Her ne kadar ölüm tek olsa da insanlardan birçoğu ölümün sebeplerinin çok sayıda olduğunu zannetmektedirler. Ölüm tektir fakat, ölümün birçok sebebi vardır demektedirler. Ölümün bazen veba gibi öldürücü bir hastalık ile, bazen bıçaklama veya kurşunlanma ile veya ateşte yakmakla veya başı kesmekle veya başka şeylerle geldiğini görmektedirler. İnsanların birçoğuna göre bunların hepsi doğrudan doğruya ölüme götüren sebeplerdir. Yani bunlar nedeniyle ölümün gerçekleştiğini zannediyorlar. Bu nedenle de bu tür şeyleri ölümün sebebi olarak ilan etmektedirler. Buna göre de bunlar gerçekleştiğinde ölümün de gerçekleşeceğine, bunlar olmadığında ise ölümün de gerçekleşmeyeceğine inanırlar. Her ne kadar dilleriyle insanın eceliyle öldüğünü söyleseler de onlara göre ölüm, ecelin sona ermesiyle değil bu sebepler nedeniyle hasıl olur. Ve yine her ne kadar dilleriyle, diriltenin ve öldürenin Allahu Teâla olduğunu söyleseler de, öldürenin Allahu Teâla değil de bu sebepler olduğunu zannederler.

Gerçekte ise hem ölüm hem de onun sebebi tektir. Bu sebep, ecelin sona ermesidir. Öldüren yalnızca Allahu Teâladır. Ölümü gerçekleştiren doğrudan doğruya Allahu Teâla'dır. Bir şeyin sebep olarak kabul edilebilmesi için onun kesinlikle sonuca götürücü olması gerekir. Yalnızca onun sebebiyle sonuç elde edilmedikçe, müsebbibin sonuç vermesi mümkün değildir. Bunun tersi haller ise bir şeyin içinde normal olarak meydana geldiği özel görünümlü özel durumlardır. Bu şey o durumda meydana gelmeyip o durum olmaksızın da meydana gelebilir. Yani o durum içinde meydana gelmesi kesin değildir. Örneğin hayat, hayvandaki hareketin sebebidir. Hayvanda hayat varsa onda hareket de vardır. Hayvanda hayat yok olduğunda hareket de yok olur. Güç/enerji, motordaki hareketin sebebidir. Enerji bulunduğunda motor hareket eder. Enerji bulunmadığında ise motor hareket etmez. Bu durum, ekinlerin bitmesi için gerekli olan yağmurun tersine bir durumdur. Yağmur, ekinlerin bitmesi için sebep değil, kendisiyle ekinin bittiği hallerden bir haldir. Yağmur ekini yetiştirir. Ancak bazen yağmur yağmasına rağmen ekin bitmez. Bazen de yaz ekini gibi yağmur yağmaksızın sadece toprağın rutubeti ile ekinin bittiği görülür. Aynı şekilde veba hastalığı, kurşunlanma veya başka bir olayla karşılaşılmasına rağmen ölümle karşılaşılmaz. Bazen ise insanlar tarafından ölümün sebebi olarak nitelendirilen şeylerin hiç birisi olmadığı halde ölüm olayının gerçekleştiği olur.

Ölümün gerçekleştiği birçok olayı ve bizzat ölümü inceleyenler, pratik olarak bundan emin olurlar. Ölümle sonuçlanabilecek bu şeylerin oluşumuyla bazen ölüm olayı gerçekleşirken bazen gerçekleşmez. Bazen de bunlar olmadan ölüm gerçekleşir. Örneğin öldürücü bıçak darbesiyle yaralanan bir kişinin bu yaradan dolayı öleceği hususunda doktorlar ittifak etmelerine rağmen insan ölmeyebiliyor, iyileşip sağlığına kavuşabiliyor. Bütün doktorların yaptığı dikkatli bir muayene sonucunda kalbin durmasına yol açacak bir bulguya rastlanılmamasına karşın, kalbin aniden durması sonucunda görünen bir sebep olmaksızın da insan bazen ölebilir. Dünyadaki hastaneler hergün bu türden binlerce olaya şahit olmaktadır ve doktorlar da birçok olayı bilmektedirler. Bazen kesin olarak ölüme götürücü bir sebebin varlığına rağmen kişi ölmeyebilirken bazen de görünürde ölüme götürücü herhangi bir sebep bulunmaksızın kişi aniden ölebilmektedir. Bu nedenle bütün doktorlar, tıbbı bilgileri çerçevesinde hiçbir şekilde iyileşme ümidi görmedikleri bir hastanın iyileşmesini, bu bizim bilgimizin çok çok üzerinde bir durumdur şeklinde itiraf etmektedirler. Bazen de, hayati bir tehlike söz konusu değildir tehlikeyi atlatıp sağlığına kavuşacaktır denilen bir hastanın rahatsızlığı aniden şiddetlenip ölebilmektedir. Bu olayların tamamı hem doktorlar hem de insanlar tarafından yakınen müşahede edilmektedir. Bütün bu olaylar, kendisi ile ölümün gerçekleştiği bu şeylerin hiçbirinin ölümün sebebi olmadığına açıkça delalet etmektedir. Zira bunlar ölümün sebebi olmuş olsaydı aksi bir durumun görülmemesi ve başka türlü olmaması gerekirdi. Yani hissedilen bir sebep olmadan ölümün gerçekleşmemesi gerekirdi. İnsanlar tarafından ölüme sebep olarak kabul edilen şeylerin tersine sadece bir kere bile olsa ölümle karşılaşılması veya bunlar olmadan ölümün gerçekleşmesi, bunların hiçbirinin ölümün sebebi olmadığına, sadece ölüm hallerinden bir hal olduğuna kesinlikle delalet etmektedir. Ölümün gerçek sebebi, ölümle sonuçlandıran sebep kesinlikle bunlar değildir. Evet, normalde ölümün gerçekleştiği bazı şeyler ölümün sebepleri değil ölüm hallerinden bir haldir. Çünkü bazen bu şeylerin tersi olmaktadır denilir. Ancak bununla beraber birtakım şeyler de vardır ki gerçekleştiği zaman kesinlikle ölümün gerçekleştiği gözlemlenmektedir. Dolayısıyla da ölümün sebebi olmaktadır. Örneğin, boynun kesilerek başın vücuttan ayrılmasıyla kesinlikle ölüm olayı gerçekleşir. Bunun tersi mümkün değildir. Kalbin durması ile de kesinlikle ölüm gerçekleşir. Bunun da tersi mümkün değildir. Bu nedenle bu ve benzeri insan bedenine ait organlardan birisinden dolayı kesinlikle ölüm gerçekleşir. Bu da ölümün sebebidir. Evet, boynun kılıçla vurulması, kalbin bıçaklanması gibi olaylar ölüm hallerinden bir haldir. Fakat ölümün sebebi değildir. Ancak boynun vurulması ve kalbin durması ölüm için bir sebeptir. Öyleyse neden, bunlar ölümün sebebidir demiyoruz? Bunun cevabı şudur:

Boynun kesilip başın vücuttan ayrılması ne bizzat bedenden ne boyundan ne de kafadan olmayıp, bunların dışındaki bir faktörden kaynaklanmaktadır. Bu durumda ise boynun kesilmesi sebep olmaya elverişli değildir. Kesmek fiili sebep zannedilendir. Kesmenin bizzat kendisi sebep değildir. Çünkü kesme, kendinden değil dış faktörden gelmektedir. Aynı şekilde kalbin durması da kendiliğinden gerçekleşmeyip kalbin dışındaki bir faktörden kaynaklanmaktadır. Bu durumda da kalbin durması ölümün sebebi olamaz. Kalbin durması bizzat ölümün sebebi değildir. Bilakis kalbi durduran nedenin ölümün sebebi olduğu zannedilmektedir. Çünkü kalp kendi kendine değil bir dış etkiyle durur. Bu nedenle, bizzat boynun kesilmesi veya kalbin durması kesinlikle ölümün sebebi sanılamaz. Bu durumda ise ölüm için sanılan tek sebep kalıyor ki o da bir dış faktördür.

Bunlara ilave olarak Allahu Teâla eşyalarda bir takım özellikler yaratmıştır. Bu özellikler yok olduğu zaman etkisi de yok olur. Bir şeyin özelliği aynen var olmadıkça özellikler de olmaz. Örneğin, Allahu Teâla, gözde görme özelliğini, kulakta işitme/duyma, özelliğini, sinirlerde hissetme özelliğini, ateşte yakma özelliğini, limonda ekşi olma özelliği gibi özellikleri yarattı. Bu özellikler bir şeyin var olmasındaki doğallığın bir sonucudur. Onun niteliklerinden bir nitelik konumundadır. Mesela, akıcılık suyun tabii/doğal niteliklerindendir, sulama ise özelliklerindendir. Hareket, motorun doğal niteliklerinden; sıcaklık ise özelliklerindendir. Nabız, kalbin tabii sıfatındandır, hayat ise özelliklerindendir. Sulama, sıcaklık ve hayat, bir şeyin özelliklerinden olmakla beraber, aynı zamanda doğal sıfatlarından bir sıfattır. Bir şeydeki özelliğin varlığı kendi özelliğinin eseri olan işin sebebi değildir. Bu durumda ise özelliğin yok olması, özelliğin eseri olan işin yok olmasına da neden olmaz. Bu nedenle ateşteki yakma özelliği yakmak için yeterli olmadığı gibi yakmanın sebebi olmaya da elverişli değildir. Ateşteki yakma özelliğinin varlığı yakmanın varlığı için de sebep olmadığına göre ateşten yakma özelliğinin kaldırılması da yakmanın yokluğuna sebep olamaz. Böylece kalpteki hayat özelliğinin varlığı hayatın var olması için yeterli olmadığı gibi hayatın sebebi de olamaz. Hayat özelliğinin varlığı, hayatın varlığı için sebep olmadığına göre kalpteki hayat özelliğinin yok olması da hayatın yokluğunun sebebi olamaz. Bu nedenle, bir şeyin gitmesi onun özelliklerinin gitmesi için de sebeptir denilemez. Çünkü, bir şeydeki özelliklerin gitmesinin sebebi, şeyin kendisinin dışından gelmektedir. Dış faktör şeyin özelliklerini giderir. Ancak şey özelliksiz olarak olduğu gibi kalır. Veya şeyle beraber özellikleri de gider. Bu durumda ise şeyi veya şeyle beraber özelliğini de gideren faktördür özelliği gideren sebep. Yoksa özelliği gideren sebep bizzat şeyin kendisi değildir. Bu açıdan bakıldığında da yani bedenin üzerindeki başın varlığı hayatın özelliklerinden bir özellik olması, kalp atışının kalbin özelliklerinden bir özellik olması nedeniyle, başın boyundan ayrılması ve kalbin durması ölümün sebebidir denilemez. Bilakis sebebin zannı, başın gövdeden ayrılmasıyla ondaki özelliği ve kalbin durmasıyla da kalpteki özelliği gideren şeydir. Yoksa başın gövdeden ayrılması ve kalbin durması sebep değildir. Dolayısıyla da bir organın yok olması yani kalbin durması ve başın kesilmesi ölümün gerçek sebebi olamaz. Çünkü böyle bir olayın ölümün sebebi olması muhaldır. Zira hayat, organdaki özelliktir. Organdan bu özelliğin gitmesi veya organla beraber özelliğin gitmesi organın kendinden kaynaklanan bir faktörle değil organ dışındaki bir faktörden kaynaklanmaktadır. Bu durumda da ölümün sebebi dış faktör değildir. Çünkü hem aklen hem de vakıa itibarıyla bazen dış faktörün var olmasına rağmen ölüm olayı gerçekleşmemektedir. Bazen de hiçbir dış faktör bulunmadan ölüm gerçekleşmektedir. Dolayısıyla sebep olan faktör kesinlikle sonuca götürmelidir. Bu durumda ise kesinlikle sonuca yani ölüme götürecek ölümün gerçek sebebinden başka bir şey kalmamaktadır geriye. Bu sebep ise tamamen bunlardan başkadır.

Aklın algılama sahasına girmediği için ölümün gerçek sebebini aklın kavraması mümkün değildir. Elbette ki bunu bize Allahu Teâla'nın haber vermesi gerekir. Kendisine iman etmemiz için ölümün gerçek sebebi, hem subutu hem de delaleti kat'i delillerin verdiği haberlerle sabit olmalıdır. Çünkü ölümün gerçek sebebi akide kapsamına giren inanılması gereken şeylerdendir. Akide ise ancak kat'i delille sabit olur. Allahu Teâla ise birçok ayette bize ölümün sebebinin ecelin sona ermesi olduğunu bildirmektedir. Muhakkak ki Allah'tır öldüren. Ölüm şüphesiz ecelin bitmesi ile gerçekleşir bunun aksi mümkün değildir. Bu nedenle ölümün tek sebebi eceldir. Öldüren de Allahu Teâla'dır. Ölüm fiili doğrudan doğruya Allahu Teâla'ya aittir. Bu konuda birçok ayetler vardır. Allahu Teâla:

"Allah'ın izni olmadıkça hiç bir kimseye ölmek yoktur. O, vadesiyle yazılmış bir yazıdır" Yani ölüm ileri ve geri alınması mümkün olmayan, bilinen bir ecele göre vakti belirlenmiş, vadesiyle yazılmış bir yazıdır.

"Ölüm anında ruhları alan Allahtır" Yani ölüm anında insanı öldüren, ruhunu alan, insandaki hayat özelliğini ondan söküp koparan, Allahu Teâla'dır.

"Benim rabbim öldüren ve diriltendir" Yani hayatı yaratan ve vareden, ölümü yaratan ve gerçekleştiren doğrudan doğruya Allahu Teâla'dır.

"Halbuki öldüren de dirilten de Allahu Teâla'dır" Yine Allahu Teâla kâfirlerin sözlerine ayetlerle şöylece cevap vermektedir:

"Ey iman edenler, siz; küfredip de yeryüzünde dolaşan veya gazada bulunan kardeşleri hakkında: Onlar yanımızda olsalardı ölmezler veya öldürülmezlerdi, diyen kâfirler gibi olmayın. Allah bunu onların kalplerinde bir hasret olarak koydu. Halbuki öldüren de diriltende Allah'tır. Ve Allah yaptığınız şeyleri bilir." Yani ölüm Allah'ın elindedir. Bazen yolcuyu ve gaziyi canlı bırakırken bazen de oturanı dilediği gibi öldürür.

"Nerede olursanız olun, sağlam kaleler içinde dahi olsanız ölüm sizi bulacaktır." Yani siz nerede bulunursanız bulunun, hatta sağlam kalelerde bulansanız dahi ölüm sizi yakalayacaktır.

"De ki: Size vekil kılınan ölüm meleği canınızı alacak" Bu ayet kâfirlere cevaptır. Allahu Teâla, canlarını alması için ölüm meleğini onlara gönderdiğinde Allah onları öldürecek ve onlar Rablerine döneceklerdir demektedir.

"Dediler ki: Toprağa karışıp yok olduktan sonra mı biz yeniden yaratılacağız? Evet onlar, Rablerine kavuşmayı inkâr edenlerdir. De ki Size vekil kılınan ölüm meleği canınızı alacak sonra Rabbinize döndürüleceksiniz" Yani canlarınız alınacaktır. kelimesi "ruhu almak" anlamına gelmektedir.

"De ki: Gerçekten sizin kaçıp durduğunuz ölüme mutlaka yakalanacaksınız" Yani kendisinden köşe bucak kaçmakta olduğunuz ölümü istemeye, temenni etmeye cesaret edemezsiniz. Şüphesiz ki sizler işlediğiniz küfür suçunuzdan dolayı oraya götürüleceksiniz, onunla karşılaşacaksınız. Kaçış mümkün değildir.

"Her ümmetin bir eceli vardır. Ecelleri gelince, ne bir an geri kalır ne de bir an ileri gidebilirler" Yani onlar için takdir edilmiş olan ecel vakti geldiği zaman ne bir an öne alınırlar ne de bir an geri alınırlar. Ayette geçen kelimesi en küçük bir vakti ifadeden kinayedir.

"Aranızda ölümü biz takdir ettik." Yani aranızda ölümü belli bir şekilde biz takdir ettik ve meşietimizin gerektirdiği gibi birbirinden farklı olarak rızkı size taksim ettik. Ömürleriniz uzun, kısa ve orta sürelerde olmak üzere farklılaştırıldı.

Bu ayetlerin tamamının hem delaleti hem de subutu kat'i olup, hiçbir sebep ve müsebib (neden olan) olmaksızın bilfiil öldürenin ve diriltenin Allahu Teâla olduğunun dışında hiçbir anlama gelmemektedir. İnsan ancak ecelinin bitmesi ile ölür. İnsanlar tarafından ölüme sebep olduğu zannedilen şeylerden herhangi birinin gerçekleşmesi ile ölmez. Bu nedenle ölümün sebebi, ölüm hallerinden biri değil yalnızca ecelin sona ermesidir.

Burada; ölümün Allah'a isnad edilmesi, Allah'ın ölümü yaratması açısından yapılan bir isnattır. Doğrudan doğruya sebep ya insandır ya da ölüme neden olan şeylerdir şeklinde bir ifade kullanılamaz. Aşağıdaki ayetlerde olduğu gibi:

Bu şekilde söylenemez. Çünkü bu ayetlerde fiili doğrudan doğruya Allah'tan alıp insana yönelten karineler vardır. Bu durumda ise anlam şöyle olur: Atmayı, göğsü daraltmayı ve genişletmeyi, hidayeti ve dalaleti yaratan Allah'tır. Fakat doğrudan doğruya bu fiili işleyen Allahu Teâla değil, ancak insandır. Bu karineler hem akli hem de şer'i karinelerdir. Çünkü "attın" kelimesinin anlamına göre, atmak Rasülden kaynaklanmaktadır. Dalalette olanın cezalandırılması, İslâm üzere olana sevap verilmesi, insanın seçme hakkına sahip olduğuna delalet eder. İslâm'ı veya küfrü seçmesi, fiili işleyenin doğrudan doğruya insan olduğuna delalet eder. Eğer fiili işleyen doğrudan doğruya Allahu Teâla olsaydı azap etmemesi ve sevap vermemesi gerekirdi. Aynı zamanda aklen de idrak edilmektedir ki, atan şahıs peygamberdi. Aklını doğru bir şekilde kullanarak hidayete eren veya aklını dosdoğru bir şekilde kullanmamakla da dalalete düşen de doğrudan doğruya insandır.

Ancak ölüm olayı bunun tam tersinedir. Çünkü ölümün doğrudan doğruya Allah'tan başkasına ait olduğuna ve ecelin sona ermesinin dışında ölümün gerçekleştiğine delalet eden herhangi bir karine yoktur. Böylece ölüm için hissedilen bir sebebin bulunmadığı sabitleşmektedir. Ayetlerin anlamlarını açık anlamlarının dışında bir başka anlama götürecek bir nassın ve ölümün doğrudan doğruya Allah'tan başkasına ait olduğuna delalet edecek herhangi bir karinenin bulunmamasından dolayı ayetlerin anlamları lügat ve şer'i karşılıklarının delalet ettiği anlamlar çerçevesinde kalmaktadır. Ayetlerin, ölümün doğrudan doğruya Allah'ın elinde olduğu anlamını ifade ettiği kesinlik kazanmaktadır.

Bütün bu anlatılanlardan akli delille anlaşılmaktadır ki, üzerinde ölüm olayının gerçekleştiği eşyalarda durum, ölümün sebebi değil sadece ölüm hallerinden bir haldir. Gerçek sebep ölüm hallerinin dışında ve hissen algılanması mümkün olmayan şeydir. Kendisi ile ölümün ortaya çıktığı ölüm hallerinin hiçbirinin ölümün gerçek sebebi olmadığı ve ölümü meydana getiremeyeceği şer'i delille sabit olmaktadır. Delaleti kat'i olan ayetler de ölümün gerçek sebebinin ecelin bitmesi olduğunu, öldürenin de Allahu Teâla olduğuna delalet etmektedir.