erkek saflarından) çıktı. Kadınlara va'zederek sadaka vermelerini emretti. Sözleri o kadar tesirli idi ki, bazı kadınlar küpelerini, ban kadınlar da yüzüklerini atmağa başladılar. Bilâl ise, bn verilenleri eteğine topluyordu" {Sahih, I. 33).

[48] El-Buhirİ, Şahih, I. 41.

[49] Aynı yer.

[50] Bkz. Futûbu'l-buldân, s. 457.

[51] El-Buhâri, Şahih, VI. 100.

[52] Nisa sûresi, 58.

[53] Tövbe süresi, 65.

[54] Mesela 'Abdullah İbn MesSid, ıAll Ibiı EM T«Üb, Ubeyy İbn Ka«b ve İbn 'Ahbâs gibi bası sahabîler, Kur'ân ilmiyle meşgul olmuşlar ve bu konuda sahabenin ileri gelenlerinden sayılmışlardır. Es-Suyütî'nin rivayetine güre, lbnu MesSid Allah'a kasem ederek. Kur ânı Ketim* den nazil olan her âyetin kimin hakkında ve nerede nazil olduğunu bildiğini, her hangi bir İrim-Benin, Allah'ın Kitabını kendisinden daha iyi bildiğini haber alsa ondan öğrenmek için yanına gitmekten çekmmiyeceğiiıi söylemiştir. Keza (AI1 İbn EM falib de İbn Heacöd'un sözüne benser bir şey söylemiş ve "bi«; bir âyet yoktur ki, gece mi yoksa gündüz mü, dağda mı yoksa düdükte mi nazil

olduğunu bilmiş obuaya yun" demiştir. Bkz. El-llkân, II- 187.

[55] Meselâ Ebü Hunyra, Cabir İbn 'Abdillah, Ebü SaSd el-tfudrl, 'Abdullah İbn <Omer, «Abdullah İbn 'Amr, İbn

(Abb£s, Ene* İbn Mâlik gibi bazı sahamler, mesailerini daha çok hadîs öğrenmeğe hasretmişler, aynı zamanda çok hadîs rivayet eden sahabuerden olmuşlardır.

[56] Bakara sûresi, 159. Ebü Dâvüd tarantıdan rivayet edilen bir hadiste ise Hasreti Peygamber söyle buyurmuştur; "Bir kimseye ilimden bir şey sorular, O da gizler ve söylemekten imtina ederse. Allah, kıyamet günü onun boynuna ateşten bir tasma takar" (Şuam. İL 288).

[57] EI-Buhâri, Sahih, I. 37-38.

[58] Aynı eser, I. 24; II. 191; Muslin,, $*$, III. 28; Ebü Dftvûd, Sumun, I. 294; İbn liftçe buntn, 1. 104.

[59] Ebü Dâvüd, Sünen, II. 289i H» Mâce, Sünen, I. 102.

[60] Daha sonraki devirlerde meselâ Yafcyü tbu EM Kestr'İn «Sünnet, Knr'ân üzerine hakimdir; fakat Kur'ân sünnet üzerine hakim degildîr" mahiyetindeki sözünü (ed-Dirimt, 1.145), bum, mukabil Abmed tbn Banberin bu edzu habis konusu ederek "ben bunu söylemeğe cesaret edemem; fukat Sumıei Kur'ânm tefinridir" demesmi, bu görüş çerçevesi İçinde değerlendirmek gerekir.

[61] Ebû Qatim tbn Hibûn, KUâbu't-Tirify M'l-niMrâfrlh, 10 b; Ahmed tbn Qanbel, Kİtö-*«V-'ıM, I. 62, 113; ez-Zehebt, Teikir*u'l-WJ*i, I. 6.

[62] Ebü H&tim İbn Hıbbân, adı geçen eseri, 10b; İbn ıAdt, eUKâmil, I. 2b; Ahıned İbn Jtaıı-bel, Kitöbu'f-Me/, I. 62. Bazı rivayetlerde İbn Mea'ûd, Ebü'd-Derdâ' ve Ebü Mes^üd el-An»ûrt

isimleri verilmiştir.

[63] Ez-Zehebİ, TezkUeSu.%f>uffâi, I. 7.

[64] Tercemesi hakkında bkz. İbn Hacet, el-Iföbe, 111. 96-97; Ibıutf-Egîr, Usdul-gâtbe

II. 306-307.

[65] Ebû Hatim İbn Hıbbân, Kitöbu'ı-fârîh veH-mecruhin, 11 ab.

[66] Müslim, ŞaJflh, I. 13.

[67] îbn Adi, el-Kdmii, I. 2.b

[68] El-Buhârt, Şahih I, 35; Müslüm, sahih , I. 10.

[69] Muslim, sahih I. 10.

[70] İbn 'Abdil-Berr, Cdmi* beyâni'l-Hlm, II. 123.

[71] Muslini, Sahih, IV. 1835.

[72] Meselâ Ebü Bekr, kendisine miras için başvuran yaşlı bir kadın (cedde)ı ne Kur'âm Kerimde ve ne de Sünnette biç bir hüküm bulamadığı için reddetmişti. Fakat el-Muğire ibn ŞuIm ve Muhammed İbn Mesleme'nin Hazreti Peygamberden yaylı kadının 1 /6 (südüs) nis-betinde miras alacağına dair bir badis rivayet etmeleri üzerine, Ebü Bekr bu hadîsle amel etmiş ve kadına südüs vermiştir (mezkûr haber için bkz. el-Anudl, el-lkkâmfi usûUH-ahJıâm, II. 91). Ömer İbnu'l-Çattab ise, ceninin diyeti baklanda Hazreti Peygamberden her hangi bir hadîs bulunup bulunmadığını araştırırken ^fâmel İbn Mâlik İbni'n-Nfibiğa çıkmış ve ona şu haberi ver-nüıtir: "Bir gün iki karımdan biri, hamile olan diğerine sopa ile vurdu ve karnındaki ceninin Ölü olarak düşmesine sebep oldu. Bu hadise üzerine Allah'ın Basûlü, gurra ile, yani vuranın öbürüne bir köle veya câriye vermesine hükmetti." H)mer İbnu'l-Çatfâb bu haberi duyunca söyle demiştir: "Eğer bunu İşitmemiş olsaydım, nerede ise kendi re'yimle hüküm verecektim" (Bkz. eşŞ&fil, er-Kûâfe, n. 427; cl-Amidt, el-Ihköm, II. 91).

[73] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 15-26.

[74] Muslini, Sahih, IV. 2298; keza bkz. el-Hafib, Takyldu'l-'üm, s. 29

[75] El-Hatib, Takyld,. 32.

[76] Aynı eser, s. 33

[77] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 26-27.

[78] İbn Kuteybe, Te'cUu Mufytelifi'l-hadit, ». 365.

[79] Belazuri, Futühul-buldan, s. 456.

[80] Fihrist, s. 6.

[81] İslâm Ansiklopedisi, I. 51TJ. 7K Ayı» eser, I. 499.

[82] Aynı yer.I.499

[83] Aynı yer.

[84] Mukaddime, I. 348-352.

[85] İbni Sad, Tabakat,II. 1, 14

[86] Futûhü'l-buldân, s. 457.

[87] Aynı eser, s. 458.

[88] Aynı yer*

[89] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 27-29.

[90] Takyîd, s. 57.

[91] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 29-30.

[92] Şahih I. 36; Ebü Dâvöd, Sünen, II. 286-287.

[93] El-Hatib, Takyld, s. 65.

[94] Aynı e»er, s. 72.

[95] El-Buhart, Sahih, I. 36.

[96] Ahmed Ibn Hanbel, Musned, X. 22; Ebü Dâvüd, Sünen, II. 286.

[97] El-Hatib, Takyld,s 93,el – Herevi, Zemmül-kelam, I. 120a.

[98] Takyid, s. 36; Zemmu'l-kelöm, I. 115a.

[99] Takyid, s. 42. Ibn cAbbâs*ıii bir deve yükü kitap bıraktığına dair gelen haberler için bkz. Ibn Saed, Tabak.lt, V. 216; es-Zehebt, Târtyu'l-lslânn IV. 48; Ibn IJacer, Tehslb, VIII. 433.

[100] Meselâ tâbi'ûn tabakasında badis kitabetini kerih görenlerle ilgili haberler için bkz. b, Tâhyîd, s. 45-48.

[101] Aynı eser, s. 58-60.

[102] Aynı yer.

[103] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 30-32.

[104] Bu konuda dana geniş bilgi için bkz. Ibn Hacer, Nuffbetu'l-fiker şerhi, s. 72-75.

[105] Muhammed Hamtdullah, Mecmüfatu'l-Vtfiriki't-Siyösiyye, s.

[106] Akabe bey'atleri sırasında Medtneli Ansarm düğünce ve davranışları hakkındaki haberler için bkz. Muhammed Hamldullah, adı geçen eser, s. 5-9.

[107] Aynı eser, s. 15.

[108] Aynı eser, s. 18-21.

[109] Aynı eser, s. 20.

[110] Abmed İbn l^anbel, Musned, IV. 141; Mean^atu'l-veşaık, b. 21.

[111] Meselâ Hazreti Peygamberin Habeşistan kralı NecâşPye, Rum HirakTa ve İran hükümdarı Kisrâ'ya yazdığı mektuplar ve bunların cevapları hakkında bkz. Mecmü'atu'l-vesü'ık, s. 43-49, 49-61, 76-78.

[112] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 32-34.

[113] El-Hakim en-Neyaâbürİ, Mustedreh, I. 395; İbn Ebl Hâtûn, 'Ildu'l-badlt, I. 222; Ebfi TJbeyd el-Ç&Him İbn Sellâm, KitÖbuU-emvâl, s. 358; es-Soyûtî, ed-Durru'l-menşûr, I. 343; cl-gafÜ), Törfyu Bağdâd, VIII. 228; en-Nevcvt, TehfIbu'I-esmâ\ II. 26.

[114] Bu haberin muhtelif rivayetleri için bkz ibni sad Tabakat II,2,134,el buhari sahihI. 33ed darimi sünen ,I .126,Ebu ubeyd.Kitabül emval,s358 ibnHacer,Tehzib XII. 39.

[115] İbn Hacer, Tehştb, XII, 39.

[116] Ebû «Ubeyd, KitöbuU-emvöl,

[117] Aynı e«r, s. 359.

[118] Aynı eser, s. 361, 387.

[119] En-NeHl, Sünen, H. 253.

[120] Îbn Ebl tfâtiın. Kitöbu'l-'del, I. 222.

[121] Îbn Hacer,, Tek$1b, IV, 189-190.

[122] Aynı yer.

[123] İbn 'Adî, Kamil, II. 3b; eg-Zehebt, MUântfLPtidal, II. 200.

[124] Eg-Zehebî, adı geçen eseri, II. 200.

[125] Bkz. II. 252.

[126] II. 253.

[127] Aym yer.

[128] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 34-38.

[129] Ebü Dlvûd, Sunm, 1. 360; et-Tiraıigt, Sünen, III. 17.

[130] Bk*. Sunm, I. 358

[131] Bki. tbn (AdI, Kâmil, I. 197; d-Zehebt, MImötv, I. 372.

[132] Meselâ el-Buhart rivayeti için bkz. ŞoftZfr, II. 123.

[133] Aslında el-Bvfeirt 0ammad*tan hadis almannçtıi. Sadakada İlgili ha<itoi ondan nak-letmesİiıin sebebi de budur

[134] Mıutednk, I. 391-392.

[135] Aynı yer; ke*a bkı. Ebö Dlvûd, Sunm, I. 358,

[136] EL-Hakİm, Muttedrek, I. 392.

[137] El-Hatlb, Kifaye, s. «. 354.

[138] Bk.. I. 257.

[139] Bk». ŞerhSI-MuvaHip, II. 57.

[140] Ebu Davöd, Sünen, I. 360; et-Tinnİıt, Sünen, III. 17; İbn Mâce, Sünen, I. 284.

[141] Kitabül-emvâl, s. 360, 361.

[142] Müstedrek, I. 393.

[143] Sünen, I. 361.

[144] El Hatib., el- Kifaye, s. 354.

[145] Ebü <Ubeyd, Küâbu'l-emvâl, s. 362, 387.

[146] Aynı eser, a. 362.

[147] Amr tbn Çasm'in tercemesi için hkz. tbn J£acer, Ifâbe, IV. 293.

[148] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 38-41.

[149] Ez-Zehebi, Tezkİretu'l-fmffoi, I. ,5.

[150] İbn Sa*d, fotot*. III. 1, 206; el-Çatlb, TaİfytduU-tıim, s. 50; İbn «Abdi'l-Beir, Cömic , I. 64; ea-Suyûft Tenviru'l-bavâlik Şerlfu Muvaff&l-îmâm Mâlik (mukaddime),s. 6.

[151] Ez-Zebebl, TejkirHu'l-huffâi, I. 5.

[152] Bka. 142 No. la dip notta zikri geçen kaynaklar.

[153] El-BubArt, Şât,B>, I. 36-37; Hnslİm, Sofrfe, V. 76.

[154] El-Buhari, Sahih, I. 37.

[155] Ebü Hâtûn tbn Habbâu, KUâbuU-törlfy ve'i-mecrühfa, v. 10b; Abmed tbn HaBbcJ, K I. 62-<3; eîZehebİ, Tefkire, I. 6.

[156] Ebû Hatim tbn Hıbbau, Kflötu'MâHfr, v. 10b.

[157] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 41-44.

[158] Bkz. Ibn ÎJacerT Işâbe, IV. 111-112; İbım'1-Esir, Usdu'l-gâbc, III. 233-235.

[159] fabalföt, VII. 2, 189.

[160] Aynı yer; Keza bkz. eg-Zebebf, Târîhu'l-İslâm, III. 38.

[161] Sahih, I. 36.

[162] Ez-Zehelıt, TSrfySt-îaUtm, III. 38

[163] Mutned, II. 171.

[164] Aynı eser, II. 1%.

[165] Krş. Muaned, II. 171 ve 196.

[166] Muaned, II. 176.

[167] Kitâbu't-törlfr tc'l-mecrühin, v. 147 b.

[168] Vicâde, lugatta bulmak manâsına gelir. Istılahta ise, aileye babadan veya dededen, yahutta daha geri tabakalardan intikal eden kitaplara sahip olmak ve sema' olmaksızın bu kitaplardan nakletmektir. Bu bakımdan viedde hadîs tahammülü yollarından birisi sayılır.

[169] isnadında sahabî râvisi düşmüş olan hadîslere mursel denildiği gibi, isnad da aynı adı

[170] Bkz. Et-Târlhu-l-kebîr, II. 2, 219.

[171] Ibn Hacer, Tehılb, VIII. 53.

[172] Meselâ Ebü Kdâbe kitaplarını Eyyül» es-Sehtiyânt'ye vasiyet etmiştir (Es-2ehebt, tezkire, I. 88; el-Çatîb, el-Kifâye, s. 352). Bu yüzden Eyyüb'un bu kitaplarda mevcut hadîsleri Ebü Kılâbe'den işitip işitmediği ihtilâf konusu olmuş; el-Hatîb de ayın konuda şu görüşü ileri sürmüştür: "Bîr kimsenin kitaplarım bir başka kimseye vasiyet etmesiyle, o kimsenin, asıl kitap sahihini ti ölümünden sonra onun kitaplarım satın alması arasında fark yoktur. Bu itibarla böyle hadislerin rivayeti ancak vicâde yolu ile caiz olur" (el-Kifâye, s. 352). El-Çatîb'in bu görüşü, sema kaydını ihtiva etmeyen hadîslerin şüphe ile karşılandığına delâlet eder; çünkü vicâde metodu, hadîsçiler arasında makbul olmayan bir tahammül yoludur.

[173] Bkz. Tarihul-islâm, IV. 286.

[174] Kitâbu'l-Cerb ve't-trfdtt, III. 1, 239.

[175] Aynı yer.

[176] Bkz. Musned, II. 178 vd.

[177] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 44-48.

[178] İbn l.Iaecr, Tehzîb, II. 43.

[179] BU. İbn Sa<d, Jabakât, VII. 2, 1, 2; İbn Ebt Hatim, Tafaürnöu'l-Cer*, a. *6; el-Hatîb el-Kijaye, ». 354; ez-Zehebt, Tcşkİre, I. 116; TârptuH-UlÛm, IV. 296; en-Nevevt, TehzIbu'I-esmd3, II. 58; İbn Hacer, Tefe?», V. 27.

[180] Tezkire, I. 116; Târlfıu'l-lslâm, IV. 296.

[181] El-Kifâye, s. 354; Tehtîb, V. 27.

[182] EL-Kİfâye, s. 355; Târfyu*l-hlâm, V. 23.

[183] Kitöbul-cerh pe'i-ıoVfl, II. 1, 136.

[184] El- Târtyıfl-Jtefcfr, II. 2, 354.

[185] El-Kifâye, a. 354; KüâbuH-'del ve ma'rifeti'r-ricâl, v. 106a.

[186] Eg-Zehebt, Törl^u'J-tsIöm, V. 154.

[187] Ah.med îbn Hanbel, KUâbu'l-UM, v. 106a; İbn Hacer, Tehzîb, IV. 215.

[188] Mumed, III. 332.

[189] Bkz. aynı yer.

[190] Bkz. el-Çatlb, el-Kiföye, s. 355; cg-Zehebt, Târİhu'l-Islam, V. 23.

[191] İbn Ebt Çfitim, Talfdimetu'l-cerfy s. 46; Küâbu'l-cerfy ve't-ta'dlt II. 1, 479.'

[192] ibn IJacer, TeAşfc, V. 27.

[193] Bkz. Şabfy, V. 35; VI. 152; VII. 108.

[194] Bkz. adı geçen eser, II. 2, 347.

[195] İbn Ebt Hâtûn, Taffdimetu'l-cerh, s. 144.

[196] FUKâmil, II. 109a.

[197] İbn Çacer, Tehzîb, V. 26.

[198] Aynı eser» IV. 224.

[199] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 48-51.

[200] Meselâ bkz. el-Bub«rt, ŞahUh I- 36; IV. 30; Ebû Dâvûd, Sunen, I. 469;

Hanbel, Mutned, I. 81, I. 81, 102, 118, 119, 126; ez-2ehebt, Tejkire, I 12; Târtffu'l-ltlâm, II. 199; el-Herevt, ğemmu'l-kelâm, I. 116a.

[201] Meselâ bkz. eg-Zehebt, Tezkire, I. 12.

[202] Ez-Zehebt, TârtyıSl-hlöm, II. 199.

[203] Bkz. Fihritt, b. 42^13.

[204] î'câzuH-Kur'ön ve'l-belögötu'n'Nebeviyye, s. 32-33.

[205] Tabaka, VI. 116.

[206] Kitdbul-cerh vet-ta'dll, 1. 2, 78.

[207] Ez-Zehebt, Mbânu'l-i^dâl, I. 435.

[208] Aynı yer.

[209] Aynı yer

[210] İbn EM Hatim, KUöbu'l-cerft ve^t-ta'dü, I. 2, 78.

[211] Ez-Zehebt, Afbön, I. 435. '

[212] Bkz. I. 79, 83, 87, 93, 106, 107, 110, 121, 133, 150, 153, 158.

[213] I. 133.

[214] İbn El>t Hatim, Takdime tu l-cerh, s. 130.

[215] Kz-Zchebt, Mtzân, I. 435.

[216] Ez-Zelıebt, Târlfa'l-lalâm, V. 117.

[217] El-Çatlbıı'l.Bağdâdf, Törfyv Bağjâd, XII. 232.

[218] İbn J.Iaccr, Tehzlb, III. 177.

[219] Aynı yer.

[220] EfZehebt, Mhân, I. 658.

[221] İbn flacer, Teft***, III. 177.

[222] Aynı yer.

[223] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 51-54.

[224] tbnul-Egtr, Usdu%gSbe, II. 354; îbn tfacer, l9öbe, III. 130; Tehtîb, IV. 236.

[225] Aynı yerler.

[226] Et-Tfirihnl-Kebtr, I- 1. 26.

[227] Tehjlb, IV. 198.

[228] Aynı eser, III. 135.

[229] Aynı eser, II. 94; İbn Ebt liâthıı, Kitöbu'l-cerh ve't-ta'dU, III. 2, 186.

[230] Aynı yer.

[231] Bkz. tbn Şacer, Tehıib, V. 198.

[232] TEhZib, II. 268.

[233] Abmed tbn H«nbel, KUabu'l-ıIUl ve Ma'rtfeti'r-Tİcal, I. 322.

[234] tbn Sa<d, Tobaköl, VII. 1, 115.

[235] İbn Hacer, Tehtlb, II. 269.

[236] Bkz. et-TSrîfySl-Kebls, I. 2, 288.

[237] Bkz. Sunan, I. 224.

[238] Bkz. Tthştb, II. 269. Burada tbn #»cer "mezkûr hadisin bana nasıl delalet ettiğini Muamadun'Mer.

[239] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 54-56.

[240] Ahmed İbn İJanbel, Musned, II. 387; el-Buhârt, et-TörîfyuH'Keblr, I. 2, 272. Burada hadisin muhtelif varyantları, II. 1, 47 de de hadisin Âişe'den gelen bir rivayeti zikredilmiştir.

[241] En-Nevevİ, Şafytyu Müslim Biterkfn-Nevevi, XVIII. 129.

[242] El-Buhârt, Şabl& I. 37-38.

[243] îbn «Abdi'1-Berr, Câm? beyâni'l-Hlm, I. 74; İbn B.acer, Fei^u't-börl, I. 174.

[244] El-fJatibu'1-Bağdadt, TakyUıSl-hlm, s. 33, 34.

[245] İbn <Abdi'l-Berr, Cami1 beyâni'1-Ulm, î. 74.

[246] El-Bnkarf, Şöhfy, I. 36; Ahmed tbn Hanbel, Mıuned, II. 403; tim 'Abtlı'1-Berr, Cami" btyânVUHbn, I. 70; ef-Zehebt, Tezkire, I. 36.

[247] El-Hatfhu'1-Bağdüd), TakylJuU-Ulnı, B. 42.

[248] Kâmil, I. 6b.

[249] Diğer rivayetler için bkz. el-Çaflb, Takyld, s. 66.

[250] Meselâ bkz. ez-Zehebl, Mhâau'l-iHidâl, I. 331.

[251] İbn Sa<d, Tabakât, VII. 1, 162; el-Qa(!b, el-Kifoye, «. 275, 283; Abmed İbn Kiıâbu<l-fdel. 1. 43; tbn Hacer, Tehzlb, I. 470.

[252] Bkz. TörUfu-l-lsISm, III. 345.

[253] ibn Hacer, Tehzib, I. 470.

[254] Bkz. KitöbvVılel, 1. 43.

[255] Bkz, T<*<$öı, VII. 1, 162.

[256] Bke. etrTörtySUKAtr, I. 2.

[257] Bu eser, tarafimudan türkçeye terceme edilmig ve İlahiyat Fakültesi yayınlan arasında (1967) "Hemmâm tbn Munebbih'in SahSfaV* adı altında nepedUmi^tir.

[258] Tabakat V, 396.

[259] Hemmâm Ibn Munebbih'in Saltifesİ, s. 49-50.

[260] Prof. M. HamtdûUah, MaSner Ibn Râşid hakkında şu bilgiyi vermiştir: "Ebü tUrve Ma*mer îbn Râşid (ö. 153 H./77Û) yalnız Hemmâm'm Sahîfeıini muhafaza etmekle kalmamı;, aynı zamanda el-Câmi* isimli mühim bir hadîe kitabı da telif etmiştir. Eserin isminden anlaşılacağı gibi, bir çok şeyhlerden işitmiş ve yazmış olduğu Hazreti Peygambere ait bütün hadîsleri bu kitapta toplamıştır. Eserin muhafazası ve son zamanlarda Türkiye'de keşfedilmesi, ilim adına büyük bir talihtir. Bir nüshası Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi (İsmail Saib Koleksiyonu No. 2164)nde bulunmaktadır. Nüsha noksan olmakla beraber çok eskidir ve 364 H./974 tarihlidir. Tuleytula (Toledo-lspanya) da istinsah edilmiştir. Aynı eserin diğer bir nüshası tamam olup İstanbul'da Feyzullah Ef. Kütüphanesi No. 541 de bulunmaktadır. Bu nüsha 606 H./12O9 tarihini taşır. Dr. Fuat Sezgin "Mu-sannaf isimli hadis eserlerinin menşe'i ve MaSner Ibn Râşid'in Cümi'i" başlığı altında mühim bir makale negretmiştİr. (Türkiyat Mec. istanbul 1955, XII. 115-34). Eserin muhtevası, râvilere göre değil mevzua göre tanzim edilmiştir. Ankara nüshasında süratli bir okumadan sonra sekiz on yerde Hemmâm'm Sahıfesine atıf yapıldığını gördüm...' (Adı geçen Sahife. s. 52 -dipnot).

[261] Ez-ZeheM, Târfyu'I-hlöm, V. 309; îbn FJacer, Tehzlb, XI. 67.

[262] Bkz. <Umdetu'l~kârl, I. 81.

[263] El-Buhârl ve Müslim tarafından rivayet edilen hadislerin bir karşılaştırması için bkz. Hemmöm îbn Munebbih'in Sahtfeti, s. 55-59.

[264] Müsned, II. 312-319.

[265] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 56-62.

[266] İbn Kestr, el-Bidâye ve'n-nihâye, VIII. 297.

[267] Aynı yer.

[268] İtkân, II. 222.

[269] İbn lineer, Iföbe, IV. 92; îbn Keıtr, el-Bidâye, VIII. 299.

[270] îbn Sa'd, TabakSi, II. 2, 123.

[271] Nitekim aşağıda gelecek olan haberler buna delâlet etmektedir.

[272] İbn Sa’d Tabakat, V. 216; es-Zelıebİ, Târlfyu'l-îtlâm, IV. 48; İbn Haoer, Tehtib, VIII.433.259,

[273] Ibn Sa'd, Taboköt, V. 216.

[274] Aynı eser, VI. 179; Abmed tba Hanbd, Kitâbu'l-Ulei, I. 50.

[275] İbn Hacer, TcA?B, VII. 198.

[276] Küâbu'l-ctrb ve't-ufdU, III. 1, 332.

[277] Es-Snyütî, ttkân, II. 225.

[278] ibn Hacer, Tehılb, X. 43.

[279] Aynı e»er, VI. 54.

[280] Aynı yer.

[281] Aynı eser, VIII. 310.

[282] Aynı eser, VI. 54.

[283] îbn Ebt Hatim, Takdimetu'l-cerff, s. 241.

[284] Mu'cem gartbi'l-gur'ân, Muhammed Fu'âd cAbdu'l-Büki tarafindan hazırlanmış olup, 'A1İ İbn Ebi Jalba'nın Şo^f/esi hakkında M. Kömil Huseyn'in mukaddimesini ihtiva eder.

[285] Bkz. en-Nötib ve'Umensu^ s. 15.

[286] Aynı yer.

[287] Bkz. Fetlfu-t-bârl, VIII. 332.

[288] MhânuT-iUidâl, III. 134.

[289] ltkan, II. 223.

[290] Mlıânu'l-İUidöl, III. 134.

[291] ELKâmil, II. 141b.

[292] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 62-66.

[293] Et-Twİfyu*UkAtr, I. 1, 325.

[294] Törlbu'l-îslöm, III. 180.

[295] Tercemesi için bks. eg-Zehebt, Teşkire, I. 99.

[296] Ej-Zehcbl, Tör^'l-Ulâm, V. 10-11.

[297] Bkz. Tthftb, III. 90.

[298] Aynı eser, IX. 300.

[299] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 66-67.

[300] ibn Sa'd, Tobakât, VII. 2, 115; îbn tfacer, tföbe, III. 80; TeAftt, III. 475.

[301] ibn Sa'd; Tabakat,V. 383.

[302] Bkz. Musned, IV. 285.

[303] Bkz. Sünen, III. 627.

[304] Bkz. et-Tarihu'l-kebir, II. 1, 456.

[305] Ez-Zehebt, Târîkul- Ulam, III, 313-315.

[306] ibn<Adt, el-Kamil, I. 6b; ez-Zehebt, Târİ^u'l-lslâm, III. 311.

[307] Ed-Darimi, Sünen, I. 125.

[308] El-Hatib, Târihu Bağdâd, XIII; 233; ez-Zehebt, Târihul-islâm, III. 76.

[309] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 67-68.

[310] Bkz. Şahih, IV. 188.

[311] El-Hatib, eL-KiFaye,S. 51.

[312] ibimVŞalSb, 'UlümuU-hadlt, b. 263.

[313] El-Kifâye, s. 50-51,ULUMÜL –HADİS s. 263; Ahmed M. Şâkir, eI-Ba’isu’l-hasis, 203; es—Suyuti, Tedribür -

'ravi, s. 398.

[314] ulümu'l-hadis, s. 264; ei-Bâ'lşu'l-hafy, s. 203.

[315] Aynı yer.

[316] Tedribu'r-ravi, s. 399.

[317] Muhadram, Hasreti Peygamber devrini idrak ettiği halde Hazreti Peygamberi göre-meyen kimselere denir.

[318] Tedribür -ravi, s. 399.

[319] Müslüman olarak Hazreti Peygamberi gördükten sonra irtidad eden ve sonra tekrar mÜBİümatt olan kimselerin sahabf sayılıp sayılmayacakları hakkındaki ihtilâfa el-cIrakı de işaret eder ve es-Şsfft ile Ebü HantfeMen "irtidadın amelleri yokettiğine" dair kesin hüküm ve nass bulunduğunu belirterek şöyle der: "Şüphesiz irtidad ilk sohbeti yokeder. Nitekim (ona Ibn Meysere ve el-Es'a» tbn Çays, bu şekilde sahabî vasıûnı yitirmiş olan kimselerdendir. Fakat bir kimse, Hazreti Peygamberin hayatında tekrar mâ&Himan olursa, onun yine lahabl sayılmasında hiç bir mahsur yoktur". Tedrtbu'r-rövl, s. 396.

[320] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 68-71.

[321] Bu konuda gelen âyet ve hadislere, aşağıda "sahabenin adaleti" basbkh konuda işaret edilmiştir.

[322] Bkz. Nuhbetül-fiker şerhi,s. 77.

[323] Agere-i Mubeşşere (cennetle tebeşir olunan on sahabl), başta ilk dört hatife Ebû Bekr, <Omer, *Osm£n ve ^All olm*k üzere, falda tbn TJbeydillah, ez-Zubeyr IbnuVAvvâm, *Abdar-rafeman tbn *Avf, Sa<d tbn Ebt Vaklfta, TJbeyd« İbnu'l-Orrâh ve Sa'Id İba Zeyd'tir.

[324] Bkı. ibnuVŞal-t,ı Ulûmu'l-hadl§, i. 268; Afemed M. Şâkir, e/-£^.ı7-Wf. " 206-207.

[325] Feth sûresi, 18.

[326] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 71-74.

[327] Bkz. sahih, XV. 33-34.

[328] Bkz. sahih, I. 131-132.

[329] Aynı haberin rivayeti için bkz. AJımetl İbn tfaubel, Musned, V. 3öt; İbn Mâc<\ Sünen, II. 492. Bu rivayetlerle, müslümanlarm sayısı hakkında değişik rakktımlur gelmiştir. El-Buhfirt, yukanda işaret ettiğimiz rivayetiyle 1500 kişi vermiş olmakla beraber, bunu akabinde gelen bir rivayette 500, bir başka rivayette ise 600 ile 700 arasmda birer rakkam zikretmiştir. Hadim, Abmed tbn Bianbel ve İbn Mflce de el-Buhart'nin üçüncü rivayetine uygun olarak 600 ile 700 aratandaki rakamı vermişlerdir.

[330] Bkz. el-Ayni, <Umdttu*l-?törî, VII. 98; el-&a»tullüiu, tr&Iu's-rirl, V. 175. 74

[331] Hanmim tbn MunAlnh'in Sahtfai (törkçe tercümesi: Talât KoçyİgH) ». 27-28. Sayanla İlgUİ bir tetkik y.nsı içîn bka. Prof. M. Tayyİb Okİç, İılâmİym* ük nüfu* «yim» <Ila-hİyat Fakültesi Dergisi 195&-I959), b. 11-20.

[332] İbnu’s –salah 'Ulümu'l-hadis, » 267; Abmed M. Sakir, el-Bâ'isul'-hasis, s . 209.

[333] 'Ulamül Hadis, s. 268; ea-Suyütl, TaAttuV-röri, ». 4*6.

[334] Tadribür-ravi, s. 405-406.

[335]Aynı yer.

[336] Aynı yer.

[337] EI-BufeArf, Sahih, I. 37-38.

[338] El-BS'iful-baslt^. Burada, Afemed M. Şâkir'in de belirttiği gibi, adı geçen Mu*-ned, önemli bir hadts kaynağı olmasına rağmen tam nüshası zamanımıza kadar intikal etmemiştir.

[339] Aynı yer.

[340] M. ZoJbeyr Şıddiki tarafından TeUtl/jm fahürni'l-âgâr'dan nakledilmiştir. Bkz. Hadİa Eitbiyolt Tarîki (türkçe tercümesi: Y. Ziya Kavakçı), s. 41.

[341] Aynı yer.

[342] Aynı eserde verilen liste s,. 41-45.

[343] Es-Suyüti, Tedrtbu'r-râct, s. 401; et-Ba'işu'l-haşIî, s. 211.

[344] Tedribu'r-râvi, s 401.

[345] El-Bâ'işu'l-basü, s. 211.

[346] Tedrlbu'r-rdvî, s. 403; e/-Bö'ifu7-Jw$*f, s. 211.

[347] El-Bâ'isu'1-hasis,s. 211.

[348] Aynı yer.

[349] TedHbu'rrövI, a. 403; tl-Bâ'i*.u'Lhaıîş, s. 211.

[350] Aynı yerler.

[351] M. Zubeyr Şıddîkî, Hadis Edebiyatı Tarihi, s. 45.

[352] Ayın yer.

[353] ibnuVSalâh, JJlümıı'l-hadlş, s. 266; es-Suyütî, Tedrjbu'r-râvf, t. 405; Abmed M. ŞSkİr, el-Bâ'işu'l-kaşh, s.'213.

[354] Aynı yer. Bazılarına göre 'Abdullah Ibn Mes'üd da 'Abâdile'den sayılmış, fakat ölümünün tekaddüm etmesi ctolayısyle, bilhassa Ahmed Ibn Hanbel tarafından bu gülüş kabul edilmemiştir.

[355] Aym yer.

[356] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 74-79.

[357] Feth süresi, 29

[358] Tövbe sûresi, 100-

[359] Enfal sûresi, 74.

[360] Haşr sûresi, 8-10.

[361] Feth sûresi, 18.

[362] sahih, IV. 189.

[363] sahih IV. 1963.

[364] Muılim Şabfr, IV. 1967.

[365] Aynı eser, IV. 1961.

[366] îbn Kegtr, intişâr 'ulümi'l-badlg, s. 205.

[367] El-Bağdâdl, el-Fark beyttt'l-firak, s. 71-72

[368] Aynı yer.

[369]Aynı yer.

[370] Eg-Şehristânl, el-Milel ven-mhal, I. 57.

[371] El-Bağdâdf, el-Fark, a. 89.

[372] Aynı yer.

[373] Başta el-Buhûrf ve Muşum olmak üzere djğer hadta imamlarının eserlerinde, kaderi iabat eden hadisler, "Kitâbu'l-kader" bölümü içinde biraraya getirilmiştir. Bu hadîsler arann-do kaderi reddeden tek bir hadise rastlanmaz.

[374] Îbn £uteybe, Te'vüu mufytelifiV-ttedlf. s. 25.

[375] El-Bağdâdt, eUFark beyne'l-firak, s. 90.

[376] Sumame’nİn bu sözü için bkx. tbn kuteybe, Tevilü muhtelifil-hadis. 60.

[377] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 79-84.

[378] Bkz. Tabert, Tarih, II. 366. vd.

[379] Aynı eser, II. 429.

[380] Hasan İbrahim Hasan, Târîhu'l-t$t&m, I. 227.

[381] Tabert, Târih, it. 585, 591; Hasan İbrahim Hasan, Törlhu'l-lsiöm, I. 240.

[382] Hasan 1. Hasan, TârîhıSl-hlâm, I. 245.

[383] Taleri, Tarifr, III. 179.

[384] Aynı eser, III. 195.

[385] Aynı eser, III. 235.

[386] Aynı eser, III. 255-256.

[387] Aynı eser, III. 304.

[388] Aynı eser, III. 312.

[389] Aynı eser, III. 315.

[390] Hasan t. Hasan, Târîhu%lıtâm, I. 302

[391] Aynı eser, I. 337.

[392] Bkz. Ma’rifet ulüm’il-hadis

[393] Aynı yer.

[394] Aynı eser, s. 192.

[395] Aynı eser, ı. 193.

[396] Es-Suyüîfnin Durru»-s«İ}abe fi men defaale Mifra minef*-fabâbe adını verdiği fca Id-tapla, alfabetik Boraya göte verdiği s&Iubiler hakkında bks. IJusnu'l-mufyâtarafl a^bâri Mifra v'l-KâJûre (Muu 1321), I. 81. Bu kitapta verilen »ahab! isimleri tetkik edilecek ohma, çoğunun Mifu'm fethine iştirak etmiş olduktan görülecektir.

[397] El-Hakim Ebfi 'Abdillah, Ma^nfeCulümi'l-ffadls, b. 193.

[398] Aynı yer.

[399] Ayni eser, b. 194.

[400] Bkz. et-Taberi, Tarih II. 114, 116, 117.

[401] HaSan 1. hasan, Tarilhu'l-islam, I. 567.

[402] hasan 1. hasan, Tarihu'l-islâm, I. 558.

[403]Aynı eser, I. 559-560.

[404] Aynı eser, I. 567.

[405] Aynı eser, I. 563, 569.

[406] Aynı eser . L 331*

[407] Aynı eser, L 333.

[408] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 84-89.

[409] Zeyd tbn {Sbit'in tercemesi için bkz. EI-Bnfrarî, et-Târîfyu%k^>it, II. 1, 380-381; tbn EM Hatim, KitâbuU-eerf, ve't-ta'dU, I. 2, 558; İbn Hacer, TekzBm't-tehslb, III. 399.

[410] Tercemesi için bkz. tbn Ebİ Çfitim, Kitâbu'l-eerb, II. 1, 59-61; Ebû Nuraym, İW-y*tu'Levliyâ\ II. 161-J75; İbn Çacer, Tekıü, IV. 84-88.

[411] Tercemesi için bkz. tbn Sa'd, T**4*> V. 132; el-Bubüri, et-TSrlfyu'l-Mlr, IV. İ, 31-32; Ebû Nu<aym, ffdyetu'l-evUyâ', II. 176-183; İbn IJacer, Tehtib, VII. 180-185.

[412] tbn Şihfib ex-Zubrt için bkz. tbn Sa(d, fabakât, II. 2, 135-136; tbn Ebt Hatim, Ki-töbu'l-cerlj, IV. 1, 71-74; Ebû Nu'aym, Hıtye, III. 360-381; tbn tfallüâiı, Vafevatu'l-a'yân, IH. 317-319; e*-ZehebI, TSrtyu'UttlSm, V. 136-152; Tefkirft^t-huffSi, h 108-113; tbn Jfrcer, Tehtib, IX. 445-451.

[413] Tercemesi için bkz. ez-Zehebi, Te&İrt, I. 78-79.

[414] Tercemesi İçin bkz. ef-Zehebl, Tehcire, I. 88-89.

[415] Tercemesi için bkz. ez-2ehebU Tefkire, I. 96-97; tbn flacer, Tehglb, VIII. 333-353

[416] Tercemesi İejn bk*. efZehebl, Tı&n, L 99-100.

[417] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 89-90.

[418] Tereemesi için bkz. İbn Hacer, Işâbe, VI. 106-107; Ibnul-Eftr, Uadu'l-g&e, XV. 376-378.

[419] Bkz. Ma(nfu 'uiümi'l-badlt, s. 192.

[420] Tercemeû için bkz. İbn ^acer, İfâbe, IV. 90-94; lbnu'l-E«tr, Ut&SlfSU, IU. 192-195.

[421] "Sahabenin sayısı ve hadb nvifcri" baybkh bah«e bakmış.

[422] Tereemesi için bkz. Ebü Nn<.yra, Çılye, IU. .279-310; ez-ZehcM, MUinu'l-İHİJil, m. 439-440; Tcfftftv, I. 92-93; İbn Çaoer, TAşib, X 42-44.

[423] Tercemesi için bkz. Ibn Ebt Hatim, KUSbuUerb, III. 1, 330-331; Ebü Nu'aym, HUye, III. 310-325; Ibn tfalHkân, Vafeyât, II. 423-425; eg-Zehebî. Tezkire, I. 98; tbn Hacer Tehttb, VII. 199-203.

[424] Bkz. ez-Zehebi, Tezkire, I. 90.

[425] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 91-92.

[426] Ahmed Emin, Fecru'l-islâm, a. 180.

[427] Tercemesi İçin bkz. Ibn Hacer, îşSbe, IV. 129-130; tbnu'1-Egtr, Usdu'l-gâbe, III. 256-260.

[428] Bkz. ez-Zehebi, Tezkire, I. 48.

[429] Aynı eser, I. 50-51. .

[430] Aynı eser, I. 49-50.

[431] Aynı yer.

[432] Bkz. îbn Haeer, Teftyft, II. 154-155.

[433] Bkz. ej-Zehebî, Teskin, \. 79-88.

[434] Aynı eser, I. 59.

[435] Aynı eser, I. 73-74.

[436] Aynı eser, I. 76-77.

[437] Tercemesi için bkz. el-Hatİb el-Bağdadî, Târthu Bağdâd, XIII. 323-454; Ibn ÇaJ-likan, Vafeyöt, V. 39-47; eg-Zehebt, Tezkire, I. 168-169; tbn Kesir, el-Bidâye, X. 107; Tanrl-hîrdt, en-Nucüm, II. 12-15.

[438] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 92-93.

[439] Bkz.. s. 86.

[440] Meselâ bkz. Ebö Çanife ed-Dineverî, el-Aftbâru'Hn'âİ, s. 152.

[441] Tercemeri için bkz. tbn Şacer, İfâbe, V. 26-27; tbnu'l-Effîr, Uıdu'l-gâbe, IV. 137-136.

[442] Bkz. Aynı eser, VI. 126; Ibnn'l-Egtr, IV. 398-399.

[443] Bkz. Aynı eser, IV. 161-162; İbnn'l-Eslr, III. 297-298.

[444] Bkz. Ayoı eser, IV. 119-120; tbnu'1-Egtr, III. 245-246.

[445] Abjned M. Şakir, el-Baııul-baı^ s. 211.

[446] Ez-Zebcbî, Tezkire, I. 44.

[447]Tercemesi için bkz. tbn Ebî Jestim, Küâbu'l-cerfy, I. 2, 40-42; Ebü Nu'aym, Şüye, II. 131-161; ez-Zehebî, Teshire, I. 71-72; İbn Haeer, Tehtlb, II. 263-270.

[448] Tercemcsi için bkz. İbn Ebl 5tün, Kitâbul-cerh, III. 2, 280-281; Ebû Nucaym, Hılye, II. 263-282; el-Çafibu'1'Bağdfidî, Törİfyu Bağdâd, V. 331-338; ez-Zefaebî, Tezkire, I. 77-78; llm Çacer, MfO, IX. 214-217.

[449] Tercemesi için bkz. tbn IJacer Tthiîb, III. 284-286.

[450] Tercemes için bkz. el-Bu^irî, Tarlff, I, 2, 204-205; İbn Hacer, Teh;tb, II. 38-39; İbn Kefir el-Bidöye, IX. 93-95.

[451] Bkz. İbn EbS BTatim, Kitâbu'l-cerb, III. 2, 133-135; tbn tfüCer, Tehtlb, VIII. 351-356.

[452] Bkz. «z-Zehebi, Tehire, I. 64-65; İbn Hacer, Tehjlh, X. 173-174.

[453] Bkz. ez-Zehebt, Ttfkirt, I. 95; tbn BTacer, T*hfQ>, XII. 18-19.

[454] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 93-94.

[455] İbn Hacer, T»dbe, IV. 28.

[456] El-Buhârf, Şahll>, V. 100; Müslim, Sahili, I. 50.

[457] Muas tbn CebeTin tercemeni için bkz. tbn Şacer, tfSb*, VI. 106-107; İbn nl-Eflr, IV. 37*378.

[458] bkz. ez –zehebi,Tezkire,I. 56

[459] Bkz. îbn Ebt .Hâlim. Kitâbu'l-cerb, II. 1, 185.

[460] Bkz. îbn Hallikân, Vafeyât, II. 313; Ibnu'l-'Imâd, Şe-zerât, II. 13.

[461] Bkz. tbn JHacer, Tehfîb, VIII.346-347; ez-Zehebî, Teskin, I. 60.

[462] Bkz. Ebü IVu'aym, V. 177-193; ez-Zehebî, Tetkire, I. 107-108; İbn IJacer. Tehsİb, X. 289-293.

[463] Bkz. ez-Zebebf, Tezkire, I. 118.

[464] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 94-96.

[465] Bkz. s. 44 vd.

[466] Bkz. îşâbe, IV. 112.

[467] Bkz. fabaköt, VII- 189.

[468]Abdullah tbn tAmr'in tercemeû için bkz. es-Zehebî, Tezkire, I.' 41-42; tbn Hacer, tfâbt, IV. 111-112; Ibnul-Eflr, UtduH-gSbt, III. 233-235.

[469] Bkz. İbn Hacer, Tehzlb, X. 82.

[470] Bkz. ez-Zebebl, Tetkire, I. 129-130; TSrl^u'UUlâm, V. 184; tbn IJacer, XI. 318-319.

[471] Bkz. Ura Qacer, Tehjîb. VIII. 14-16.

[472] Bkz. tbn Ilacer, Tehzlb, V. 245.

[473] Bkz. aynı eser, VI. 193-194.

[474] Bkz. aynı eser, III. 69-70.

[475] El-Leys İbn Sa'd için bkz. el-Buhfirf, Târih* IV. 246-247; İbn Ebî Ç&tim, Kü&u'l-cerh, III. 2, 179-180; Ebö Nueaym, güye, VII. 318-327; el-Çatib el-BağdSdİ, TSrîhu Ba^iSİ, XIII 3-14; ei-Zebebt, Tetkire, I. 224-226; îbn Haccr, Tehab, VIII. 459-468.

[476] Bkz. el-Bahari, Târih, III. 1, 182-183; tbn Ebî Biatim, Kilâbu'Uerh, XI. 2, 145-148; ez-Zebebl, Tehire, I. 237-239; İbn Hacer, T<htV>, V. 373-379.

[477] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 96-97.

[478] İbn «Abdil-Berr, C&mP bey&rû't-Hlm, II. 56.

[479] 'Abdu'l-Vahh&b Hallflf, Itlâm teşrii tarihi (türkçesi: T. Koçyigit, ilahiyat Fakültesi yayınlarından), s. 29.

[480] Müslim, sahih, I. 41.

[481] El-flakİm Ebû <AWifl*h, Jttfrjfr 'ulOmi't-badU, ». 7; tbn «AbdiT-Berr, CftnF &«-

I. 94.

[482] Bkz. Sahih X. 27.

[483] Ibn cAlxÜ1-Berr, Cimi< brfâni'l-'ıbn, I. 93.

[484] Aynı eser, I. 94.

[485] Aynı yer.

[486] EI-HafIbu1-Baftd*dI, «l-Kifâye, s. 402.

[487] ibn «Abdil-Ber, Câmİ «J^aniY-Sfaı, I. 95.

[488] Bks. Sütun, I. 97-48.

[489] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 97-103.

[490] Talât Koçyİgit, Ha4U utÛlü, s. 132.

[491] Hadlsçilerin ittifakla mutevatir olarak kabul ettikleri bu hadis batin hadfa kitap-Iurada nakledilmiştir. Varyantlarından biiîai için metela bka. Mutum, Şaftit* IV. 2298.

[492] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 103.

[493] Bkz. adı geçen eser. s. 210-211.

[494] Tövbe süresi. 65.

[495] Ebü Bekr, Hasreti Peygamberin cedde (büyük anne)ye südtts (1/6) miras verdiğini rivayet eden d-Mugire İbn Ştfbe'den haberi için sâhid ttuebetmis ve ancak, Mubammed tbn Mealeme'nin sehadetmden sonra hadisi kabul etmiştir. Bkz. eI-öatflm'l-BağdidI,d-Ki/5y«, *• Mî el-Halrim, Mtfrtfn ^ulûmi'l-hadlf, s. 15; ez-ZeheH, Tefkire, I, 3 . Keza 'Ömer tbmı>l-B>ttfib da "biriniz, üç defa izin istedikte cevap verilmezse geri dOnsün** hadisini rivayet eden Ebü Mü-s&'dan bu hadis için şâbid talebinde bulunma? ve Ebü Sa*Id el-Qudii*nin sehaâet etmesinden onm hadtsi kabul etmiştir. Bkz. Müslim, ŞofyVh III. 1694.

Ebü Bekr, sık sık müslümanlara yalandan «Vw« «ulanın söyler ve "yalan, »n—n' ftteûra, fücur ise ateşe götürür" derdi (ez-Zehebİ, Ttjkire, I.3). Ma Iviye ise, Dımışk'ta minberden haU ka bitap etmiş ve "hadis rivayetinden sakınınız ve rivayet ederseniz, yalnız cOmer devrinde bilmen hadisleri ahnız; çünkü o, Allah için halka korku veren bîr kimse idi" demiştir (es-Zabbl, I. 7).

[496] Bkz. el Münteka minMinhacis- süne, s.386

[497] Bkz. Hacc süresi, 17

[498] Et-Taberi, Tarih, III.378

[499] Aynı yer.

[500] Ez-Zehebi, et-Munlckâ min Minhâci't-tutute, b. 383.

[501] Aynı eser, s. 382.

[502] Bu konuda daha geni;' bilgi için bkse. Talât Koçyiğit, HadUçiierU kdâmcüar araaın-daki münakaşalar, s. 31, 35 vd.

[503] Aynı eser, s. 38-39.

[504] Eg-Zehebl, el-Munttkâ min Minhöci't-Bunne,^. 22.

[505] Aynı eser, s. 480.

[506] Ahmed Emin, Fecru'l-lslâm, b. 271.

[507] El-Bağdâdi, el-Fark beynel-firak, s. 18, 152.

[508] Bkz. Şerftu Nehci'l-belâğa, III. 26-27.

[509] Eg-Zehebi, el-Munttkâ nün Minhâci's-Sunne, s. 88.

[510] Aynı yer,

[511] Aynı yer.

[512] Es-Suyütî, el-Le'öli't-maşnütafi*l'afyâdlşiV-meviüta, I. 358.

[513] Aynı eser, I. 359.

[514] Aynı eser, I. 357.

[515] Aynı eser, I. 343.

[516] Aynı eser, I. 329.

[517] Aynı eeer, I. 379.

[518] Aynı eser, I. 381.

[519] Ez-Zehebl, el-Muntefsâ min Minhâci's-sunne, s. 480.

[520] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 104-112.

[521] Et-Taberi, Tarih, VI. 121.

[522] Aynı eser, VI. 145.

[523] Aynı eser, VI. 127.

[524] Aynı eser, VI. 271.

[525] Aym eser, VI. 353.

[526] Aynı eser, VI. 410.

[527] Aynı eser, VI. 461.

[528] Aynı eser, VI. 472.

[529] Aynı eser, VI. 512.

[530] Aynı eser, VII. 25.

[531] Aynı eser, VI. 563.

[532] Aynı eser, VII. 76.

[533] Aynı eser, VII. 139; İbn Kesir, et-Bidâyr, X: 247, 275.

[534] Aynı eser, VII. 140.

[535] Aynı eser, VII. 154.

[536] Aynı eser, VII. 151.

[537] Aynı eser, VII. 175.

[538] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 113-117.

[539] El-Gazill, Fayşalu't-tefrika beyne'I-Ulâm ve'i-Mndaka, s. 134-135.

[540] Bkz. el-Munkızu mine'ş-tÜal, s. 143-144.

[541] El-Iafahâni, ei-Ağânl, VI. 132.

[542] Bkz. d-FıhrUt, s. 486.

[543] Aynı yer; eU£âsımi, Târfyu'l-Cehmiyye, s. 27.

[544] ibn Teymiye, Rititietu'l~furkân (MecmuSuu'r-resi'iI I. 137),

[545] ibnu'n-Nedİm, el&hriu, s. 486. Îima'l-Efiir, «l-Kâmil, IV. 205.

[546] fş -Şehristâni , el-Milel ve'n-nihal, I. 248.

[547] Bkz. el-Fihrirt, s. 487.

[548] Et-taberi, Törffr, VI. 390. Hicri 167 sene» olayları İçinde, ef~T«beri, el-Mohrfl'nin zındıklara karşı anuuuu bir mücadeleye giriştiğini ve onUn her tarafta takip ettiğini kaydeder (VI. 389). Meşhur y&ur Bejfâr îbn Bnrd*nn de bn nrftda HaBfe tara&ndan kırbaçlanarak «Mö-rüldüğüne (üphe yoktur. Zira Beşsir'a atfetdilen bîr aiirde "um karanlık, ateain iae parlak olduğa ve ateşin ateş olduğa günden beri kendisine ibadet edildiği'* açıklamıut v» şâir bu yflutden zmdıkhkla itham «dihniflir (Blu. tbn Şaffikln, Vaftyâ^ I. 247). Her ne kadar tbn Haffikin, BegsaVın kıtaplannm tetkik edildiğme ve «m«hHtgıw delâlet eden bu şey bnhmmadığma dair zayıf bir haber nakleder ve ef-faberTye ianaden (hks. Tirffr, VI. 401) Befa&r'm, Haltfenin veriri Ya*kfll> tbn Divfid'n hicvetmesi dolayıaıyle oldöroldüğünfi kaydeder» de, aintoinde umumiyetle kadın ve güman »evgiainî terennüm etmesi, eefîhane bir hayat sürmesi, aslen fSrist bir kMe olması ve nihayet RÜızadan KâmUiyye firkaama mensub buhmman (bka. d-Bağdidt tl-Fmr$ b«yne'I*fir*k, s. 35; keca blut. t$lâm AruiUtptdigiı Bessar), umu imdik olabüecetnıi gŞsteren bir kaç delildir.

[549] et –taberi ,tarih VI. 391.

[550] Aynı eser, VI. 433-434.

[551] Aynı yer.

[552] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 117-120.

[553] Bks. Ebü tfanlfr ed-Dineveri, *l-Ahbâru'H™öl, s. 384. Burada, Ebü Cafer'in 142 fenerinde Basra'ya geldiği bir sırada, Rivendiyye'nin Ebü Müslim'in intikamını almak maksa-ayaklandlklan haberini aldığı ve bunları bastırmak için Çi$im ibn Şuzeyme'yi görevlendirdiği dıyle kaydedilir.

[554] Aynı eser, s. 382.

[555] Râfiza, Ebü Beler ve 'Ömer'in imametini reddeden çitlere verilmiş bir isimdir. Bunlara göre Hazreti Peygamber, 'Ali İbn Ebt fâlib'i kendisinden sonra halife olarak tayin ve bunu onun ismiyle izhar ve ilan etmiştir. Fakat sahabe. Hasreti Peygamberin bu vasiyyetine oymamış ve dalâlete düşmüşlerdir. Halbuki imamet, yalnız nassla ve verasetle olur. Bu konuda bkz. Ebu'I-Çasan el-Eş*arf, Makölât, 1. 15.

[556] Keytaniyye, 'AH İbn Ebl T*üVia M**»» Keyaân'a izafe edilen gfa kollarından biridir. Söylendiğine göre Keysftn, 'AU'nin oğlu Mahammed tbnul-Şanefîyye'ye talebeHk etmiş ve «HMtliV için onun lin't't'iTÎ yapmıştır. Bkz. Eş-Şehrirtâni, el~MU*l nVıuM !

[557] El-EşariAfaköİât, I. 19. Es-Şehristant'ye göre Riaâmiyye, Bizam adlı bir fahsa izafe edilmiştir. Ebü Müslim zamanında rjorftsân'da zuhur eden bu fırka, Ebü Müslim'in imametini ve hulufiyeden olması dolayuıyle de ilâh ruhunun Ebü MuBÜm'e hulul ettiğini ileri sürmüştür. Bkz. El-Mikt v*n-nibat, I. 154.

[558] El-Eşari', Makalat, I. 19-20.

[559] Daha geniş bilgi için bkz. el-Taberi, Târih, VI. 147 vd. (141 inci sene olayları).

[560] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 120-122.

[561] Bkfc d-Bağdâdl. el-Farlf btyne'l-ftrok, s. 155.

[562] Aynı yer ve tbn ÇıHikan, Vaftyâl, II. 426.

[563] El-Bağdadi, el-Fark beyne't-firalf, s. 156.

[564] Aynı eser. s. 155.

[565] Bkz. Tdrlfc VL 367.

[566] Aynı eser, VI. 374; İbn Çallikan, Vafeyât, II. 426. El-Bağdâdî, Mukanna*m kendisini kalede bulunan bir fınnda yaktığını, bu sebeple ne cüsselinin, ne de küllerinin buhmabildiğmi kaydeder. Yine İni sebepledir ki ashabı, onun semaya yükseldiğini iddia etmişlerdir. Mukanna'a bağlı kimselerin, balen yaşadıkları yerlerde bir mescidleri bulunduğunu, fakat namaz kılmadık-larını söyleyen el-Bağdâdt, ulu ve domuz etini helâl saydıklarını, birbirlerinin kanlarından fay-laudıklannı, miiKİiî inanlardan nefret ettiklerini ve bunlardan birisini yakaladıkları zaman öldürüp cesedim gizlediklerini zikretder. Bki. el'Fark beyne'l-firak, s. 156.

[567] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 122-123.

[568] Aynı eser, s. 160.

[569] Eİ-AtjböruHvM, »• 402.

[570] Mu. el-Fihrİt, s. 494.

[571] Aynı eser, s. 495-496. Keza hkz. et-Taberî, Târih, VII. 141. Burada, 202 seucsî olayları cümlesinden olarak Babek el-Çurremt'nin harekete geçerek Câvidân'in ruhunun kendisine hulâl ettiği iddisıyle fesad çıkarmağa başladığı kaydedilir.

[572] Meselâ H. 205 senesinde *Isâ tbn Mnhammed tbu Ebî ^âlid, Bâbek muharebesi için Ermentyye ve Acerbeyean'a tayin olunmuştur (ef-fabert, VII. 159). H. 209 da önce Zurays adiyle maruf Sadaka İbn cjUf, sonra Ahmed İbnu'l-Cuneyd, daha sonra da İbrahim lbnu'1-Leyg (aynı eser, VII. 174), H. 214 de de Abdullah İbn Tûlıir ve 'Alî İbn Hişüm (aynı eser, VII. 189) layin olunmuşlardır.

[573] el-bed ve't-târih, VI. 116.

[574] EI-Mes<ûdI. Mıw«c»>şeheb, IV. 5S-58; el-Makdi*İ, el-BetT wtl-törlfy, VI. 117-118

[575] El-Bed' veU-târîh, v. 134.

[576] İbnu'n-n-Nedtm, eLFihrist, s. 496.

[577] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 123-125.

[578] Eş-ŞehristSnt, el-MUel vt'n-nihal, I. 85.

[579] İbn Teymiye, RUâleiu'l-Furkân (Mecmü'atu'r-resâsiJJ, I. 137; RİMöletu'l'&amatiyye (ayıtı mecmua), I. 425.

[580] El-Çâsunî, Töri/fu'l-Cehmiyye, s. 27.

[581] Aynı yer.

[582] Aynı yer ve Ibnu'n-Nedbn, el-FihrUt, s. 486; Ibaol-Esfr, el-Kâmil, IV. 332.

[583] İbn Teyitliye, Hisâletu't-Furkân, I. 137.

[584] E l- Akidetü’l Hamaviyye,I .425.felak ve nas surelerinin bu sihir üzerine nazil olduğu bilinmektedir.Bu konu ile ilgili olarak mesela bkz. Tefsirül celaleyn ,II .277.

[585] El- Kamil fit-tarih,v, 299.

[586] İbnün –Nedim,el fihrist, s. 486,ibnül esir ,el kamil ,IV. 255,332

[587] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 126-127.

[588] El-HItat, IV. 181.

[589] Hudî* ve devamı için bkz. Şafyth, I. 36-38.

[590] Bkz. Kûat'ul-ma'ârif- g. 212.

[591] El-Endelfcsl, el-Ikdıt'J-ferld, II. 379.

[592] Aynı yer.

[593] İbn Kuteybe, KiıÛbul-ma'ürıf, s. 212.

[594] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 127-128.

[595] Ma'ide sûresi, 44.

[596] EI-Bağdadt, el-Fark, s. 50-51; es-Şehrâtanl, tl-MOtl, I. 120-121.

[597] Bkz. Ahmed Emin, Fecru't-îılâm, s. 279.

[598] Aynı yer.

[599] Murci'e hakkında daha geniş bilgi için bkz. Eş-Şehristant, el-Milel, I. 139-146; el-Bağdadf, el-Fark, s. 122-125; eI-Eç*arl, Makâtât, I. 126 vd.

[600] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 128-130.

[601] eI-Bağdâdi, el-Fark, s. 70.

[602] Aynı eser, s. 72.

[603]Mutezilenin başlangıcıyle ilgili meşhur olan tarih, genellikle Vasıl İbn 'At&'nın el-Hasanu'l-Başrt meclisinden itizaline dayanır. İbn Kuteybe, Vâsıl yerine onun yakın arkadaşı tAnw İbn *Ubeyd'i verir. Bkz. Kitöbu'I-nufârif, s. 212.

[604] Daha geniş bilgi için bkz. Ebu'l-Hasan el-Eş'art, Makalât, I, 148.

[605] El-ÇayySt, KUâbıt'l-intUâr, s. 126.

[606] İbnnl-Hnrttzi, Tabakâtu'l-mu'tesile, a. 32.

[607] Aynı eser, s. 35.

[608] Aynı eser, s. 29-30.

[609] De Boer, TârtySLftlstft fi'Lhlam, s. 25.

[610] El-Makrîzl,el- hıtat IV. 181.

[611] ibnül-Esir, tt-Kömil, IV; 332; tbnu'n-Nedtın, d-FihrİMt, ». 486.

[612] Et-Taberi. V. 596; d-Me.'ûdl, Afiu-ücu>j«fc«K İL 190.

[613] lbnu'n-Nedlm, d-Firhlül, e. 486; İbnul-Estr, el-Kâmil, IV. 332. CaM, Mervân İbn Mabammed'ia mürebbu idi ve ona kaderin nefyi ile alkul-^ur'ân inançlarım telkin etmifli. Bu sebepte ona Mervân el-Ca*dt lakat» veribniftir.

[614] Bke. e*-ZeheR MUânu'l-İHİdâl, IV. 369.

[615] ibnn'l'Eetr, et-KâmÜ, V. 291; e!-Ya<kübI, III. 209.

[616] Îbnu'l-Cevst. Mmmktbu'l-tmmm Afaud îbn .

[617] Et-Taberi, VII. 367-368; d-Ya<fcabt, III. 213.

[618] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 130-135.

[619] Bu uydurma hadîs ve 'Abbâd'la ilgili olarak hadîsçÜer tarafından ileri DÜrülen gö-fr hakkında bkz. İbnul-Cevzt, el-Muv*ûıât (Medine 1386/1966), I. 340-341; MbÖnu'I-iHidÖt, II. 369.

[620] Bkz. d-Afetfü'âi I. 342.

[621] Aym eser, I. 346; keza Mlnâ hakkutda blu. eg-Zehebt, Mtzön, IV. 237.

[622] lbnnl-Cevd, II- 24.

[623] Aym eser, II. 25.

[624] Aynı eser, II. 28.

[625] Aym yer. İbnul-Cevzt, hadisin -eabih olmadığım belirttikten şuura, isnadında bulunan Yestd İbn Ebt Ziyâd'ın, yaşlılığı dolayisyle telkine maruz kalan râvilerden biri olduğunu söylemiş, Yahya İbn MaSn'in, İbnu'l-Mubarek'in ve İbn <Adf'nüı bu râvi hakkındaki cerhle ilgili görüşlerini nakletmiştir. Bununla beraber es-Suyüti, telkinin JıadSs vac'ını gerektinniye-ceğmi ileri sürerek Ebü Yalfi'nın Afusned'inden. ve sâhid olarak et-fabarâiıl'nin JCrffr'inden hadîsin bir başka varyantını nakl etmiştir. Bu hadîste, şarkı söyleyen şahısların Emevİ halifesi Mu'âviye ve Mmr Îbnnl-^AB değil, Muıfiviye ibn RSfi* ve 'Amr îbn Roia<a İbn Tabut oldukları belirtilmektedir. Es-Suyûtî, bu hadisi naklettikten sonra şöyle demiştir: Bu rivayet maşkili izale etmiştir. Birinci rivayette tek bir lafieda vehim vâki olmuştur. Bu lafia da ibnul-'Âş'tır; doğrusu tbn Rufafa olmak gerekir. Mu*aviye ise, mmurikhırdaiı biri olan Mu'âviye îbn Bâfi(-dir. Bks. el-Le'öli'I-maşniFa, I. 427-428. Es-SuyfltTnin bu açıklaması doğru oka bile, birinci rivayet, hadisin Emevî düşmanları tararından nasıl tahrif edilerek aleyhlerine kullanıldığını göstermeğe yeterlidir. <Amr İbn RttfSVınn <Amr Ibna'l-'A* sekilinde tahrif edilmesi halinde, Hu^viye'nin, Emevî halifesi Mu'Sviye İbn Ebt Sufyân'dan başkasına delâlet etmiyeceği ve ilk anda onun hatırlanacağı açıkça anlaşılmaktadır.

[626] ibnul-CevsBt, II. 27; çünkü "onu öldürün" manâsına gelen faktuîûhu ibareMttdcki I harfiaiu b ile yağılmam halinde (JaJçbulühu), "onu kabul edin1' manâsı ortaya çıkar.

[627] Aynı yer.

[628] Aynı eser, JL 15-16.

[629] Aynı eser, II, 17.

[630] Aynı yer.

[631] Aynı yer.

[632] Aynı yer.

[633] Aynı eser, II. 31.

[634] Aynı eser, II. 32.

[635] Aynı eser, II. 33.

[636] Aynı eser, II. 35.

[637]Aynı eser, II. 37.

[638] Aynı eser, II. 39.

[639] Bu cîld, Leon Berclıer tarafından Etüde* sur la Iradition Jtlamique adiyle franacaya tercemc edilmiş ve 1952 generalde Paris'te neşredilmiştir.

[640] lÂon Bercher, adı geçen eser, 6.

[641] Adı gecen eser, s. 43.

[642] Bkz. Târik, IV. 188.

[643] Leon Bercher, adı gecen eser, s. 43.

[644] Aynı yer.

[645] Goldzüter'in naklettiği bu haber için hkz. adı geçen eser, s, 44; haberin yer aldığı asıl kaynak olarak bkz. el-Ya1^!, III. 7.

[646] Halife "Abdu'İ-Melik'in, Allah'ın emir ve yasaklan karşısındaki titizliğini gösteren bir sözü için bkz. Hasan İbrahim Hasan, Târthu'I-îslâm, I. 323. cAbda'I-Afelik, bir gün halka söyle hitabetmiş t ir: "Ey nas! Allah bir

takım hadler ve farzlar koymuştur. Eğer günah işlemekte devam eder ve onu artırırsanız, biz de sizinle kılıç başında biraraya gelecek kadar bonon, cezasını arnnnz".

[647] El-Buhârt, Şahlft, II. 56; burada hadîsi Hazreti Peygamberden Ebü Hurayra rivayet etmiştir. II. 58; burada bir başka hadisin sonuna ekli olarak Ebü Sa*ıd el-Hudri tarafından rivayet edilmiştir. II. 219-220; burada yine Ebü Sa*id el-Hudrt'nin rivayeti yer almıştır. II. 249-250; burada da Ebö Sald'den gelen bir rivayet nakledilmiştir. Müslim, Şahîfy, II. 975-976 da Ebü Sa1d, II. 1011-1015 de Ebü Hnrayra'nın rivayetleri yer almıştır.

[648] EI-Buhari, Sahih, II. 57.

[649] Goldziher ve görüşleri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Talât Koçyiğit, /. Gokkiher'in hadisle ilgili görümlerinin tahlil ve tenkidi, (İlahiyat Fakültesi Dergisi 1967) dit XV. 43-55.

[650] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 135-143.

[651] Ibmıl-Cevzt, el-Mevf&ât, I. 133. Keza bkz. es-Suyû^i, d-LfâlVl-matn&a, I. 40; Mabammed İbnn'l-Kâsım et-fAlkfinf (M-Tâykâoi) hakkında bkz. eg-Zehebl, Mizânu'l-i'üdâl, IV. 11.

[652] Bkz. es-Zehebî, Mlzdnu'l-i'nddl, I. 574.

[653] İbnul-Cev^, el'Mev?&St, I. 130-131; «-Suyntî, el-Le'âlil-mafnü'a, I. 36.

[654] Ez-Zehebi, MUSn, I. 574; III. 42; Îbnu'l-Ccvzt, I, 131.

[655] Aynı yer.

[656] El-Cuveybfirt hakkında bki. ef-Zehebt, Mitin, I. 106-106.

[657] ibnu'l-Cevzl, I. 133; es-SuyÜti, el-Le'âli*l-ma?nSFa, I. 39; eg-Zehebt, Mlzân, I. 107.

[658] Kerramiyye'nin (manla ilgili görüşü hakkında bkz. el-Bağdadt, el-Farit beyne%firak, e. 136.

[659] Bkz. el-Eş'art, Makâlât, I. 141.

[660] lbnal-Cevzt, I. 136; es-Soyûtl, d-Le'âin-mafnÜ'o, I. 43. Es-SuyÛîî, Ebü Nucaym*in {fı/ye'sinden hadîsin bir başka tarîkini verir. Ancak Ebö Nu'aym, W tarfkta yer alan râvi Yahya lbna'1-Yemân'ın, rivayetinde tek kaldığını ileri görmüştür.

[661] Bkz, ez-Zehebî, MhSn, IV. 181.

[662] ibnul-Cevrf, I. 129-130; es-Suyûft d-Le'âlU-mafnû'o, I. 36.

[663] Bu şahıs hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Zehebt, Mhân, III. 169.

[664] İbnul-Cfval, I. 130; «-Suyö^I, J. 36-37.

[665] lbnu'l-Cevzt, I. 130. Ahmed Îbn Muhammed Îbn Uarb hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Zehebl, Mİzân, I. 134.

[666] Îbnul-Cevzf, I. 130; es-Snyütî, I. 37; eg-Zehebl, Misân, IV. 144. Es-Suyüçi ve ej-Zehebl rivayetlerinde hadîs, "İman kavi ve ameldir; artar ve eksilir. Üzerinize Sünnet vSdbtir; ona bağlı kalın" şeklinde yer almıştır.

[667] ibnul-Cevzt, I. 130.

[668] Bkz. MIzanu'L-i'ıldâl, III. 190.

[669] Aynı eser, IV. 145.

[670] Aynı yer.

[671] İbnu'l-Cevzf, I. 276; es-Suyüti, I. 262. Keza aynı hadis ve rfivi» Süleyman Îbn Gbt Kertme hakkında bkz. ez-Zcbebt, Mhdn, II. 221; diğer ravisi Ahmed Îbn İbrahim İha Müsâ hakkında bkz. Mhân, I. 80.

[672] Ibıiu'l-Cevaî, I. 276-277; es-Suyütî, II. 262. Keza Mezkûr hadîs ve râvisi Muhammed İbn Sa*îd cl-Ezrak hakkında bkz. ez-Zehebl, Mîadn, III. 565. Bu şahıs, îbn *Adt tarafından "hadîs vazeden bir kezzafa" olarak tavsif edilmiştir.

[673] İbnul-Cevst, I. 107.

[674] Tercemeâ ve mezkûr hadisle ilgili olarak Cafer lbau*l-£acctc'm Ur hikâyesi hakkında bkz. d-Zeh«K AfböR, III. 633-634.

[675] Ümul-Cevzl, I. 107.

[676] Ez-Zehebf Müân, IV. 63.

[677] tbaul-Cevil, I. 107-108

[678] 630 No.lu dipnota bafcmu.

[679] Bkz. ev-Zehebt, MbSm, L 134.

[680] lbnu'1-Oviİ, I- 108.

[681] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 143-150.

[682] El-katib cl-B.ğdâdi, el-Kifâye, d. 431; es-Suyfifl, TtdrJht'r-râvU İM-

[683] Ibnu'1-Ovil' el-MevtVöt, I. 37; es-Snrütl, d-La'öK'I-mafntfa, İL 468 ve,7Wrtt»'r7 *. 186.

[684] İbnu'l- CevsI, 1. 37.38; el- Oatfb el- Bağdfldl, el-Kİfâye, «. 431;

mafn&a, II. 468.

[685] Zındık Eyyüb Ibn cAbdiVSelâm ve İm haberi hakkında bkst. eff-Zehehİ, MUân, î. 290. Es-Zehefct, Ibn Sıhban'ıa ifadesine istinaden Eyyüb'tan bn haberi nakleden Qammâd Ibn Seleme'yi Hasreti Peygamberin "kişinin her işittiğini nakletmesi, hataya düğmesi için yeterlidir" hadîsi dolayuıyle ayıblanug görünürse de, Hamm&d'tan bu haberle ilgili olarak bir ûnad gelmediğini >oyleycrek, îbn Çıbbin'ın bn konuda fazla sert davrandığını ileri sürmüştür.

[686] Zındık tshak tbn Mohammed hakkında daha geni; bilgi için bkz. ez-ZeheM Mhân, I. 196-198.

[687] Bkz. aynı eser, I. 159.

[688] Bu şahus hakkında daha geuiş bilgi için bkz. aynı eser, III. 561-563 ve İbnu'l-Cevst, eUAUvıûfât, I. 47, 48.

[689] İbnul-Cevzt, I. 105.

[690] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 150-153.

[691] İbn Abd Rabbbih, el- ikdül- ferid,III. 415-416.-

[692] İbn <Arrftk, Tenzftu'j-Ştrî'oft'f-mej/tftı, II. 36. Hadisin râvisi cAubes« hakkında el-Buhârf, "terekühu" (onu terkettilcr) ve "jsâhibul-hadls" (hadîsi boş) demiş; Ebü Çitim ise, hadîs vazettiğini söylemiştir. Bkz. Ez-Zehebt, MhSn, III. 301.

[693] Es-Suyûti1, d-LfİFUmaçniPa, I. 442. İbnu'l-Cevzl, hadisi 'Açâ'dan mursel olarak nak-lelmiştir. Bksc. el-M«vşüsât, II. 41. EI-TJkayll hadîs hakkında "munkerdîr; aslı yoktur" demiştir. Es-Zehebt ûe, hadisin râvisi .Yahya İbn Yeztd'in musahhaf olduğunu ve aslında Yahya İbn Bureyd olması gerektiğini söylemiştir. Bkz. Mhân, IV. 365, 415.

[694] Es-Suyüll, el-LSâlı'l-mafnü<a, I. 448; İbn «Arrâk, Tmxlhu*i-$erl'at II. 33.

[695] Es-Suyüft aynı eser, I. 444; îbu cArrftl:, aynı eser, II. 31.

[696] İbnu'l-Cevzl, eLMevi&öt, II. 51; es-Suyûtl, eJ-Le'öK'i-majnü'a, I. 458-459; İbn 'Arrâk, Tenzthu'ş-Şerlca, II. 48. Hadîsi ez-Zuhxt'den rivayet eden el-Velld İbn Muhammed el-Hu-vakkarî (0. 181), hadîs imamları arasında genellikle zayıf bir râvi olarak tanınmış., Yahya tbn Maln ise, onu yalancılıkla itham etmiştir. Bkz. ez.-Zeh.ebi, Mizan, IV. 346. İbn cAdf hadîsin mnn-ker olduğunu söylemiş ve ez-Zuhrfden yalnız el-Muvakkart tarafından rivayet edildiğini ileri sür-müş ise de, İbn cAsâkir, Muhammed İbn Müslim et-Tâ'ifî'nin ona mütabeat ettiğini söylemiştir. Bkz. es-Suyûtî, adı geçen eser, I. 459. Hadîste zikri geçen Şan*»* şehrinin Yemen Şan*a*i değil,

Rum diyarmdaki Şan'â' olduğu ileri sürülmüştür. Antakya el-Muhterika denilen, şehir ise, el-*Abbâ3 Ibhul-Velld îbn cAbdi'l-Me]ik tarafından yakılan Antakya'da-, Bkü. aynı yer.

[697] İbnu'l-Cevzt, II. 52; es-SuyÜtî, I. 460. Hadîsin râvisi £Al)du'l-Meh"k İbn Harun, zayıf, kezzâb, deceâl ve hadîs

vazeden bir kimse olarak tavsif olunmuştur. Bu şahıs ve rivayeti hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Zehebt, Mizan, III. 666.

[698] Îbnu'l-Cevrt, II. 55; es-Suyüü, I. 463. Hadîsin Dâvûd İbnu'l-Muhabber tarafından vazedildiği açıklanmıştır. Bu şahıs hakkında bkz. ez-Zehebt, Mhân, II. 20. Hadîsin İbn Müce tarafından da Sunen'inde nakledildiğini söyleyen tbnul-Cevzt, asıl garabetin, ihnine rağmen İbn Mfice'nin bu hadîsi kabul etmesinde bulunduğunu ve bazı kimselerin "eğer bu hadîs sabîh ohnasaydı böyle bir âlim onu zikretmezdi" diyerek muktezasınca amel ettiklerini, halbuki bunun, ülke ve vatan taassubundan meydana geldiğini ileri sürmüştür. Hadisin İbn Mfice rivayeti için bkz. es-Sun«n, II. 179.

[699] Enfal sûresi, 30.

[700] îbnu'I-Cevzt. U. 71-72; es-Suyütl, I. 481.

[701] bu hadisi zikreden İbnu'l-Cevzt (II. 48), el-HaJib'in gu sözünü de nakletmiş tir: "Haili» mevzudur ve riva yetiyle el-Burak i teferrüd etmiştir. EI-Hâkim'den bana nakledildiğine göre, Ebü 'Abriillah el-Bura kî, sika olan kimselerden pek çok menakfr vazetmiştir. En açın derecede «tlatO da Flııi Hatıife ile iljrili olan hadîstir".

[702] Aynı yer.

[703] Aynı yer.

[704] Bkz. es-Zehebt, Mttân, III. 459-Mubammed Îbn Abmed Îbn Yeztd es-Sulemf.

[705] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 153-159.

[706] Hazreti Peygamberden mutevatir olarak rivayet edilen hadîs malûmdur: "Her kim kasidh olarak benim üzerime yalan söylerse, cehennemdeki yerine hazırlansın". Bu hadîsin, hadîs uyduranlar için Allah ve Peygamber korkusunu telkin eden ilk ihtar olarak gözönünde bulundurulması gerekirdi. Ancak bu korkunun, Allah'a ve Peygamber'* îman ile birlikte kalbe yerleşebileceği düşünülürse, İmandan yoksun kalplerde hiç bir ihtarın korku hâsıl etmiyecegi de aşikârdır.

[707] İbnu'l-Cevzt, III. 255. tbnu'I-Cevzf bu hadîsi naklettikten sonra söyle demiştir; "Bu hadis, Hazreti Peygamber üzerine vazolunmuş bir hadîstir, üç âfeti vardır: Birincisi irsalidir; CA1I Ibnu'J-Huseyn, Alt İbn Ebt TâlüVin devrine yetişmemiştir (ve bu sebeple hadisi ondan almış olamaz). İkincisi, Muhammed İbn Mervân es-Suddl'dir ki baklanda kezzüb, metrukü'I-hadfg denilmiştir. Üçüncüsü ise, bundan daha açıktır ve o da Sa'd İbn Tarif olop bu hadisin vaa*ı

ile itham olunmuştur. Zira bu şahıs, Ibn {hbban'ıu açıkladığına göre, ihtiyaç ânında hemen hadis

uyduran bir kimse idî",

[708] lbnu'1-Cevzl, I. 46.

[709] Aynı eser, I. 47.

[710] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 159-161.

[711] Bkz. «-Suyüti, d-Le'SlPUmafHü^a, II. 469.

[712] Îbnu'l-Cevzî, I. 239-240.

[713] Bu hadîs için bk.z. Müslim, Şahth, I. 9 (mukaddime).

[714] lbnu'l-Cevzt, I. 239-240. Aelı geçen rivi hakkında daha geniş bilgi içİu bkz. ej-Z«hebi, MUân, IV. 83. Burada es-Zehebt, mezkûr hadîsi bahis konusu ederek "eğer bu badis Mahled'in bir iftirası değilse onu kimin vazettiğini bilmiyorum'* demiştir.

[715] İbnu'l-Cevzf, I. 40, 240-241. Meysere ile ilgili haberler hakkında daha geniş bilgi için bkz. ej-Zehebt, Mhân, IV. 230-232. Mu'emmil'den de şöyle bir haber nakledilmiştir: "Ubeyy İbn Kattan rivayet «dilen Kur'ân »ürelerinin fasîletleriyle ilgili haâhi bîr şeyh bana rivayet etti. Ona bu şeyhin kim olduğunu »ordum. Medaym'de, halen hayatta olan bir adam, dedi. Medayin'e gidip o adamı buldum ve hadisi rivayet edeni sordum. Vasit'da bir geyfc, dedi. Vasit'a gittim, onu da buldum. O, Basra'da, Basra'daki de Bağdad'da yaşayan bir şeyhi tarif etti. Bu şeyhe hadîsi kimin rivayet ettiğim sorduğum zaman fa cevabı verdi: Hiç kimse. Fakat görüyoruz ki halk Kur'ân'dan uzaklaşıyor; onları Kur'ân'n yöneltmek için bu hadîsi biz vacettik". Îbnu'l-Cevzf, I. 241.

[716] tbna'l-Cevzt, III. 41.

[717] Aynı eser, III. 42.

[718] Es-Zehebf, MUân, I. 141.

[719] Aynı yer ve tbnu'l-Cevri, I. 40.

[720] Îbnu'l-Cevzl, III. 113; es-Zehebt, MhSn, I. 142.

[721] İbnu'l-Cevzt I. 41.

[722] Es-Snyöti, 7WrttuV-râuJ, s. 187; Ahmed M. Sikir, el-BaiıuLba»l*t s. 94.

[723] H. 150 senesinde vefat edea-llnkfitü tbn Süleyman tefsir »ahaında şöhret kısanım» bir kimse idi. Bu sebeple es-Şafr1!, halkm tefsirde MnkatU'e muhtaç olduğunu söylemiştir. Bananla beraber bu şahıs, hadis »flh"™sflft yalancılıkla itham edilmiş ve hakkında, "keffib" denilmiştir. Daha geniş bilgi için bk*. efigenebt, MbSn, IV. 173-175.

[724] Bkz. Ebü Davfid, II. 28; n-Tinnift, IV. 20fc en-Ness**, VI. 226-227; tbn Mice, II. 205-206.

[725] tlual-Cevzt, I. 42; es-Sayütî, eİ-Le'âliH'mofnû^a, II. 470; Tedrlbu'r-râvl, s. 187; Ah-mod M. Şİkir, d-BS'igu'Hag^, s. 94. Gıyfig İbn ibrahim en-NahaTnin ke&ib ve hadis vazeden bir kimse olduğuna söyleyen hadis imamlarıma gttrugleri hattında bkz. eg-Zdhebf, Mttân, III. 337.

[726] İbnu'l-Cevzl, I. 42; en-Suyûtl, el-Lt'öli'I-mafnü'a, II. 470. Sa*d îbn T**tf*™ yalana ve dilediği anda hadi» uyduran bir kimse olduğa hakkında daha geniş bilgi için bk*. Z Müân, II. 122-124.

[727] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 162-167.

[728] Bkz. 1.15.

[729] The Origint of Muhammadan Juris prudmce adlı eserin müellifi Joseph Schacht, Muhammed tbn SMn'den nakledilen İm haberi ele alarak zikri geçen Mfitne*'nm, Emevî idaresinin sonlarına doğru hatife Velld tbn Yezid'in öldürülmesiyle (H. 126) taşladığını ileri sürer ve Ha-hammed İfan Strtn'în vefat tarihinin H. 110 olduğuna işaretle, ondan rivayet edilen hu haberin eabih olarak ona isnad edilemiyeceğini iddia eder (adı geçen eser, s. 36-37). Müellif, her nedense, İbn Sİrm'in vefatından 16 sene sonra vukua gelen bir dâhili karışıklığı düşünmüş, fakat onun orta yaşlarında cereyan eden dahili harbi hesaba katmamıştır. İbn SMn'in şâbid olduğu ve rahatlıkla hakkında haber verebileceği fitneleri terkedip, onun vefatından sonra cereyan eden hadîsleri düşünmek, yahut İfan Sujn*in «özlerini bu hâdiselerle ilgili gösterip, sonra da onun gerçeğe uygun olmadığını ileri sürmek, hadîste tenkid faaliyetinin İra kadar erken başlayabileceğini kabul edememenin bir neticesi olsa gerektir. Ve filhakika müellif; muntazam bir isnad tatbikinin, ikinci asrın başlangıcından daha eski olabileceğini kabul etmemektedir (adı geçen eser. s. 37).

[730] Müslim, Şahlh, I.13.

[731]Aynı eser, I. 14.

[732] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 167-168.

[733] ibnu's-Şalâh'ın Ebü Zur*a er-Razt'den naklen açıkladığına göre, Hazreti Peygamberle birlikte Tebûk gazvesine iştirak eden sahablferin sayısı 70 bin civarındadır. Veda HaccnuU 40 bin sahabt hazır bulunmuştur. Hazreti Peygamber vefat ettiği zaman, onu gBren ve işiten Medine ve Mekke ahalisinden ve sair Araptan olan sahabJ sayısı 114 bindir. *Ulümu%hadİi, t. 267-268.

[734] Hazreti Peygamberden çok hadis rivayet etmekle şöhret kazanan ve "mukjirûn" denilen sahabllerin sayısı, Ahmed İbn Hanbel'e göre sadece altıdır ve bunlar Ebü Hurayra, İbn 'Ömer, *Aişe, Câbir tbn f AbdüTah, İbn cAbbâs ve Enes tbn Hafik'tir. Banlar arasında hadisi en çok olan sahabt ise, Ebö HurayraMır. Bn sahabllerin tercemei halleri incelenecek olursa* bunların diğer sahablere nazaran Hazreti Peygamberle en çok teman bulanan ve vakitlerinin çoğunu onun yanında geçiren sahabiler oldukları görülür. fbnuVŞalûh KUUsmu't-hadlg, s. 266

[735] El-tfatib «1-Bağdâdi, Tatyldu'l-rJm, s. 58.

[736] Ibn 0acer, Hadi* utilahhn kakktnja Nukbttu't-filur şerhi (terceme: Talât Koçyiğİt), s. 34, 57.

[737] Bid'at, bazan iyi, güzel ve faydalı olduğu gibi, bazan da kötü ve zararlı olur. Bu itibarla bid'at, din! yönden iki kısma ayrılmış, birincisine 'bid^t-ı hasene". ikincisine de "bid-at-ı seyyie" denilmiştir. Ancak hadîs ıstılahında bid'at bahis konusu olduğu saman, daima kötü ve zararlı olan, yani İslâm'a aykın düşen inanç ve itİkadlar kasdedünûf tir. Meselâ sfr, havaric, kaderiyye, cehmiyye, mutezile ve benzerî mezheblere mensup olup bu mezheblerin görüşlerini müdafaa edenlere "nmbtediV veya "bid*at ehli" denilmiştir. Hadts imamları, umumiyetle bidat ehlinden olanların rivayetlerini kabul etmemişlerdir. Bononla beraber bazdan, mezhebinin dli-liğui yapmayan ve sözüne güvenilir olan basa müfatecu'anm rivayetlerini kabule taraftardırlar.

[738] râvilerin adalete taalluk eden bu beş halden dolayı tenkid edilmeleriyle ilgüi daha geniş bilgi içm bke. Ibn rjlacer, Hadû utitaktan hakkında Nukbrtu'l-fikcr şerhi,». 57 vd.

[739] Daha geniş bilgi için bkz. aynı yer-

[740] Eş-ŞifiTnia mezkûr sözleri için bkz. el-Çatîb el-Bağdâdt, el-Kifaye, s. 23, 24.

[741] İslâm vasfı, umumiyeti* adaletin tafsili olarak zikredilir. Şüphesiz hadîs nakleden bir râvi bu dine taalluk eden meselelerle ilgili haberleri naklettiği için, bu nakillerin mes'ûliyetmi de yüklenmektedir. Bu sebeple onun müBİüman olması kadar tabii bir şey tasavvur edilemez. Aksi halde, İslâm'ın ikinci kaynağını teşkil eden hadîslerin, müslüman olmayan şahıslar tarafından ifsad edilmeyeceği hiç bir şeyle temin edilemez. Bundan dolayı, hadîs r&vilerinin müslüman olmaları tabii görülmüş ve açık bir şart olarak belirtilmek lüzumu hissedilmemiştir. Bununla beraber adalet vasfı içerisinde müslüman olan râvinin fisk ve fücurdan uzak, itikad ve ibadetiyle gerçek İslam vasıflarına sahip bulunması kasdedünüştir.

[742] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 169-173.

[743] Bkz. I. 6.

[744] Meselâ bkz. îbnuVŞalâfc, tVlümu'l-lıadls, s- 10.

[745] Bkz. es-Suyüti, Tedr»uV-râvf, s. 23.

[746] Aynı yer.

[747] Bkz. Kifâ6u7-(ılef Cömt<in sonunda). V. 758.

[748] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 173-176.

[749] Bu haberin rivayetleri için bkz. Müslim, ŞabÜf (mukaddime), I. 15; İbn Ebt rjfitîm, eUCerh ve'ı-ufidîl, I. 1, 28; Abmed İbn Hanbel, KUabu'i-'ıtel, v. 114b; el-Şa(ib el-Bağdadf, el-Kifâye, s. 122.

[750] Bkz. el-Bidâye ve'n-nihdye, IX. 35.

[751] Fukalıâ-i Sebıa (yedi fakîb), Hicaz ulemasına göre: SaSd İbnu'l-Mnseyyib (ö. 105), el-Sâsım lbn Muhainmed İbn Ebt Bekr ea-Şıddîk (O. 107), 'Urva ibnuVZubeyr (Ö, 94), Cârice ibn Zeyd ibn §Sbit (Ö. 99), Ebû Seleme îbn cAbdİrrahman Jbn *Avf (Ö. 94), «Ubeydullah ibn «Abdillab İbn ITtbe İbn Mes'üd (ö. 98) ve Süleyman İbn Yesâr (ö. 107) dır.

[752] Ez-Zuhrl'nin tercemesi hakkında daha geni* bilgi için bkz. Talat Koçyiğit, îbn Şi-*«fc n-Zuhrl (İlahiyat Fakültesi Dergisi. CÜt: XXI, e. 51-74)

[753] İbn Ebî Hatim, d-Cerh veU-ta'dll, IV. 1, 74.

[754] Musİm, Sahih (mukaddime), I. 13.

[755] El-hakim Ebû 'Afcdillah, Mtfrİfa cuüimi*HadIg, s. 6; Ebü Nu'aym, #ıtyet III. 365.

[756] Ebü Nuaym, Hılye, III. 365; İbn Ke»tr, d>Bİdöye, IX. 345.

[757] Ez-Zehebt, Târtfıu'l-lslâm, V. 148.

[758] Burada bir hususu hatırlatmakta fayda vardır: Arapçada-bazan, umuma delâlet eden ibareler külanıldığı halde, bunlarla husus kasdedilir ve eğer bu manâ a ol asılmazsa yanlış neticelere varılır. Bu bakımdan ez-Znhrİ*nin yâ ehle'j'Şöm (ey Şam halkı) sözünden bütün Şâm halkını anlamamak lâzımdır. Eğer bu manâ anlaşılırsa, ez-

Zuhrî'nin, Şam halkı arasında isnad kullanılmasını sağlamasının güçlüğü ileri sürülerek konuyla ilgili haber üzerine şüpheye düşülebilir. Halbuki mezkûr haberde zikredilen ehlu'f-Şâm veya Şâm halkandan maksat, sadece Şim-da hadisle meşgul olan ve hadîs rivayet eden kimselerdir. Bunların sayıca çok olmadıklarım tahmin etmek güç değildir. Medine'den gelmiş, halîfeler nezdinde ilmiyle büyük itibar kazanmış ez-Zuhrf gibi bir hadîs İmammın, Dımaşk mescidinin bir köşesinde, Şâm hadîsçilerinin teşkil ettiği bir halkada, onlara isnadın ehemmiyetini anlatması ve bu suretle hadîs rivayetinde isnad kullanılmasını sağlamış olması her halde güç bir iş olmasa gerektir.

[759] El-hatib el-Bağdadt, Tahfldu'l-'üm, s. 107-108.

[760] Ez-zehehebi -Mwıiek& nün Minhâci't.Suniıe, a. 88.

[761] Ez -Zehefat, Târ^u't-tMm, V. 143.

[762] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 176-181.

[763] Meselâ hkz. HadU uttlahlan hakktntla Nubbetul-jiktr ftrhi, B. 22-23.

[764] Aynı yer.

[765] Bkz. El -lhkâm, I. 119

[766] Bkz. s. 369.

[767] Aynı eser, s. 370-371.

[768] Aynı eser, 401-403.

[769] Aynı eser. 405-406.

[770] Aynı eser, s. 406-408.

[771] Aynı eser, s. 416.

[772] Aynı eser, s. 427

[773] Aynı eser. s. 426

[774] Bkz.ihtilafül –hadis Kitabül-ummun VII.cildinde,VII. 20 ,21keza bkz,er-risales.429( 1 no. Lu dipnot)

[775] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 181-189.

[776] Bkz.. Kitabul-umm, VII. 250.

[777] Aynı eser, VII. 250.

[778] Aynı eser, VII. 251.

[779] Aynı eser, VII. 252.

[780] Aynı yer.

[781] Aynı yer.

[782] Aynı eser, VII. 254-255.

[783] El- huzarinin bu görüşleri için bkz. Tarihul-teşri el islami. 185-86.

[784] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 189-193.

[785] Bkz. el-Fark baynelfirak, s. 71-72.

[786] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 193-195.

[787] Aynı eser, s. 72-73.

[788] Hadîs için bkz. el-Buhari, Şahtt, VII. 210; Müslim, Şafrlh, IV. 2036.

[789] El-tfatlb'İn bu haberi için blu. Târfyu Bağdâd, XII. 172.

[790] Îbn Hacer, Fethu'l-barl, XI. 384.

[791] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 195-196.

[792] Bkz. el-Fark beyne'l-firak, «. 73.

[793] Aynı eser, a. 77.

[794] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 196-197.

[795] Aynı eser, e. 79.

[796] Aynı eser, 9. 87.

[797] Aynı yer.

[798] Aynı eser, s. 89.

[799] Aynı yer.

[800] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 197-199.

[801] Kelimenin manftu için bkz. İbn Haniâr, Tâat^arût, IX 204.

[802] ibn Sad, Tabakât, VII. 2, 189; eS-Zcheb(, Târfyu'1-hlâm, III. 38.

[803] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 199-200.

[804] Bu haber için bkz. Ebü NuSjym, gdye, III. 363; tbn 'Abdil-Beir, Cami* bey&m I. 76; tbn Kesir, d-Bidâye ve'n-nihâye, IX. 315; el-Kettanf, «r-RUâU d-Mıutafra/a, s. 4,

[805] El-Kettânt, erRUale eLMustafrafa, s. 4.

[806] Ebu Nuaym, HUye, III. 360; ez-Zehebf, Târ^u'l-tilâm, V. 145; îbn Çacer, T«hif-4uV(«A?ft, IX. 448.

[807] ibn Hacer, Tehiib, IX. 448.

[808] Ez-Zebebl, Tarfyu'I-fılâm, V- 137; Teikiretu'lJmj'fâi, I. 109.

[809] Bkz. Tarihul islam-, V. 137.

[810] Ker3h4tu*t-t£bîtin ei-takylde baghğı altında, hadts yazmayı hog görmeyen ban tâbftler «^flln haberler içiiı bkz. el-JJaflb el-Bagdftdl, Takyidu'UUlm, t. 45-48.

[811] Bu konuda gelen haberler için bkz. aynı eser, s. 58-60.

[812] Aynı yer.

[813] Aynı yer.

[814] Aynı eser, s. 61-63.

[815] ibn Çalliköiı, Vafeyatû't-a'yân, III. 317; ibnuVImâd, Şeferâtu^fthsbt I. 162.

[816] Ez-Zehebt, Târthu'l-Udm, V. 143; Tefkiretu'l-l^ffâi, I. 111.

[817] Ez-Zekebi, TârOtu'l-hlâm, V- 145.

[818] Ez-Zehebi, T«j«™m7-4m0'3i, I. 111.

[819] Tercemesi hakkında bks. İbn Hacer, 7VAjfWM«*,ft, VII. 475-478.

[820] Tercemesi hakkında bkz. aynı eser, XII. 38-40.

[821] Bu haber için bk«. İbn Sa*d, foba*», II. 2, 134; el-Bubiri, Şa*ft, I. 33; el-BubJbt, mezkûr haberi b&b başhftmdan soora talik etmiş, İbn Çacer de «erbinde (Fethu't-bSrî, I. 140), bunun, tedvinin başlangıcına delalet ettiğini sfiylemîytir. Ed-Darimi, Snnen, I. 126; el-0atS> el-Bagdadl, Takytdu'l-Slm, s. 105-106; el-Herevt, Zcmmu'f-falam, L 70.

[822] Bkz. TatyMu.'l-'ılm, s. 106.

[823] Bkz. Tenvjru'l-havĞlik (mukaddime), s. 6.

[824] ibn <Abdi'l-Berr, Câmi< beyani'l-Uhn, I. 76.

[825] Bkz. es-Sayûft Tenvlm'I-fyavâliJc, I. 6; d-Kett&nl, tr-Ritâletu'l-mıtitatrafa, ». 4.

[826] Bkz. İbn hacer, TehxO>u*t-lehfB>, XII. 39.

[827] Ebü Nu'aym, HUye, III. 361; İbn Kesir, el-Bidâye ve'n-nihâye, IX. 344; V. 141.

[828] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 200-205.

[829] Bkz. e\-Muhaddiıu'l'/afil beyne*r-râvî ve'l-v&î, a. 611-613.

[830] îbn Hacer, Hedyu's-târî, s. 4—5.

[831] Bkz. Etüde* sur la tradition Islamiçue, s. 26S-267.

[832] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 205-207.

[833] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 207.

[834] Tercemesi için bkz. lbn SaM, 7«4aA5t, VI. 171-178; İbn Çuteybe, d-Mıförifa. 198-199; el-Çaçib el-Bağdâdt, Târîhu Bağdâd, XII. 227-233; Ebû NuSıym, #üye, IV. 310-338; îbn Hallikan, Vafeyât, II. 227-229; ez-Zehebl, Tezkire, I. 79-88; tbn Şlacer, TefcjB, V. 65-69.

[835] Ibn SaM, Tabakât, II. 2,135-136; el-Buhart, Târifr, I. 1, 221; ibuKutcybc. d-Ma'ârif, s. 208; Ebü Nucaym, Hılye, III. 360-381; lbn Keçtr, el-Bidâye ve'n-nihâye, IX. 340-348; Ibn gaffikân, Vafeyât, III. 317-319; «î-Zeheb!, TârJ^Uhlâm, V. 136-152; Tı&İr*, I. 108-113; tbn Haccr, Tthılb, IX. 445-451.

[836] Tercemesi için bkz. îbn Ebt Sârim, Takdimetu1l-cerfy, s. 22; en-Nevevl, TehxJbul-eım&t II. 118; eg-Zehebf, Tezkire, \. 148; tbn Hacer, TrJızlb, X. 360-363; el-Kettinl er-Rûâh el-Mut-tafrafa, s. 82; Fuat Sezgin, GAS, 286-287.

[837] Tercemesi için bkz. tbn Sa'd, Tabatföl, VII. 2, 67; lbn Çateybe, tUMtfârif, s. 215; İbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, s. 142; el-Hatlb el-Bağdûdt, Târîhu Bağdâd, I. 214-234; tbn gaUiktn, Vafeyât, III. 405-406; ez-Zelıebt, Tetkire, I. 172-174; Miıânu'l-İHİdâl, III. 468-475; tbn 0acet TtAaft, IX. 38-46; el-Kettânî, el-Mustatrafa, s. 80; Fuat Sezgin, GAS, I. 288-290.

[838] Bkz. lbn Sa'd, ToAafcâl, V. 397; el-Bufearî, Târfy, IV. I, 378-379; lbn Çuteybe, d-Ma'ârif, s. 221; lbn Ebl Hfitim, KitöbuH-cerb ve't-ta^dÜ, IV. 1, 255-257; en-Nevevi, TsfczOuV-etmâ1, II. 107; ez-Zebebt, Tezkire, I. 190-191; Mhâa, IV. 154; tbn Hacer, Tehılb, X. 243-246; Fnat Sezgin, Hadîs Musannafalının Mebdei ve Ma'mer îbn Râfid'in CâmiH, Türkiyat Mecmuası 12/1955, b. 215-234; GAS, I. 290-291.

[839] Bkz. lbn Ruteybe, eUMa'örif, b. 220; tbna'n-Nedtm, el-Fihristt s. 142; cl-Hatfb el-Bağdâdt, Târlku Bağdâd, XIII. 457-462; lbn Çacer, Tehflb, X. 419-422; Fuat Sesgin, GAS,t I. 291-292.

[840] Bkz. tbnıı'n-Nedtm, el-Fihrüt, s. 329-330.

[841] Bkz. el-Bubârt, Târih, IV. 2, 49; lbn Ebt IJatİm, KUâbu'l-cerk, IV. 1, 402-403; e»-Zehebt, Tezkire, I. 266-267; Mkdn, IV. 142; tbn Çacer, Tehzib, X. 227-228.

[842] lbn Çuteybe, eUMacârtf, s. 224; el-Şatlb el-Bağdâdl, Târîhu Bağdâd, XIII 132-134; ez-Zehebt, Tezkire, I. 325-326; tbn Hacer, Tehtfb, XI. 213-214.

[843] Mağazîyi VekiMen daha iyi bildiği ve yetmişe yalan musannafatı olduğa söylenir. Tercemesi için bkz. el-Bidjait, Târih, IV. 2,152-153; İbnn'n-Nedlm, eUFikrut, t. 332; es-Zehebt, Ttfhire, I. 302-304; MUân, IV. 347-348; lbn

0acer, T*hf0>, XI. 151-155; lbnnİ-1m4d, $» ıtrât, I. 344; Fuat Sezgin, GAS, I. 293.

[844] Bkz. el-Kettân!, el-Mustatrafa, s. 79.

[845] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 208-210.

[846] Bkz. Ibn Sacd, Jabakât, VII. 2,.l6O-l6l; el-Buhâxi, Târih, IV. 2, 21; İbnu'n-Nedtm, el-Fihriat, s. 332; Ebü Nucsym, Ifılye, V. 177; 193; ez-Zehebf, Teşhire, I. 107-108; MhSn, IV. 177-178; Ibn Çacer, Tehzîb, X. 289-293; Fuat Sezgin, GAS, I. 404.

[847] Bkz. Ibn SaM, f^bakât, V. 361-362; el-Buhârt, fârlk, III. 1, 422-423; îbn Ebt flâtîm, Kitâbu'I-cerh, II. 2, 356-358; Ibnu'n-Nedlm, el-Fihrist, s. 330; el-gatîb el-BağdSdt, Târlhu Bağdâd, X. 400-107; Ibn Jlallikân, Vafeyât, II. 338; ez-Zehebl, Tezkire, I. 169-171; Mhân, II. 659; Ibn Uacer, Tehzib, VI. 402-406. Fuat Sezgin, GAS, I. 91.

[848] Bkz. Ibn SaSJ, fabakât, VII. 2, 33; el-Buhârt, Târlfy, II. 1, 462; Ibnu'n-Nedlnı, d-Fihrist, b. 331; eg-Zehebf, Tezkire, 1.177-178; Mhân, II. 151-153; Ibn Qacer, Tehşİb, IV. 63-66; Fuat Sezgin, GAS, I. 91.

[849] Bkz. Ibn Kuteybe, el-Ma'ârif, s. 213; Ibn Ebî tfStim, Kitâbu'l-cerk, III. 2, 313-314; el-Mes'üdt, Murücu\~zeheb, III. 333; İbnu'n-Nedtm, el-Fikrist, s. 329; Ibn HaHikân, Vafeyât, III. 323; cz-Zehebl, Tezkire, I. 191-193; MUân, III. 620; Ibn flacer, Tehzib, IX. 303-307.

[850] Bkz. el-Buhâri, Târih, I. 1, 294; Ibn Ebî IJâtİnı, KitâbuU-Cerh, I. 1, 107-108; İbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, s. 338; el-Hatîl) el-Bağdâdl, Türîhu Bağdâd, VI. 105-111; ez-Zehebt, Tezkire, I. 213; Mizan, I. 38; Ibn lîacer, Tehzib, I. 129-131; Fuat Sezgin, GAS, I. 92-93.

[851] Bkz. el-Bııhârt, Târih, II. 1, 21-22; Ibn Çuteybe, eUMa'ârif, s. 220; Ibn Eİ>1 Hâtûn, KUâbuU-cerh, I. 2, 140-142; İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, fi. 331; ez-Zehebt, Tezkire, I. 202-203; Mlzân, I. 590-595; Ebü NVaym, Hüye, VI. 249-257; Ibn IJacer, Tehzib, III. 11-16; el-Kettfint, el-Mustalrafa, s. 31.

[852] Bkz. el-Buhârt, Târih, III. 1, 212; Ibn Suteybe, el-M<?ârif, s. 223; Ibn Ebt IJâtim, Takdimetu'l-cerk, s. 262-281: EbÛ Nu'aym, Hılye, VIII. 162-190; el-Hatîb el-Bağdâdl, Târthu Bağdâd, X. 152-169; Ibn IJaffikân, Vafiyât, II. 237-239; ez-Zehebt, Tezkire, I. 274-282; el-Mes-»ûdt, Murûeu'z-zeheb, III. 350; İbnu'l-'lmâd, Sezerat, I. 295 :îbn IJacer, Tehzib, V. 382-387; Fuat Sezgin, GAS, I. 95.

[853] Bkz. el-Btıhart, Târih, IV. 2, 273-274; Ibn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerh, IV. 2, 144-145; ez-Zehebl, Tezkire, I. 267-268; Mhân, IV. 374; Ibn Hacer, Tehzib, XI. 208-210.

[854] Bkz. el-Buhârt, Törffr, IV. 2, 242; Ibn Çuteybe, el-Ma<ârif, s. 221; Ibn Ebl Biatim, KUâbu'l-cerh, IV. 2, 115-116; cl-Şatîb el-Bağdâdî, Târlhu Bağdâd, XIV. 85-94; eg-Zehebt, T««-kire, I. 248-249; Mİzân, IV. 306-308; Ibn IJacer, Tehzib, XI. 59-63; Fuat Sezgin, GAS, I. 38.

[855] Bkz. 796 No. lu dipnot.

[856] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 210-211.

[857] Bktz. 791 No.lu dipnot.

[858] Bkz. Fuat Sezgin, Hadîs Mutannafatınm mebdei ve Ma'mer İbn Râşid'in Câmi% Türkiyat Mecmuası 12/1955, s. 215-234.

[859] Aynı makale.

[860] Bkz. İbn Sa'd, Tabakât, VI. 257-260; el-Bufeârt, Târih, II. 2, 93-94; tbnu'n-Nedİm, ei-Fihriu, s. 328-329; İbn Ebt tfâtim, Takdimetu'Lcerb, B. 55-126; Küâbû'l-cerh, II. 1, 222-227; el-ÇatÜ» el-Bagdâd*. TSrtyu Bağdâd, IX. 151-174; Ebü Nocaym, $dye, VI. 356-393; VII. 3-144; Ibo tfallikân, Vafeyât, II. 127-128; eg-Zehebt, Tezkire, I. 203-207; \îlxân, II. 169; İbn Ha<*r, Tehşib, IV. 111-115; Foat Sezgin, GAS, I. 518-519.

[861] Bkz. d-BabJrf, Törlfy, II. 1, 277; İbn Ebl Çâtim, KUöbu'l-cerb, I. 2, 457; tbn flacer, Tehtfb, IU. 241; Foat Sezgin, GAS, I- 93.

[862] Camidinin bir kısmı papirüsler üzerinde bulunmuş olup, balen Dâru'I-Kutub el-Mış-nyye'de bolonmaktadir ve 1942 senesinde David-Weil tarafindan oeşredilnuştir. Câmi'ııiin Çı-yfimetle ilgili bdltimünü dinlerken üzerine gelen bir baygınlık, cAbdnllah İbn Vehb'in ölüm sebebi olarak zikredilir. Tercemesi hakkında bkz. İbn Sa'd, fabakât, VII. 2, 518; el-BohârJ, Tâ-

H&, III. I, 218; fim Ebt Çfitim, KUâbu't-cerk II. 2,189-190; İbn ŞalIİkân, Vtfeyöt, II. 240-242;

ez-2ehebt, Teskin, I. 304-306; MUân, II. 521-523; İbn Şacer, Tehzlb, VI. 71-74; Fuat Sezgin,

GAS, I. 466.

[863] Bkz. el-Bn&âjrf, II. 2, 95; İbn ^nteybe, el-Ma'Örif, s. 221; ibn Ebt Hatim, Takdime-tıt'l-ctrff, e. 32-54; Küâbul-cerfy, II. 1, 225-227; tbnu'n-Nedîm, el-Fihrist, a. 330; Ebü Tfa'aym, güye, VII. 270-318; el-^atib el-Bağdfidl, Târtfyu Bağdâd, IX. 174-184; tbn Çallikân, Voftyât, İL 129-130; et-Zehebt, Teskîre, I. 262-265; Mhân, II. 170-171; İbn Şacer, Tehftb, IV. 117-122; Fuat Sezgin, GAS, I. 96.

[864] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 211-212.

[865] Bkz. 804 Nolu dipnot.

[866] Bkz. İbn Sa(d, Tabaköt, VI. 394; el-BobAri, Târih, IV. 2,179; İbn Çnteybe, d-MJârif, s. 221; İbn Ebl Qâtim, Takdimttu'l-cerh, s. 219-232; İbnn'n-Nedtm, d-Fihritt, s. 331; Ebü Nv caym, Htlye, VIII. 368-380; el-IJaîib el-Bağdldt, Törlhu Bağdâd, XIII. 496-512; ez-Zenebt, Teyktre, I. 306-309; Mitin, IV. 335-336; tbn IJacer, Tehtlb, XI. 123-131; Fuat Sezgin, GAS. I. 96-97.

[867] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 212-213.

[868] Bkz. 813 No.lu dipnot.

[869] Bkz. 803 NoJu dipaot.

[870] Bkz. 805 NoJu dipnot.

[871] Bkz. 807 No.lu dipnot.

[872] Bke. el-B.ıfcârt, Târlfy, I. 1, 342; tbn fcuteybe, d-Ma'ârlf, a. 221; İbau'n-Nedbn, el-Fihrist, s. 331; tbn EM IJfttim, KUabu'l-cerk, I. 1, 153-155; eE-Zehebt, Mhân, I. 216-220; tbn Hacer, Tehzlb, I. 275-279.

[873] Bk«. el-Bu^firt, Târih, 1.1, 406; İbn Ebt flâtim, KUâbuTl-cerh, 1,1,238; lbna'n-N«dfm, el-Fihrist, a. 333; cl-Zehebt, Tetkire, I. 330; İbn l,Iacer, T«hflb, I. 257-258.

[874] Bkz. 809 No.hı dipnot.

[875] Bkz- 818 No.lu dipnot.

[876] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 213-214.

[877] Htdyu's-Mârl, I. 4.

[878] Es-Snyûft

[879]Aynı yer.

[880] îbnnVŞdafc

[881] Aym yer.

[882] Es-Suyûtî, Tedr&u'r-râvf, s. 41.

[883] Es-Sayâft TenvlnSl-baoölik, s. 8.

[884] Aynı yer.

[885] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 214-217.

[886] Bkz. /&â'uV-<Wûm, s. 107-108.

[887] El'Munktt mine'ş-şalâl, s. 132 vd.

[888] Bkz. Azudu'd-Dfat d-Id, Şerbu'l-Mevâlftf, I. 14-15.

[889] Şerhul'Makâfid, I. 5.

[890] Taşkdprüzade, Mevfüfâtutl'*ulüm, I. 594.

[891] Şerfyu'l-Mevâkıf. L 15.

[892] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 218-221.

[893] Zuha'l-Ulâm, III. 85.

[894] Aynı eser, III. 116-117.

[895] Meselâ köpekelerin ağız sokup yalayarak kirlettikleri kaplarm yedi defa yıkanmasıyle ilgili emirler için bkz. el-Bufiârt, Şahîh, I. 51; Müslim, ŞafyVf, I. 234-235. Aynı hadisler dört Sünen taralından da nakledilmiştir. Köpeklerin öldürülmesi, sonra da av ve çoban köpeklerine mü-sade edilmesi hakkındaki hadîsler için bkz. el-Buharl, Şattfb, IV. 99; Müslim, Şajıify, III. 1200-1204. Kedi artığının necis olmadığını ifade eden hadisler için bkz. Ebû Dav öd. Surun, I. 16; et-TirmûI, Sünen, I. 153-155; en-Nesfi't, Sünen, I. 55; Ibn MSce, Sünen, I. 149-150.

[896] ibni kuteybe, Te'vllu mufytetifiU-hadls, s. 60.

[897] Bu iki isim, noktasız yazıldığı zaman "yedi" ve "yetmiş" manâlarında "sebV ve "seb-cü" şeklinde de okunabilir. Aynı eser, s. 10.

[898] Daha geniş bilgi için bkz. Talât Koçyiğit, HadUçüerU kelâmcüar artmadaki mtinaka-r.

[899] Bu konuda daha geniç bilgi için bkz. Talât Koçyiğit, Kurbân ve Badt$U ru'yet mwU$L

[900] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 222-225.

[901] Ibn Kesir, el-Bidâye, X. 19.

[902] Aynı yer.

[903] El-Makrîzi, et-Hıfaf, IV. 183.

[904] El-Boğdfidt, el-Fark beyneH-firak, s. 104; lba Kegir, el-Bidâye, X. 275, 279.

[905] Eg-Zehebt, Teşhire, I. 418.

[906] İbn galiikftn, Vafeyât, V. 62.

[907] lbnu'1-Cevzf, Menökıbu'l-lmâm Aiftned, 9. 398.

[908] Et-Tal«rf> VII. 326-330; ea-Subk!, tbnul-Efltr, eUKâmil, VII. 15.

[909] El-BağdSdl, el-Fark, s. 104.

[910] EfSabld, T"lx&ötu'9-ŞafiHyye, I. 21S.

[911] Îbmil-Cevrf, MenSÜfAu'l-tmöm Ahm*d, s. 3S7.

[912] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 225-229.

[913] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 229-231.

[914] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 231-232.

[915] Bkz. tbn Sa'd, Jabakât, VII. 2. 77; Îbn Knteybe, el-M^ârif, s. 226; İbnu'n-Nedlm, el-Fikrİat, s. 150-151; el-Mescndl. Mutum'z-zekeb, IV. 33; îbnuVImSd, Şegerât, II. 18; d-0*-(ib cl-Bağdâdt, Târltfu SağdSd, III. 3-21; tbn HallikSn, Vafeyât, III. 470-173; tbs gacer, Teh-aft, İX. 363-368; tbn Kesir, el-Bidâye, X. 261; el-KettSnt, d-Muttafrafa, s. 81-82; Foat Sexgîn, GAS, I. 294-297.

[916] Îbn ÇaUİkan, Vafeyöt, II. 349-350; tbnul-Tmad. Şegeröt, II. 45.

[917] Bkz. el-Bufeârt, Törfy, I- 1, 207; tbn Ebl Hatim, Küöbu'Uerh, IV. 1, 52; e?-Zebebt, Mlzân III. 589; İbn Keetr, el-Bidöye, I. 312; İbn öacer, Tehılb, IX. 241-242; îbnu'l-cImaâ, Şeterât, II. 78; el-Kettinf, ct-Mustafrtfa, s. 82; Fuat Sezgin, GAS, I. 301.

[918] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 232-233.

[919] Bkz. tbn Sa<d, Tabakât, VII. 2, 51; el-Bubİuî, Târfy, II. 2, 11; İbn Ebİ Çatim, KUâ-bu't-cerh, II. 1, 111-113; el-HaUb el-Bağdâdi, Törlfyu Bağdâd, IX. 24-29 eg-Zebebt, Teşhire, I. 351-352; MUân, 111. 203-204; tbn Haccr, Tehtlb, IV. 182-186; el-Kettânl, el-Muttafrvfa, a. 46; Fuat Sezgin, CAS, I. 97-98.

[920] Bkz. Ketfu' i-iunün, II. 1679.

[921] İbnu'n-Nedtm, el-Fİhrist, b. 333; es-Zehebİ, Teshire, I. 376; Mhân, IV. 71-72; İbn Hacer, Tehzlb, IX. 535-537; ibnuVImâd, Şezerât, II. 28; el-Kettânî, el-Muttatrafa, s. 51; Fuat Sezgin, GÂS, I. 40.

[922] Bkz. el-Bublrt, Târih, I. 2,50; İbn Ebt Katim, KUâbu'l-cerk, I. 1, 338; eg-Zebebt, Tejkire, I. 402; Mhân, I. 207; İbn Hacer, Tehzlb, I. 260; el-Kettant, d-Muttofrafa, s. 47; Fuat Sesgin, GAS, I. 354-355.

[923] Bkz. tbıı Sa'd, Tabaköt, VI, 279; İbn Kuteybe, el-Ma'arif, s. 226; İbn Ebt Hâtûn, Kitöbu'l-cerh, II. 2, 334-335; ez-Zehebf, Tezkire, I. 353-354; Mhân, III. 16; İbn Hacer, Tehzlb, VII. 50-53; tbnul-'Imâd, Şezerât, II. 29; el-Kettânî, et-Mtutafrafa, s. 47.

[924] İbn Ebt Hfitİm, KUâbul-cerh, I. 1, 141-142; ez-Zehebi, Tezkire, I. 414-415; el-Ket-tfint, el-Mustapafa, s. 213.

[925] Bkz, İbn Sacd, Tabaköt, V. 368; el-Buljârt, Târih, III. 1, 96-97; tbn Kuteybe, el-Ma-lârif, s. 229; ez-Zehebt, TVjfcıre I. 413-114; İbn Hacer, Trhzlb, V. 215-216; İbnu'l-'lmâd, Şe-%cröt, II. 45-46; el-Kettant, el-Mustafrafa, s. 50; Fuat Sezgin, GAS, I. 103-104.

[926] Bkz. İbn Ebt Hâlim, KUâbu'l-cerh, II. 1, 326; ez-Zehebt, Tezkire, I. 459-460; Mhân, I. 534 ;II. 236; İbn Hacer, Tehşjb, IV. 244-245; Ibnu'-'Imâd, Şezerât, II. 59.

[927] Bkz. el-Bıûjârf, Târih IV. 2. 72-73; İbn Snteybe, e/-MaW, s. 229; ibuEbl Şatİm, KüâbuH-eerh, IV. 1, 438; İbn Ebt Yala, Tab'^'ul-HanâbiU, I. 341-345; fi-ichebl, Tefkire, I. 421-422; tbn Çacer, Tehztb, X. 107-109; İbnu'l-'lmad, Şezerât, II. 66; cl-Kcttâııt, A-Muttafrafa, s. 47.

[928] Bkz.lbn Sa'd, To^akât, VII. 2, 205-206; el.BubÂrt, Târih, IV. 2. 100; İbn Ebl Biatim, Kitâbu-Ucerh, IV. 1, 463-464; el-Ratib el-Bağdâdl, Târlhu Bağdâd, XIII. 306-314; eg-Ze-bebt. Tezkire, I. 418-420; MUân* IV. 267-270; İbn Hacer, Tehglb, X. 458-463; tbnu'l-'Imad, Şezerâl, II. 67; el-K«ttfint, el-MuMMfrıtfo, s. 47; Fuat Sesgin, GAS, I. 104-105.

[929] İbn So<<*, Jabakât, VI. 287; el-Bubarl, Târih, IV. 2, 291; İbn Ebl Hatim,

cerh, IV. 2, 168-170; e5-Zehebt, Tezkire, 1. 423; Mhân, IV. 392-393; ibn Hacer, Tehxfh, XI. 243-249; tbnu'l-'InıSd, Şeterat, II. 67; el-Kettânt, el-Mustafrafa, e. 47.

[930] Bkz. İbn Ebt Hâtûn, Kitâbul-cerh, II. 2. 162; eg-Zehebi, TeAira, I. 492-493; İbn Hacer, Tehştb, VI. 9-İ0; ibnaVImâd, Şeşerât,ll. 67; d-Kettânî, eUMusta$rqfa. b. 47-48.

[931] Bkz. İbn SaM, Tabakât, VII. 2, 80; el-Bo^ârl Tarih, III. 2, 266; tbn Çuteybe, «I-Ma'ârif, s. 229; tbn Ebl Hatim. Kitâbu'l-cerh, III. 1, 178; el-Hatîb el-Bağdâdt, Târlhu Bağdâd, XI. 360-366; eB-Zebebt, Tezkire, I. 399-400; Mhân, III. 116-117; İbn Hacer; Tehzlb, VII. 289-293; İbnu'l-lmad, Sezerdi, II. 68; el-Kettânl, el-Mustofrafa, z. 68; Fuat Sesgin, GAS, I. 105.

[932] Bkz. cl-Bu^ârt, Târjh, II. 1, 429; îbn Ebl Hatim, KUâbu'l-cerh, I. 2, 591; tbnu'n-Nedtm, el-Fihrîst, s. 335; el-Hatîb el-Bağdâdt, Târlhu Bağdâd, VHI. 482-484; es-Zehebl, Tezkire, I. 437; İbn Hacer, Tehzlb, III. 342-344; İbnul ^Imad, Şeşeraf, II. 80; el-Kettant, el-Mjutatrafa' o. 47; Fuat Sezgin, GAS, I. 107.

[933] Bkz. İbn Sa<d, Tabaköt, VI. 288; İbn Ebt Biatim, Kitâbul-cerh, II. 2, 160; lbnu'n-Ne-dhn, eUFİhritt, s. 334; el-Hatib el-Bağdûdl, Târih» Bağdâd, X. 66-71; ez-İgebebt, Tetkire, I. 432-433; Mhân, II. 490; tbn Hacer, Tehzib, VI. 2-4; tbnul-^mâd, Şeseröc, II. 8,.; tbn Keglr, eUBidöys, X. 315; Tanribirdt, en-Nucüm, II. 282; el-Kettant, el-Mustatrafa, 8. 31, 34, 50; Fuat

Sezgin, GAS, I. 108-109.

[934] Bkz. el-Bufeâri, Târih, I. 1, 379-380; tbn Ebt Hatim, Küâbu'l-nrh, I. 1, 209-210; tbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, b. 335; Ebü Nu'aym, Ildye, IX. 234-238; et-Biatib, Târlhu Bafdâd, VI. 345-355; tbn Ebl yala, Tabakâtu'l-ffanâbae, I. 109; tbn HalUkan, Vafeyat, I. 179-180; eg-Zehebİ, Tehire, I. 433-435; MUâa, I. 182-18»; tbn Hacer, TehfO,, I. 216-219; Ibuu'İ-'Im-âd, Ştzerât. II. 89; el-Kettânl, el-Muttatrafa, s. 49; Fuat Sezgin, GAS, I. 109-110.

[935] tbn Sa<d, Tabaktı, VI. 288; tbn Ebi Hatim, Kilabu'Uejh, III. 1, 166-167; İbnu'n-Nodtm, 9Î-Fihrü$, s. 334; el-Hatib el-Bağdadî, Târjhu Bağdâd, XI. 283-288; »i-Zehebt, Tezkire, 1. 444; Mhân, III. 35-39; tim Hacer, Tehzlb, VII. 149-151 Ibuu'l-'lınâd, Şezerât, II. 92; İbn Kesir, el-Bidâye X. 318; el-Kettânt, <A-MusW<tfa> s- SO-97.

[936] Bkz. el-Buhârt, Târih, I. 2, 5; tbn Ebt Hatim, Takdimetu'I-cerh, s. 292-313; Küâbu'l-cer», I. I, 68-70; Ebû Nu'ayip. Hüye, IX. 161-233; el-Ha^ib el-Bağdâdl, Târlhu Bağd&d, IV. 412-423; tbn Hallikân, Vafeyât, 1. 47-49; tbn Ebt Ya'Iâ, Tabckâtu'l-^anâbil^ I. 4-20; Ebul-Ferec İbnu'l-Cevil, Menâkıbu*Uİmöm Ahmed (Miaır 1349); ez-Zehebt, Tvzkire, I. 431-432; Târthu'l-ltlâm, I. 58-131 (Afemed M. Şâiir'in Mutntd neşri mukaddimesi); tbn Hacer, Tthtib I. 72-76; es-Subkl, Tabakâtu'ş-ŞâfıHyye, I. 299-221; tbn Kegtr, »LBid&yt, X. 325-343; Tanrl-

biidl, tn-Nucûm, II. 304-306; ibnnVIm&d, Ştıvât, II. 96-98; Ebû Zehre, Ahmed tbn &anbel (Kibirc 1949); el-KetUuu, et-Muttatrafa, s. 14, 24, 34, 46, 60, 90, 111; Fuat Sezgin, GAS, I. 502-509.

[937] Bkz. İbn Ebt Hatim, Küâbu'l-cerh, III. 2, 201; ez-Zehebt, Tezkire, I. 532-534 İbnu'l-Imâd, Şezeröt, II. 100-101; el-Kettâot, el-Mustatrafa, s. 48.

[938] Bkz. ez-Zehebf, Tezkire, I. 501; tbn Hacer, TehşJb, IX. 588-520; tbnu'l-'Imâd, Şeşeröt, II. 104; el-Kettânî, eUMuttatrafa, s. 50; Fuat Sezgin, GAS, I. 110-111.

[939] BLz. el-Buhart, Târih, I. 2, 7; İbn Ebl Hatim, Kitâbu'l-cerh, I. I, 77-78; el-Hatîb el-Bajçdâdt, TârJhu Bağdâd, V. 160-161; ez-Zehebt, Tezkire, I. 481-482; tbn Hacer, Tehztb, I. 84-85; İbnu'l-'lmâd, Seterdi. II. 105; el-Kettant, el-Mıutafrafa, e. 49.

[940] Bkz. İbn Ebl Hatim, KUâbu'l-ctTh, I. 1, 104; el-Hatib el-Bağdâdî, Târihu Bağdâd' VI. 93-95; İbn EM Yala, Tabakâtu'l-lfanâbik, 1. 94; ez-Zehebi, Teşkire, I. 615-516; MUân, I. 35-36; İbn Hacer, Tehzlb, I. 123-125; tbnu'l-'Imâd Şeşerât, II. 113; el-Kettfinî, d-Mustafrafa, e. 48.

[941] Bkz. el-Bub&rf, Târih, I. 2, 7; İbn Ebt Hatim, Kuâbu'l-terh, 1. 1, 39; el-Hatib el-Bağ-dadf, Tdrîku Bağdâd, IV. 6-7; ez-Zehebl, Tezkire, 1. 505; İbn Haeer, Tehzlb, I. 10-11; İbnu'l-cIm&d, Ştferdi, II. 110; Fuat Sezgin, GAS, I. 112.

[942] Bkz. ez-Zehebt, Tedbire, I. 534; 1 bu Hacer, Tehzlb, VI. 435-457; İbnu'l-'lroad, Şeze-rât, II. 120; el-Kcttânl, el-Mustafrafa, s. 50; Fuat Sezgin, GAS, I. 113.

[943] Bkz. İbn Ebt Hatim, Küâbu'l-cerh, IV. 1, 117; İbn Hac*r, Tehtjb, IX. 496; el-Kettanl, eUMustafrafa, s. 53.

[944] Bkz. İbn Ebt Hatim, KUâbu'l-cerh, I. 1, 234; İbn Ebt Ya'lâ, Tabakâtu'l-Jffanâbile, I. 113-115; el-Hatîb el-Bağdâdt, 3V£&u Bağdâd, VI. 362-364; ez-Zehebt, Tezkire, I. 524-525; İbn Hacer, TehşJb, I. 249-250; el-Kettant, el-Mıutafrafa, s. 51; Fuat Sezgin, GAS, I. 509.

[945] Bkz. ez-Zehebt, Tezkire, I. 529; Mîsön, III. 121; lbnu1-cImSd, Sezerdi. II. 126, el-Kettânt, el-Mıutafrafa, s. 48.

[946] Bkz. İbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerH, IV. 2, 202; el-Hatib el-Bağdâdî, Târifya Bağdâd, XIV. 277-280; ez-Zehebt, Tezkire, I. 505-507; Ibu Hacer, TehşJb, XI. 381-382; İbnu'l-lmftd, Şeşerât, II. 126.

[947] Bkz. İbn Ebt Hitim, Kitaba'Uerb, 1.1, 214-215; el-Hatib el-Bağd&dt, Târlfyu Bağdâd. VI. 366-369; ez-Zehebt, Teşkire, I. 518-519; İbnu'l-'lmad, Şezerâl, II. 126; el-Kettant, tafra/a, s. 48.

[948] Teicemeei ileride verilecektir.

[949] Bkz. ez-Zehebt, Tezkire, I. 578-579; Ibnu'l-'Imâd, Şezerât, II. 138.

[950] Bkz. İbn Ebt Hatim Küdbal-rrrh, I. 1, 67; el-Hatîb el-Bağdadl, Tâdhu Bağdâd, IV. 343-344; ez-Zehebt, Tezkire, I. 544-545; İbn Hacer, Teft?», I. 66-67; ibnuVImâd, Şescrâf, II. 138; el-Kettânt, el-Mustafrofa, s. 48, 65; Fuat Sezgin, GAS, I. 135.

[951] Bkz. İbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cer^ I. I, 53; es-Zehebt, Tezkire, I. 521; 1b» Hacer, Tehzib, I. 34-35; lbnu'l-*Imâd, Şeşerât, II. 137; el-Kettânf, el-Muslafrafa, s. 51.

[952] Tercemesi ileride verilecektir.

[953] Bkz. el-Hatib el-Bağdâdt, Târthu Bağdâd, XIV. 281-283; ez-Zehebt, Teşhire, I. 577-5Î8; îbn Kegtr, eUBidâye, XI. 35; Tanrtbirdİ, en-Nueüm, III. 37; îbnu'l-'Imâd, Şeşerât, II. 146; Fuat Sezgin, GAS, I. 144.

[954] Bkz. İbn Ebt Hâtûn, Takdimetul-cerh, e. 328-349; el-Hatllı el-Bağdâdt, Tdrlhu Bağdâd X. 326-337; İbn Ebi YaMâ, fabakâtu'l-HanâbUe, I, 199-203; İbn Hacer, Tehzîb, VII* 30-34; Fuat Sezgin, GAS, I. 145.

[955] Bkz. İbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerh, I. I, 78; ez-Zehebt, Tezkire. I. 564-565; Mlzân, I. 158; tbn Hacer, Tehzlb, 1. 83-84; el-Kettânt, el-Mustafrafa, s. 49.

[956] Bkz. Kitâbu'l-cerk, III. 1, 395; ez-Zehebt, Ttzkire, J. 561-562. el-Kettünt, el-Mustafrafa, s. 49.

[957] Bkz. İbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerff, I. 1, 79; el-Kettânî, el-Muıtatrafa, s. Sİ.

[958] Bkz. tbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerh, İH. 2, 187; es-Zehebt, Tezkire, I. 581; Mizan, III. 447; İbn Hacer, Tekşlb, IX. 15-16; el-Kettânt, el-Mustafrafo, s. 52.

[959] Bkz. İbn Ebt Ya^â, Tabakâtu'l-ffanâbUe, I. 120; ez-Zehebt, Teşhir*, I. 629-631; İbn Kesir* el-Bidâye, XI. 56-57; İbnu'l-'lmâd, Şeşerât, II. 169; el-Kettânl, el-Muatafrafo, s. 56; Fuat Sezgin, GAS, I. 152.

[960] Bkz. İbn Ebt Hatim, Kitâbul-cerh, I. 1, 48; ez.-Zehebt, Teşkire, İ. 594-595; İbn Kesir. eUBİdâye, XI. 56; ibnuVImâd, Şeşerât, II. 168-169; el-Kettânt, el-Mustatrafa, s. 51; Fuat Sezgin, GAS, I. 149.

[961] Bkz. el-Kettânl, el-Mu$tafrafa, s. 52.

[962] Bkz. İbn Ebt Hatim, Kiuibu'l-cerh, III. 1, 153; tbn Ebt Yala, Tabakâtu'l-IIanâbiIe, I. 221; ez-Zehebt, Tezkire. I. 621-622; İbn KeBtr, el-Bidâye, XI. 69; tbnu'MImâd, Sezerdi, II. 176; Fuat Sezgin, GAS, I. 600-^01.

[963] Bkz. el-Şatib el-Bağdâdt, Törihu Bağdâd, VIII. 218-219; e8-Zehebî, Teşkİrel. 619 620; MJzân, I. 442-443; tbn Kesir, el-Bidâye, XI. 72; İbnul-lmad, Şezerât, II. 178; Fuat Sezgin, GAS, I. 160.

[964] Bkz. îbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerb, I. 1, 158; e-Zehebt, Tezkire, I. 625-626; el-Ket-tânt, eUMustatrafa, s. 51.

[965] Bkz. eg-Zehebt, Teşhire, I. 622-623; Mizan, IH. 143; Ibn flacer, TehzOt, VII. 362-363; Ibn Kegtr, el-Bidâye, XI. 82; Tanribirdt, en-Nucûm, III. 121; el-Kettânî, et-Mustafrafa, b. 49; Fuat Sezgin, GAS, I. 161.

[966] Bkz. Ez-Zehebt, Teşhire, I. 680-682; Ibn Hacer, Tehşjb, II. 368-369; el-Kettânt, et-Mustalrafa, s. 52.

[967] Bkz. el-Kettûnİ, el-Mustafrafa, s. 52.

[968] Bkz. aynı eser, *. 49. eg-Zehcbl, Teşhire, I. 675-676.

[969] Bkz. Aynı eser, s. 53.

[970] Bkz. el-Hatîb el-Bağdâdi, Târlku Bağdâd, IV. 334-335; ez-Zehebi, Teşhire, I. 653-654; Mtzân, I. 124-125; İbnu'l-'lmâd, Sezer üt, II. 209; eî-Kettfinl, el-Muaıafrafa, s. 51; Fuat Sezgin GAS, 1. 162.

[971] Bkz. ez-Zehebt, Tethire, I. 663-664; tbn Hacer, TehşVa, I. 62; îbnu'l-cImad, Şe*e-Tüt, II. 209; el-Kettânt, el-Mustatrafa, s. 52-53; Fuat Sezgin, GAS, I. 162.

[972] Bkz. el-ljalib el-Bağdâdf, Târihu. Bağdâd, III. 315-318; ez-Zehebt, Teşhire, I. 650-653; tbn tiacer, Tehzlb, IX. 489-490; es-Subkl, Tabakâtu'9-Şâfiı tyye, II. 20-26; Ibn Kesti-, el-Bidâye, XI. 102-103; tbnu'MImâd, Şezerât, II. 216-217; Tanribirdt, en-Nucüm, III. 161; el-Ketıüiıi, el-M üstat rafa, s. 51; Fuat Sezgin, GAS, I. 494.

[973] Bkz. es-Zehebt, Teşhire, I. 686-687; el-Kettânt, el-MuMtap-afa, s. 53.

[974] Bkz. tbn Ebt Çâtim, Kitâbu't-cerfh III- 2. 298; tbnu'n-Nedlm, el-Fihrist, s. 337-338; eg-Zehebt, Tezkire, I. 662-663; Mizan, III. 607; lbnu*l-ıImâd, Şezerât, II. 226; el-KettSnl, tl-Muatatrafa, *. 48; Fuat Sezgin, GAS, I. 163.

[975] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 233-238.

[976] Bkz. İbnul-Cevzt, Menâktbu'l-tmâm Ahmed, s. 13 vd. Ahmed tbn Hanbd'in terce-meşini veren kaynakların Üstesi için bkz. 881 No. lu dipnot,

[977] Ez-zehebi.ebt, Târtfyu't-ttlâm (Mutned'in Ahmed M. ŞSkir negrinde yer almigtn- I. 58-

131).

[978] Ibn Keglr, tl-Bidâye, X. 326.

[979] İbnu'l-Cevzt, Menöktbu'l-hnSm Abmtd, a. 69.

[980] Ez-Zehebî, Târifyu'Uhl&m (Musned'ten).

[981] Ebû MüBâ el-Medint, Haşâ'itu'l-Muaned (Aljmed M. Şâkir tarafindan Mutned mukaddimesinde nakledilmiştir) I. 23; keza bkz. es-Suyütî, Tedrîbur-râvl, s. Î01.

[982] Bkz. îhtifönful&mVl-hadîş ma"a şerb&i el-Bâ'iai'l-baştş, a. 33-34; es-Suyûtî, Ted-ribıfr-rövl, s. 101.

[983] Îbnu'l-Cezert, el-Muş^adul-Ahmed fi hatmi Mutnedi'l-îmâm Ahmed, (Ahrned M. ŞSkîr tarafından Musned neşrinde nakledilmiştir, I. 29).

[984] Ebü Müsâ el-Medtnt, gaşâifu'l-Musned (ATuaned, I. 21).

[985]Aynı yer.

[986] Es-Suyütl, Tedrtim'r-rövî, a. 100.

[987] tbn Hacer'in bu ı!seri el-ljCavlu't-muaedded fypştbbi'anVl-Mutned adı ile göhiet ka-

[988].Es-Suyfift Ttdrlbu'r-rSvI, s. 101.

[989] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 239-242.

[990] İbn Sa'ıi, fabakât, VII. 2. 76; İbn Ebt Tlûtitn, Kitâbu l-cerf^ III. 1, 72; İbna'n-Nedbn, el-Fihrist, s. 333; eS-Zehebl, Mhân, II. 681; İbn T.Iaeer, Tthtlb, VI. 450-453.

[991] Bkz. eg-Zehebt, Teşhire, I. 411-443; Mistin, III. 584; el-Kettânl, el-Mustafrçfa, g. 27.

[992] Bkz. el-Bu&ârt, TârU}, II. 1 516; tbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerh, II. 1, 68; efZehebl, Ttikire, I. 416-417; MUân, II. 159; İbn Hacer, TAxlbt IV. 89-90; lbnKe8îr, el-Bidâye, I. 299; el-Kettânt, el-Muslafrafa, s. 27; Fuat Sezgin, GAS, I. 104.

[993] Bkz. İbn Ebf Çitim, KUöbul.ctrh, II. 1, 198; ez-Zebebl, Teşhire, I. 452; İbn Qacer, Tehzlb, IV. 251-252; el-Kettâai, el-Mustafrafa, s. 28.

[994] Bkz. İbn Ebt Hatim, KUâbıSl-cerh, I. 2, 21; el-Hatfb el-Bağdüdt, Târlfyu Bağdâd, VII. 365-366; ej-Zehebl, Tezkire, I. 522-523; İbn Hacer, Tehzlb, II. 302-303; ibnnVlmid, Şeterât, II. 100; el-Kettânt, et-Mustafrafa, s. 27-28.

[995] Bkz. tbn F.bî Hatim, Kilâbu'l-cerh, II. 2, 99; el-Hatlb el-Bağdadt, Târlhu Bağdâd, X. 29-32; ez-Zehebt, Tetkire, I. 534-536; İbn Hacer. TehzJb, V. 294-296; Tanribirdt, en-NueÜm, III. 22-23; İbnu'l-'lmad, Ş«awö(, II. 130; es-Suyött, Tcdr»uV-rĞt.f, s. 101-102; el-Kettanf, el-Mustalrafa, s. 25; Fuat Sezgin, GAS, I. 114-115.

[996] Bkz. İbnu'n-Nedlm, el-Fihrist, s. 334-335; el-Hatib el-Bağdâdt, Târlhu Bağdâd, V. 110-112; tbn Ebt Yala, Tabakötu'l-Çanâbİle, I. 66-74; es-Zeheti, Tezkire, I. 570-572; İbn Hacer, Tehzlb, I. 78-79; İbn Keetr, el-Bidâye, XI. 108; lbnu'l-cImâd, ŞeşerS, II. 141-142; el-Kettânt, el-Muatafrafa, s. 60, 111. Fuat Sezgin, GAS, I. 509-510.

[997] Tercemesi ilende ayrıca verilecektir.

[998] Tercemesi ileride ayrıca verilecektir.

[999] Tercemesi ileride ayrıca verilecektir.

[1000] Bkz. 909 No.lu dipnot.

[1001] Bkz. İbnu'n-Nedlm, el-FihrUt, s. 338; el-Ha^b el-Bağd&dt, Târlfyu Bağdâd, VI. 120 -124; es-Zehebt, Teşfeire, I. 620-621; tbnul-lmâd, Şeprat, II. 210; el-KetUnl, el-Mutafrafo, ». 27; Fnat Sezgin, GAS, I. 162.

[1002] Bka. lbnu'l-1m«d, ŞeşerSt, II. 227; el-Kcttfint, el-Mutafrafa, s. 28.

[1003] Tercemesi aşağıda verilecektir.

[1004] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 242-244.

[1005] Horâsan'm müsliunanlar tarafından fethi Birasında, bu kasabanın erkekleri, müslü-man ordusunun geldiğini haber alınca kasabayı terkedip gitmişler ve geride yalnız kadınları bırakmışlardır. Müslümanlar, kasabada kadınlar (niafi*) dan başka künsenîn bulunmadığını anlayınca, bunlar öldürülmez, diyerek kasabayı terketmişierdir. Bundan sonradır ki burası "kadrolar" manâsmda 7Vw£* ile isimlendirilmiştir.

[1006] Uâşiyetut-Sİndl ala Sünen «b-Nmö'I (mukaddime), I. 3.

[1007] En-NeaâTnin tercemesi için bkz. İbn ÇaHikan Vcfeyöt, I. 5<M»; 1 698-701- İbn W«cer. TA&, 1. 56-39; es-Subkt, TaH^*?-?*"^»^ H el-Bidüy*, XI. 123-124; Ibnu'l-'ImSd, Ş»«rö, İL 2Î9; Fuat Scsgİn, GAS, I. 167-169.

[1008] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 244-245.

[1009] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 247-249.

[1010] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 249-250.

[1011] Bkz. Ibn SaSi, Tabakât, V. 399; Ibn Çuteybe, el-M*ıârif, s. 226; Ibn Ebi Hitim, Ki-Uerly, III. 1, 38-39; İbnu'n-Ncdtm, d-Fihrüt, b. 332; tbn ÇalnkBn, Vafeyât, II. 385; ez-Zehebt, Tezkire, I. 364; MUân, II. 609-614; tbnnl-lmid, Şeşeröt, II. 27; Ibn tfaeer, Tehilb, VI. 310-315; Ibn Kesir, eUBidöye, X. 265; dt-Kettint, «l-Mustatrqfa, e.

31; Fuat Sezgin, GAS, 1.99.

[1012] Bkz. el-Bnhart, Târify, II. 2, 12; Ibn Ebl Çfitim, Küöbu'l-cerb, II. 1, 113; ez-Zcoebl, Tetkirt, I. 468-469; îbo

^acer, Tehflb, IV. 190-191; el-KettSnl, el-MuUafrafa, s. 31.

[1013] Bkz. 878 Nojn dipnot.

[1014] Bkc. 904 No Ju dipnot.

[1015] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 250.

[1016] Bkz. 953 No.lu dipnot.

[1017] Tercemesi ileride verilecektir.

[1018] TercemeBİ ileride verilecektir.

[1019] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 250-251.

[1020] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 251-257.

[1021] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 257-260.

[1022] TetkiretuH-huffâi, II. 1072-1073.

[1023] Bkz. rl-Buhârt, Târih, II. 2, 337; İbn Ebl Hâtbn, KUöbu'l-cerh, 21. 1, 463; es-Zehebt, Teşhire, I. 366-367; Mbün, II. 325; İbn Btaccr, Teh$Jb, IV. 450-453 el-Kettânt, el-Muitafrafa, %. 65; tbnu'i-'lmâj, Şef erat, II. 28.

[1024] tbn Sa'd, Tabakâı, VII, 2, 48-49; el-Ruharl, Tdri^ I. 1, 132; İbn Ebİ HStim, Kitâbu'lterh, III. 2, 305; el-TJatlb «I-Bağdadl, Tarîhu Bağdâd, V. 408-412; ez-Zehebt, Tezkire, I. 371; Mizan, III. 600-601; İbn ?acer,

Tehzlb, IX 274-276; !bnu'I-cIm2d, Şe}erât, II. 35; el-Kettânl, el-Mtutafrafa, s. 65; Fuat Sezgin, GAS, I. 100.

[1025] İbn Sa'd, Tabakta, VII. 2, 174; el-^atib el-Ba|dâdt, Târifyu Bağdâd, XI. 72-75; «f-Zehebl, Tezkire, I. 381; İbn Hacer, Tehfîb, VI. 98-101; Fuat Sezgin, GAS, I. 100-101.

[1026] Bkz. tbn Ebl Hâüm, Kitâbu'l-cerb, I. 2, 31-32; el-yatib el-Bagdâdl, Târlfyu Boğddd, VII. 394-396; ez-Zehebi, Tezkire, J. 502; tbn Hacer, Tehzlb, II. 293-294; İbnu'l-'lmâd, Şefs-rât, II. 136; İbn Kesir, eUBidâyt, XI. 29; el-Kettint el-Mustafrafa, e. 65; Fuat Sezgin, GAS, I. 134.

[1027] Bkz. 895 No.lu dipnot.

[1028] Bkz. el-Hatli, el-Bağdadt, Târlfıu Bağdâd, III. 415-418; tbn Ebt Ya'la, Jabakitu'U Hanâbüe, I. 327; ez-Zehebt, Tezkire. I. 530-532; tbn Haccr, Tehiib, IX. 511-516; tbnul-lmid Şezeröt, III. 138; el-Kettânt, el-Mustafrafa, e. 82; Fuat Sezgin, GAS, I. 134.

[1029] Bkz. ez-Zehebt, Tezkire, I. 517; tbn Hacir, Tehılb, IX. 240-241; Fuat Sezgin, GAS, I. 141.

[1030] Bkz. İbn Ebt Hâüm, KitâbuUtrh, I, 1, 52; lbnu'n-Nedtm, eUFihrist, e. 335; eHJa-üb el-Bağdidi, Tdrifyu Bağdâd, IV. 163; tbu Ebl YaHS, Tabattâtüll-#anâbiU, I. 44; efZehebt, Tetkire, I. 596; tbn Kegtr, eUBİdâye, XI. 66; Taaribirdl, en-Nucüm, III. 83; İbnuVImİd, Ş**erât, II. 174; Fuat Sezgin, GAS, I. 319-320.

[1031] Bkz. 909 No.lu dipnot.

[1032] Bkz. 930 No.iu dipnot.

[1033] Bls. Törîku Bağdâd, IV. 306-307; Tezkire, I. 639-640; ŞejerS, II. 265.

[1034] Bkı. 944 No.hı dipnot.

[1035] Bkz. es-Zehebl, Teshin, I. 682-683; İbnu'l-lmfid, Şeşarât, II. 221.

[1036] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 260-262.

[1037] Bkı. 953 No.lu dipnot.

[1038] Bkz. 963 No.ln dipnot.

[1039] Bkz. İbn SaM, Jabakât, VI, 279-280; el-Bu^arf, Târih, IV. 1, 118; İbn Çuteybc el-Mo^if, b. 229; tbn Ebt Hatim, KUöbu'l-cerly, III. 2, 61-62; İbnn'n-Nedim, ti-Fihrist, s. 331; el-Çatib cl-Bagdâdl, Târlhu Bağd&d, XII. 346-357; et-Zehebl, Tedârefl. 372-373; Mhön, III. 350-351; tbn tîaccr, Teh}ib, VIII. 270-276; el-KcttSni, et-MuMofrafa, s. 35; Fuat Sezgin, GAS, I. 101.

[1040] Bkı. d-Bub2rf, Târlfy, I. 2, 39; tbn Ebl flatim, Kûâbu'l-ctrh, 1. 1, 268; el-ga^b el-BağdSdf, Tâtyu Bağdâd. VII. 27-30; eg-Z«Iı«bt, Tezkire, I. 409; ibn Hacer, Te/ıjîfc, I. 196; Fuat Sezgin, GAS, 1.102.

[1041] Bkz. 873 No.ln dipnot.

[1042] Bin. 877 No.lu dipnot.

[1043] Bkz. Üm SaSl, Tabak*, VII. 2, 58; cl-Bu*ârİ, Târl^ III. 2, 284; Um Ebt Çitim, Tafafcnw*u'J-e«-k •. 319-320; KitSbu'l-cerh, III. 1, 193-194; İbnu'a-Nedlm, *l-Fihrist, s. 336; el-^ikim cn-NeyObûrt, Marifet «ııtemİ'Had^, s. 71-72; d-Şafıb d-Bagdldl, Törîku B^ğdid, XI. 458-473; es-Zehebl. Tepkir*, 1.428-429; M&fci, III. 138-141; u-S

I. 366-368; Twırtbİrdt, tn-Nucüm, II. 277; îbn U«cer, T<A,tt, VII. 349-357; rat, II. 81; Fuat Seıgin, GAS, I. 108.

[1044] Bks. 878 No M dipnot.

[1045] Bkz. 881 No.la dipnot,

[1046] Bkz. 883 Noju dipnot.

[1047] Bkz. el-Bnbâit, Târih, IV. 2, 248; ez-Zehebt, Teşkire, I. 507-508; tbn Hacw, Tekâbt XI. 70-71; îlnuM-'Ioıad, Şeterât, II. 104; Foat Sezgin, GAS, I. 111.

[1048] Bkz. tbn Ebt Hâlim, Kûâbu'l-cerh, I. 2, 49; Ibnn'l-'Imad, Şe^röz, III. 111.

[1049] Bkz. İbn Ebl Hatim, Kitâbu'l-cerh, II. 2, 263; ez-Zebebt, Mitân, II. 579; tbn Hacer, Tehzîb, VI. 234-235; el-Kettani, el-Mustatrrfo, s. 34.

[1050] Bkz. tbn Ebl Batim, Kitâbu't-cer*. I. 2, 223; el-Hatîb el-BağdSdl, TSrihu Bağdâd, VII. 160-162; ez-Zehebt, Teşhire, I. 550-551; tbn tfacer, Tthnb, III. 48-49; ibnnVImaa, Şeteröt, II. 124; Fuat Sezgin, GAS, I. 113.

[1051] Bkz. 960 No.K. dipnot.

[1052] Bkz. 966 No.lu dipnot.

[1053] Bkz. 961 No.lu dipnot.

[1054] Bkz. 899 No.hı dipnot.

[1055] Bkz. tbn Ebl Hatim, KUâbu'!-cerh, I. 2, 320; d-Hutib el-Bağdadt, Târihu Bağdâd, VIH. 286-287; İbn Ebt Yala, Tabakâtu'l-ffanöbüe, I. 143-145; ez-Zebebt, Tefrir; I. 600-601; Tanri-birdt, en-Nucüm, III. 70; tbna*l-*Imâd, Şe^aröt, II. 163-164; Fuat Sezgin, GAS, L 510.

[1056] Bkz. 939 No.hı dipnot.

[1057] Bkz. 950 No.la dipnot.

[1058] Bb. İbn Ebt Hâtûn, Takdimttu'l-cerh, *,. 349-372; el-Şatib el-Bağdâdi, Târtyu Bağ-död, II. 73-77; tbn Ebl Yala, T<*bakâtuyl~&anâbÜ<s, I. 284; eg-Zehebt, T&kire, I. 567-569; Ibn Çacer, Teh*0>, IX. 31-34; İbnu'l-'lmâd, Şezeröt, II. 171; Fuat Seugin, GAS, I. 153.

[1059] Bkz. 951 No.lu dipnot.

[1060] Bkz çl-IJatib el-Bağdidİ, Târtyu Bağdöd, X. 89-91.

[1061] Bkz. eî-Zehebt, Tezkire, I. 584; tbnu'l-'Imâd, Şeterât, II. 190.

[1062] Bkz. tbn Ebt Çâtİm, Kİtâbu'l-cerfy, H. 2, 7; el-Ça^b el-Bağdâdt, Târlfyu Bağdöd, IX. 375-376; tbn Ebt Yala, TabakâtuUHanâbile, I. 180-188; ej-Zehebt, Teşhire, I. 665-666; İbn Hacer, Teh;0>, V. 141-143; İbn Kestr, d-Bidâye, XI. 96-97; lbnu'l-cImâd, Şeşeröt, II. 203-204; Fuat Sezgin, GAS, I. 511.

[1063] Bkz. 915 Nolu dipnot.

[1064] Bkz. 916 Nofa dipnot.

[1065] Bkz tbmı'n-Nedlm, 4-Fihritt. s- 334; es-Zehebl, Tezkire, î. 661-662; MUân, IIL «42-643; ibnuVImid, Şefcrot, II. 22«ç fwt Sezgin, CAS, I. 164.

[1066] Bkz. 917 No.ht dipnot.

[1067] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 262-264.

[1068] Bkz. Tezkire, 1. 637, 686.

[1069] Bkz. ez-2ebebt, Teşhire, I. 686; İbnu'l-'lmâd, Şe;erâl, II. 193-194.

[1070] Bkz. İbn Ebt lifttim, Kuâbn'l-ter^ I. 1, 54; el-ÇaÇlK Tdrlff,, Bağdâd, IV. 186-187; es-Zenebf, Tışkin, I. 637; tbnuVImftd, Şeşeröf, II. 192.

[1071] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 264-265.

[1072] Bkz Îbn Ebt Hatim, Kitâbu'l-cerh, III. 2, 201-204; İbnu'n-Nedtm, el-FikrUt s. 308-310; EbS Nu'aym, Çüyt IX. 63-161; el-gafib el-Bağdâdt, Târihu, Bağdâd, II. S6-73; ibn Şallikân, Vefeyât, III. 305-310; îbn Ebt Yala Tabakötu'l-tfanâbUe, I. 280-284; eg-Zehebt, Ttaki-re, I. 361-363; Îbn Bacer, Tehtib, IX. 25-31; es-Subkl, Taba^âtu'f-ŞöfİHyye, I. 172-175; Îbn Ke-8lr, d-Bidâye, X. 251-254; tbnu1-<Imad, Şnaeröl, II. 9-ll;Tanrlbirdl, en-Nucüm, II. 176-177 Fuat Sezgin GAS, I. 484-490.

[1073] Bk*. el-tfatib. Târtyu Bağdâd, X. 170-171; ibnuVImâd, Sejerdl, II. 169,

[1074] Bkz. 961 No Jn dipnot.

[1075] Bkz. es-Zehebt, TeMre, I. 314-315; Îbn IJacer, T*/.,», X. 43T-438; lbnu'l-cImad, Şeşeröf, II. 7-8.

[1076] Bkz. îbn gacer, Ttkrib, X. 246-248; İbnul-'lmâd, Şeşerât, II. 24-25.

[1077] Bk*. Ibu SaS, TOk^öi, VIL 2, 93; Îbn EM Uötim, KUâbu'l-eesh, III. 2,111; Ibnu'n-Nedtm, a-Fihrüt, b. 112; el-Çatîb el-Bağdftdt, Törlju Bağdâd. XII. 403-416; e$-Zehebi, Teskin, I. 417; Îbn Haccr, Tehnb, VIII. 315-318; İbnnl-'lmid, Ştferöt, II. 54-55; Îbn Ke»h\ tl-Bidâye, X. 291-292; d-Kettint el-Muıtafrofa, a. 115.

[1078] Bkz. 1001 No.lu dipnot.

[1079] Bkz. 881 No.la dipnot.

[1080] Bkz. 939 No.lu dipnot.

[1081] Bkz. 950 No.lu dipnot.

[1082] Bkz. 983 No.lu dipnot.

[1083] Bkz. 881 No.lu dipnot.

[1084] Bkz. 960 No.la dipnot.

[1085] Bkz. 939 No.ta dipnot.

[1086] Bkz. 951 No.lu dipnot.

[1087] Bkz. ez-Zehebl, Tehire, I. 570; İbnu'l-'lmâd, >'e;eröl, II. 158.

[1088] Bkz. ez-Zebebt, Tetkirt, I. 687-688.

[1089]Îbn Sacd, Tabakât, VII. 2, 99; Îbn Ebî Çâtİm, Küâbu'l-ctrb, III, 2, 262; İbno'n-Ne-dtm, el-Fihrİrt, a. 151; el-flatıb el-Bağdadl, Târİhu BağdSd, V. 321-322; Îbn HaUikân, Vafr-yât, III. 473; ez-Zehebt, Teıkire, 1. 425; Mhân, III. 560; Îbn I.Iacer, Tthzlb, IX. 182-183; îbnu't-'Imâd, Şeurât, II. 69; Tanrtbirdt, en-JVueüm, II. 258; Fuat Sezgin, GAS, I. 300-301.

[1090] Bkz. tbn Sa'd, &&*&** VII. 2, 91-92; el-Buhârl, Târih, IV. 2, 307; Îbn Ebt Hâünı, Takdimttu'l-tcrk, s. 314-319; Kitâbu'l-cerh, IV. 2, 192; tbuu'n-Nedlm, rl-Fihrist, s. 336; el-Ça^b el-Ba|dadl, TSrlbu Bağdâd, XIV. 177-187; îbn ÇalUkSn, Vaftyât, V. 190-193; e*-Ze-hebt, Teıkin, I. 429-431; Mhân, IV. 410; Îbn fUeer, Tehıib, XI. 280-288; Ibnu'l-'Iraâd, Şeşe-râi, II. 79-80; Fuat Sezgin, GAS. I. 106-107.

[1091] Bkz. 880 No.lu dipnot.

[1092] Bkz. el-BnbAzt, Târih, II- 1, 191; Îbn Ebt Hâliın, KUâbu'l-ccrh, I. 2, 378; İbnu'n-Nedtm, tl-Fİhriat, s. 338; Îbn Qalnkan, Vtfeyât, II. 14-15; ez-Zdbebl, Tezkire, I. 436-447; MU xân, I. 665; tbn Hacer, Tehtîb, III. 160-161; Ibnu1-(lmftd, Şeurât, II. 94; el-Kettânt, eLMv*-tafrafa, s. 97, 104; Fuat Sezgin, GAS, 1. 110.

[1093] Bkz. 960 No.lu dipnot.

[1094] Bkz. el-flatlb el-Bağdadi, Târİhu Bağdâd, IV. 214-215; ez-Zehebt, Teşfcıre, I. 560-561; Îbnu1-<lmad, Ştterât, II. 141.

[1095] Bkz. es-Zeh«b!, Tetkire, I. 579; İbnul-'lmâd, Şeıeröt, II. 161.

[1096] Bkz. 995 No.hı dipnot.

[1097] Bkz. 970 No.ln dipnot.

[1098] Bkz. Îbn EM Ya<la, rafcoidiu'i-PanâfcUe, I. 205-206; tbn Haccr, r«fc?&, VI. 236: ibnuVImM, ŞtgarSt, II. 177; Fuat Setgin, GAS, I. 302.

[1099] Bkz. 1027 No.lu dipnot.

[1100] Bkz. 1030 No.lu dipnot.

[1101] Bkz. 961 No.lu dipnot.

[1102] Bkz. 998 No.lu dipnot.

[1103] Bkz. İbn Sa'd, Tabakât, V. 367; tl-Buhâri, Târih, I. 2, 4. İbn Ebi Hatim, Küâbu'l-eerfy, 1. 1, 70; tbnu'n-Nedtm, el-FihrUt, s. 168; tbn Hacer, Tehaib, I. 79; el-Kettânt, el-Muttaf. rafa, s. 100.

[1104] Bkz. İbn EM Hatim, Kitâbul-cerb, I. 2, 285; İbnn'n-Nedlm, el-Fihrût, s. 166-168; İbn gallikân, Vafeyât, II. 68-69; ez-Zenehl, Teşkire, 528; Mîxân II. 66; İbn ÎJacer, Tehftb, III. 312; İbn Keelr, tl-Biddye, XI. 24; ibnuTImâd, Şeteröt, II. 133-134; Taoribirdf, en-Nueüm, III. 24-25; el-Kettânt, et-Mustafrafa, a. 100; Fuat Sezgin, GAS, I. 317. ^

[1105] Bkz. İbnu'tı-Nedlm, el-Fihrist, b. 169-170; el-Şafib el-Bağdfidt, Târlhu Bağdâd, XI. 208-210; İbn QaUikân. Vafeyöt, III. 114; cz-Zehebt, Tezkire, 1. 516~51*(; İbn Bacer. Tehtlb, VII. 460-461; İbnu'l-'lmfid, Şeşeröl, III. 46; Fuat Sezgin, GAS, I. 345-346.

[1106] Bkz. 952 No.lu dipnot.

[1107] Bkz. 983 No.lu dipnot.

[1108] Bkz. 881 No.lu dipnot.

[1109] Bkz. 960 No.lu dipnot.

[1110] Bkz. 961 No.lu dipnot.

[1111] Bkz. lbıı Ebt Çitim, Kitübul-rrrh, III. 2, 301; ez-Zehebt, Tejtire, I. 569-570; İbn l.Ucer, Tehûb, IX. 263; tbnu'l-'Imâd, Şezeröt, II. 120; el-Kettânt, el-Mustafrtfa s. 108.

[1112] Bkz. eg-Zehebt, Teşhire, I. 549; tbn Hacet, TehSU>, I. 181-183; İbn Kesir, tl-Biddye, XX. 31; İbnuVlmâd, Şezerât, II. 139; el-Kettânt, el-Mutafrafa, s.110; Fuat Sezgin, GAS, 1.135.

[1113] Bkz. 1032 No.lu dipnot.

[1114] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 265-268.

[1115] Prof. Dr. Talât Koçyiğit, HADİS TARİHİ, Türkiye, Diyanet Vakfı Yayınları: 269-272.