[Risâletü'l-ledünniyye]

Tercüme: Serkan Özburun - Yûsuf Özkan Özburun

Semerkand Yayıncılık

İÇİNDEKİLER
İmam Gazâlî
Önsöz Niyetine Birkaç Söz
Mukaddime
İlmin üstünlüğü
Nefis ve İnsan Ruhu
İlmin Kısımları
    1.Şeri İlimler
    2.Aklî İlimler
Tasavvuf İlmi
İlim Tahsilinin Yolları
    İnsanî Öğrenim
    Rabbânî Öğrenim
        a.Vahiyle Öğrenim
        b.İlhamla Öğrenim
İlim Tahsilinde Ruhların Mertebeleri
Ledünni İlmin Hakikati ve Luzümü
 

İMAM GAZÂLİ
İslâm âleminin en büyük âlimlerinden olan Gazâlî 450 (1058) yılında İran'ın Horasan yöresinin Tûs şehrinde doğmuştur. İlk tahsil hayatına Tûs'ta başlamış, ilk fıkıh bilgilerini burada hocası Ahmed b. Muhammed er-Râzkâ-nî'den almıştır.
Daha sonra Cürcân'a ve oradan da tahsilini ilerletmek için Nîşâbur'a gitmiştir. Nîşâbur'da zamanın âlimlerinden İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî'den ders almıştır. Buradaki tahsilini de tamamladıktan sonra ilmî noktada temayüz eden Gazâlî, ünlü vezir Nizâmülmülk'ün yanına gidip bir müddet kaldıktan sonra 484'te (1091) Bağdat'taki Nizamiye Medresesi'nin baş müderrisliğine tayin edilmiştir.
Burada gerek Selçuklu devlet büyüklerinin ve gerekse genel halk kitlelerinin teveccühüne mazhar olan Gazâlî, geniş şöhretine ve maddî imkânlara rağmen bu halinden derin bir rahatsızlıkla ve ruh haleti üzerinde meydana gelen
dalgalanmalarla derslerini bıraktı, talebelerle ilişiğini kesti. Elde ettiği bilgiler ve dünyevî makamlar kendi ruhunun ve kalbinin açlığını doyurmaya yetmedi.
Kendi ifadelerinden öğrendiğimize göre Bağdat'taki bu dört yıllık müderrislik hayatından sonra Şam, Kudüs, Mekke, Medine ve Tûs'ta geçen on bir senelik bir inziva hayatı vardır ki Gazâlî'yi Gazâlî yapan da asıl bu yıllardır.
499 (1106) yılında Nîşâbur'da tekrar tedris hayatına başladı. Bu ikinci tedris dönemi de uzun sürmedi. Tûs'ta evinin yanına bir medrese ve bir tekke yaptırdı. 505 (1111) yılında vefat edinceye kadar hakikat ilimlerinin öğrenim ve öğretimiyle uğraştı. Geriye bir insan ömrüne sığması güç sayıda pek çok eser bıraktı ve yüzyıllardır manevî irşadını devam ettirip bütün İslâm âleminin muhabbet ve duasına nail oldu. Bu sebeple "Hüccettü'l-İslâm" namına lâyık görüldü.
Ruhu şad olsun!...

ÖNSÖZ NİYETİNE BİRKAÇ SÖZ
Sevgili Okuyucularımız!
Önsöz niyetine kaleme alınan ve sizin dikkatinize sunulan bu yazı, etraflıca düşünüldüğü ve uzunca yazılması tasarlandığı halde buna muvaffak olunamamıştır. Hem içinde bulunduğumuz zaman ve zeminin, hem de hâlet-i ruhiyemizin bu türden meseleleri (ilm-i ledün, tev-hid vb.) ifade etmeye müsait olmayışı bir sebep olarak gösterilebilir. Bununla birlikte bu kadar önemli ve yanlış anlaşılması (ya da hiç anlaşılmaması) sebebiyle kimi zaman istismara mâruz kalan bu önemli konulara dair hiçbir şey yazmamak bizim için doğru olmazdı.
Kısaca söylemek gerekirse, üzerinde bir süredir düşünme ve notlar alma ihtiyacı duyduğumuz bir konuda şahsî kanaatlerimizin bir kısmını yine de sizinle paylaşmadan edemedik. Belki bizim başaramadığımızı siz başarırsınız, bizde uyanmayan hakikatler sizde uyanır diye, elinizdeki kitabın konularının ruhuna dair birkaç hususu kısaca, birer anekdot şeklinde sunuyoruz.
Özel anlamıyla değil de genel anlamıyla "ledün ilmi" hayatımızın her safhasında ve her anında hal, harekât, düşünüş vb. gibi bütün insanî durumlarımızı içine almaktadır. Hava, ışık veya su gibi aslında her yere, her şeye sirayet etmiş durumdadır. Çünkü "âlem-i şehâdefte her şey "âlem-i gayb" ile irtibatlıdır ve âlem-i şehâdet, âlem-i gayb tarafından (her şeyle her şeyde) çepeçevre kuşatılmıştır.
İnsan içinde bulunduğu sebepler âleminde, bazı vesile ve vasıtalar ile çeşitli ilimlerden bir
10
derece elde edebilir. Bu ilimler, kulun talep derecesine ve tercihine göre farklı olur; ama sonuçta bütün elde edilenlerin "marifet" (Allah'ı eşyanın şehâdetiyle tanıma), "hakikat", "nur" ve "hikmet" haline dönüşüp insanda kalbî ve ruhî bir "uyanışa" vesile oluşu ancak ikinci bir muamele ile mümkün olmaktadır. Bu da akıldan kalbe bir köprü atıp bütün bilgi, doküman, malûmat ve verileri eritmek, şeffaflaştırmak; yakmak... Ve böylece hikmet ve marifet nimetine mazhar kılınmaktır. İşte ilm-i bâtın, ilm-i gayb, ilm-i ledün şeklinde tabir edilen hakikati -kanaatimizce- bu meyanda düşünmek daha isabetli olacaktır.
İlm-i ledün denilen bu gizli ilmi, sırlı hakikati akılla kavrayamamak aslında "kesb-vehb" meselesini anlayamamak ve ikisini birbirinden tamamen ayırmakla ilgilidir.
11
Kesb, kulun kazancıdır; vehb ise, yüce Allah'ın ihsanıdır.
Aslında her "kesb" aynı zamanda "vehb"dir. Her şey sebepler dairesinden bakıldığında "kesb", ama itikad ve kudret dairesinden bakıldığında "vehb"dir.
Her şey bize sonsuz ikram ve ihsan sahibi yüce yaratıcı tarafından verilmektedir. Kesbin içinde vehbi görememek, ilmin, sebep-sonuç zinciri içinde kalınarak, sadece sınırlı şartlar içinde elde edilen bir bilgi ve kültür yığınından ibaret olduğu düşüncesini uyandırır ki, bu, yanlıştır.
Bu anlayış, insanın mahiyetinin ne kadar geniş ve engin olduğunu anlayamayıp insanı sadece bir "akıl varlığı" olarak görmekten kaynaklanmaktadır. Zaten aklı kalpten kopuk bir vaziyette kendi başına ve kendine ait olarak düşünmek de başlı başına bir fecaat arzetmek-tedir.
12
Halbuki insan kalp, ruh, akıl, hayal, sır vb. gibi ve daha pek çok manevî âza ve latife denilen ince, hassas cevher ve hislerden mürek-keb bir mahlûktur.
Buna göre ilm-i ledün; yüce Allah tarafından ruha ilka edilen bir nurdur, kalbe atılan özel bir ilimdir, sırra emanet edilen ilâhî bir emanettir diyebiliriz. İlm-i ledün için kula verilen cüz'î iradenin sarfedilmesi, belli sebeplere yapışılması, onu almaya bir derece hazırlık yapılması lâzımdır; ancak işin aslı kulun kesbi değil, yüce Allah'ın tercihi ve ihsanıdır. Çünkü o, herkese verilmez.
Pratik hayatımızdaki iş, faaliyet ve düşüncelerimizi hep alıştığımız bir sebep-sonuç zinciri içinde ve maddî şartlarda değerlendiriyor, olaylara ve kâinata tek gözle bakıyor; biz biliyor, biz yapıyor, biz çalışıyor, biz kazanıyoruz zannederek ciddi bir hataya düşüyoruz. Sadece kendi
13
ürettiklerimizi dikkate alıp, bunun dışında "ilm-i iman", "ilm-i tevhîd", "marifet", "muhabbet", "ilham", "feraset" gibi manevî ilimlerin olabileceğini hiç mi hiç düşünmüyoruz.
Önce pratik hayatımız ve içinde müşahede edilenler (cüz'iyyat) Allah'tan koparılıp (hâşâ!) sebeplere isnat ediliyor. Bunun dolaylı bir tezahürü olarak da ilmi sadece fıkıh, tefsir, kelâm, fizik, kimya, biyoloji kitaplarında yazılanlardan ibaret sayabiliyoruz. Halbuki gerçek ilim, insan ruhunun eşyanın hakikatlerini bilmesidir. Hakiki ilim eşyanın mülkünü değil, melekûtunu bilmektir.
İmam Gazâlî (rah), er-Risâletü'l-Ledünniyye'sinin daha ilk cümlelerinde aslında ilm-i le-dünnün (dolayısıyla iman, yakîn ve tevhid ilminin) elde edilme şekline ve gerekli şartlarına şu sözleriyle dikkat çeker:
14
"Hamd, seçilmiş kullarının kalplerini velayet nuruyla süsleyen, onların nefislerini en güzel ilâhî yardımlarıyla terbiye eden, irfan sahibi âlimlere dirayet anahtarlarıyla tevhid kapısını açan Allah'a mahsustur."
Burada, "seçilmiş kullarının kalplerini velayet nuruyla süsleyen" demekle; hem kalplerin ancak iman, takva ve amel-i salih esasına dayanan, "velayet nuruyla" süsleneceğini, hem kalbin velayet nuruyla süslenmesinin ancak Allah Teâlâ'yı tanımaya bağlı olduğunu söylemektedir.
Ayrıca "dostlarının kalplerini süsleyen" ibaresinde kalbin süslenmesi, manevî güzellik, ilim ve hikmet ile donatılmasının ancak yüce Allah'a ait bir iş olduğu, bunun kulun çabasıyla değil, Allah'ın özel lütuf ve ihsanı ile olduğu ortaya konmaktadır.
Bu işte insana düşen vazife, bu ilâhî ikramı almaya kalbini hazırlaması, bunun için gerekli
15
çalışmaları yapmasıdır. Bunun en güzel yolu; kulun sürekli bir acz, fakr, şefkat ve tefekkür şuuruyla nefsinin terbiyesine çalışmasıdır. Kula düşen, irade gösterip, sebeplere sarılıp dergâh-ı ilâhiyyeye yönelip dili, gönlü ve hali ile yüce rabbine yalvarmasıdır.
Devamında, "...özel ilâhî yardımı ile onların nefislerini terbiye eden" ifadesiyle, nefislerin terbiyesinin ancak yüce Allah'ın yardımı ile mümkün olduğunu, hidayet, manevî temizlik, terbiye ve terakkinin temelini bu ilâhî desteğin oluşturduğuna dikkat çekmektedir.
"...İrfan sahibi âlimlere dirayet anahtarlarıyla tevhid kapısının açılması" iki temel şarta bağlanmaktadır. Birincisi, "irfan sahibi âlim olmak" (sadece âlim olmak değil); ikincisi ise "dirayet anahtarlarını" kullanmaktır.
"irfan sahibi âlim" olmak, akıl ile kalbi birleştirmekle mümkündür, ilim akılla, irfan kalple öğrenilir. İlim bilmek, irfan tanımaktır. İlim tarif
16
etmek, irfan bizzat tatmaktır. İlim anlayış, irfan aşk ister. Aslında ikisi de birbirini destekler; çünkü ikisinin de kaynağı birdir; hedefleri de aynıdır. Bu kâinatta her şey, Allah'tan gelmiştir; Allah'a götürür. Tabii onun dilini anlayıp peşine düşene!
Dirayet, ayrı bir sanattır. Dirayet, feraset ister. Feraset, işin iç yüzüne bakmak, hakikatine nüfuz etmek, saklı şeyleri görmek, gördüğünü anlamak, anladığını kavramak, kavradığını yaşamak ve yaşayarak gerçeğe ulaşmaktır. Bunun sonucu, hakikate hayran kalmak, Hakk'ın muhabbetine dalmak, bu aşk ile yeni bir can bulup kâmil insan olmaktır. Vesselam...
Yûsuf Özkan ÖZBURUN
 

MUKADDİME
Hamd, has kullarının kalplerini velayet nuruyla süsleyen, güzel inayetiyle onların ruhlarını terbiye eden, irfan sahibi âlimlere dirayet anahtarlarıyla tevhid kapısını açan Allah'a mahsustur.
Salât ve selâm, hak yolun davetçisi, ilâhî ahkâmın bekçisi, ümmetine hidayeti gösteren, bütün resullerin efendisi, efendimiz Hz. Muhammed'e (s.a.v), onun âl ve ashabının üzerine olsun!...
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, dostlarımdan biri bana ledün ilmini inkâr eden bir bilginden bahsetti. Bu ilim ki, güzide mutasavvıflar ona itimat ederler, bu ilmi diğer ilimlerden daha üstün görürler. Bu ilmin peyderpey öğrenilmiş, çalışarak elde edilmiş kesbî ilimlerden daha güvenilir, daha sağlam ve kuvvetli olduğunu söylerler.
19
Bu bilgin şöyle diyormuş: "Mutasavvıfların ledün ilmini bir türlü anlayamıyorum. Dünyada bir tek kişinin dahi çalışma ve öğrenme olmaksızın düşünce ve kalbî idraki ile hakiki ilimden bahsedebileceğini zannetmiyorum!"
Dostuma dedim ki:
"Bu adam ilim tahsilinin yollarını anlamamış, insan ruhunun mahiyetini, vasıflarını, gaybî işaretleri ve melekûtî ilimleri nasıl aldığını idrak etmemiştir."
Dostum da bana dedi ki:
"Evet, bu adam; 'İlim yalnız fıkıh, tefsir ve kelâmdan ibarettir. Bunların ötesinde başka bir ilim yoktur. Bu ilimler de çalışıp öğrenmeden dinde derinleşme olmaksızın elde edilemez' diyor" dedi.
Ona dedim ki:
"Peki, öyleyse tefsir ilmi nasıl öğrenilecek? Kur'ân-ı Kerîm her şeyi kuşatan derin bir okyanustur. Onun bütün mânaları ve tefsirinin hakikatleri halk arasında şöhret bulmuş kitaplarda
20
yazılı değildir. Bilakis tefsir ilmi bu iddia sahibinin bildiklerinden başkadır." Dostum dedi ki:
"Bu adam, halk arasında meşhur olmuş Kuşeyrî,1 Sa'lebî2 ve Mâverdî'ye3 ait tefsir kitaplarının haricindeki tefsirlere kıymet vermiyor."
Dedim ki:
"Bu adam hakikat yolundan uzaklaşmıştır. Nitekim Sülemî4, tefsirinde, diğer tefsir kitaplarında
21
zikredilmemiş olan, muhakkiklerin sözlerinden daha tahkike dayalı olanlarını toplamıştır. Bana öyle geliyor ki ilmi, yalnız fıkıh, kelâm ve tefsirden ibaret sayan bu adam, ilimlerin kısımlarını, tafsilâtını, mertebelerini, hakikatlerini, zahir ve bâtınlarını bilmiyor. Cahilin bilmediği bir şeyi inkâr etmesi âdettendir. Bu iddia sahibi hakikat şarabını tatmamış, ledün ilmini anlamamış ki kabul etsin. Ben zaten onun bilmediği bir şeyi taklit ve tahminle kabul etmesine razı olmam."
Kuşeyrî (ö. 465/1072). islâm âleminin büyük mutasavvıflarından olup en mühim eserleri Tefsîrü'l-Kuşeyrî (Letâifü'l-İşârât) ve er-Risâletü'l-Kuşeyriyye'dir. Sa'lebî (ö. 427/1035). Nîşâbur'da doğmuş büyük bir fakih ve müfessir olup en meşhur eserleri el-Keşf, ve'l-Beyân an Tefsîri'l-Kur'ân ve Arâisü'l-Mecâlis: Kısasü'l-Enbiyâ'dır.
Mâverdî (ö. 450/1058). Önemli fakihlerden olup en meşhur eserleri Tefsîrü'l-Kur'ân ve el-Ahkâmü's-Sultâ-niyye'dir.
Sülemî (ö. 412/1021). Devrinin en büyük mutasavvıflarından olup en meşhur eserleri Hakâiku't-Tefsîr, Em-sâlü'l-Kur'ân, Kitâbü'l-Fütüvve, Âdâbü's-Sohbe ve Ta-bakâtü 's-Sûfiyye'dir.
Dostum dedi ki:
"Ben sizin ilimlerin mertebelerini bütün yönleriyle anlatmanızı, ledün ilminin hakikatini ortaya koymanızı, bu ilmi etraflıca açıklayıp ispat etmenizi istiyorum."
Ben de,
"Anlatılmasını talep ettiğiniz bu ilmin izahı hakikaten güçtür, fakat hâlet-i ruhiyemin müsaade ettiği, vaktimin elverdiği ve gücümün yettiği
22
kadar bir başlangıç yapabilirim. Lafı uzatmak istemem, çünkü sözün iyisi az ve öz olup, çok şeye delâlet edenidir" dedim.
Azîz ve celîl olan Allah'tan tevfik ve inayet dileyerek kıymetli dostumun bu arzusunu yerine getirdim.
İLMİN ÜSTÜNLÜĞÜ
Ey kardeşim, bilmiş ol ki ilim, nefs-i natıkanın [insan ruhu] eşyanın hakikatlerini niteliğiyle (keyfiyet), niceliğiyle (kemiyet), cevheriyle ve zatıyla tasavvur etmesidir. Bu, o şeyin müfred (tekil) olmasına göredir.
Âlim, eşyanın hakikatlerini kapsamlı bir şekilde kavrayan, idrak eden kimsedir.
Malûm, bilgisi akla nakşedilen şeyin kendisidir. İlmin değeri, malûmunun değeri kadardır. Âlimin mertebesi de ilminin derecesine göredir. Şüphesiz en değerli, en yüce, en faydalı bilgi, sâni' (yaratıcı) ve mübdi' (yoktan var eden)
23
olan Allah'ın bilgisidir. Allah'ı bilmeye "tevhid ilmi" fmârifetullahj denir. Bu ilmin tahsili bütün akıl sahipleri için zaruri olup, Peygamber Efendimiz,
İlim tahsili kadın erkek her müslümana farzdır"5 buyurmuştur.
Ayrıca bu ilmi elde etmek için yolculuğu dahi emretmiş ve,
İlim Çin'de bile olsa gidip öğreniniz"8 buyurmuştur.
Tevhid ilmiyle donanımlı olan kimse, ilimlerin en faziletlisi olduğu için Allah Teâlâ onları Kur'ân-ı Kerîm'de en üstün mertebede zikretmiş ve,
24
"Ondan başka ilâh olmadığına Allah, melekler ve adaletten ayrılmayan ilim sahipleri şahitlik ettiler" 7 buyurmuştur.
7 Âl-iİmrân3/18.
Tevhid ilmi âlimleri, enbiya ve onların vârisi olan ulemâdır. Bu ilim özü ve mahiyeti itibariyle değerli, mükemmel olup diğer ilimlere olumsuz ve dışlayıcı bir nazarla bakmaz. Astronomi, astroloji vb. ilimler [fizik, kimya] tevhid ilminin tahsili, için bir ön hazırlık (evveliyyât) hükmündedir. Bu ön bilgiler olmaksızın tevhid ilmi tahsil edilemez. Yeri gelince zikredeceğimiz gibi, tevhid ilminden başka ilimler de doğar.
Ey kardeşim, bilmiş ol ki ilim, içeriği göz önüne alınmaksızın özü itibariyle bizzat değerlidir. Hatta sihir ilmi bile, bâtıl olmasına rağmen, bizatihi değerlidir.
Bu konuyu şu şekilde izah etmek mümkündür: ilim cehaletin zıddı olup, cehalet zulmetin gereklerindendir. Zulmet ise sükûna yani atalet
25
ve durgunluğa ait bir şeydir. Sükûn da ademiyete [yokluk] yakındır. Yokluk da dalâlet ve bâtılın bulunduğu yerdir. Cehalet adem (yokluk), ilim ise vücud (varlık) hükmünde olduğundan; vücud ademden üstündür.
Hidayet, hak ve nur, varlık zincirinin birer halkası olduğuna göre varlık yokluktan, ilim de cehaletten üstün olmuş olur. Çünkü, cehalet körlük ve karanlık; ilim, basiret ve nur gibidir. Nitekim Allah Teâlâ,
"Kör ile gören, karanlıklarla aydınlık (nur) bir değildir’ 8 Fâtır 35/19-20.
âyet-i kerimesinin sırrını,
"De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" 9 Zümer39/9.
şeklinde açıklamıştır.
İlim cehaletten üstün olduğuna göre cehalet cismin, ilim ruhun vasıflarından olmuş olur. Öyleyse ruh, cisimden üstündür.
26
Diğer bölümlerde sayacağımız gibi ilmin birçok kısmı vardır. Âlimin de, ilimlerin tahsilinde takip edeceği değişik yollar vardır ki bunları da ileride zikredeceğiz.
Ey kardeşim, ilmin üstünlüğünü açıkladıktan sonra senin ilimlerin mahalli, karargâhı ve korunduğu levha olan insan ruhunu bilmen gerekir. Zira cisim, ilim için bir mahal değildir. Çünkü, cisimler sınırlı olup, yazı ve nakışların dahi az bir kısmını taşıyabilir.
Ruh ise bütün ilimleri hiçbir engel tanımaksızın, kolay bir şekilde koruma ve taşıyabilme kabiliyetine sahiptir. Şimdi ruhu kısaca açıklamaya çalışacağız.

NEFİS VE İNSAN RUHU
Ey kardeşim, bilmiş ol ki Allah Teâlâ insanı iki muhtelif şeyden yaratmıştır.
Birincisi cisimdir ki bu zulmânî, kesif [katı, donuk, yoğunluğu bulunan], sonradan meydana
27
gelen ve bozulmayla yüzyüze olan, organik ve kimyasal bileşiklerden oluşan ve de varlığının devamını haricî faktörler olmaksızın sağlayamayan mürekkeb bir yapıdır.
Diğeri ise, münîr [aydın], idrak eden, fail, muharrik fhareket ettiren], müessir, cisim ve organları tamamlayan müfred (tekil) bir cevher olan ruhtur.
Allah Teâlâ cesedi besin maddelerinden meydana getirdi ve kanın molekülleri ile büyüttü. Bu binanın temelini kurdu, direklerini dikti, etrafını sınırladı ve kendi emrinden mükemmel ruh cevherini onda ortaya çıkardı.
Bu ruhla, gıdaya ihtiyaç duyan, şehveti ve gazabı harekete geçiren, kalpte bulunan ve vücudun bütün azalarına duygu ve hareket dağıtarak hayatın devamını sağlayan kuvveti kastetmiyorum. Çünkü, vasıflarını saydığım bu ruha "hayvanî ruh" denir ki, his, hareket, şehvet ve gazap kuvvetleri onun askerlerindendir.
Gıda isteyen, tasarrufa sahip, karaciğerde bulunan kuvvete ise "tabii ruh" denir. Sindirim ve boşaltım bunun emrindedir.
Şekillendirme, üreme, büyüme (gelişme) ve tabii kuvvetlerin hepsi bedenin hizmetindedirler. Beden de hayvani ruhun hizmetindedir. Çünkü beden, kuvvetini hayvanî ruhtan almakta, onun hareket vermesiyle iş görmektedir.
Ben tek başına "ruh" kelimesini kullandığım zaman düşünme, hatırlama, hıfz, tefekkür, temyiz özelliği bulunan, kalbî ve aklî idrake sahip, ilimleri kolayca öğrenen, soyut tasavvurları kavrama kabiliyeti olan mükemmel cevheri kastediyorum. Bu cevher diğer ruhların ve kuvvetlerin kumandanı olup, gerek hayvanî ruh, gerek tabii ruh ve beden onun emrindedirler.
Nefs-i natıka da denen bu cevherin her meslek erbabına göre bir ismi vardır. Hükema (filozoflar) bu cevheri "nefs-i natıka"; Kur'an, "nefs-i mutmainne" ve "ilâhî emirle oluşan ruh";
28
mutasavvıflar "kalp" diye isimlendirmektedirler. İhtilâf isimlerdedir. Mâna tek olup onda hiçbir ayrılık yoktur.
Nefs-i natıka canlı, faal, idrak eden bir cevherdir. Biz ne zaman yalın halde "ruh" veya "kalp" kelimesini kullanırsak onunla bu cevheri kastederiz.
Mutasavvıflar hayvanî ruhu "nefis" olarak telakki ederler. Nefis kelimesi şeriatta da bu mânada kullanılmıştır. Peygamberimiz,
"En azgın düşmanın nefsindir" buyurmuş; bunu,
"M yanın arasındaki nefsindir"™ sözüyle pekiştirmiş ve açıklamıştır.
O, bu kelimeyle şehvanî ve gazabî kuvvetlere işaret etmiş ve bunların kalpten doğduğunu ifade etmiştir.
30
Ey kardeşim, isimler arasındaki farkları anladıktan sonra bilmiş ol ki, ehl-i tahkik bu ruh cevherini muhtelif ibarelerle tarif etmektedirler ve bu meyanda farklı görüşler serdetmektedirler.
İlm-i cedel ile meşhur olan kelâmcılar ruhu cisim olarak addederler ve, "O, bu kesif cisme nazaran daha latif bir cisimdir" derler. Ruh ile cisim arasında letafet ve kesafet farkı görürler. Bazıları ruhu araz sayar, bazı tabipler bu görüşü benimser, bazıları da ruhu kan zannederler. Bu şahıslar dar görüşleri ve kusurlu nazarlarıyla elde ettikleri bilgilerle kanaat edip, diğer ihtimalleri araştırmadılar.
Ey kardeşim, bilmiş ol ki ruh; cisim, araz ve cevher olmak üzere üç kısımdır:
Hayvanî ruh latif bir cisimdir. O, kalp fanusuna konmuş yanmakta olan bir lamba gibidir. Kalp deyince, göğsün içinde muallak (askıda, boşlukta) bir vaziyette duran konik (sanavberi, üçgen) şekli kastediyorum.
31
Hayat bu lambanın ışığı, kan yağı, his ve hareket nuru, şehvet harareti, gazap dumanı, gıdaya ihtiyaç duyan ve karaciğerde bulunan kuvvet onun hizmetçisi, bekçisi ve vekilidir.
Bütün canlılarda hayvanî ruh mevcuttur. -Şunu da ilâve edeyim ki- insanın kendisi cisim olup, eserleri (fiil, hareket, hal ve sıfatları) arazdır.*
Hayvanî ruh, ilimleri kavramaya güç yetiremez. Bu ruh, her şeyi en güzel ve sanatlı bir şekilde yaratan Allah'ı ve onları nasıl yarattığını idrak edemez. O, varlığı bedenin varlığına bağlı olan bir hizmetçidir ki, bedenin ölmesiyle birlikte ölür. Kandaki maddelerin oranı arttığı takdirde hararetin yükselmesiyle, bu oran eksildiği takdirde ise soğuğun artmasıyla bu lamba söner. Lambanın sönmesi, bedenin ölmesi demektir.
Araz, kendi başına var olamayıp ancak bir cevherle birlikte varlığını devam ettiren şeydir, insan ve varlıklara ait bütün sıfatlar arazdır. Renk, hastalık, sıhhat, soğukluk, sıcaklık, kuruluk, yaşlık, haraket, sükûnet gibi...
Yüce Allah'ın hitap ettiği ve mükellef saydığı bu ruh değildir. Çünkü karada ve denizde yaşayan bütün hayvanlar bu ruhu taşırlar; onlar mükellef olmadıkları gibi, dinî emirlere muhatap da değillerdir.
İnsanın mükellef ve [ilâhî hitaba] muhatap oluşu kendisine özgü, fazladan bulunan başka bir şeyden dolayıdır ki bu da nefs-i natıkadır. Bu nefs-i natıka şu âyetlerde zikredilmektedir:
"De ki: Ruh, rabbimin emrindendir." 11 İsrâ 17/85.
"Ey nefs-i mutmainnei Rabbini razı edecek bir halde ve sen de rabbinden razı olacak bir vaziyette O'na dön." 12 Fecr 89/27-28.
Yüce Allah'ın "emrimden" dediği bu ruh, cisim veya araz olamaz. O, "akl-ı evvel", "levh", "kalem" kavramları gibi duyu organlarıyla hissedilmeyen,
32
ancak akılla kavranılabilecek bir cevher, bir ziyadır.
Bize göre ruh, cevherlere ait vasıfları kabul edip bozulmayan, dağılmayan, ölmeyen, bilakis şeriatın bildirdiği gibi bedenden ayrılan ve kıyamet günü ona dönmeyi bekleyen bir şeydir.
Felsefî ilimlerdeki kesin deliller ve açık ispatlarla doğrulanmıştır ki "nefs-i natıka" cisim ve araz olmayıp tam aksine sabit, daimî ve bozulmayan bir cevherdir. Biz zikredilen delil ve ispatları yeterli gördüğümüz için başkaca tekrara gerek görmüyoruz. Bu konuda geniş kapsamlı bilgi edinmek isteyenler ilgili kitaplara başvurabilirler.** Biz usulümüzde sadece aklî burhanlarla yetinmiyor; meselelere imanî bir gözle bakıyor, açık seçik hakikatlere dayanıyoruz.
Bu konuyla ilgili açıklamalar İmam Gazâlî'nin hususan Meâricü'l-Kuds: Hakikat Bilgisine Yükseliş (çev. Ser-kan Özburun, İstanbul 1995) adlı eserinde mevcuttur.
34
Allah Teâlâ ruhu bazan emrine, bazan da zatına izafe ederek şöyle buyurmuştur: "Ona kendi ruhumdan üfledim."13 "Deki:Ruh, rabbimin emrindendir."14 "Biz, ona ruhumuzdan üfledik."15
13 Hicr 15/29.
14 isrâ 17/85.
15 Tahrîm 66/12
Allah Teâlâ cisim ve araz olup bozulan, zeval bulan, değişen şeyleri zatına nisbet etmekten münezzehtir.
Peygamber Efendimiz (s.a.v) ruh hakkında şöyle buyurmuştur:
"Ruhlar, teçhiz edilip sınıflara ayrılarak sıralanmış askerler gibidir."
"Şehidlerin ruhları yeşil kuşların kursaklarındadır.'
35
Araz, cevherin yok olmasından sonra varlığını devam ettiremez, çünkü o bizatihi kaim değildir. Malûm olduğu üzere cisim, madde ve suretle terkibi [bileşim] kabul ettiği gibi, tahlili de [çözülme] kabul eder.
Âyetlerden, hadislerden ve aklî burhanlardan anladığımıza göre nefs-i natıka bizatihi canlı ve mükemmel bir cevher olup imanın sağlamlığı veya bozukluğu ondan doğar.
Tabii ruh, hayvanî ruh ve bütün bedenî kuvvetler onun askerlerindendir. Bu cevher, mevcudatın hakikatini, malûmatın suretini onların zahiriyle ve zatıyla meşgul olmaksızın kavrar. Nefs-i natıka şeytan ve melekleri görmeksizin onların mahiyetini nasıl kavrıyorsa, aynı şekilde hiçbir insanı görmeksizin insanın hakikatini bilmeye muktedirdir. Şeytan ve melek gibi varlıkların hissî olarak bilinmesinin zorluğuna rağmen nefs-i natıka bunları görmeye ihtiyaç dahi duymadan idrak eder.
Mutasavvıflardan bazıları, "Bedenin gözü olduğu gibi kalbin de gözü vardır. İnsan zahirî şeyleri bedenî gözle, eşyanın hakikatini ise kal-bî gözle görür" derler. Peygamber Efendimiz (s.a.v),
"Her kulun kalbinde iki göz vardır ki onlarla gaybı idrak eder. Allah bir kuluna hayır murad ederse o kulun bedenî gözlerle göremediği şeyi görebilmesi için kalbî gözlerini açar"™ buyurmuşlardır.
Nefs-i natıka bedenin ölmesiyle ölmez. Çünkü Allah Teâlâ onu kendi kapısına çağırmakta ve ona,
"Rabbine dön"^ diye hitap etmektedir. Onun bedenden yüz çevirip ayrılmasıyla, tabii ve hayvanî kuvvetlerin tesiriyle ortaya çıkan haller âtıl bir vaziyet alır, hareket söner. İşte
36
ölüm denilen hadise budur. Bu sebeple mutasavvıflar tabii ve hayvanî ruha nazaran nefs-i natıkaya daha çok itimat ederler.
Nefs-i natıka, Bârî-i Teâlâ'nın emrinden olduğu için bedende bir yabancı (garip) gibidir. Yüzü daima aslına ve döneceği yere doğrudur. Beşerî kirlerle kirlenmediği ve kuvvetli olduğu takdirde daha çok ilâhî kaynaktan istifade eder.
Ey kardeşim, nefs-i natıkanın bir cevher, bedenin de onun için hazırlanmış bir mekân olduğunu öğrendin. Bedenin araz olduğunu, cevher olmaksızın mevcudiyetini devam ettiremeyeceğini anladın. Yine bilmiş ol ki, cevher bir mahalde sürekli bir şekilde kalmaz. Öyleyse beden ruh için daimî bir mekân değildir. Bilakis, onun geçici bir müddet kullandığı bir alet ve merkeptir.
Ruh, bedenin cüzlerine bitişik olmadığı gibi, onlardan ayrı da değildir. Belki bedene ilişerek onu aktif bir hale getirmiş ve feyizlendirmiştir.
38
Ruhun nurunun zahir olduğu ilk yer dimağ (beyin) olup, burası onun kendisini gösterdiği, ona has bir karargâhtır.
Ruh, dimağın ön kısmını bekçi, ortasını vezir ve müdür, arka kısmını hazine ve hazinedar yapmıştır. Bedenin bütün cüzlerini de kendisine yaya ve atlı asker kılmıştır. Hayvanî ruhu hizmetçi, tabii ruhu vekil yapmış, bedeni merkep, dünyayı meydan, hayatı meta ve mal, hareketi ticaret, ilmi kazanç, âhireti maksat ve dönüş yeri, şeriatı yol ve kaynak, nefs-i emmâre-yi gözcü ve koruyucu, nefs-i levvâmeyi tembih-çi, duyuları casus ve kontrolcü, dini zırh, aklı üstat, hissi talebe kılmıştır. Bunların hepsinin ötesindeki gözetleyici âlemlerin rabbi olan Allah'tır.
Nefs-i natıka, bu sıfatları ve aletleriyle kesif olan bedene orada kalmak için gelmemiş, ona bitişmemiş, belki ona hafifçe ilişerek ifade kazandırmış, onun vechini Bârî-i Teâlâ'ya yöneltmiştir. Nefs-i natıkanın belirli bir müddet
39
bedende kalıp, ona anlam vermesi ve fayda sağlaması takdir olunmuştur. O, bu zaman zarfında, bu kısa seferinde sadece ilim tahsiliyle meşgul olur. Çünkü ilim onun âhiretteki ziynetidir. Mal ve evlâtlar da bu dünyanın ziynetidir. 20 Kehf 18/46.
Nitekim mevcut olan her şeyin belirli bir vazifesi vardır. Göz görülebilecek şeyleri görmekle, kulak sesleri duymakla görevlendirilmiş, dil kelimeleri telaffuz etmeye müsait bir surette yaratılmıştır. Bunun gibi hayvanî ruh şehevî ve gazabî lezzetleri ister; tabii ruh yeme ve içmeden hoşlanır; nefs-i natıka ömrü boyunca ilimle meşgul olmayı arzular. Bedenden ayrılık vakti gelene kadar ilimle bezenir. Şayet ilmin haricinde bir hal kabul ederse, onu kendisi istediği ve sevdiği için değil, bedenin maslahatı icabı kabul eder.
Ey kardeşim, insan ruhunun hallerini, bedenin ölümünden sonra varlığını devam ettirdiğini, ilme olan aşkını ve arzusunu öğrendikten sonra artık senin ilmin kısımlarını bilmen gerekir.
-----
İLMİN KISIMLARI
Ey kardeşim, bilmiş ol ki ilim, şer'î yani dinî ve aklî olmak üzere ikiye ayrılır. Fakat hakiki âlimler nazarında şer'î ilimlerin çoğu aklî, aklî ilimlerin çoğu da şer'îdir. Eşyayı bu şekilde kavramak için nuranî bir bakış açısına sahip olmak gerekir. Nitekim Allah Teâlâ,
"Allah bir kimseye nur vermemişse, artık onun nurdan nasibi yoktur"21 Nûr 24/40.
buyurmuştur.

1-Şer'î İlimler
Şer'î ilimler iki kısma ayrılır: a-Aslî ilimler [ilm-i usûl] b-Fer'î ilimler [ilm-i fürû]
a. Aslî İlimler
Bunlar da üç kısma ayrılır:
1. Tevhid İlmi. Bu ilim Allah Teâlâ'nın zatını ve sıfatlarını araştırır. Ayrıca nebîlerin sîretini, imam ve sahâbîlerin yaşantılarını inceler. Hayat,
40
ölüm, kıyamet, ölümden sonraki diriliş, haşir ve rü'yetullah gibi akaid meselelerine açıklık getirmeye çalışır. Bu ilimle meşgul olan âlimler, önce Kur'ân-ı Kerîm'den âyetlere, sonra sırasıyla hadislere, aklî delillere ve kıyasî burhanlara dayanırlar.
Kelâmcılar, mutasavvıflar vb. zümreler, adî ve cedelî kıyasın öncüllerini, cevher, araz, delil, nazar, istidlal, hüccet gibi terimleri mantıkçılardan almışlar, fakat yerli yerinde kullanmamışlardır. Her biri bu kavramlara muhtelif mânalar yüklemiş ve hatta "cevher" kavramı hüke-mâ nazarında farklı, mutasavvıflar ve kelâmcılar nezdinde farklı bir şeyi ifade eder hale gelmiştir. Bu risale ile maksadımız, zümrelere göre lafızların mânasını araştırmak olmadığı için bu konuyu uzatmayacağız.
Tevhid ilmi ve kelâmla uğraşan âlimlere "mütekellimîn" ismi verilir. Tevhid ilmi, kelâmî meseleleri de içerdiğinden, daha çok kelâm ilmi olarak bilinir.
2. Tefsir İlmi. Kur'ân-ı Kerîm eşyanın (var olan şeylerin) en muazzamı, en yücesi, en azizi, en açık olanıdır. Bununla birlikte onda her aklın kavrayamayacağı birtakım müşkül noktalar vardır ki onları ancak Allah Teâlâ'nın "fehim" [ince kavrayış] verdiği kimseler anlayabilir. Zira Peygamber Efendimiz (s.a.v) bu konuda şöyle buyurur:
"Kur'an'ın her âyetinin bir zahiri, bir de bâtını vardır, ayrıca her bir bâtının da yedi -veya dokuz- bâtını vardır."22
Kur'an harflerinden her birinin bir anlamı, her anlamının da işaret ettiği bir şey vardır.
Allah Teâlâ Kur'ân-ı Kerîm'de bütün ilimler ile görünen görünmeyen, büyük küçük, aklî ve hissî mevcudattan haber vererek,
42
"Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır"23 En'âm 6/59.
buyurmakta ve,
"Aklıselim olanlar O'nun âyetlerini derinlemesine düşünsünler ve ibret alsınlar"24 Sâd 38/29.
diyerek insanları tefekkür ve tezekküre davet etmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm'in tefsir edilmesi zor bir iş olduğundan hiçbir müfessir tam olarak onun hakkını verememiş, gizli sırlarını çözememiştir. Evet, bütün müfessirler gücü yettiği, aklı erdiği, ilimlere vukufiyeti nisbetinde onu izaha çalışmışlar, fakat hiçbiri kâmil mânada hakikati söyleyememişlerdir.
Tefsir ilmi, aslî, fer'î, şer'î ve aklî ilimlere kılavuzluk eder. Müfessir, Kur'an'a lügat, istiare, lafızların terkibi, nahiv [gramer] kaideleri, Araplar'ın örf ve âdetleri, ehl-i hikmetin fiilleri, mutasavvıfların sözleri cihetinden bakmalı ki onun tefsirinin hakikatine yaklaşmış olsun. Müfessir
43
Kur'an'a tek yönden bakmakla yetinir ve bir tek ilme göre açıklama cihetine giderse onun sırrını çözemez. O müfessire ilmî ve imanî delilleri izah etmek gerekir.
3. Hadis İlmi.
Hz. Muhammed (s.a.v) Arap ve Acem'in en fasihidir. O, Allah Teâlâ tarafından kendisine vahyedilen bir muallim, aklı ile ulvî ve süflî meselelerin hepsini kavrayan, her sözü hatta her kelimesi esrar okyanuslarını ve rumuz hazinelerini ihata eden bir zat idi. Bu sebeple ondan gelen haber ve hadislerin bilinmesi ve izahı çok mühimdir.
Bir kişi nefsini şeriata tâbi kılıp edeplendirmeden, şeriatın ölçüleriyle kalbindeki sapıklıkları zail etmeden Hz. Peygamberin (s.a.v) sözlerini hakkı ile kavrayamaz.
Eğer bir kişi tefsir ilmi ve hadislerin te'vili hakkında konuşmak, sözlerinde isabetli olmak istiyorsa, lügat ilmini tahsil etmeli, nahiv ilminde derinleşmeli, i'rab [cümle çözümlemesi] sahasında uzman olmalı, sarf ilmine vâkıf olmalıdır.
44
Çünkü lügat ilmi, diğer ilimlerin tahsili için bir basamak ve merdiven mesabesinde olup, onu bilmeyen kimse başka ilimleri öğrenemez. Şüphesiz yüksek bir yere çıkmak isteyen kimsenin önce merdiveni kurması gerekir. Demek ki ilim tahsil etmek isteyen kişinin lugavî kaideleri bilmesi şarttır.
Lügat ilminin tahsilinde önce edatlar, sonra mücerred ve mezîd fiiller öğrenilir. Bu ilimle meşgul olanlar Arap şiirini, özellikle de bunlardan Câhiliye devrine ait olanları incelemelidir. Çünkü bu şiirler, insanın ufkunu genişletmesi ve ruhunu okşamasının yanı sıra fesahat ve belagat açısından büyük önem arzeder.
Bunlara ilâveten nahiv ilminin de öğrenilmesi lâzımdır. Çünkü lügat ilmi için nahiv bilgisi; altın ve gümüş için mihenk taşı, felsefe için mantık, şiir için aruz, kumaş için metre, tahıl için ölçek mesabesindedir. Malûmdur ki ölçülmeyen bir şeyin eksik veya fazla olduğu bilinemez.
46
Lügat ilmi hadis ve tefsir ilimlerine giden bir yol, tefsir ve hadis ilimleri de tevhid ilmine varmada birer kılavuz gibidirler. İnsanların felaha ermesi, âhiret korkusundan kurtuluşu ancak tevhid ilmiyle mümkündür.
b. Fer'î İlimler
İlimler ya nazarî olur ya da amelî olur ki, aslî ilimlere nazarî ilimler, fer'î ilimlere de amelî ilimler denir.
Fer'î ilimler üç kısma ayrılır:
1. Hakkullah. İnsanın Allah Teâlâ'ya karşı vazifelerinden yani ibadetlerden bahseden ilimdir. Taharet, salât, zekât, cihad, hac, zikirler, bayram namazları, çeşitli farzlar ve nafileler bu gruba girer.
2. Hakku'l-ibâd. İnsanın insana karşı vazifelerinden, hak ve hukuktan, örf ve âdetlerden bahseden ilimdir. Muamele ve muâkade [sözleşme] olmak üzere iki sahada cereyan eder.
47
Âlım-satım, ortaklık, bağış, borç verip alma, kısas ve diğer cezalar "muamelât"; nikâh, talâk, köle edinme ve azat etme, miras gibi sözleşmeler "muâkadat" kısmına girer.
Hakkullah ve hakku'l-ibâd olarak nitelendirdiğimiz, insanın Allah'a ve insanın insana karşı durumundan bahseden ilimlerin bu iki kısmına "fıkıh" denir. Fıkıh herkes için gerekli, faydalı bir ilimdir.
3. Hakku'n-nefs [Ahlâk İlmi]. Ahlâk ya kötü huylardır ki bunların terkedilmesi gerekir yahut iyi huylardır ki bunları elde etmek, ruhları bu güzel huylarla tezyin etmek lâzımdır. İyi ve kötü huyların hepsi Allah Teâlâ'nın kitabında ve Peygamber Efendimizin (s.a.v) hadislerinde zikredilmiş olup, iyi ahlâk sahibi olan kimselerin cennete gireceği bildirilmiştir.25
25 "Kıyamet günü bana en sevgili ve en yakın olanınız ahlaken en güzel olanmızdır" (bk. Tirmizî, Birr, 71).
48

2.- Aklî İlimler
Aklî ilimlerin öğrenimi güç olup bunlarda hataya düşmek mümkündür. Bunlar da üç aşamada incelenir:
1. Riyazî ve mantıkî ilimler birinci aşamayı oluşturur.
Riyazî ilimlerden olan hesap ilmi [aritmetik] sayılarla, hendese ilmi [geometri] şekil ve oranlarla uğraşır. Coğrafya, astronomi ve astroloji ilimleri de riyazî ilimler kategorisine girer.
Yıldızların durumunu gözetleyerek mahlûkların talihlerine dair hükümler çıkaran nücum ilmi ile sesleri inceleyen mûsiki ilmi de bunlara dahildir.
Mantıkî ilimler ise tasavvur ile idrak edilebi-. lir eşyanın tarifini ve genel çerçevesini inceler, deney ve gözlemle elde edilmiş bilgileri burhan ve kıyaslar doğrultusunda araştırır.
49
Mantık ilmi -metodolojik olarak- önce kavranılan, sonra sırasıyla konu ve yüklemleri, önermeleri, kıyas ve kıyasın bölümlerini tetkik eder ve mantığın gayesi olan sonuca varır.
2. Bu aşamayı tabii ilimler oluşturur. Bu ilimlerle meşgul olanlar mutlak cismin mahiyetini, âlemi oluşturan unsurları, cevher ve arazları, hareket ve sükûnu, gök cisimlerinin durumunu, müessir ve müteessir şeyleri inceler.
Bundan başka mevcudatın mertebelerini, ruh ve mizaçların kısımlarını, duyuların kemiyetini, mahsusatın (hissedilenlerin) nasıl doğru anlaşılabileceğinin keyfiyetini araştırır.
Sonra bu ilim hekimlik bilgisini, bedenlere sirayet eden hastalıkları, bu hastalıkların tedavisini ve bu tedavide gerekli olan ilâçları araştıran tıp ilmini incelemeye sevkeder. Ayrıca tabii ilimlerin bir kısmını da ulvî eserler ilmi (ilm-i âsâr-ı ulviyye), madenler ilmi ve eşyanın özelliklerini tanımak oluşturur.
Bir de kimya ilmi vardır ki içinde maraz taşıyan maddeleri ve madenlerin organik dokusundaki boşlukları inceler.
3. Bu aşamadaki ilimler diğerlerine göre üstün bir mevkiye sahiptir. Bu ilimler önce mevcudatı, bunların vacip ve mümkün olarak taksimini, sonra yüce yaratıcının zâtını, sıfatlarını, fiillerini, emirlerini, hükümlerini ve bunların ne şekilde yürüdüğünü, mevcudatın yaratılışını tetkik etmesinin yanı sıra ulvî varlıkları, cevherleri, selîm akılları, kâmil ruhları, melek ve şeytanları araştırır.
Ayrıca nebîlerin mucize ve kerametlerini, mukaddes ruhların hallerini, uyku ve uyanıklık durumlarını inceler. Tılsım ve büyü de bu ilimlerin bölümlerindendir.
Tabii ilimlerin tafsilâtı ve dereceleri pek çok olup uzun izahlara ihtiyaç vardır. Lâkin biz bunlara kısaca temas etmenin yerinde olacağını düşündük.
50

TASAVVUF İLMİ
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, aklî ilim mahiyeti itibariyle müfred (yalın) olup, mürekkeb (bileşik, zahirle bâtının, bilgi ile amelin, akıl ile kalbin birleştiği) ilim bundan doğar. Mürekkeb ilim tasavvuf ilmidir ki, bu ilim diğer ilimleri ihtiva eder.
Tasavvuf ilmi, mutasavvıfların kullandığı vakt, semâ, vecd, şevk, sekr, sahv, ispat, mahv, fakr, fena, velayet ve irade gibi hallerden ve bu ilmi tahsil eden mürşid ve müridlerin sıfat, makam ve hallerinden bahseder.
Biz bu risale ile ilimleri ve kısımlarını özet bir şekilde saymayı murad ettiğimiz için yapılan açıklamaları yeterli görüyoruz. Bu ilimlerden başka bir kitabımızda bahsedeceğiz. Ayrıca konu hakkında ayrıntılı bilgiye ihtiyaç duyan kimseler diğer kitaplara müracaat edebilirler.
İlimlerin kısım ve adetlerine dair söylediklerimizden sonra yakînen bilmiş ol ki bu ilimlerin iyice anlaşılması için birtakım şartlar gerekir. Biz şimdi bu şartları ve ilim tahsilinin yollarını açıklayacağız.

İLİM TAHSİLİNİN YOLLARI
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, ilimler iki yolla elde edilir. Bunlardan birincisi insanî, diğeri rabbânî öğrenimdir.
1. İnsanî Öğrenim
Bunun belli bir yolu ve mesleği vardır. Bu da iki türlü olur.
Birincisi, haricî faktörlerle yani öğrenme ile elde edilir.
Diğeri ise dahilî faktörlerle yani tefekkürle meşgul olmakla tahsil edilir.
Tefekkür ile "taallüm" [öğrenme] eşdeğer olup, taallüm bir kişinin herhangi bir âlimden istifade etmesidir. Tefekkür ise insan ruhunun "küllî ruh "tan istifadesidir. Küllî ruh tesir ve tâlim
52
bakımından bütün âlim ve akıllılardan çok daha üstündür.
İlimler, toprağa gömülü tohum, okyanus dibindeki mücevher ve maddedeki cevher gibi ruhlarda kuvve halinde vardır. Taallüm, bu cevherin kuvveden fiile çıkması için çalışmaktır. Tâlim ise onun kuvveden fiile çıkmasıdır. Bunun içindir ki talebenin ruhu, muallimin ruhuna benzer, belli bir oranda ona yaklaşır.
Âlim, faydalandırma bakımından bir çiftçi gibidir. Talebe istifade etme açısından toprağa, ilim ise kuvve halindeki tohuma ve her an büyüyen fidana benzer. Talebe ilimde kemale erdiğinde meyveli bir ağaç ve okyanustan çıkartılmış bir mücevher gibi olur.
Beden? kuvvetlerin ruha galebe çalmasıyla öğrenim süresi uzar, bu iş çok meşakkatli bir hal alır. Eğer akıl nuru hevâ ve heveslere galip gelirse talebenin birazcık tefekkürü dahi onu birçok öğrenim zahmetinden kurtarır. Akıl 54
nuruyla aydınlanmış ruh, âtıl (hareketsiz), tembel ruhların bir yılda kavrayamayacağı hakikatleri bir saatlik tefekkürle elde edebilir.
Demek ki bazı insanlar ilimleri taallümle, bazıları da tefekkürle öğreniyorlar. Fakat taallüm için de tefekkür şarttır. Çünkü insan cüz'î ve küllî şeylerin hepsini, bütün ilimleri taallümle elde etmeye kadir değildir. Bilakis taallümle elde ettiği bazı şeyleri tefekkürle çoğaltır. Malûmdur ki nazarî ilimlerin ve amelî sanatların pek çoğu hükemânın keskin zekâsı ve de üstün dehasıyla, fazlaca tâlim olmaksızın ortaya konmuştur.
İnsanlar kendisine öğretilen bilgiler ışığında haricî bilgileri kavrayamamış olsaydı, insanoğlunun ilminin tamamlanması hayli uzar, kalplerdeki cehalet karanlığı devam ederdi. Zira insan cüz'î ve küllî meselelerin hepsini taallümle öğrenemez. Bilakis bunların bazısını tahsil yoluyla, bir kısmını da görgüyle öğrenip, akıl yoluyla bunlardan çıkarımlar yapar.
55
Nitekim âlimler bu şekilde hareket etmişler ve ilmî disiplinler böylece temellenmiştir. Meselâ bir mühendis, ömrü boyunca ihtiyaç duyacağı mesleğiyle alâkalı bilgilerin hepsini değil, sadece genel kaideleri öğrenir, tâli meseleleri kıyas ve tefekkürle halleder.
Keza bir tabip hastalıkların tedavi ve ilâcını bütün teferruatıyla öğrenmeyip, hastanın mizacını göz önünde bulundurarak, genel prensiplerin ışığında hastalığı tedavi eder.
Yine aynı şekilde müneccim nücûm ilminin umumi kaidelerini öğrenip, bu minval üzere düşünerek yıldızlara dair muhtelif hükümler çıkarır.
Fakih ve edipler de bu yolu takip ederler. Hatta bu durum çeşitli sanatlarda kullanılan âletlerin icadında da böyledir.
Meselâ, bir kişi bilgi hamurunu tefekkürle yoğurarak çalgılı aletlerden biri olan udu yapmış, başka birileri bundan yola çıkarak muhtelif çalgı aletleri geliştirmiştir.
Kısaca diyebiliriz ki bedenî ve nefsanî sanatların başlangıcı taallümle, bunların mürekkeb (bileşik) bir hale gelmesi tefekkürle olmuştur.
Fikir kapıları ruha açıldığı zaman insan arzuladığı şeyi bilgi ve sezgi yoluyla nasıl elde edebileceğini bilir. Binaenaleyh insanın gönlü açılır, basireti artar. Bu nedenle fazla uğraşmaksızın ve yorulmaksızın ruhunda kuvve halinde bulunan şeyleri fiile çıkarır.

2.- Rabbânî Öğrenim
Rabbânî öğrenim de iki kısımda incelenir:
1. Vahiyle Öğrenim. Ruh kemale erdiği zaman bazı hırs ve fâni emeller gibi beşerî kirler yok olur. Böylece ruh yüzünü asıl menşeine yani Allah Teâlâ'ya çevirir, bütünüyle onun cömertliğine, inayetine ve nurunun feyzine güvenir.
56
Allah Teâlâ, bu vasıfları haiz ruha inayet ve rahmetinin en güzeliyle tam olarak yönelir. Ona ilâhî bir nazarla baktığı için onu kendisine âdeta üzerine bütün ilimleri nakşettiği bir levha edinir. Böylece "küllî akıl" muallim, bu "kudsî ruh" da onun talebesi olmuş olur. Bu suretle kudsî ruh hiçbir taallüm ve tefekkür olmaksızın bütün ilimleri öğrenir. Allah Teâlâ'nın,
"Sana bilmediklerini öğretti"26 Nisa 4/113.
şeklindeki beyanı bu gerçeği doğrular mahiyettedir.
O halde nebîlerin ilmi diğer insanların ilmine nazaran daha üstündür. Çünkü onların ilmi hiçbir vesile ve vasıta olmaksızın doğrudan doğruya Allah Teâlâ'dan hâsıl olmuştur.
Hz. Âdem ile melekler arasındaki kıssa, meseleye açıklık getirir mahiyettedir. Bilindiği üzere melekler ömürleri boyunca ilim öğrenmişler, birçok ilmî hakikatleri bulmuşlar hatta mahlûkatın en âlimi, mevcudatın en arifi olmuşlardı. 58
Oysaki Hz. Âdem (a.s) hiçbir ilmi bilmiyordu. Çünkü, o âna kadar herhangi bir muallimle karşılaşmamış, ilim tahsil etmemişti. Bu sebeple melekler büyüklük tasladılar, gururlanıp kibirlenerek,
"Biz seni hamd ile teşbih ve takdis ediyoruz'27 Bakara 2/30.
dediler. Eşyanın hakikatini bildiklerini söylediler. Âdem (a.s) ise kalbinden bütün mükevvenatı kovmuş bir vaziyette halikın kapısını çaldı, ondan yardım diledi. Allah Teâlâ da Âdem'e (a.s) bütün isimleri öğretti ve meleklere eşyayı göstererek,
"Eğer siz sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini bana söyleyin"'28 Bakara 2/31. dedi. Bunun üzerine meleklerin Âdem'in (a.s) yanındaki dereceleri azaldı. Melekler, ilimlerinin yetersizliğini farkettiler. Gurur tekneleri kırıldı ve acz denizinde boğuldular. Rablerine,
59
"Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz. Senin bize öğrettiklerinden başka bizim hiçbir ilmimiz yoktur dediler."29 Allah Teâlâ da Âdem'e (a.s) hitaben,
"Ey Âdem! Eşyanın isimlerini meleklere söyle/"dedi. Âdem de (a.s) ilmin sırlarını ve işin hakikatini onlara anlattı."30
29 Bakara 2/32. 30 Bakara 2/33.
Böylece aklıselim olanlar indinde kaynağını vahiyden alan gaybî ilmin, kesbedilen ilimden daha efdal, daha mükemmel olduğu anlaşıldı.
Vahyî ilim nebilerin mirası, resullerin hakkıdır. Efendimiz Hz. Muhammed'den (s.a.v) sonra vahiy kapısı kapanmış olup, bu sebeple ona "hâtemü'l-enbiyâ" denmiştir. O, Arap ve Acem'in en fasihi, insanların en âlimidir. Bu hususla ilgili Peygamber Efendimiz (s.a.v) şöyle buyurur:
60
"Beni rabbim terbiye etti, edebimi ne güzel
"Ben sizin içinizde Allah Teâlâyı en iyi bilen ve O'ndan en çokkorkanınızım."32
O, insanî tâlim ve taallümle meşgul olmaksızın ilimleri rabbânî öğrenimle elde etmiş olduğundan onun ilmi en mükemmel, en kuvvetli ve en üstün idi. Allah Teâlâ buna işaretle,
. "Ona müthiş kuvvetlere sahip olan öğretti33 Necm 53/5.

buyurmuştur.
2. İlhamla Öğrenim. İlham, küllî ruhun saflığına, kabiliyetine, istidadına göre insan ruhunu uyarmasıdır. O vahyin kısmî bir yansımasıdır. Vahiy, gaybî hallerin ayan beyan tezahür etmesi olup, ilham ise gaybî şeylere kapalı bir
61
tarzda işaret edilmesidir. Vahiyden hâsıl olan ilme nebevî ilim, ilhamdan hâsıl olan ilme de ledünnî ilim denir. Ledün ilmi, gayb lambasından ışıyan latif, saf ve cilâlı bir kalbe düşen ziya gibidir ki, Allah Teâlâ ile ruh arasında hiçbir vasıta olmaksızın elde edilir.
Bütün ilimler "küllî ruh" tarafından malûmdur ve onda mevcuttur. "Küllî akıl", "küllî ruh"tan daha üstün, daha mükemmel, daha kuvvetli olup Bârî-i Teâlâ'ya daha yakın olduğu için küllî ruhun, küllî akla nisbeti, Havva'nın Âdem'e nisbeti gibidir. Küllî ruh da sair mahlûkata nis-beten daha azîz, daha latîf ve daha üstündür.
Bu sebeple küllî aklın feyiz saçmasıyla vahiy, küllî ruhun aydınlatmasıyla da ilham doğar. Öyleyse vahiy enbiyanın süsü, ilham evliyanın ziynetidir. Nasıl ki ruh akıldan, velî nebîden derece bakımından aşağı ise, ilham da vahiyden aşağı bir mevkide yer alır. İlham vahye nisbetle zayıf, rüyaya nisbetle kuvvetlidir. Bütün bunların
62
ışığında diyebiliriz ki gerçek ilim enbiya ve evliyanın ilmidir.
Vahiy resullere mahsus olup Âdem, Musa, İbrahim, Muhammed vb. resullere (aleyhimüs-selâm) vahiy gönderilmiştir.
Nübüvvet ile risâlet arasında fark vardır. Nübüvvet, kudsî ruhun malûmat ve mahlûkatın hakikatini bilebilmesidir. Risâlet ise, bu hakikatleri ehline yani faydalanmak isteyen ve buna kabiliyeti olan insanlara tebliğ etmektir. Bazan ruhlardan biri fevafuken bu hakikatleri elde edebilir, fakat birtakım sebep ve özürler nedeniyle bunları tebliğ edemez.
Ledünnî ilim, Hz. Hızır'da (a.s) olduğu gibi nübüvvet ve velayet ehline mahsustur. Allah Teâlâ bunu haber vererek,
"Ona tarafımızdan bîr ilim öğrettik"34 buyurmaktadır.
34 Kehf 18/65.
63
Emîrü'l-mü'minîn Hz. Ali b. Ebû Tâlib (r.a) şöyle demiştir:
"Dilim ağzıma konulunca kalbimde bin tane ilim kapısı açıldı. Her bir kapının da bin tane kapısı vardı."
Yine Hz. Ali, bir başka sözünde şöyle der:
"Benim için bir minder konsa ve ben onun üzerine otursam Tevrat ehline Tevrat'larıyla, İncil ehline İncillleriyle, Kur'an ehline Kur'an'larıyla hükmederdim."
İşte bu öyle bir mertebedir ki ona insanî öğrenimle nail olmak mümkün değildir. Yalnızca kendisine ledün ilmi verilenler buna erişebilir.
Yine Hz. Ali (r.a),
"Hz. Musa zamanından beri Tevrat'ın şerhinin kırk yük olduğu anlatılagelir. Eğer Allah Teâlâ bana izin verseydi, sadece Fâtiha'nın elifinin şerhi kırk yük olurdu" demiştir. İlimlere bu derece vukufiyet ancak ilâhî, semavî ve ledün-nî bir yolla olabilir.
Allah Teâlâ bir kula hayır dilerse kendisi ile onun arasındaki perdeyi kaldırır. Bu şekilde birtakım kevnî sırlar o kula aralanır ve bunların mânaları o kişinin zihnine nakşedilir. O da bu hakikatleri, Allah'ın dilediği kullara açıklar.
Hikmetin hakikatine ledün ilmiyle ulaşılır. Bu mertebeye ermeyen insan hikmet sahibi olamaz. Çünkü hikmet Allah vergisi olup hakkkında şöyle buyurulmuştur:
"Allah hikmeti dilediğine verir. Hikmet verilen kimseye çokça hayır verilmiştir. Bunu ancak akıl sahipleri düşünüp ibret alırlar." 35 Bakara 2/269.
Ledün ilmine nail olanlar birçok ilmi tahsil etmekten, insanî öğrenimin zahmetlerinden kurtulurlar. Az öğrenip çok bilirler, az yorulup çok istirahat ederler.
64
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, vahyin kesilmesiyle risâlet kapısı kapanmıştır. Hakikat ortaya konduktan, din tamamlandıktan sonra insanların resul gönderilmesine zaten ihtiyacı kalmamıştır. Bu konuda Allah Teâlâ,
"Bugün sizin dininizi tamamladım"36 Mâide 5/3 (Bu âyet-i kerime en son inen ahkâm âyeti olup Veda haccının arefesinde nazil olmuştur).
buyurmuştur.
İnsanların ihtiyacı olan bütün ilimler açıklandıktan sonra resul gönderilmesi hikmete aykırıdır.
Küllî ruhun nuru insanları aydınlatmaya devam etmekte olup, ilham kapısı kapanmamıştır. Çünkü insanların daima yardıma ve uyarılmaya ihtiyacı vardır. İnsanlar her an vesveselere kapıldıkları ve şehvete düştükleri için, davet ve risâlete değil, uyarılmaya muhtaçtırlar. Bu sebeple Allah Teâlâ mucizevî nitelikte olan vahiy kapısını kapamış, hayatın idamesini
66 hekimhan
kolaylaştırmak maksadıyla rahmetinin tecellisi olan ilham kapısını açık bırakmıştır.
Böylece Allah Teâlâ lutfunu ve dilediği kimseleri hesapsız rızıklandırdığını anlamaları için kulları arasında dereceler takdir etmiştir.

İLİM TAHSİLİNDE RUHLARIN MERTEBELERİ
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, ilimler insan ruhunda gizli bir halde mevcut olup tüm insanlar ilimleri öğrenmeye kabiliyetlidir. Bazı ruhlar sonradan meydana gelen herhangi bir arıza ve sebepten dolayı bu kabiliyetini kaybedebilir. Bunu şu hadislerden anlıyoruz:
"İnsanlar, şirk ve küfürden temiz bir halde (tevhid dini üzere) yaratıldı, fakat şeytanlar onları aldatıp şirke düşürdü."37
67
"Her çocuk İslâm fıtratı üzere doğar.'38
insan ruhu aslî saflığını ve taharetini muhafaza etmesi halinde, küllî ruhun aydınlatmasına (işrak) istidatlı, ondan aklın kavrayabileceği suretleri almaya kabiliyetlidir. Lâkin bazı ruhlar bu dünyada kendisine arız olan muhtelif hastalıklar ve çeşitli sebeplerden ötürü hakikatleri idrak edemez bir hale gelir. Bazıları da aslî sıhhatini korur, bozulmaz. Böylece kabiliyetini kaybetmez. Bunlar vahiy alma kabiliyeti olan, mucizeler gösteren, bu kevn ve fesad (içinde yaşadığımız oluş ve bozuluş dünyası) âleminde tasarrufa muktedir olan nebîlerin ruhlarıdır. Bu ruhlar aslî sıhhati üzere kalabilmiş, arızî illet ve marazî unsurlarla mizaçları bozulmamıştır. Bu sebeple nebîler insanları fıtratlarındaki temizliğe çağıran ruh doktorlarıdır.
68
Hasta ruhlar bu süflî dünyada muhtelif mertebeler oluşturur. Bunlardan bir kısmı birazcık dahi olsa mevki-makam hastalığına yakalanmış, hafızalarına nisyan (gaflet ve unutma) bulutları çökmüş olmasına karşın devamlı öğrenmekle meşguldürler. Bu şekilde aslî sıhhatlerini talep ederler ki, bu gruba dahil olanlar az bir tedavi ile iyileşir, çok az bir tezekkürle nisyan bulutlarını dağıtırlar.
Bazıları da ömürleri boyunca ilim öğrenirler. Günlerini ilim tahsili ve birtakım nazariyeleri tetkik etmekle geçirirler. Fakat mizaçları bozuk olduğundan hakikatleri anlayamazlar. Çünkü mizaç bozulunca ilâç fayda vermez.
Diğer bir grup da, hatırlayıp unuturlar, riyazetle nefislerini yıpratırlar. Bu surette birazcık nur, az bir aydınlanma elde edebilirler.
Bu tür mertebeler nefislerin dünyaya meyletmesinden, fâni meşguliyetler içinde boğulup gitmesinden meydana gelir.
69
Ruhların hastalanması veya sıhhat bulması kuvvetlilik-zayıflılık derecesine göredir.
İşte bu hastalıklar giderilirse, ruhlar ledün ilminin mevcudiyetini kabul ve itiraf ederler, fıtratlarının temiz ve saf olduğunun farkına varırlar.
Ruhlar, bu kesif bedene arkadaşlık etmekle ve hakikatlere perde olan bu zulmânî âlemde ikamet etmekle hastalanmış, gerçeği göremez olmuştur.
Halbuki ruhlar, ilim öğrenmekle olmayan bir ilmi [ilm-i ma'dûm] icat etmek, mevcut olmayan bir aklı [akl-ı mefkud] meydana getirmek istemiyor; bilakis bedenî süslere yönelmek, bedenin ihtiyaçlarını karşılamak ve onu düzene koymak gibi birtakım meşguliyetler sebebiyle kendisine arız olan hastalığı gidermek, yaratıljşlarında mevcut olan aslî ilme dönmek istiyorlar.
Nasıl ki çocuğunu seven şefkatli bir baba, çocuğunun bakımı, terbiyesi gibi işlerle uğraştığında
70
diğer işleri unutursa, ruh da fazla sevgi ve şefkatinden dolayı bedene yönelmekte, onun ona/ımı, korunması, ihtiyaçlarının teminiyle uğraşmakla zayıf, bitkin düşmesi sebebiyle dünya denizinde boğulmaktadır.
İşte bu yüzden ruhlar, kaybettiğini bulmak, unuttuğunu hatırlamak için taallüme (çalışarak öğrenmeye) ihtiyaç duymaktadırlar.
Taallüm, ruhun kendi aslî cevherine yönelmesi, saadete ulaşmak ve kemale ermek için kendisinde kuvve halinde mevcut olan şeyleri fiile çıkarmasıdır.
Ruhlar, aslî cevherlerindeki hakikatlere tek başına ulaşamayacak kadar zayıf düşerlerse, âlim, fâzıl, müşfik bir muallime bağlanır, yardım için ona sığınırlar ki arzuladıkları şeye nail olabilsinler. Tıpkı, kendisini tedavi etmeyi bilmeyen, fakat sıhhatin arzu edilen, güzel bir şey olduğunun farkında olan bir hastanın müşfik bir
71
tabibe başvurarak halini arzetmesi ve ona tedavisi için sığınması gibi.
Biz, baş (akıl) ve göğsünden (kalp) istisnaî bir hastalığa yakalanmış olan bir âlim tanıdık ki, hastalığının devam ettiği zaman zarfında, ömrü boyunca öğrendiklerini unuttu, hafızasında olan her şey birbirine karıştı. Bu âlim şifa bulup da sıhhatine kavuştuğunda unutkanlığı gitmiş, hastalık günlerinde unutmuş olduğu malûmatları tekrar hatırlayabilmişler. Bu olaydan anlıyoruz ki, bilgiler yok olmazlar, unutulurlar.
Bilgilerin yok olması [mahv] ile unutulması [nisyan] arasında fark vardır. Mahv, nakış ve izlerin hafızadan tamamen silinmesi, nisyan ise, gün ortasında güneş ışıklarının bulutlar tarafından perdelenmesi ve ortalığın güneş bat-mışçasına kararması gibi, hafızadaki nakışların gizlenmesidir.
Öyleyse ruhun taallümle meşgul olması, yaratılıştaki temizliğine ve fıtratına dönmesi için,
72
kendisine arız olan hastalığı defetmeye çalışmasından başka bir şey değildir.
Ey kardeşim, ruhun cevher ve hakikatini, taallümün sebep ve gayesini anladıktan sonra bilmiş ol ki hasta ruh bir şey öğrenmeye, ömrünü ilim tahsili için harcamaya ihtiyaç duyar.
Hastalığı hafif, derdi az, uğradığı belâ önemsiz, nisyan bulutu ince, mizacı sağlam olan ruh, fazlaca taallüme ve bu uğurda uzun müddet yorulmaya ihtiyaç duymaksızın birazcık tefekkür ile aslına döner, kendi hakikatine yönelir ve sırlarına vâkıf olur. Böylece onda kuvve halinde olan şeyler fiile çıkar. Fıtratında-ki hallerle bezenir. Bu suretle kemale ermiş, kısa zamanda pek çok şey öğrenmiş ve bunları en güzel şekilde ifade eden bir âlim olmuş olur. Bu ruh, küllî ruha yönelerek aydınlanır. Cüz'î ruha yönelerek feyiz saçar. Aşk yoluyla aslına benzeyerek, haset ve kin damarlarını koparıp atar. Dünyanın fuzûlî ve lüzumsuz süslerinden yüz çevirir.
73
İşte bu mertebeye eren nefis hakikati bilmiş, kurtuluşa ermiştir ki bütün insanlar için arzu edilen mertebe budur.

LEDÜNNÎ İLMİN HAKİKATİ VE LÜZUMU
Ey kardeşim, bilmiş ol ki, ilham nurunun sirayetinden ibaret olan ledün ilmi ruhun arınmasından sonra meydana gelir. Nitekim,
"Nefse ve onu düzeltip olgunlaştırana andolsun"39 Şems 91/7.
âyeti buna işaret etmektedir.
Ruhun aslına dönüşü üç şeyle olur:
a. Bütün ilimleri tahsil etmek, aşk ve şevk ile onlardan bolca nasiplenmiş olmakla.
b. Gerçek bir riyazet ve sağlam bir murakabe ile. Peygamber Efendimiz (s.a.v) bu konuda şöyle buyurur:
74
"Kim ilmi ile amel ederse, Allah ona bilmediklerini öğretir."40
"Kim Allah'a kırk gün ihlâslı bir şekilde kulluk ederse Allah Teâlâ hikmet pınarlarını onun kalbinden lisanına akıtır."4^
c. Tefekkür ile. Çünkü ruh, ilim öğrendikten, riyazetle meşgul olduktan sonra sistemli bir şekilde tefekkür ederse ona gayb kapısı açılır. Nasıl ki, ticarî .usullere riayet ederek malının-pazarlamasını yapan bir tüccara kazanç kapısı açılır ve bu şartlara aykırı hareket eden tacir hüsrana uğrar, iflâs ederse, aynı şekilde bir mütefekkir doğru yolda giderse kalbine gayb âleminden bir pencere açılır. Böylece bu kişi, ilhamla desteklenen kâmil bir âlim olmuş olur. Nitekim Peygamberimiz (s.a.v),
75
"Bir saatlik tefekkür, altmış senelik -nafile-ibadetten hayırlıdır"42 buyurmuştur.
Tefekkürün şartlarını başka bir risalemizde anlatacağız. Çünkü tefekkürün izahı, keyfiyeti, hakikati çok mühim olduğundan uzun açıklamalara ihtiyaç vardır. Bunun gerçekleşmesi de Allah'ın inayetiyle olur.
Biz şu anda bu risaleyi bitiriyoruz. Buraya kadar olan açıklamalarımız erbabına yeter. Allah kime nur vermemişse onun nuru yoktur. Allah müminlerin dostu ve yardımcısıdır.
Salât ve selâm efendimiz Hz. Muhammed'e (s.a.v), onun âl ve ashabının üzerine olsun.
Allah bize yeter, o ne güzel vekildir. Güç ve kuvvet ancak Allah Teâlâ iledir. Her an güvencim O'nadır.
Hamd âlemlerin rabbi olan Allah'a mahsustur.
76
BİBLİYOGRAFYA ve dipnotlar silinmiştir dileyen kitabın aslına müracaat edebilir.