TANRI KULUNDAN DİNLEDİKLERİM

b. d. yayınları

TANRI KULUNDAN DİNLEDİKLERİM / FİKİR

7. Basım / Mayıs 1998

b. d. yayınları: 19

Baskı: Hünkar Ofset / İst.

b. d. yayınları

Kurucu : Necip Fazıl Kısakürek

Yayın sorumlusu: Suat Ak

Müessese müdürü: Emrah Kısakürek

Her hakkı mahfuz ve "b. d. yayınları"na aittir

b. d. yayınları, Ankara C. Vilâyet Han 10/3 Cağaloğlu - İstanbul

ISBN 975-8180-26-6

ONU NASIL TANIDIM?

O

Dinmek bilmez bir ağrı çeken diş... Ne kibrit çöpünden imdat, ne berber

kerpeteni, ne karanfil yağı, ne de eczacı güllacından...

İşte böyle; bir zamanlar beynim "mutlak hakikat" acılarına yataklık etti.

Ağrıyan akıl dişimdi.

Masallardaki benzetişle, denizler mürekkep, ağaçlar kalem olsa bu acıları

sayıp dökmeye yetmez.

Hayatımda öyle bir gün doğdu ki, kundaktan patiğe, emzikten kısa pantolona,

oyuncaktan boyunbağına, karalama defterinden polis hafiyesi romanına,

beştaştan iskambil kâğıdına ve ayva tüyünden kır saça kadar, anne, baba, dadı,

mektep, arkadaş, kitap, hoca, tabiat, şehir, cemiyet, kimden ne aldımsa

hepsini geriye verdim. Ruhuma istifledikleri hazırlop dünya bir sarsılışta

yıkıldı gitti.

Bilmem ki, hiçbir fâni, dünyaya gelmiş olmak adına bu kadar ağır bir borç

senedi imzalamış mıdır?

Bir tohumu, cevherini bulmak için merkezine doğru, tabaka tabaka soyup hiçbir

şey bulamamak, üstelik tohumun ezbere inanılmış hakikatini de kaybetmek gibi,

her şeyin iç yüzünü ararken her şeyi elden çıkarıverdim.

İmam-ı Gazalinin midesine aylarca tek damla suyu bile kabul ettirmiyen ve

(Paskal)ın beyninde urların en müthişini kabartan kanlı fikir çilesinden

payıma düşenleri anlatmıya kalkmıyacağım. Dünyaya gelmiş olmak adına benimki

kadar ağır borç taahhüdüne girişmiş olanlar bilir ki, çoğu yeryüzüne alacak

senetleriyle gelen insanlara bu bahiste anlatabilecek şeyler pek az...

Ben yalnız, doğrudan daha gerçek bir yalan, vakıadan daha ölçülü bir masal,

maddeden daha katı bir hayâl anlatacağım;

Tanrıkulu, Tanrıkulu; onu nasıl tanıdım? Ve işte ruhumun büyük zelzelesini,

bir yıkıntı âlemi içinde Tanrıkulu'na açılan gizli kapıyı meydana çıkarmış bir

saik diye haber veriyorum!

Evet "niçin" ve "nasıl"ı benim, hikâyesi sizin olsun; şu kadar yıllık kâinat,

gözüme, bütün yaftalanmış, raflara dizilmiş, istenmeden herkese dağıtılmış ve

sorulmadan midelere indirilmiş hakikatleriyle, yeni baştan ve teker teker

gerçekleştirilmeğe muhtaç göründü.

Eşya ve hâdiselerin aslını, özünü, cevherini araştırırken galiba öyle bir

sırrı tırmıkladım ki, bu sır şahlandı, beni çarptı, rahat ve mesut insanî

körlüğümün nezaret ufkunu kararttı; ve artık hiçbir şey görmemek yerine,

ensemden bastırıp bana dipsiz bir kuyuda yokluğu göstermeğe kalktı.

Bu kuyuda, "öz ağzımdan kafatasımı kusarcasına" Allahın gölgesini gördüm.

Maddenin mahbus olduğu kaba bir dört köşe içinde birtakım eşya ve hâdiseleri

düzenleyip Allaha yok diyenlere nisbet, ruhumda beşerî kanunların tezgâhı o

türlü devrildi ki, bu devrilişin altından yalnız Allah doğrulabilirdi. Her

şeyi o türlü kaybettim ki, Allahı kazandım...

Aman efendim! Boğaziçinin bir kıyısından öbürüne geçmek için on paralık bilet

yeterken, bu geçidi, kendinden evvelki hiçbir âlet ve vasıtaya başvurmaksızın

geçmiye zorlanan adamın felâketini düşünsenize!

İşte bütün imân ve inkârı uçuk bir anne dudağından, soluk bir "İlm-i Hâl"

kitabına kadar, ortamalı ve demirbaş âletlere dayanan adamcağıza karşılık,

Allah, bana kendisini, kendi elimle buldurmak için taş kırıcı bir balyoz gibi

enseme nasıl indi, bilseniz!., Bir geceydi...

Pencerelerimde sabah, koyu siyahın üstüne her ân biraz daha açık mavi bir renk

püskürtülürcesine yavaş yavaş maya tutuyordu. Masamda, uçları kütleşmiş birkaç

kalem ve bir yığın kâğıt, dişleri birbirine kenetli birkaç kitap ve sigara

ölüsü-dolu kocaman bir tabla; saçlarım yüzümde ve çenem göğsümde, enseme inen

balyozu maddî bir tesir hâlinde duydum.

Duvarlara, kapı tokmaklarına, merdiven trabzanlarına tutunup kendimi yatağa

zor attığımı hatırlıyorum.

Bütün gücümü tek saniyenin içine teksif edip kendi kendime verdiğim "uyu"

emrinden sonra, ertesi gün, ağır bir ameliyat baygınlığından uyanmış bir

hastaydım ben...

Her şey yepyeni ve bambaşka.

O güne kadar gururların ve nefs istinatlarının en küstahlariyle müdafaa

ettiğim ahmak emniyetler bir tarafa; merkezinde Allah bulunmak üzere, ruhumda

ve namütenahi bir daire şeklinde inşasına mecbur olduğum bütün bir kâinat bir

tarafa...

Sokakta, arkamdan kaldırıp önümden yere bıraktığım ayağımın iki hareketi

arasındaki zaman atomlarını birbirine bağlıyamıyacak kadar yaman bir

(metafizik) teri dökerken, ayağımın değdiği her noktada arz çökecekmiş gibi

korkunç bir istinatsizlık vehmi çekiyordum. Vehim ve şüphe!.

. Beni ısıran vehim ve şüphe akrebini hiçbir insan gözü görmedi.

Bakınız:

- Sakın bu dünya, göze görünür ve görünmez her-şeyiyle, doğacak bir çocuğu

kandırmak için bütün insanların birlik olup uydurduğu müthiş bir yalan

olmasın? Ve sakın o çocuk ben olmıyayım?

Bana öyle geliyordu ki, herhangi bir coğrafya mevkiinden, herhangi bir

hâdisenin sebep ve neticesine kadar bütün yeryüzü, bu müthiş yalanın korkunç

nizamından ibaret... Meselâ Şimal kutbu diye bir yer yoktur; annem beni

doğurmamıştır; iki kere iki dört etmez; tarih baştan başa uydurmadır; şu

dakikada filân devletle falan hükümet, aralarında sadece politika taklidi

yapmaktadır; tabut içinde gidenler de mahsus kaskatı kesiliyor ve mahsus

dudaklarını kıpırdatmıyor.

Ve kapıları, pencereleri, sükûtları, soğukkanlılıkları tekmeleyip avaz avaz

haykırmak istiyordum:

- Doğrusunu söyleyin bana, doğrusunu söyleyin! Hepiniz birden, bütün

kanunlarınız ve bütün müesseselerinizle elbirliği edip bir insandan, meçhul

bir insandan bütün hakikati gizliyebilmek tecrübesindesiniz! O insan benim

işte! Söyleyin bana herşeyin doğrusunu. Eşya ve hâdiselerin peçesini kaldırın

ve içyüzlerini gösterin!

Ve belki de tımarhanedeki deliler, kursaklarındaki sırrı artık ağızlarından

kaçıracak kadar ruhları zayıfladığı içindir ki, böyle demir parmaklıklı

kümeslere kapatılmışlardı.

Daha ne istiyorsunuz?

Bir daire, bir çizgi, bir nokta, bir hareket, bir fiil, bir mefhum, zaman,

mekân, ölüm, hayat etrafında, kuyruğundaki makaranın arkasından dönen bir kedi

yavrusu gibi kıvrılıp duruyordum.

Bir iğneli fıçı ki bu, üstünden hayâl uçsa kanatları kana boyanır.

Herşey, amma herşey, içimde dumana, rüzgâra, gölgeye, sıfıra karışırken,

yalnız bir şey, kendisinden başka herşeyin yokluğu pahasına mutlak bir varlık

şartına bürünüyordu.

- Yalnız Allah var... Var olan yalnız Allah... Herşey o kadar yok ki, yalnız

Allah var... Allah öyle var ki, kendisinden başka hiçbir şey yok...

Tam otuz yaşındaydım... Yedi yaşındanberi, çok defa yatağıma yüzükoyun uzanıp

bir mum ışığında okuduğum kitaplar, içimde uçsuz bucaksız bir sahife... Bu

uçsuz bucaksız sahife, kıvrım kıvrım yanmış, kül olmuştu. Yalnız bir

tarafında, ateşin çepçevre sardığı yanmamış bir parça vardı. İslâm tasavvufuna

ait bir kitaptan şu satırları yeni bir şekle sokmuştum:

"Bir irşad ediciye varmadan olmaz!

Yollara düş, bucak bucak ara ve irşad edicini bul!

Genç adam, dere, tepe düz, o şehir senin, bu köy benîm, yıllarca araştırdı,

durdu:

Kırdığı her cevizin içi bomboş...

Nihayet bir gün, bir dağ başında, koyunlarını otlatan bir çoban gördü. Kuzgunî

siyah bir zenci...

Zenciye:

- Beni irşad edecek birini arıyorum, dedi, arıyor ve bulamıyorum. Bana yol

göster!

Zenci, ufukların etrafında gövdesi ve gözleriyle çepeçevre bir daire çizdikten

sonra genç adama dondu, mırıldandı:

- Dört bir istikameti kokladım! Seni benden başka irşad edebilecek kimse yok!

İrşad edicin benim!

Ve genç adam zenci çobana kapılandı,... Ve erdi..."

İçimde, her biri bine bölünen yankılar: - Bir irşad ediciye varmadan olmaz!

Yollara düş, bucak bucak ara ve irşad edici bul! Seni kim irşad edecek? Mucize

iklimlerinin İrşad edicilerini bu asırda bulmak....

Zifiri karanlıkta bir akşam, iki sıra ağaç arasından evime doğru, yerden

kalkmaz bir çuval gibi vücudumu sürüklerken, yol ortasında bir gölge gördüm.

Gölge, sanki kafamın dört duvar arasındaki yankılarını duymuştu. Bir ağaca

yaslandı ve içinde karanlığın yiv yiv helezonlaştığı gözlerle beni tarttı.

Her ân bir mucize bekliyordum; şaşırmadım, her şeyi olağan buldum, haykırdım:

- Kimsin sen? Söyle!

Gramofon plâğı cızırtısına benzer müthiş bir fısıltı:

- İrşad edicinin habercisi!

- Ne istiyorsun? Masal dünyasında mıyız? Bu zamanda bir İrşad edici?

- Her zamanda bir irşad edici var!

Gökte bir yıldız düşürken muradını kestirebilen bir kavrayış acelesiyle

atıldım:

- Çabuk, yerini, yurdunu, adını sanını bildir!

- İlle bir tarif mi istiyorsun?

- İlle bir tarif istiyorum!

Sigara kâğıdından daha ince bir kamış gibi içi ses ve nefes dolu gölge,

büküldü, sıçradı; biraz ileride, karanlığın dipsiz kuyusunu çemberliyen sokak

ağzına daldı ve yine müthiş fısıltısını koyuverdi:

- "Sır vermez"e git! "Tesbihçiler"den geç! Sağa sap! "Kapalı Cami" sokağına

gir! Yürü, yürü! "Yıkık Çeşme"nin karşısında "9" numara!...

Göğe baktım; bir yıldız düşüyordu.

(1943)

VE O GÜN, BU GÜN...

Sırvermez'e gittim. "Tesbihçiler"den geçtim. Sağa saptım. "Kapalı cami"

sokağına girdim. Yürüdüm, yürüdüm... "Yıkık çeşme"nin karşısında "9" numara...

İki kanadı açık bir bahçe kapısı.,. Girdim. Ne tuhaf!... Bahçe sandığım yer

küçük bir mezarlık... Daha doğrusu bahçenin bir kenarında, parmaklıkla

bölünmüş bir sıra mezar... Orta yerde şadırvan gibi bir şey... Etrafta,

cepçevre, teker katlı, birbirine bağlı, içice geçme, ahşap damaltları...

Bunlardan karşıma düşeni, pencereleri yere kadar inen kocaman bir oda...

Kimisi kırık, kimisi çatlak, kimisi de Öbek öbek kâğıt kaplı pencereler...

Hepsi perdesiz... Odalar bomboş... Tabut tahtaları gibi çırçıplak, cılk

tahtalar... Mezarlarla şadırvanın arasında bir asma; ve asmanın altında birkaç

tahta iskemle...

Bir ân, kalakaldım. İçime, bir iskemleye çöküp kaderimin tecellisini beklemek

diye bir his düştü. Asmanın altındaki boş iskemlelerden birine çöktüm.

O da ne?.. Bu defa karşıma düşen damaltı, eski bir mescide benzer bir şekil

belirtiyor. Kemer biçiminde baklava baklava demir parmaklıklı pencereler,

içerdeki müthiş boşluğu, hendeseleştirmekte... İçeride, taşla örtülü kor

kuyular gibi, meçhulün kilitli kapısı hâlinde bir duvar oyuğu... Galiba

mihrap...

Ürpererek ayağa kalktım. Meçhulün kilitli kapısı mı açıldı, ne; odada,

mihrabın içinden fışkırmış gibi bir adam peydahlanmıştı; yürüyordu, bana doğru

yürüyor, tahtaları gıcırdata gıcırdata geliyordu. Adam, mescidin bahçeye

açılan kapısını içerden kurcaladı. Kapı paslı demir ve çürük tahtanın boğuk

homurdanışlariyle açıldı.

Evet, bir adam...

Bir kat aşağıdan geliyormuş gibi kısık bir ses:

- Hoş geldiniz, dedi, buyurun, oturun!

Onu size anlatmayacağım. Anlatamıyacağım için değil, anlatılamıyacak bir

hâdiseyi boşuna zorlamamak için buna davranmıyacağım. Yalnız bir şey

söyliyeyim: Gözleri!... Evet, evet, gözleri!... Gözleri, bana bakarken ne

kadar uzaklardan dönüp geldiğini belli ediyordu. Bu gözler, en uzak yıldızdan

görünen en uzak yıldız kadar uzak, namütenahi uzak bir dünyadan bakıyordu.

Alçıdan heykel gözleri gibi, bu dünyaya ait her şeye kapalı; bambaşka ve

harikulade bir dünyanın seyircisi gözler!.. Artık bu gözlerin etrafında;

ahenkli bir baş, bembeyaz bir sakal, muhteşem bir alın, vekarlı bir burun;

onlar olmadan basitlerin basitini, onlarla beraber "anlatılmaz"ın tâ kendisini

terkip ediyordu.

Birden, denize bir gemiden demir atılması gibi, beynime bir duygu çöktü:

Kurtuluşumun, kurtuluşun sırrı bu adamdaydı.

Hazinenin yanı başına gelmiştim. İş, sadece:

- Açıl, susam, açıl! Demeğe kalmıştı.

Ilık, son derece yumuşak ve ılık:

- Seni bekliyordum!

Dedi.

Şaşırdım:

- Olabilir efendim. Fakat ben isminizi bilmeden geldim buraya.

- İsimden ne çıkar? İsimler bizi kaybetmemeleri için konmuş yaftalar... Daha

doğrusu, bizim kendi kendimizi kaybetmememiz için; kendi kendimize sahip

olduğumuzu zannetmemiz için... Benim ismim Tanrıkulu.,.

- Burada tek başınıza mı oturuyorsunuz?

- Öyle ya, tek başıma... Fakat bildikler beni yalnız bırakmaz.

Ve dalgın dalgın yüzüne dalışımı görerek ilâve etti:

- Yaşımı merak ediyorsun, değil mi? Yetmiş dört yaşındayım.

Manâlı, mânâsız, atıldım:

- İrşad edicim sizsiniz!

- Bende insanları irşad etmek kuvveti olsaydı, hiç izbelere çekilir miydim?

Meydanlara çıkardım!

- Demin beni beklemekte olduğunuzu söylemediniz mi?

Ses kısıldı, kısıldı; gözleriyle beraber uzaklara kaçtı:

- Ben, her ân, herkesi beklerim.

- Kapamayın bana kapınızı!

- Kapılar açık... Fakat görüyorsun ki, içeride hiçbir

şey yok...

Bütün cephe boyunca saldırmaktan başka çarem kalmıyordu:

- İslâm tasavvufuna dair okuduğum bütün kitaplar "mürşid-i kâmil"den

bahsediyor; üstün irşad ediciden... O nerede ve nasıl bulunur? Her devirde

mutlaka bir tanesinin bulunduğunu kaydediyor yine kitaplar... Ama onu nasıl

ele geçirmeli?.. Yine kitap diyor ki, onu bulmak için, istemek, gezmek, aramak

yeter... Onu bulmak şartiyle Çin Seddine kadar yayan yürüyebilirim. Fakat

orada da bulacağım, yine buralardaki kalabalıkların bir eşi değil mi? Nasıl

olabilir; nasıl, nasıl?

Müthiş gözlerini, taş bebeklerin gözleri gibi, içindeki dünyadan çekerek

yüzüme baktı:

- İrşad edicini bulsaydın, ondan ne isterdin, ne öğrenmek dilerdin?

- Kendimin ve bütün insanlığın dâvalarını...

- Yanlış kapı çaldın! Kitabın sana bahsettiği irşad edici, bu dünyanın basamak

olduğu başka bir dünyanın habercisidir. Yolu, irşad ediciden beklemiyorsun da,

sen ona yol gösteriyorsun! Senin, sırtında dilediğin yolu aşmaya mahsus bir

merkebe mi ihtiyacın var, bir rehbere mi?

Ve bir ân, gaibden bir emir dinliyor ve bu emri kesik kesik

tekrarlıyormuşcasına bir haber verdi:

- Merak etme, istediğin oldu. Senin, bu dünyanın basamak olduğu başka bir

dünyaya geçebilmen için bu dünyayı bitirmen lâzımdır... Bu dünyayı

tüketeceksin!.. Belki yola çıkamıyacaksın!.. Yol Ötelerde... Fakat buranın

keçi yollarını tüketeceksin!,. Keçi yollarında kaybedecek zamana ne yazık!..

Bir gün ana yolun başına ulaşacak olursan, bu kaybettiğin zamana

ağlayacaksın... Sen bilirsin... Bu dünya isteklisi, sensin!

Ağlarcasına haykırdım:

- Bana bu dünya lâzım; dediğiniz gibi ötekinin basamağı olarak!...

Ayağa kalktı. Mescid kılıklı damaltına doğru hızlı hızlı yürümeğe başladı.

Ben, arkasında, evi yanan bir insan gibi şaşkın ve bitkin bakınırken,

mırıldandı:

- Ben namaza gidiyorum! Merak etme, merak etme, istediğin olacak... Sana bu

dünyanın keçi yollarını, bir ucundan, öbür ucuna, gezdireceğim. Bakalım, yolu

bulabilecek misin?

Ve o gün, bugün onun dizi dibindeyim!

(1943)

KELİMELER, KELİMELER.

Dedi:

- Beni, hangi mevzuda olursa olsun, hemen görebilmen için tek çare, sadece

düşünmendir. Meşhur masalda, parmağındaki yüzüğü oğar oğmaz "dile benden ne

dilersin!" diye karşısına bir zenci köle çıkan çocuk gibi, elini hangi fikrin

madenine değdirecek olursan önünde beni

bulursun.

Benden ayrılırken, beynin kıvrım kıvrım istifham dolu, kendini sokakların

cereyanına bıraktın:

Bu adam da kimdir? Bu İzbede ne arıyor? Oturduğu damaltı ev midir, boş bir

mescid mi, eski bir tekke mi, ne? Ona kimler bakıyor? Nerede doğdu, kimin

nesi, nasıl yetişti, neler gördü ve geçirdi; ve nihayet ne oldu?

Heyhat ki, oğlum, senin bâzı fikirler etrafında muhtaç bulunduğun dekor eşyası

müstesna, bu hususlarda elde edebileceğin hiçbir şey yok... Zira ben, yetmiş

şu kadar senelik hayatım, Anadolunun bir köşesinde, bir cami ile bir çeşmeye

ve çerden çöpten birkaç çatıya mâlik köyüm, nihayet beni sığındırdıkları köşe,

bildiğim suratım ve hâlimle, senin için, kafa kâğıdı çerçevesinde bir merak

mevzuu olmaya pek değmem, Vazgeç bütün bunlardan; istersen beni, bellibaşlı

bir hayatı, doğum yeri, oturduğu yer, şuralı ve edası olan saf bir fikir diye

ele al!.. Bunu yapamaz mısın? Farzet ki ben, sana bir başka cesedin, çehrenin

ve birkaç müşahhas hususiyetin içinden seslenen, her istedikçe karşına çıkan

ve her istedikçe karşısına çıkabileceğin saf ve mücerret bir fikirden

ibaretim. Aynadaki hayâlinin nabzı, duvardaki gölgenin kanı, dağ başındaki

çığlığının aksi, rüyadaki temasının vücudu, böyle birşey... Eğer beni mutlaka

şahıslandırmak istiyorsan, sana, kendi hakkımda, gayet basit bir izah anahtarı

verebilirim. Basitlerin basiti, üzerinde hiç durmadan geçilecek bir izah:

- Tanrıkulu, alelade bir müslümandır! Sen beni merak edip öğrenemezken, ben

seni, merak etmeden öğrenmiş bulunuyorum:

Sen, şairmişsin; şair, muharrir, filân, falan... Yâni kelimeleri düzenleyip

başkalarına okutmak ve dinletmek dâvasında bir adam. Eyvah; öyleyse insanların

en dâvâlısına çattım demektir. Ama ziyanı yok; bizim mezhebimizde, her şeyi

bıraktıktan sonra, bırakmayı da bırakmak bulunduğu için, esası dâvasızlık olan

mezhebimizi, dâvasızlık dâvasına da düşmemek için, seninle her dâvada

karşılaşmıya razı edebilirim. Zaten birbirimize karşı ahdimiz, seninle bu

dünyanın dâvalarını çözmeğe çalışmak değil miydi?

Sen şair ve muharrirsin ha!.. Kelimelerin hokkabazı, mefhum takozlarının

mimarı, mâna unsurlarının muhasebecisi... Dur bakalım, seninle bir hesap

oyununa girişelim! Oyun dediğime bakma, mümkün olduğu kadar ciddî, hattâ

müthiş bir oyun...

Bizim bütün düşüncelerimiz ve duygularımız, bir had, bir sınırla çevrili,

değil mi? Lisan haddi, dil sınırı... Öyle bir had ki, ezelden başlayıp ebede

kadar gitsek, nihayetini, ucunu, bucağını bulamayız. Ve bu had, birbirinin

sağında ve solunda nisbete giren kelimelerin namütenahi tertiplerinden

doğuyor; öyle mi, değil mi? Güzel!.. Elimize sadece dört tane kelime alalım:

Meselâ "Tanrıkulu iyi adam değildir"... Alâ! Bu dört kelimenin birbirine

nisbeti, birbirinin sağına ve soluna isabet etme ihtimâli kaç türlü olabilir?

Bir dakika bekle, aramana lüzum yok... 1, 2, 3, 4... İşte sana dört tane

rakam... Bu rakamları birbiriyle nisbet hâlinde kaç türlü kullanabiliriz?

Adetlerin ilminde basit düstur... Tam 24 türlü kullanabiliriz. Rakamları

sıralamaya ihtiyacın yoktur her halde... Bir parça hesap bildiğini sanıyorum.

Şimdi her kelimeyi bir rakam farzederek, mahut dört kelimeden kaç türlü nisbet

doğacağını görelim! Tabiî aynı şey, tam 24 türlü... Bu defa sana her nisbeti

ayrı ayrı gösteriyorum. Sıkılmadan takip et; bakalım bu nisbetlerden bir eksik

veya bir fazlasını bulmak mümkün mü, muhal mi? İşte, işte:

Tanrıkulu iyi adam değildir... Tanrıkulu iyi değildir adam... Tanrıkulu adam

değildir iyi... Tanrıkulu adam iyi değildir... Tanrıkulu değildir adam iyi...

Tanrıkulu değildir İyi adam... İyi Tanrıkulu adam değildir... İyi Tanrıkulu

değildir adam... İyi adam değildir Tanrıkulu... İyi adam Tanrıkulu değildir...

İyi değildir adam Tanrıkulu... İyi değildir Tanrıkulu adam... Adam Tanrıkulu

iyi değildir... Adam Tanrıkulu değildir İyi... Adam iyi değildir Tanrıkulu...

Adam iyi Tanrıkulu değildir... Adam değildir Tanrıkulu iyi... Adam değildir

iyi Tanrıkulu... Değildir iyi Tanrıkulu adam... Değildir iyi adam Tanrıkulu...

Değildir adam iyi Tanrıkulu... Değildir adam Tanrıkulu iyi... Değildir

Tanrıkulu adam iyi... Değildir Tanrıkulu iyi adam...

Gelelim neticeye! Bir lisanda kelimelerin sayısı muayyen mi? Elbette! Muayyen

vâhidlerin birbirleriyle nisbetleri, kaç türlü ve ne kadar olursa olsun,

muayyen midir? Elbette!

Aman oğlum, dikkat kesil, dikkât!!! Sana çok kolay görünüyor ama, en zor iş

üzerindeyiz; yahut sana çok zor görünüyor ama, en kolay iş üzerinde... Sen

yalnız dikkât kesil:

Sayılı vahitlerin birbirine kaç türlü nisbeti olursa, o şekiller de sayılı

olmaya mahkûm bulunduğuna göre, bir lisan içindeki bütün tertipler, en

duyulmadık deli saçmasından, en görülmedik ciddî esere, bir vatanı kurtaracak

hamle sırrının İzahından, bir hastayı iyi edecek ilâcın terkip ifadesine,

bütün yalanların yalan veya doğrusundan, bütün doğruların doğru veya yalanına

kadar, hattâ bu cümle ve her cümle de beraber, evvelden muayyen, evvelden

mukadder, evvelden malûm, evvelden mevcut şeyler değil midir? Dikkat et oğlum,

dikkat et! Bu muayyenin, bu mukadderin, bu malûmun, bu mevcudun dışında, ne

bir hasta sayıklayabilir, ne bir inkılâpçı yolunu bulabilir, ne bir âlim

keşfini yapabilir, ne bir şair, edasını kalıplaştırabilir. Görüyorsun ki, her

şey, amma her şey, oralarda, ötelerde, bizi aşan bir âlemde, hazır mevcutlar

halinde bir ağacın dalları gibi üstüste bekliyor; ve biz boyumuzu

uzatabildiğimiz nisbette bu dallardan bir yemiş koparıp yiyebiliyoruz. Fakat

yemişin kendisi bizim değil, ağacın... Gölgesi ve tesellisi de bizim...

Geçenlerde senin bir yazını okudum. Lisanı kâinatın plânı gibi bir şey

farzediyorsun. Bu farzında sana hak verebilirim. İşte bir kâinatın kendi

mekânında, kendi kendisine nazaran muamelesi, onun, gizli bir manto içinde

nasıl sımsıkı kavranmış olduğunu akıl ve hesapla ispata yetiyor. Bize, kendi

başına ve her defa ayrı ayrı mevcut gibi görünen her şey, aslî, esaslı ve tek

bir mevcut önünde ya bütün varlığından soyunuyor; o zaman korkunç bir yokluk

uçurumuna düşüyoruz; yahut mutlak ve sonsuz varlığın her mevcudu kahredici

büyük tecellisine kavuşuyor; o zaman da prensiplerin, sistemlerin, neşelerin

ve aşkların en üstüne erişiyoruz.

Mesafelerin gide gide ulaşamadığı, sayıların yüksele yüksele yetişemediği,

hadlerin bitişe bitişe yekpareleştiremediği son, büyük son; her şeyi

mantosunun içinde sımsıkı saran ve sınırlaştıran nihaî sebep ve netice,

Allahtır. Ve işte hangi ticareti yaptığını ve nereden neyi alıp nereye

sattığını bilmesi gereken kelimelerin tüccarına, kelimelerle verilecek ders bu

kadardır.

Ben sana "başını kes ve arkamdan gel!" dememiş miydim? Zira mevcutların

Ötesine geçmek ve hürriyetlerin üstüne çıkmak için tek çare, hudutsuzlukla

aramızdaki biricik geçit olan ruhun yoluna girmek... ""İman tam olduğu zaman

isbat yoktur"un sırrı da burada...

Seni, kelimelere duyduğun itimattan mahrum etmek istemem. Unutma ki, dâvamız

bu dünya ile ve kelimelerle... Onlara, bir kerecik fikrin topyekûn dibini ve

kökünü yokladıktan sonra yine itimat edebilirsin.

Elverir ki, aklın nihaî vazifesi kendi kendisini tahrip ve anlayamayacağını

anlamak olduğu gibi, onun vasıtaları kelimelerin de iç yüzünü ve gizli

işaretini yine onlarla keşfeder gibi olasın... Ondan sonra yine onlara

güvenebilirsin!..

(1943)

ALLAHIM, SENİ İSTİYORUZ!

Yıllardır insanlık, derin ve sinsi bir dert çekiyor. Bu dert, sinirleri bozuk

bir mirasyedi oğlunun iç sıkıntısı. Mirasyedi çocuğu, gözünün bir işaretiyle

yeryüzünün bütün çeyizlerini ayağına serdirebileceği halde hiçbirisiyle

avunamıyor. Lâstik toplarını ısırıyor, renkli balonlarını iğneliyor, motorlu

fillerini, pervaneli atlarını yerlerde süründürüyor ve bütün zenginliklere

arkasını dönmüş, bir pencereden, bir türlü kendisine kadar gelemiyen güneşin

toprak Üstündeki altın lekelerini seyrediyor. Bu hastalık, masallardaki dünya

güzeli şehzadelerin derdi gibi bir şey... Başında bin doktor ve üfürükçü, bin

hokkabaz ve falcı çare arıyadursun; o, günden güne fenalaşmakta...

Denizaşırı bir memlekette bir takım kardeşleri, tuhaf bir ülke kurdu. Evleri

itfaiye merdivenlerinden, gökleri arı kovanlarından, sokakları, üstünde

binlerce bıçağın işlediği bileği taşlarından farksız... Orada, uzun boylu, cam

gözlü, dört köşe omuzlu, az konuşan, konuştuğu zaman da kurbağa gibi sesler

çıkaran bir insan örneği peydahlandı. Suratı yoğurttan daha çizgisiz olan bu

tipin ne zaman ağladığı, ne zaman güldüğü, ne zaman heyecanlandığı belli

değil... Yalnız bir paspasın üstünde, yumruklarına deriden bohçalar sarmış iki

çıplak insan boğuşurken; milyonluk kalabalıklar karşısında, bir takım kısa

pantalonlu çocuklar meşinden bir yuvarlağı kovalarken; iki lâstik tekerlekli

araba 80 derece meyille bir dönemeci kıvrılırken gırtlağından naralar

boşanıyor.

Ufak bir ameliyatla aşka ait her kahırdan kurtulmuş harem ağaları gibi, içinin

bütün zehirlerini sinirleriyle beraber söktürmüş olan bir insan Örneği,

teselliyi cematlaşmakta aramanın korkunç misali...

İşte, bütün hârikası, sadece kemiyet plânını alabildiğine köpürtmekten ibaret

(Yeni Dünya) isimli diyarın macerası!..

Beri tarafta, şarka doğru bitmez ormanlar ve sonsuz (step)ler memleketinde

başka kardeşleri, yıldızların bile duyduğu bir çığlık kopardılar: komünizma!..

Yenicami merdivenlerinde asker terhislilerine leke sabunu satan işportacıların

kolay belâgatiyle dünyayı, asırları, medeniyetleri, milletleri ve sınıfları

markaladılar. Bütün derdi, fazladan bir demet soğan, bir şişe yağ ve iki saat

istirahatten ibaret bir sınıfın İstırabı, insandaki büyük ve mücerret idrâk

ıstırabının yerini almak istedi. O gün-denberi kâinatı dört köşe gören bir

madde telâkkisi, hâdiselerin ebedî düğümünü ariyan ruh kavrayışına; sefil bir

yokluk mantığı, mantığın üstündeki varlık murakabesine; Eskimolara bile

vâdeden insaniyetçi dolandırıcılık, millet aşkına; sokak afişçiliği, saf ve

hâlis san'ata; âdî vuzuh, ulvî muğdile düşman kesildi. Sonunda onlar da, ezelî

ve ebedî kıymetlerin çoğuna, merkezinden mahrum olarak, sinsi sinsi dümen

kırmakta aradılar muvazeneyi...

Gelelim, (Adriyatik) kıyılarından esmeğe başlayıp Baltık sahillerinde

kasırgalaşan, sonra dünya büyüklüğünde bir balon gibi patlayıveren mahut

tecrübeye: Faşizma ve Nazizma!...

Bu tecrübe, eşya ve hâdiselere tahakküm iktidarından düşen, öz terakkileri

içinde boğulan (Greko - Lâtin) medeniyetinin kendi nefsine karşı bir

aksülâmeli oldu. Bir aksülâmel; kendi kanunlarına, mukaddeslerine karşı bir

isyan ve ihanet... Garp medeniyetinin son yemişi müsbet bilgiler, onu bir

hançer gibi tutan elde, hiçbir başka hak ve mukaddes tanımaksızın, mutlak bir

İmtiyaz ve tahakküm edasiyle mirasa konmak İstedi.

Ve meydanı, hiçbir insanî ideolocya gayreti olmıyan, sadece kâbuslarda bile

görülmez bir iştiha ve ihtiras psikolocyasiyle şişmiş, ilim ve sistem sahibi

bir canavarlık hamlesi kapladı. Netice malûm...

Ya demokrasyalar?.. Hastalığın başı onlarda!.. Bir zamanki sahte muvazeneleri

ve sonra bu muvazeneyi allak bullak eden madde keşiflerinden sonra,

rahimlerine bu iki (menfi)yi düşüren, bilmeden geliştiren, doğuran ve nihayet

teker teker boğup kilise kapılarına bırakmaya mecbur olacak kadar

bedbahtlaşan; şu ânda. maddede muzaffer, fakat mânada büsbütün müflis

onlardır!

Hiçbir misal ve tecrübe, insanlığı kandıramiyor. O, kifayetsizi ve dalâleti

hemen seziyor. Menfiyi, çürüğü, günübirliği sezmek işten bile değil, fakat

müsbeti, sağlamı, devamlıyı bulmak, dâvaların davası...

Niçin o kadar tapındığı müsber ilimler ona tesellisini vermiyor. Ölülerin

kalbini şişelerde zıplatan doktorları; suyun altına, havanın üstüne merdiven

kuran mühendisleri; Londradaki fısıltıyı Tahranda dinleten kâşifleri var.

Bütün bunlar içinin yıkıntısına niye ilâç değil?..

Ruhunun bütün nizamı çöktü. Bestekârın kulağına eski vecdin sesleri yerine

sar'alı kadın çığlıkları ve Afrikalı vahşi tepinmeleri geliyor. Ressamın

gözüne, eski ahenkli yüzler yerine, yedi başlı zebaniler ve kemik hastalıkları

koğuşundan seçilmiş hilkat galatları görünüyor. Mimar, gökyüzüne bağırsak gibi

şeyler çekiyor. Şairin şiiri, daha içini okumadan, uzaktan bakıldığı vakit,

kocakarı ağzı gibi yıkık dökük... Üstünde oturduğumuz eşya, taş devri

aletleriyle yontulmuş, işsizlik, ümitsizlik ve bedbinlik teneşirleri...

İnsanlık bunalıyor!!!

İşte bütün dâva; insanlık bunalıyor!!!

Belki de bunalmaktan kurtulmak için ayaklandırdığı kıyamete rağmen insanlık

bunalıyor. Ve asıl bundan sonra bunalacak!...

Son yıllarda zamanın en ince çizgisine dokunan filozof ormanlarda dolaştı; ve

(Bunalma felsefesi) başlığı altında korku ve sıkıntıyı bestelemeğe çalıştı.

Şimdi de insanlığın beklediği yeni ve büyük (metafizik)ten bahsediyorlar!

Artık anlıyoruz ki Allah dünyamızdan çekilmiştir!

Dünyanın ve her şeyin mutlak sahibi dünyadan çekilmedi; dünyanın kalbleri,

kendilerini onun malından çekti. Allah dünyamızdan çekilmiştir.

Bize kim yol verecek? Kabuğunu emdiği şeyin ruhunu tüküren ham ve kaba softa

mı? Adını bile anmayın!

Basit ve tabiatın üstünde, âlem içi âlem sezen yepyeni (fevkalâde) telâkkisi;

sen neredesin? Kaz kümeslerine sığmayan üstün ruhun, istikbâle ve maveraya

iştiyakından ne haber?.. Kurbanlık koyunlar gibi boynu kesilmiş büyük saffet

ve teslimiyet; bizi Efendimize ancak sen kavuşturabilirsin!

Niçin yıllarca güneşe, ateşe, öküze ve ağaca taptık?.. Ne diye bu âdi

maddelere ruhumuzun esrar gömleklerini giydirdik? Hep bu dört köşe şeklin

dışındaki ruhu, hep bu yaşadığımız günün ilerisindeki ânı, hep bu gençliğin

üstündeki durağı İfadelendirmek için...

Dünya ilk defa olarak Allahsızdır. Artık ne bir (harikulade) telâkkisi, ne bir

sonsuzluk duygusu, ne bir gizlilik idrâki, ne bir yarın iştiyakı!..

Hızını büyük imanlardan alan müsbet bilgilerimiz, lokomotifi bozulmuş vagonlar

gibi ilk darbeyle yürüyor ve hep inişlerden faydalanıyor. Yokuş göründü!

Vagonlardan çığlıklar geliyor: Nasıl tırmanacağız?..

Allah dünyamızdan çekildi. Bu çekiliş, bir insandan cesaretin çekilişi, bir

çehreden sevginin uçuşu, bir bahçeden baharın gidişi gibi, kaba madde üzerinde

takibi mümkün bir iş değil!.,.

Ve işte bunalıyoruz!!! Günün en ince çizgisi, bu... Rahatsızız; mahduda

sığamıyor, hudulsuzu dolduramıyoruz.

Her sakatlık ve çarpıklık yalnız bu yüzden...

Bu hal, her vasfı ihmal edilen ruhun, göze görünmez bir plânda, kâinat kadar

büyük şahsiyetini ihtar edişinden doğmakta...

Dünyanın ve her şeyin mutlak sahibini, has aynası olan gönüllerde, mutlak

sahiplik tecellisine davet etmeyi bilecek miyiz, bilmeyecek miyiz?

Bilmeyeceksek bilelim ki bir saniye ilerimizde, artık bir daha zerrelerimiz

yanyana gelmemecesine müthiş, patlama ânı var...

Allah'ım! Seni istiyoruz!..

(1943)

İNANMAK

Gözlerinde hep o kuşların gözlerindeki incecik perdeye benzer şeffaf bir

tül... Fikri, göz yaşlarının içinden süzüyormuş gibi, ağlamaklı:

- Batmiyacağına inanarak, dedi, suya bas, yürür gidersin. İmkânsız olan

inanmandır; su üstünde yürüyebilmen değil... İnanmaktan açayım, inanmaktan...

İnanmak, insanoğluna vâdedilen bütün mucizelerin anahtarı... İnanmaya memuruz.

Ne kadar kuvvetimiz varsa hepsini inanmaktan alıyoruz. Neye inanmıyorsan, sen

o V şeyde, kanatları kesilmiş bir kuşsun; uç bakalım, uçabilirsen... Eşya ve

hâdiselerin varlığı, kendisini, kendi zatî varlık hey'etinden evvel, bizim

inanmamıza borçlu... İnandığımız herşey var; inanmadığımız hiçbir şey yok.

Sustu; ince ve esmer dudaklarını buruşturdu, devam etti;

- Sezmiyor musun ki, bütün kâinat misilsiz bir tılsım kavanozunda, birkaç

ışık, renk, çizgi ve ses oyunu içinde kendi kendisine hiçbir vücut sahibi

olmadan, sadece bir vücut fikri yüzü suyu hürmetine varlık şartlarına bürünen

muhteşem bir yokluk plânından ibaret... Bu yokluktan o varlığa, tek bir geçit

yol veriyor. Ruhumuzda kıl kadar ince bir geçit... İnanmak!... Bu âlemde

insandan başka her unsur, tam ve mutlak bir inanma uykusunun huzuru içinde...

Cemal, nebat ve hayvan, memur oldukları işlerin tam ve mullak imanına

bürülü... Halbuki İnanmak, büyük ve sonsuz iman, inanmanın tâ kendisi, ruhu ve

cevheri, insana mahsus... İnsan inanacaktır; ve bütün insanları peşi sıra

götürecek...

Bir ân, asma kütüğünün içini oyan bir kurdun diş seslerini duydum. Peşinden

Tanrıkulunun sesi yetişti;

- Mektep kitaplarının sayfalarında, kibrit çöpleriyle aydınlattıkları birkaç

bin senelik tarihe bak! Bu güne kadar insanlık, her neye ve nasıl inanmış

olursa olsun, yalnız İnanmanın eserini vermiş... İnanmış, toprağı ekmiş...

İnanmış, şehirleri kurmuş... İnanmış, meydanları açmış... Ve inanmış, imanının

başı üstüne, çın çın öten kubbeler çekmiş... Maddeyi zerre zerre teftiş edip

her zerrenin öbüriyle münasebetini aramaya kalkışmış... Mermeri, içinde bir

nabız çarpıp çarpmadığını anlamak için talaş talaş yontmuş... Sadece

inanmış... Ve eline geçen her şeyi, inanmanın nema payı olarak kazanmış...

Şimdi bak, dikkat kesil! Nihayet, insanoğlu, nema payını sermaye zannedip ana

sermayeyi o türlü ihmâl eder olmuş ki, tarlalarını samyeli basmış, şehirlerini

zelzele, meydanlarını ihtilâl ve kubbelerini zifirî karanlık... Zerre zerre

teftişe kalktığı madde, kılı halat kadar gösteren pertavsızlar ve bir dairede

kaç çizgi ve her çizgide kaç nokta bulunduğunu hesaplayan düsturlar altında,

kendi yokluğunu bizzat haykırmaya başlamış... İçindeki nabız seslerine doğru

talaş talaş yontulan mermer, merkezine yaklaştıkça korkunç sar'a nöbetleriyle

çatlamaya yüz tutmuş...

Gözlerinin keskin cımbıziyle iki kaşımın ortasından yakaladı;

- Bütün bunların hesabı tek kelimelik... İnanmamak!.. İnsanlık şimdi;

inanmamak devrinin tam kemâlinde... Çevir başını da şu mezarın küflü

kavuğundan arkadaki duvara, duvarın üstündeki kırık kiremitlerden şehire,

şehirin en yüksek minaresinden en yüksek buluta; ve oradan bütün yeryüzünü

görüyor musun?

- Bütün yeryüzünü görüyorum.

- Orada ne görüyorsan, topyekûn şu mutlak illete bağlayabilirsin...

İnanmamak!.. Zamanımız, inanmamanın kâmil ânını; ve mekânımız, inanmamak

buhranının kâmil cümbüşünü çerçeveliyor.

Sesinde, kemanın en tiz perdesinden en kalınına geçer gibi bir ahenk

değişikliği:

- Usûlümüze dikkât et! Muhitten merkeze doğru gitmiyoruz; yolumuz, merkezden

muhite doğru... Bir dairede merkez, yerini ve yurdunu değiştirmesi mümkün bir

unsur, bir eşya değil; bir esas, bir hikmet, bir bedahattir. Mükemmel bir hiza

çizgisi üstünde bir sıra adama bakarken, göz yalnız adamları görür ve hizayı

anlar; halbuki hiza diye elle tutulur, gözle görülür bir şey var mı ki? Sesi,

duyulmayacak kadar hafifliyor; - Bedahatlere güven! Onlar ruhumuza gökten

şimşek gibi düşen gerçekler... Şu gerçeği, bir müsellesin dört Çizgili

olamıyacağı tarzında kafana mıhla ki, neye ve nasıl olursa olsun, insanoğlu,

inanmadan bir gölgedir, su üstünde bir kırışık, bir esneme, bir aksırık, bir

hiç!... Evvelâ inanmaya inan!.. Neye ve nasıl olursa olsun, inanmaya inan!..

Onsuz ne biz mevcuduz, ne de başka birşey... İstersen, bir odun parçasının

tepesine sırmalı bir külah geçir ve ona inan!.. Fakat inan!.. Göreceksin ki,

odun parçası, birdenbire, (Burak) kesilecek, dört ayağını yerden kesip

havalanacak ve sana, evvelâ kendini, sonra da yeryüzünü fethettirecek...

İnanmaya inanır inanmaz, İnanmanın da kime mahsus olduğuna hemen inanırsın!..

(1943)

NEYE İNANMAK?

Göğsüme dayalı çeneme, ve birbirine kenedli iki elime abanmış, ayaklarımın

dibinde bir portakal kadar küçülen dünyayı seyrederken, Tanrıkulunun sesi

yetişti:

- İnanmak demiştik, değil mi? İnanmak, iman... Ve İnanmanın esası, iç yüzü.

hakikati, Allaha inanmak... Gerisi, hakikî inanmanın gölgeleri ve gölgelerin

gölgeleri... İnanmak, ona İnanmak için yaratıldı. Allah, inanmayı, insanla

kendi arasında bir açık kapı diye bırakmasaydı, münkir, sabahleyin aynada

kıravatını bağlarken, gördüğü şeklin kendisi olduğuna bile inanamazdı.

İnanmanın ruhu, özü, cevheri, Allaha inanmak...

Tanrıkulu'nun gözlerinde, aydınlığın bile başını döndüren başka bir aydınlık:

- "Allah, zuhurunun şiddetinden gaiptir." Maddenin sür'ati bilmem ne kadara

çıktığı zaman sıfıra iniyor; ziyanın şiddeti bilmem ne olunca, etraf

kapkaranlık kesiliyor. "Allah, zuhurunun kemâlinden gaiptir." Ve bunu anlamak

için insana, akıl değil, aklın üstünde bir şey lâzım... Sana, bu noktada,

aklın unsurları ve usulleriyle gösterilmeğe değer hiçbir şey yok. "Hamurun

lezzetini, çatal, kaşık ve bıçakla arayabilir misin?" Halbuki hamurun,

kitlesinden başlayarak göze görünür ve Ölçüye sığar her unsuru, onun lezzetini

meydana getirmek ve bu lezzeti sımsıkı peçelemek, gizlemek içindir. Sana, bu

noktada, aklın unsurları ve usulleriyle göstermeğe değer hiç birşey yok,

dedim. İsteseydim, yine aklın unsurları ve usulleriyle aklı yıkarak, o

harabenin altından ne çıkacağını gösterebilirdim. Ne diye iğneyle kuyu

kazalım; dinamitle dağları tersine çevirmek mümkün olurken'?.. Dikkât et!

j[majxiain..Qİduğu zaman, muhtaç olmadığı yegâne şey, ispattır. İman tam

olduğu zaman ispat yoktur. Ortada, tek başına, her şeyden mücerret, bütün

alâkalarından kesilmiş tek bir şey vardır: İman!..

O zamana kadar dizinden hiç kıpırdatmadığı elini hafifçe kaldırarak, başımın

üstünde, küflü bir mangır kadar uzak ve küçük görünen semayı işaret etti:

- Kâinat hamurunun bütününe bakabilen göz, onun, çatala takılmaz, kaşığa

konmaz, bıçağa gelmez bir lezzet taşıdığını ve bu lezzetin Allah'ı haber

verdiğini bir hamlede kestirir.

Dudakları, bana duyurulmaya mahsus olmayan esrarlı hecelerle uzun uzun

kıpırdadı, sonra sesi birdenbire meydana çıktı:

- Biz seninle, ötelerin değil, bu dünyanın hayatına bağlı düzen üzerinde

dolaşacağız. Hedefimiz eseri kucaklamak; müessiri değil... Çünkü sana ve

herkese senin ve herkesin vehmince bu dünya lâzım... Bu iş için de, eser adına

müessiri tespit etmekten ötürü vazifemiz yok... Eğer insanın yaradılışındaki

aslî ve hakikî memuriyete istekli olsaydın, o zaman eseri topyekûn bir yana

bırakıp müessirin kapısına yol aramaya çıkardın. Biz de sana yolu gösterirdik.

Sana "boynundan yukarısını, yâni kafanı kes ve arkamızdan gel" derdik.

Tırnaklarımla kavradığım yanaklarımda sıcak bir ıslaklık duydum. Tanrıkulu'nu

dinlerken yüzümü kanatmış olabilir miydim? Tanrıkulu oralı değil:

- Bizim, dedi, boynumuzdan ötesi, yani kafamız yok! Biz onu çoktan kestik ve

çöp tenekesine attık! Şimdi senin gibi bir dünya ehline, bu dünyanın, beyni

ıstırap ve ihtilâç içinde son örneklerinden birisine, yine bu dünya

çerçevesinde yol göstermek için, kesik kafamızı çöp tenekesinden çıkarıp

boynumuza oturtuyor ve onunla konuşuyoruz. Kesik kafa diyor ki:

"Bu dünyanın ve bütün kâinatın merkezi Allah'tır. Ve benim bu işin

hakikatinde, her işin tam ve mutlak hakikatinde olduğu gibi, bangır bangır

iflâsa mahkûm olmaktan başka hiçbir çarem yok... Benim ismim akıldır; ve beni

temsil eden meleğin, Allahın Sevgilisini (Sidre-tülmünteha)dan öteye

geçirmeyip kanatlarının yanmıya başladığını görmesi ve: "artık yolum bitti;

buradan ötesine seni aşk götürür" demesi gibi, nihaî varışım, kendi

usûllerimle kendi kendimi yakmaktan başka bir şey olamaz. Benim bittiğim

yerde, insanoğlunda başka bir akıl başlar; ve o akıl, beş hassenin dışında

görür, koklar, tadar ve dokunur. Karanlıkta görmek, sessizlikte duymak,

vücutsuzlukta koklamak, lezzetsizlikte tatmak; böylece maddenin ötesini

maddeleştirmek, yalnız o aklın kârı... Onun, kalb diye, ruh diye, aşk diye bir

takım isimleri var. Oysa, insanoğlunda, sadece Allahın tecelli merkezi...

Dâva, bütün dâva, topyekûn dâva; ben kendi kendime inanmazken, bana inanan

insanların, yeryüzünde kurdukları şekilli ve şekilsiz bütün mimarilerde, benim

sınırlarımla ötelerin sınırları arasındaki ahengi bir türlü tam olarak

zaptedememelerinde... İnsanoğlu, yine benîm vasıtalarımla benim sırrımı

çizmeden öteki akla yol bulmadan kuracağı şekilli ve şekilsiz mimarilerin

kapısına Allah'ın tuğrasını basmadan, bir ana baba günü kadrosiyle birbirini

çiğnediği bu çıkmaz sokakta kendisine yol bulamıyacaktır."

(1943)

Yeni bir görüş ve duyuş mimarîsinin toprak üstünde sarayını kuracak tek

vasıta, kitap...

İnsanlık, kitabın mukaddes vasıta olmak haysiyetini dinlerden öğrendi. Bugüne

kadar da hiç unutulmadı.

Kitap mefhumunun bir ucunda Allah, öbür ucunda da sonsuzluk var. İnsan oğlunun

ebedlerce methede ede bitiremeyeceği sonsuzluk...

Bu yüzden yarına gebe kahramanlar, kitaplık celide, kitaplık çapa, kitaplık

yapıya, hakikî oluşun temel şartı göziyle bakarlar. Onlarca kitap, yarını

nişanlıyacak ses güllesinin biricik mancınığı...

Kitap dışında, gündelik yazı, çerden çöpten konuşma gibi, bazı kolay ve ucuz

âletler de vardır ki, mancınığa nisbetle, köy çocuklarının serçelere taş

attığı çatal sapanları andırır. Bir günün sabahında avladıkları sesi, ancak

akşamına ulaştırabilirler.

Bu âletlerin vazifesi, cıgara paketlerinin arkasındaki kısa adresler halinde,

dinamizmah çıkış başları kurmak ve kitaplık hamlelere muhit hazırlamaktır.

Yoksa, içinde dört mevsimin kaynaştığı hiç bir sistem örgüsü, bu günübirlik

âletlere vergi olamaz.

Her "ulvî"nin zıddı, aynı boyda bir "süflî" değil mi?.. Kitaplık dâvaları

günübirlik karalamalar ve hafif sohbetler içinde can çekiştirmek de, cücelerin

kârı...

Göksu sefası için yapılmış sandalla açık denize geçilmez. Onun İçindir ki,

böyle bir sandalda, büyük vapur süvarilerinin kılık ve edasına bürünmüş bir

kayıkçı, bizi katıla katıla güldürür.

Kitap yazamıyoruz!..

Kitabın ana şartı olan keyfiyet yükünden vazgeçtik; kemmiyet ağırlığını

yüklenebilsek, yarı yolu aşmış oluruz.

Ciğerlerimizde, kitap kadrosunu üfliyecek havaya yer yok. Bütün fikir

pazarımız, kolayca şişen ve kendi kendisine öten düdüklü balon yaygaralariyle

dolu...

Filânı mütefekkir, falanı şair, fişmekânı da münekkit tanırız. Mütefekkirin

faraza 10 cilt eseri vardır. Hepsi de bir zamanların (Paris)inde oturan

efendisi filozoftan tercüme... Geriye bir kaç makalesiyle bir kaç sohbeti

kalır.

Ellisine merdiven dayayan şair, yalnız 50 mısra yazmışsa, (Greta Garbo) varı

esrar peçesini yüzünden düşürmemek ve zamana pusu kurmamak içindir.

Sınıfta yoklama yaparcasına (mevcut - namevcut..) diye sanatkâr yoklaması

yapan münekkit, bütün selâhiyetini, beş buçuk lâübalî satırla, üç buçuk

aşağılık nükteye borçludur.

Buna rağmen mütefekkir, kendini yeni bir dünya görüşüne; şair, yeni bir ses

cevherine; münekkit de, bir tenkit ölçüsüne sahip kabul eder.

Bir günlük beylik beyliktir derler. Saydığım zavallılar da, günlük kadronun

fanî, fakat müteselli küçük beyleri...

Tanzimattan beri soruyoruz:

- Olmuyor, olmuyor; acaba niçin?

Meseleyi daima keyfiyet cephesinden ele alıyor, daima terkibi bizce meçhul bir

keyfiyet eksikliği vehmediyoruz. Haklıyız; bir şey yalnız keyfiyetiyle var

veya yoktur. Fakat bence ve bize nisbetle bu, doğru bir usûl değil...

Henüz kemmiyet yokuşunu sökememiş bir hamlenin, keyfiyet ufku üzerinde olması

düşünülemez bile...

Keyfiyet tecellisini iki merhalede tamamlıyan bir sır:

Evvelâ kemmiyet ihtiyacını meydana getirir, her cismin fezadaki mekân ihtiyacı

gibi, boşlukta yer işgal etme hassasına erer, ondan sonra kendisini ifadeye

geçer.

(Radyom) madeninin bile, hiç değilse binde bir miligramlık bir külçesi olmalı

ki, bir ifadesi ve tesiri bulunsun.

Tahayyüz hassası olmıyan, mekân işgal etmiyen maddenin ne kendisi vardır, ne

de herhangi bir vasfı...

Madenleri teneke olduğu halde (radyom) taklidi yapan bu namevcutlara

bildirmelidir ki, (radyom)un (radyom) olarak varlığı derecesinde var olmıya

karar veren insan, cilt cilt fikir ve şiir mayalaştırmaya mecburdur.

(Radyom)u ve kesafet sırrını yaratan Allah bile kitaplık söz kadrosu İçinde

konuştu; kitaplık söz kadrosunu yarattı.

Sahtekârlığa metelik vermeyiniz!

Kitaplık hacmi olmayan mütefekkir, şair, ve münekkit; riyazi kat'iyetle

namevcuttur.

Binalaştıramadığı (sentez)in mütefekkirinden, örgüleştiremediği şiirin

şairinden, ölçüleştiremediği tenkidin münekkidinden İğreniyorum!..

Âlet ve iş diye iki şey tanıyoruz.

Âletin hakkı verilmezse iş öksüz kalır.

Ne diye mevhum bir takım iş nazariyeleri kuruyoruz? İşte mevhum olmayan

hakikat:

Âleti kullanmaktan, âleti işletmekten âciziz!

Âleti işletmeğe savaşmayışımızin ve nefsimize boyuna mühlet verişimizin de

hilesi açık:

Böyle bir işe kalkıştığımız ânda, bütün kifayetsizlik ve ayıbımız, suyu

çekilmiş yosunlu havuz dibi gibi meydana çıkacaktır.

Bir miskal davul tozu ve bîr miskal minare gölgesi peşinde gezercesine

aradığımız ve bulamadığımız keyfiyet tılsımı, ona karşı İstidatsızlığımız

kadar, âletine gösterdiğimiz saygısızlık yüzünden ele geçmiyor.

Her birinin kitabı halinde arıdan bal, inekten süt, koyundan yün istiyoruz da;

mütefekkir, şair, münekkit makamlarına kurulmuş sahtekârlardan kitap

istemiyoruz.

Tavuk mu yumurtadan çıktı, yumurta mı tavuktan? Aynı sualin daha çetini var!

İnsan mı kitaptan doğdu; kitap mı insandan? Kitap yazın, kitap!

(1943)

RUHÇULUK VE BU HARP

Bu harp, İkinci Dünya Harbi, maddecilerin ve maddeci telâkkinin zıddına,

ruhçuların ve ruhçu telâkki prensiplerinin eşsiz zaferi oluyor; farkında

mısın?

Makine ve madde telâkkileri, 19'uncu Asrın ikinci yarısında korkunç derecelere

yükselip, 20'inci Asrın başlarında insan irade ve tahakkümünden kurtulacak

kadar istiklâl ifade etmeğe başladı. Bu hal, bir aralık, büyük cemiyet

rehberlerini, yüksek sanat ve fikir adamlarını yıldırdı. Öyle ki, başarıcı

kudretini yalnız ruh plânında besleyen insan, kendi Öz keşiflerine ve öz

eserlerine mahkûm sanıldı. Adetâ, büyük ruhî kudret, saffet ve kahramanlık

ölçüleri, vahşilere has bir kıymet telâkki edildi. En girift kanunları içinde

dünya, tavla zarı kadar küçük ve dört köşe bir madde görünüşüne hapsedilmek

istendi.

Yeni felsefenin en muğlâk dâvası olan bu mesele, her şeyi derin ve ebedî ruh

kadrosu dışında basit bir mekanik faydasına bağlayıcı, mankafa ve vurdumduymaz

bir mezhebinin tahakkümü altında inledi; bilhassa materyalizma ve komünizma

elinde istismara uğradı, öz terakkilerinin denizlerde boğulurcasına çırpınan,

imdat çığlıkları basan insan aklı, bu terâkkide, artık eserine bir daha hâkim

olamıyacağı, eserini bir daha ruh prensiplerinin emrine alamıyacağı vehmini

senelerce yaşadı, durdu. Hem de en koyu bedbinlikten daha karanlık bu telâkki,

kendisine Öz nikbinlik süsünü kondurmayı ihmâl etmedi. İnsanı taş devrine

kadar ricat ettiren maddeci görüş, kendisini hakikî istikbal diye takdim

etmekten geri kalmadı. Maddeci telâkkinin gözünde, asıl bedbin, marazı, eski

ve geri olan, senin gibilerdi; yani ruhçular...

Ruhçular ki, maddecilerin, düne ve hattâ bütün geçmiş günlerden evvelki güne

yapışık görmeğe mahkûm olduğu kadar ileri bir yarının şalağını ruhlarında

taşıyorlardı.

Nihayet makine ve madde terâkkileri o hale geldi ki, sarsak ve ihtiyar bir

Avrupalının, titrek parmaklarını herhangi bir düğmeye dokunduruvermesiyle koca

bir orduyu havalara uçuracak kudreti istihsal edeceğine İnandılar. Bütün kuş

beyinliler, bu madde kudreti önünde, ruh plânından hiçbir tedbirin metelik

etmiyeceğine fetvayı bastı. Bunlar, asrı yobazlar sıfatiyle, eski ham

softalardan fazla üremek istidadını gösterdi.

Makine ve madde terakkilerinin, ruh cevheri karşısında imtihanını vereceği en

zengin (laboratuar) kadrosu, bir harpten başka ne olabilirdi? Ruhu ihmâl eden

maddeci görüşle, maddeyi ihmâl etmeyen ruhçu görüş, İnsanlığın yarınına

tahakküm hakkının kimde olduğunu ancak bir harp çerçevesinde billûrlaştıracak,

iş ve tecrübe sahasında ispat edecekti.

Gitsin fikir, gelsin tecrübe!

Tecrübe yapıldı; ve ruhu ihmâl eden maddeci görüşün, bir müflis; fakat maddeyi

ihmâl etmeyen ruhçu görüşün bütün yer ve gökyüzüne hâkim olmak ehliyetinde

bulunduğu meydana çıktı. Senin, komünizmayla beraber, Nazizma ve Faşizmaya ne

kadar düşman olduğunu herkes bilir. Nazizma ve Faşizmanın birer ideolocya

olmadığını, sadece dünyayı nefsine tahsis etmek gayesinde birer psikolocya

olduğunu bin kere haykıran sensin! Fakat doğruyu söylemek lazımsa, bu

Nazizmadır ki, maddenin hakkını tam ödedikten sonra ruhçu bir telâkkiye

bağlanmak yüzünden, düne kadar sağına ve soluna duman attırmayı bilmiştir.

Aynı Nazizma, madde hakkını tam ödeyen ve yüzde yüz ruhçu bir telâkki ve usûle

varan demokrasyalar önünde de perişan oldu.

Yeni harp (lâboratuvar)ından alınacak ilk azametli ders şudur:

Bu defa makine ve madde terakkileri o kadar yükselmiştir ki, sadece bu

yükseliş yüzünden, ruh, tekrar zafer meydanını fethetmiştir. Ruh, tekrar

makinenin ve maddenin sırtına binip, onun sevk ve idare etmek hakkını,

maddenin âzami terakki haddine ulaşması yüzünden

elde etmiştir.

İnsana tahakküm ettiği sanılan makine ve madde, bir derece daha terakki

edince, küt diye dize geldi ve yeni baştan dizginlerini ruha ve ruhçulara

teslim etti.

Onu henüz nazariye vasıtasile fikir ve ruh fethetmeden, bizzat makine, bizzat

kendi terakkileriyle, ameliyede ruhun esiri olduğunu ifade ve ispat etti.

Büyük dâvayı, artık madde levhasında ispata ihtiyaç duymıyalım:

Binlerce kilometreyi aştıktan sonra (pike) hücumlarla zırhlıların güvertesine

mıhlanan tayyareleri; karşısındaki orman, dağ, kaya ve deniz manialarını bütün

kul-çesiyle toslıyan tankları, ne çapta bir ruh kudretinin idare

edebileceğini, deliler, ahmaklar ve çocuklar bile kavrar. Yalnız maddeciler

müstesna...

Evel, madde bir derece daha terakki etmekle ruhun emrine geçmiş; ve ruh büyük

zafer meydanını t'elhetmiştir.

Sadece bunu anlatmak ve tam mânasiyle çerçeveleyip ondan bir tatbik dersi

çıkarmak, millî bir kurtuluş ifade edecek kadar değerlidir.

Fakat nerede biz, nerede bu nasip?.. Bize harbin casusluk hikâyelerini okumak,

onun ruh ve fikir cephesini hecelemekten çok daha zevkli geliyor.

(1944)

İLERİ ADAM, GERİ ADAM...

Tanrıkulu'na sordum:

- Ne dersiniz efendim; bizi, bazı fikir ve ruh hususiyetlerimiz yüzünden geri

olmakla, gerilikle suçlandıranlar var?

Güldü; kâinat kadar geniş güldü:

- Bu, sizin çok ileri olmanızdan...

Ve sustu; gök kadar derin, sustu. Derken mırıldandı:

- Zaman bir daireye benzer. Tıpkı koşu atlarının, etrafında döndüğü kâmil

kavis gibi bir daireye... Meselâ üç devir sonunda bitirilecek olan koşuyu bir

devir fazlasiyle koşan at, bu daire üzerinde, öbür atların gerisinde koşuyor

gibi görünmez mi? Evet, bu at 1000 metrelik daire hesabına göre tam 900 metre

ileridedir.

Ve yüzüme baktı: güneş kadar keskin, baktı: - Modası geçmiş kalıplardan

çıkamıyanlara geri diyoruz.

Fikir ve hayat kalıplarının eskimekte en büyük zaafı, esaslarının

çürüklüğünden ziyade, zamanın eskitmekteki yaman gücüne bağlıdır. Zaman, eşya

ve hâdiseler üzerinde daima aynı korkunç yasanın yorulmaz tatbikçisiydi.

Yusufun eşsiz güzelliğiyle (Perikles)in bahtiyar cemiyetini aşındıran, aynı

zamandır.

Dünyanın en güzel insanını iki büklüm kurutan zamanı, uzvî tezahürler

çerçevesinde vasıtasız müşahede, kolaydır. Fakat içtimaî bünyemizin

ihtiyarlayışında onu doğrudan doğruya göremeyiz. Bunun içindir ki, devrini

bitiren her iman ve kalıbın yıpranışında ayrı bir sebep arar ve buluruz.

Firavunun karşısında (Benî İsrail), Atina'nın karşısında Roma, Roma'nın

karşısında İsâ ve daha birçok şey...

Ferdî hayatımız sınırlıdır. Bunu bilir ve maddî görüşümüzü, çaresizlikten

doğma bir nevi rıza ve tevekkülün taraçasından seyrederiz'. Ya içtimaî

hayatımız?

Heyhat ki, elden ele teslim suretiyle ebedîliğine inandığımız birçok itikat ve

şeklin hayatı da, her şeyin hayatı gibi, hadler ve adetlerle çevrilidir.

Zaten içtimaî hayatımızın ebedîliği, ferdi hayatımızla, keyfiyet halinde

ulaşamadığımız bir devam iktidarına nöbet değiştirerek, kemiyetle varmak için

tutunduğumuz bir muvazaadan başka nedir?

Elimizdeki dürbünü bir başkası çekip ufka baktığı zaman, biz onun gördüğünü

görür; ve bir başkası sigaramızdan alıp içtiği vakit, biz onun keyfini duyar

mıyız? İşte bütün melekelerimiz ve bütün benlik duygumuzla içinden

eksildiğimiz bir âlemi; sanki yaşıyan, duyan ve gören kendimizmişiz gibi,

biribirimizde fena ve beka bularak saf ve kahramanca yürüttükten sonra

kurduğumuz mimarîlerin sonsuzluğuna nasıl inanmıyalım?

İnanmakta haklı olabiliriz. Fakat göreceğiz ki. kurduğumuz mimarîlerle

oyduğumuz kalıpların devamı için o müesseseler etrafındaki sonsuz tekevvünümüz

ve kemiyet halkalarımız kâfi gelmiyecektir. Göreceğiz ki, hayat, yalnız bir

cepheli değildir. O müesseselerin de bizden ayrı, müstakil ve ferdî birer

hayatı vardır. Bu hakikata, tarihte birçok cemiyetin, kendilerini yeniden

şekillere zorlayan müdahaleci tesirlerle göçüşü şahit olduğu kadar, kendi

kendisine, için için ve müdahalesiz göçüşleri de şahittir.

Öyleyse çaremiz nedir?

İsmine zaman dediğimiz ve her cismi, her fikri, görünmez havanına doldurmuş,

öğüten daima önümüzde giden, her yaptığımızı bozan, her yazdığımızı çizen bir

son temsil ettikten sonra, güvenebileceğimiz, ebedîliğine inanabileceğimiz

eser kalır mı? Kalır!!!

Çünkü düşmanın kudretini tasdik, yenilmiyeceğini kabul ve onunla boğuşmaktan

vazgeçmek değildir. Boğuşma esastır. Zaman, önünde diz çökeceğimiz ve bütün

silâhlarımızla teslim olacağımız bir heyûlâ değil; sırlarını zorlayacağımız,

verdiği hiçbir sırla kanaat etmeyip alıkoyduğunu istiyeceğimiz ve verdikçe

alıkoyduğunu asla unutmıyacağımız bir büyücüdür. Öyle bir büyücü ki, öpüştüğü

her dâvanın aksine, seviştiği her (doktrin)in tersine ve sarmaştığı her

(tez)in zıddına gebe kalmak âdetidir. O, eşya ve hâdiselerin en gizli

tabıları, meçhuller ve ihtimaller âleminin en ıssız bucaklariyle yüklüdür.

Böyle bir manzara karşısında güvenebileceğimiz mimarî ise odur ki, zamanı

kendisine en hâs çehre ve seciyesiyle kavramış ve emrine almış olsun.

İşte, aşınmış, yahut henüz sağlam görünen kalıpları bu tedbir göziyle muayene

eden ve dökeceği yeni bir kalıp varsa, onu bu kaygı ve bilgi içinde

hazırlayan, İLERİ ADAM'dır.

YA GERİ ADAM?

Ya taze bir idrak ve tefsire varmadan eski şekillere körükörüne bağlıdır;

yahut tamamiyle aksine, zamanı âdi bir tarih sırası ve evvellik, sonralık

meselesi sanır ve geriye gitmek korkusiyle kendi Önünü keser.

Bu her iki geri adam da, düşünmekten korkan, fakat biribirine zıt hareket eden

iki ham softa tipidir.

Zamanın hakikî fâtihleri, istikbale o kadar susamışlardır ki, gözlerindeki

sonsuzluk adesesi önünde, bazan bin sene evvelki hâdiseyi bugüne yapışık,

bazan da bugüne ait bir meseleyi bin sene geride görürler. Şu sözüme mim koy:

İleriye doğru göründüğü halde geriye ve geriye doğru göründüğü halde ileriye

giden yollar vardır.

İmdi, zamanın bu sanatkâr kivrımlarındaki sırra ermeyenler, ya bir kalıba

körükörüne bağlanmak, yahut kendisinden evvelki her kalıbı körükörüne

tepelemek suretiyle zamanın dışında kalırlar.

Ebedîlik önünde hiçbir mesafe hükmü olmadığını, bazan zamanın, mazide

bıraktığı bir sırrı İstikbalde çözmek üzere, zahiren geriye döndüğünü, fakat

hakikatte ileriye yöneldiğini bilmezler. Bu son derece girift, ince ve zarif

helezonun, maziyi istikbale, geriyi ileriye inkılâp ettiren asma köprü

mimarîsini anlamazlar. Böylece, gözlerinin seçemiyeceği kadar ileri olanlara,

üstelik geri derler. Tahammül et dostum, tahammül et!.. Allah bu cüceleri,

senin karşına, tahammül ve sabır terbiyesini ikmâl etmen için çıkarıyor.

(1944)

(SAİ) ve (SOL)

Bir kürenin merkezinden geçen bıçak, nasıl o yuvarlağı iki müsavi parçaya

ayırırsa, (sağ) ve (sol) kelimelerinin ifade ettiği parçalar da, dünyamızı iki

müsavi dilime ayırıyor.

(Sağ) ve (sol) tasnifi, (karada ve denizde yaşayan hayvanlar) bölümü kadar

umumî ve kaba bir tarif olsa da, insan kafası, sanatta, felsefede, ilimde,

birinden birine nisbet ifade edemeden hedefini bulamıyor. (Sağ) ve (sol)

dışında bir görüş istikameti, âdeta sekizinci rengi bulmak gibi bir muhal

ifade etmekte...

Çünkü bu iki kaba istikamet, İkinci Dünya Harbinden evvel ve harp içinde,

müşahhas dünyanın ana bölümleridir. Asrımızın zekâsı da tecrit değil, teşhis

zekâsı olduğuna göre, gelin de bu (emri vâki) dünyasının dışına çıkın! İkinci

Dünya Harbini takip edecek olan yeni cemiyetten de, henüz kaskatı çizgiler

belirmiş değil... Bu yüzden, siyaset paytaklarının ve cemiyet saflarının,

(tek) ve (çift) halinde bu kaba ayrılışı, insanı zorla birinden birine

çekiyor.

Sanki bir panayır yerinde, İki kişi tavla oynamakta... Etraflarında, büyük bir

seyirci halkası... Seyircilerden herbiri, oyunculardan birinin tarafında oyuna

iştirak etmeğe mahkûm... Hiç bir taraftan olmıyanlar, açıkta, yâni hayatın

dışındalar. Kumar o kadar kızışmış, menfaatler ortağın zararına o türlü

bağlanmıştır ki, yeryüzünde başka bir iş ve fikir tertibine akıl ermez

olmuştur.

Dünya fikir hayatında, (sağ) ve (sol) delâleti dışında bir dünyaya hasret

çeken, yahut yeni bir dünya görüşünden bir kaç çizgi araştıran, veya DÜN ile

BUGÜN arasında yeni bir tahlil ve terkibe savaşan, hâlâ, hiç kimse görülmüyor.

Namütenahi geniş ve namütenahi karanlık fikir fezasında, (sağ) ve (sol)

isimlerinin parlattığı çifte yıldız, sanki etrafları hava ile çevrili yegâne

iki hayat bölgesidir. Selâmet, birinden birindedir, ve birinden birine nispet

borcu, bir muadele değil, bir mütearife; bir varış noktası değil, bîr çıkış

başıdır.

Devrimiz, havasız, korkunç determinizma zindanında... O, bu zindana, son

harpten evvel, içinde yaşadığı şartların gizli sıkıntısı ve ezelî ve ebedî

cennet araştırma ihtiyaciyle kapandı.

(Sağ) ve (sol) dünyasının iktisadî farikası, felsefi ve içtimaî farikalarının

önünde yürüdüğü için, bu ayrılışa, kapitalizma ve sosyalizma bölümleri demek

en doğrusu... Sağlı ve sollu bu İkiye bölünüşün etrafında, üç (rejim)

halkalanıyor:

Liberalizma, nazizma, komünizma... Komünizma, binbir istihalesinden sonra, her

ân biraz daha liberalizma ve kapitalizmaya kayarken, nazizma, bir cephesiyle

komünizmaya, başka bir cephesiyle de liberalizmaya aykırı, aslında (sağ)ın

azmanı ve her iki tarafın düşmanı, sırasına göre hem taraflardan birine

mensup, hem de zıt, sadece nizamlı bir nefsanîlik psikolocyasıni belirtiyor ve

şu ânda ölmüş görünüyor.

Ötedenberi (sağ) alıkoymak, (sol) süpürmek niyetinde...

San'at ve fikirde eski ve an'anevî tecrit, dinler, (mit)ler, mefkûrevî

kaynaklara, köklere dayanan görüş tarzları, dünya, insan ve cemiyet

telâkkileri ve fert hakları, sağ tarafta... Bellibaşlı bir madde telâkkisinden

doğma bir dünya, İnsan ve cemiyet teşhisi, bu teşhise göre beşer tarihinin

tenkidi ve bu tenkide göre eski müesseselere karşı bir yıkıcılık hamlesi, sol

tarafta...

İşin tuhafı, (sağ) ve (sol) tasnifi felsefî bir tasnif değil, politika

tasnifi... Zaten sol taraf politika zaruretlerini (doktrin)lerine hazmettire

hazmettire aradaki açıklığı kapamak üzere bulunuyor. Garip tecelli!

O hâlde eşya ve hâdiselerin kaba ve fânî münasebetlerini temsil eden siyaset

(romorkör)ü, nasıl oluyor da fikirdeki sebeplerin sebebi ve oluşların oluşu

dünyasını, akıntıyı sökemeyen bir kayık gibi peşine takmış çekiyor? İşte

dâvanın belkemiği!

Çok sevdiğim bir Türk tefekkür adamı, bana bir gün sol cereyanlar hakkında

demişti ki:

- Bunları artık fikirle, nazariyeyle, mantıkla durdurmaya imkân yok. Ancak

aynı cinsten ve amelî bir akışla, ateşli ve müşahhas bir hayat ve iman

hamlesiyle önlemek mümkündür.

Besbelli ki, büyük fikir iflâs terleri döküyor. Artık (sağ) ve (sol) dâvası,

bünyesini fikirde tahkim etmekten ziyade his ve heyecanda sağlamlaştırmaya

bakıyor. Çünkü kalabalıkların anladığı dil budur. Selâmete susamış insan

safları, hasret çektiği yeni hayat mimarisini, artık mes'elelerini namütenahi

dağıtan, karıştıran, giriftleştiren "âlimâne" araştırmalardan beklemiyor.

Cesaretli, (dinamik), aksiyoncu, günlük ihtiyaç ve insiyakları kavramış ve ne

kadar ufak mikyasta olursa olsun, kendisine tezatsız bir dünya çizebilen eşya

ve hâdiseleri hızla çerçeveleyebilen becerikli mizaçlardan bekliyor.

Bu hâl, eşya ve hâdiselerin, kendisini bir türlü çerçeveleyemiyen fikir gözü

Önünde şahlanması; ve ressam karşısında daha fazla (poze) edemeden başını alıp

yürüyüvermesi gibi bir şey...

Artık onu tutabilmek için, çok acele bir (desen)ini yapmaktan ve kaçışı

istikametinde peşine düşmekten başka çare yok gibi görünüyor.

İşte uzun zamandanberi, sonsuz tecritlerin işkencesinde hırpalanmış olan Garp

san'atkâr ve mütefekkiri, elinden kaçırdığı kıymetler âleminin bu istikraî

sürüklenişine kapılınca, yatalak bir hastanın hırçın bir at sırtında hoplaya

hoplaya kaçırılırken duyduğu sarhoşluğa benzer bir baş dönmesi içinde

kendisini kaybediyor ve (sağ) ile (sol) kolların gösterdiği insan

birikintileri arasında silinmeye razı oluyor. Üstelik bütün san'at ve fikir

verimini bu hakîr tasnif dogmalarına göre ayar ederek...

Bu kısır modaya uymayıp zamanı yeni bir görüş ağında avlamak dileyen ve

nefsini ileriye büyülü gören bir hamle, ister sağa, ister sola akraba olsun,

ismi ne (sağ) ne (sol)dur.

Günümüzün anlayış kabalığı, onu istediği kadar (sağ) veya (sol) farzetsin;

ileriye erenlerin sağı solu olmaz! Bir dünya doğmaktadır ki, ismi ne (sağ), ne

de soldur; sadece (ileri)...

(1944)

MİSTİK

Dostum; ben bâzı mefhumlara âdeta acırım. Sahte borç senediyle malı mülkü

haczedilip sokakta bırakılmış soylu bir insana acır gibi... (Mistik) mefhumu

da bunlardan...

Garplı bir mâna ailesinden gelen (Mistik) mefhumunun bizzat Avrupada çektiği

yanlış anlaşılma çilesi, bir zamanlar, bir Fransız muharririne ne ağır şeyler

söyletmişti. Fransa'da bile kolaylıkla anlaşılamayan Fransızca bir kelimenin

gerisindeki mefhum, bu diyarda ne hâle

gelir, hesap et!

Şu (Mistik) mefhumu, ne esrarlı bir otomobildir ki, kimse onu kullanmaktan

âciz olduğunu itiraf etmeksizin, herkes içine atlıyor, var kuvvetiyle gaza

basıyor; ve hiçbir işaret memuru görmemiş kargaşalıklar caddesinde, mânâ

tenezzülüne çıkıyor:

- Filân adam (mistik), falan değil, filân görüş (Mistik) olamaz; falan telâkki

(Mistik)tir.

Bir de, (Mistik) delâleti üzerinde düşülen müşterek hatâ, onun din softalığı

mânâsında alınmasıdır. (Mistik), aslında dinlerden çıkma bir mefhum olduğu

hâlde, felsefenin elinde müşahhas mevzuundan ayırt edilmiş,, herhangi bir

mevzua tatbiki kabil, hususî bir düşünce ve duygu tarzı olarak

sistemleştirilmiştir. Allaha inanan ve inanmayan iki adam, felsefe ölçüsiyle.

aynı zamanda (Mistik) olabilir. Adamına göre, inanan (Mistik) değildir de,

inanmayan, (Mistik)dir. Meselâ, büyük ve dindar şair Mehmet Akif, (Mistik)

değil; fakat küçük ve dinsiz şair Ahmet Kutsî (Mistik)dir.

Namütenahi derin ve seyyaliyetli bir tarif seciyesi olan (Mistik) görüşü, ilmî

bir öz hâlinde tarife çalışayım; dinle dostum:

Herhangi bir şeyi, bir maddeyi, bir hadiseyi, onu saran aklî kanunlar dışında

tefsir etmek, onlarda birer içyüz aramak, delâletlerinde gizli bir müessir

sırrı bulmak; işte (Mistik) görüş...

Bu bakımdan, dinin sadece aklî plânında kalanlar, asla (Mistik) değildir. Zira

onlar, düpedüz bir hakikatin, düpedüz tebliğcileri vaziyetindedir. Herhangi

bir dinsiz de, (mistik) mefhumunun anası olan din çerçevesinin dışında,

herhangi bir madde veya hâdiseyi, o madde ve hâdisenin maverasına ait bir

tefsir tarzına bağlayınca (Mistik) olur.

Kaydetmeğe bile değmez ki, en gerçek (Mistik), topyekûn kâinatın maverasına

ait mihrak hakikat olan ilâhî mânânın müncezibidir. Yâni perdenin arkasındaki

ışığı gören ve ona tutulan...

Fransız filozofu (Bergson) "Din ve Ahlâkın İki Kaynağı" isimli eserinde, büyük

kudretin yalnız (Mistik) görüşten fışkırdığını belirtir. Zira (Mistik) görüş,

maddeyi aşmak, eşya ve hâdiselerin gizli kaynağına ulaşmak hamlesidir.

Demek ki, mücerret mânâda (Mistik), şu veya bu mevzua bağlı olmak gibi bir

kat'iyet ve muayyeniyetten uzak, içine herşeyi ve her mevzuu alabilecek bir

görüş ve duyuş tarzı... Onun içindir ki, bir yerde (Mistik) bir tefekkür ve

tahassüs edası görür görmez, hemen sormalıdır:

- Bu mücerret (Mistik)teki müşahhas hedef ve gaye nedir?

O da size cevap verir:

- Dinî, yahut içtimaî, veya millî, hayır sadece insanî, yahut da hepsini

birden içine alan bir (Mistik)...

Dostum, benim dostum!..

İşin hazin tarafı, bâzı fikir tulumbacılarının, (Mistik)le, fodlacı yobazı

aynı şey zannetmesidir.

Ha, dur, sana şu (Mistik) tefekkür ve tahassüs tarzının günümüzdeki kıymet

derecesine ait birkaç lâf edeyim:

Artık ayan beyan bir vakıa olmaya başlamıştır ki, günümüzün genç adam

örnekleri, tamamiyle ruhçu ve bütün hedefleriyle materyalizmaya zıt bir inanma

ihtiyaciyle cayır cayır yanmaktadır. Bunu binbir alâmetten,anlıyoruz. Bu hâl,

senin için. yâni dünyayı ruhçu zaviyeden görenler için. misilsiz bir beşaret

haberidir. Genç adam, dünya kıyametinin içinde ve doğmak üzere bulunan

dünyanın eşiğinde, ilk (Kozmos) çizgilerini müjdeleyen kafasını, ruhçu ve

milliyetçi (Mistik) anlayışın elmaslarıyla yontmağa başladı. Üzerinde hiçbir

zaman ve mekânda tam ve hâlis bir murakabe kurulamayan ve dünyanın dört

bucağından gelme tesirlere karşı canevi açıkta bırakılan genç adam, bugün,

içindeki hâlisler kütlesiyle, ezbersiz ve yapmacıksız, rehbersiz ve delilsiz,

kendi kendine kıymetler muhasebesini neticelendirmiş, safını bulmuş ve yolunu

seçmiş görünüyor.

Bir zamanlar Babıâli caddesinin gaflet karanlığında, kaldırım fareleri gibi

koşan fikir müstahzaratçısı şairlerle, (broşürcü)ler bu müdafaasız genci misil

istismara kalktılar, hatırlamalıyız. Artık paydos!

Bu zaferin sahipleri, daha dün hokkabaz düdükleri içinde sesleri boğulmak

istenen ve (bay Mistik) diye anılan bîr kaç kalem sahibidir. Güneşin doğuşu

ile batışı arasındaki 12 saatlik devreye hiçbir zaman razı olmıyan (bay

Mistik), özlediği İstikbâle kavuşmak üzeredir.

Senin ne olduğuna, sizin ne olduğunuza gelince, bunu (Mistik) kelimesi gibi,

âdi, züppe ve orta malı bir mefhum âleti asla tercüme edemez. Nasıl ki,

Kandilli'de sahilhâne sahibi Fransız (Kontu)nun salonunda süs için bir köşeye

atılmış işlemeli seccade, ele alındığı kadro ve üslûp içinde kendi öz mânâsını

haber vermekten mümkün olduğu kadar uzaktır.

Sen, benim dostum, sadece müslümansın; ve bütün duygu ve düşünce feyzini İslâm

ruhunun kaynağı olan Tasavvufdan almaktasın; hepsi bu kadar!..

(1944)

DEVRİLEN AİAÇ

Dön de bak, dedi, bana Tanrıkulu, şu ağaca bak! Ve üzerinde düşün! Düşün ki,

güzel ve sonsuz tabiatta, büyüklüğü, erginliği, olgunluğu, tek kelimeyle

kemâli, ondan daha iyi gösterecek bir örnek bulunamaz.

Ağaç, madde ve ruh gibi, herşeyin bir dış ve bir iç yüzünü, toprak üstünde ve

toprak altında, gür ve dolaşık varlığiyle çizgi ve biçime sokmuş bir remzdir.

Yapraklarının kıldan ince damarlarını daha kalın bir sapta birleştiren, sonra

bütün bu sapları birer dala bağlıyan. bütün bu dalları derece derece daha iri

dallara iliştiren, daha sonra bütün bu daha iri dalları tek ve ana bir gövdede

düğümliyen ağaç; en sonra toprağın içine dalıp karanlık ve esrarlı bir kök

âleminde tekrar kollara ayrılan, halattan ipe, ipten sicime, sicimden ipliğe,

her kola gittikçe daha ince başka kollara bölünen, her başka kolu, gözün

göremiyeceği ve hesabın tutamıyacağı inceliklere ulaşan, muhite doğru

namütenahi dağınık ve çok, merkeze doğru namütenahi toplu ve tek, bir şahsiyet

muvazenesinin ne eşsiz örgüsüdür.

İnsanoğlu, dünyaya ayak bastığı gündenberi ağaç, onun gözünde çözülmez bir

bilmecedir. Kışın her tarafı dökülür. Esrarlı istikametleri gösteren

dallariyle çırçıplak ve kupkuru, bekler, O zaman, o bir çekmece gibi

kapalıdır. Çok geçmeden bu çekmecenin kapağı aralanır. İçinde sakladığı cevher

görünmeye başlar. İğne ucu kadar ince mesamelerinden yeşil yapraklar fışkırır.

Tabiatın en girift nakışlarını çerçeveliyen çiçeklerle donanır.

Fakat, o, henüz eserini vermiş değildir. Bütün bunlar, gelmek üzere bulunan

bir eserin şenliği... Nitekim biraz sonra çiçekler dökülmüş, yapraklar eskimiş

ve dallarda birer kandil gibi ışık saçan yemişler belirmiştir. Bu yemişler,

her biri bir ağaçtan gelen ve her biri içinde birer ağaç gizliyen bu yemişler,

açlık ve susuzluğa göklerin indirdiği çarelerdir. Açlık ve susuzluğu

dindirmekse fantazyadan çıkmak, ezelî ve ebedî derde ilâç olmak değil midir?

Biraz sonra, o yine yapraklarını dökecek, gene yalçın bir çekmece hâlinde

kupkuru kalacak, korkunç istikametleri gösteren kemik parmaklara benzer

dallariyle kaskatı donacak ve daldığı rüya içinde yeni verimi, rahimde bir

çocuk gibi gelişecektir.

Böylece her mevsim devrini tekrarlıyan ağaç, dipsiz gökleri dolduran alemlerin

ahenkli ve inzibatlı devirleri altında, büyük varlık orkestrasının vahdet ve

sonsuzluğu hikâye eden, derin ve sıcak birinci kemanını andırır. Ağaç

insanlara neler öğretmedi? En eski dillerde iyilik, fenalık ve bilgi ağaçları

birer düstur oldu. En eski çağlarda, geniş alınlı ve kıvırcık sakallı düşünce

adamları onun altında toplandılar. Zaten insanoğlunun dünyaya düşüşünü

anlatan, Şeytan ve Kadın unsurları yanında, yasak meyvayı yetiştiren Ağaç

nedir?

Ağaç, bize, dünyaya geldiğimiz günden bugüne kadar içimizi dolduran anlama ve

araştırma hırsının ana- somyası biçiminde görünüyor. Gözlerimiz ona daldığı

zaman, garip bir (rönsgen) ışığı altında, ruhumuzun bin bir kollu iskeletini

görmüş gibi ürperiyoruz. Sanki bu fevkalâde şahsiyetin hendesesındeki nizamla,

içinde Allahin sırları yatan ruhumuzun hasret çektiği nizam arasında gizli bir

anlaşma seziyoruz.

Bak, dedi, bana Tanrıkulu, şu ağaca bak! Ve üzerinde düşün!

Ağaç, bir plândır; bir İnsanın, bir ailenin, bir zümrenin, bir cemiyetin ve

bütün varlığın iç ve nizam dâvasını, madde üzerinde düğüm düğüm örgüleştirmiş,

şekilleştirmiş bir plân...

Tohum, kök, gövde, dal, yaprak, tomurcuk ve yemiş... Herşey bunlar arasındaki

ahengi anlamak ve kurmağa bağlıdır.

Sonra Tanrıkulu, birdenbire doğruldu, gözlerini alabildiğine açtı, hiç de

âdeti olmayan bir tarzda ânî ve keskin bir heyecana düşercesine dikildi; ve

kısık kısık, acı acı fısıldadı:

- Ağacın ne olduğunu anladın! Ağaçlar arasında en mükemmeli insan ve

cemiyettir. Şimdi de başını tabiattan çevir, tarihe, bizim tarihimize döndür

ve bak! Orada, koca bir ağacı, dört asırdır, balta üstüne balta, yalnız yere

devirmek, toprağa sermek ve belirttiği büyük vahdet ve nizam ölçüsünü kurutmak

için çalışanları göreceksin!..

(1944)

AHLAK DÂVAMIZ

Tanrıkulu, bugün, ne güzel ve muvazeneli bir öfke içinde:

- Bir ses kütlesinin âzamisi, maddî mânâda en ağır ses hamulesinin vahidi ve

derecesi nedir, bilmiyorum; bileyim veya bilmiyeyim; vatanımın en yüksek

noktasına çıkıp seslerin en yükseğiyle şöyle haykırmak ihtiyacındayım: "Bütün

mes'elelerimiz bir tarafa!!! Bizim dâvamız tek!!! Ahlâkımız!!! Söyleyin,

gösterin, belirtin; bütün hayat ve faaliyet şubelerimizde bağlı olduğumuz

ahlâk kökünün ismi nedir??? Biz hangi ahlâka bağlıyız?? Ve kuruttuğumuz

köklere karşı, bugünkü ruh ağacımızın, (dalları bastı kiraz) şeklinde, içi

kurt dolu yemişlerle yüklü olduğunu görüyor muyuz??? Görüyorsak ne

duruyoruz??? Duruyorsak ne umuyoruz??? Suratımıza bir takım teselli pudraları

sürerken, ruhumuzun tâ İçinden yanıp kül olduğumuzu, hangi yılın, hangi

mevsimin, hangi ayında, hangi gün, saat kaçta anlıyacağız??? Ne güzel

söylüyor:

- Lâfın gerçeği: Dâvaları, idarî, içtimaî, iktisadî, sınaî, ilmî, siyasî,

edebî, beledî, sıhhî, istediğimiz kadar sınıflara ayırabiliriz. Fakat biz,

şimdilik, buna benzer dâvalardan hiç birine muhatap olmak ehliyetinde değiliz.

Bizim bir tek dâvamız olmak gerektir: Ahlâkî dâva!!! Söylüyor:

- Ruh ve ahlâk, herhangi bir fayda mevzuunda, insan iradesini hayra yöneltecek

tek müessir olduğuna göre, bu ana müessir üzerinde herhangi bir inhiraf, artık

başka şubelerdeki inhirafların o şubelere mahsus çerçeveler içinde

düzeltilmesini imkânsız kılar. Beni anlıyor musun? Meselâ balmumundan yapılmış

bir heykel topyekûn erirken, o heykelin kayan burnunu, düşen gözünü, çarpılan

ağzını ve kopan kolunu ayrı ayrı, müstakil olarak düzeltmeğe kalkmaktan birşey

çıkmaz. Heykelde, bütün bu unsurların tecelli zemini olan topyekûn ruh ve

ahlâk dâvası bütünleşmeden, herhangi bir İdarî, içtimaî, iktisadî, sınaî,

ilmî, siyasî, edebî, beledî, sıhhî ve daha bilmem kaç türlü dâvayı mevziî

çerçevelerde hal ve fasletmeğe kalkmak; biraz evvel işaret ettiğim gibi vebalı

bir hastanın dudağındaki çatlaklara (pomat) sürmekten farksız olur. Söylüyor:

- Müthiş ve muazzam ahlâk dâvamızı şube şube ele almadan; ve Ardahan'daki

çobandan, İstanbul'da Kaf-dağı mahallesinde, Fildişi Kule sokağında oturan

mustarip ve bezgin münevvere kadar herkesin kucaklıyabileceği müşahhas bir

plâna dökmeden evvel, mes'eleye sadece umumî ve terkibi bir teşhis koyalım:

Bir kadına, bir eve, bir manzaraya, bir gazeteye, terkibî gözle, topyekûn

bakar bakmaz aldığımız intiba gibi, kendi kendimize bir bakışta hemen

kestiririz ki, biz şu ânda, ahlâk zaviyesinden bedahetlerin bedaheti hâlinde

fışkıran bir iflâs panayırı arzediyoruz. Okyanuslarda, altından suların

birdenbire çekildiği bir gemi; işte bizim ruh ve ahlâk manzaramız... Bir

zamanlar Okyanuslarda batan (Titanik) gemisinde olduğu gibi. yolcuların çoğu

bu geminin kamaralarında ve salonlarında, tam bir zevk ve sala şuursuzluğu

İçinde yuvarlanırken, güvertede, bir iki muztarip ve münzevî müşahedeci,

vaziyeti görmektedir: "Sular, altımızdan yıldırım hiziyle çekiliyor!!! Bir

saniye sonra kumların ve kayaların üstündeyiz.'!!" Söylüyor:

- Vaziyet hakkında muayene ve müşahedelerimizi iki usûle istinat

ettirebiliriz. Biri, olmiyanı göstermek ve olmaya davet etmek... Öbürü, olanı

görmek... Olmayan, olması gerekirken, mevcut bulunmayan şeylerin manzumesi...

Bu da, her (rejim)in, her şeyden evvel tesisine mecbur olduğu, bütün, tamam,

eksiksiz, tezatsız bir ahlâk telâkkisi... Ve ayrıca, bütün cemiyetin, topyekûn

ruhunu teşkil eden mukaddesatın istinat ettiği iman ve mefkure zemini... İşte

bizde olmıyan şey... Olmadığını göstermek ve olmaya davet etmek zorunda

olduğumuz şey... Soralım:

- "İnkılâbımızın; misilsiz bir kurtuluş hamlesine dayanan inkılâbımızın, bize

gösterebileceği, bütün, tamam, eksiksiz ve tezatsiz bir ahlâk telâkkisi var

mıdır? Varsa nedir? Bunun kitabı, Örgüsü, kanunu an'anesi, tatbik sahası

nerededir? Ve ayrıca, bügün cemiyetin topyekûn ruhunu teşkil eden mukaddesatın

dayandığı iman ve mefkure zeminimiz üstünde neler var, yahut neler yok?

Bütün cemiyetin topyekûn ruhunu teşkil eden mukaddesatın dayandığı iman ve

mefkure zeminimiz üstünde nelerin yok olduğunu saymaya, nefes, kuvvet, zaman,

hiçbir şey yetişmez. Fakat nelerin var olduğunu, bir kaç kelime taslağı içinde

belirtebilirim. Müthiş bir başıboşluk, imansızlık, nizamsızlık, şüphe, inkâr,

sara ihtilâçları, nebatî ve hayvanı sahada tam bir insiyakîlik ve nefsanîlik;

işte bu...

Ve şöyle bitiriyor:

- Ben sana ne dedim? Bizim ne idarî, ne içtimaî, ne iktisadî, ne sınaî, ne

ilmî, ne siyasî, ne edebî, ne beledî, ne sıhhî, ne filân, ne falan bir dâvamız

var; dâvamız bir, ahlâkî!!!

Ve bütün vatan halkını, gece yarısı, donla ve gömlekle evinden fırlayıp

meydanlarda toplanmaya davet eden bir dehşet edâsiyle bu mevzu ele

alınmadıkça, kurtuluşumuzun müzakere usûlü dahi bilinmemiş olacaktır.

Sana bu işin bir tarihçesini çizeceğim!..

(1944)

O TARİHÇE

Sordum:

- Kaskatı bir teşhis ve apaydınlık bir vuzuh... Onun için kısa kısa ve apaçık

cevap verir misiniz bana?

- Kısa kısa ve apaçık sor, kısa kısa ve apaçık cevap vereyim!

- Türk cemiyetinde ahlâk, en bozuk ânını yaşıyor. Öyle mi?

- Türk cemiyetinde ahlâk, bu cemiyetin kendisini bildiği ândan bugüne kadar,

hiçbir mislini ve benzerini görmediği, hattâ göremiyeceği şekilde en bozuk

ânını yaşıyor!

- Ahlâkımız ne zamandanberi bozulmaya başladı?

- Kemâl ve haşmet devrimizden sonra... Eşya ve hâdiselere, zaman ve mekâna

tahakküm kudretini kaybetmeğe başladığımız ândan başlayarak...

- Bunu maddî tarih ölçüsiyle tâyin edemez misiniz?

- Kanunî Sultan Süleyman'dan sonra diyebilirim.

- Sükût, ânî. tepeden inme mi oldu?

- Hayır! Gayet tedricî...

- Bunun merhalelerini göstermek ister misiniz?

- Kolaylıkla... Tam 4 merhale... Birincisi çok uzun. ikincisi uzunca, üçüncüsü

ve dördüncüsü çok kısa dört çığır...

- Bu merhaleler?

- Birinci merhale, gerileme devrimizin başından, yâni Sarı Selim'den Tanzimata

kadar sürer. İkincisi, Tanzimattan Meşrutiyete, üçüncüsü, Meşrutiyetten

Cumhuriyete; dördüncüsü de Cumhuriyetten bugüne kadar...

- Sükût farkları, devreler arasında gittikçe daha büyük bir mikyas mı

belirtiyor?

- Tam mânâsiyle... Yuvarlanan bir cisimde, gittikçe artması tabiî olan hız

gibi...

- öyleyse, içtimaî illet ve mesuliyeti, ilk devrede mi bulmamız icap ediyor?

- Hayır! İlletin başlangıcı ilk devrede olmakla beraber, öbür devreleri illeti

önlemek yerine ona yenilerini ilâve etmiş; böylece, her devrenin illete

kattığı yeni müessirler müstesna, sebep geriye doğru halkalanırken, üstüste

katılan müessirlerin yeniliği ve büyüklüğü yüzünden de ileriye doğru

kesifleşmeye başlamıştır.

- Demek ki, mesuliyet böylece, maziden hâle doğru gelmek yerine, hâlden maziye

doğru gidiyor.

- Tamam! Fakat maziye doğru gittikçe, daima daha hafif, daha masum, fakat

kuvvetli başlangıç mesuliyetleri bularak...

- İlk merhaledeki, ani kemâl ve huşmel devrimizi takip eden Tanzimata kadar

gelen sükût çığırımızdaki ahlâk bozukluğunun sebebi ve içyüzü nedir'?

- Aşkımızı, vecdimizi kaybetmeğe başlamış olmamız...

- Anlayamadım; lütfen izah eder misiniz?

- Islami ruh ve ideolocya, sâf bir aşk ve berrak bir vecd olmaktan çıkıp,

üstünde ham ve kaba softa (ipini üretecek şekilde donmaya, kabuk tutmaya

başlayınca, ortada, ruh yerine, yobazların şahsî ve keyif tefsirlerine kurban,

ölü kalıplardan başka bırşey kalmadı. Böylece (suret-i hak) perdesi altında

harekete geçen nefsânîlik, ruhumuza ilk zaaf tohumlarını ekmeğe başladı.

- Teşhisinizi biraz daha genişletir misiniz?

- Tarihimizin her devrinde korkunç bir yokluk temsil eden büyük Türk

mütefekkirinin, büyük ve şahsî Türk filozofunun meydana gelmeyişi yüzünden,

İslâmî ruh ve ideolocya, büyük fütuhat hamleleri geçer geçmez, yeni

tefsirlere, yeni nefs muhasebelerine, yeni heyecan ve hamlelere, bilhassa

sabit ve devamlı bir (Site - Medine) mefkuresine ulaştırılamadı. O sıralarda

(Rönesans - Yeniden doğuş) ismiyle doğan Batının, madde âlemi üzerindeki,

idrâk ve ihata hakkına yabancı, hattâ düşman bir edâ içinde tereddi çığırımız

açılmış oldu. Bu çığırın kahramanı ham ve kaba softa, ahlâkın temeli olan aşk,

imân, fedakârlık ve nizam seciyemizi kör bir nefsânîliğe çevirdi; ve din

bayrağı altında dinin ruhu tahrip edilirken, ahlâkımızın kaynağı

bulundırılmaya başladı.

- Gösterdiğiniz sebeplere dayanan ilk ahlâk sükûtumuz, o devirde hemen bütün

cemiyeti sarmaya başladı mı?

Hayır! İlk ahlâk sükûtumuz, yalnız saray, hükümet, idare mekanizması ve orduya

münhasır zümre çerçevelerinde patlak verdi; ve bundan Türk ailesi, evi, Türk

köyü, yâni Türk cemiyet protoplazması, uzun müddet mâsun kaldı. Zira bu

cemiyet, ahlâk ve hassasiyetini İslâm ruhundan almış ve onu, başlıca

mukaddesatı hâlinde, kendisiyle idare mekanizması arasındaki tezada rağmen

asırlarca devam ettirmiştir.

- Teşhisinizi biraz daha ilerletemez misiniz?

- İşi geniş bir tahlil ve teşhise dökecek olursak, dâvamızı neticelendirmek

için, günler değil, yıllar bile az gelir. Fakat sana, Kanunî Sultan Süleyman'a

kadar süren hakikî nizam ve imân devrimizle, bunu takip eden duraklama ve

gerileme devrimizin ahlâkları arasında birer müşahhas örnek verebilirim:

Ağzını şaraba değdiren ilk padişah, Yıldırım Bayezid'e, bir câmiin açılış

merasiminde, beraberindeki din mümessili, "Cami güzel amma yanında bir meyhane

eksik!.." diyecek kadar cesur, saf, samimî, dürüst, mefkûreci, yâni

ahlâklıdır. Bir devir sonra, aynı din mümessileri, padişahların, paşaların ve

kendilerini nebatî ve hayvani içgüdülerine göre her türlü fetvayı vermekten,

böylelikle din adına dini yıkmaktan çekinmezler. Nizam ve imân devrimizde Türk

hükümdarlarını, Allah'ın gölgesi şeklinde, mukaddes bir mânâ plânında gören,

itaat ve terbiye heykeli yeniçeri, bir devre sonra, ıslahatçı padişahı Genç

Osman'ın baldırlarını çimdikleyip ona bir (oğlan) muamelesi yapacak kadar

aşağılasın Hulâsa, bütün aşkı, vecdi, nizam ve fedakârlık duygusuyla bir imân

sisteminin ateşi, gizli gizli kabuk bağlamış; yalnız ölü kalıpların nefsanî

simsarı ham ve kaba softa tipi, zaman ve mekâna hâkim olarak, İslâm ahlâkının

ferd ve aile köklerine sığınan cevherini devlet ve idare plânında iflâs

ettirmiştir.

- Devam buyurun, devam buyurun!

Bu dâvayı gelecek karşılaşmamızda bitiririz.

(1943)

İlk devredeki ahlâk zaafımızın kaynağını anladım;

vvecd ve aşk zaafı, böylece meydanın ham ve kaba softaya açılışı... Artık

başsız ve rehbersiz kalan Türk cemiyeti, içinden bir türlü büyük ve hâlis

mütefekkirini fışkirdatamadan, iç ve dış müessirlerin tokatları altında şaldan

ve her türlü nefs muhasebesi imkânından mahrum, Tanzimata kadar sürüklenir.

- Ya ikinci merhale?., Tanzimati takip eden devre?..

- Bu merhalede, büsbütün yılmış ve apışmış, bütün irâde ve benliğimizi

kaybetmiş olarak Garbın, hiçbir tekevvün sırrına ermeden, yalnız dış cevreden

körükörüne taklitçiliği hengâmesine gireriz. Fikrî kıymeti bu kadarcık olan

bir devrenin ahlâkından ne beklersin? Artık devlet ve idare manzumesindeki

ahlâk bozukluğu, tam bir ruh zelzelesinin neticesi hâlinde, mutlaktı. Şair

Ziya Paşa ve Namık Kemâl, bu devlet ve idare ahlâkının, tam bir şuur ve nefs

muhasebesine bağlanamamasını çekerler. İrtikâp, rüşvet, hırsızlık, hafiyelik,

iltimas, nizam ve ölçü nefreti, kendini küçük ve mahkûm görme ukdesi, hile ve

riya dehası, tatlı canını ve aziz menfaatini koruma insiyaki, oluruna bağlama,

telif-i beyn" ve "idare-i maslahat" mizacı hâlinde billûrlaşan bu ahlâk,

Tanzimat efendisinin evi ve dairesi ve daha binbir şey arasında tam bir tezat

ifadesiyle her ân biraz daha kabararak Meşrutiyete kadar emekliye emekliye

gelir.

- Ya Meşrutiyetten sonrası?..

- Meşrutiyetten sonrası felâket... Artık ahlâk düşüklüğü, Türk ferd ve aile

plânında, benliğimizin en mahrem maktalarına kadar yol aramaya koyulur. Bu

devirde ahlâk düşüklüğümüz, sadece hükümet ve idare manzumesinde zümrevî[ bir

daire teşkil etmekten çıkar; bütün milleti içine alari umumî ve içtimaî bir

hacim kazanmaya doğru gider. Devlet ve idare ölçüsü bakımından rehbersiz ve

başsız Türk ailesi, kendi içinde itiyadı olarak körü körüne devam eden İslâm

ahlâkının artık âile kadrosunda harap olmaya başladığına şahittir. Zira

Tanzimattan beri satıh taklitçiliği artık yeni, şahsiyetsiz ve köksüz

nesillerini yetiştirmiş, hayata atmış; bu nesiller de Türk ailesi içinde,

büyük baba ve oğul arasında müthiş bir tezat manzarası heykelleştirmeğe

başlamıştır. Artık Türk ailesi içinde, zincirleme olarak elden ele teslim

edilecek hiçbir ruh ve an'ane mirası kalmamıştır. Bîr aile içinde herkes

birbirine yabancı ve küskündür. Herkesin tahlil edemeden sezdiği şey, imânı ve

ahlâkiyle bütün bir dünyanın battığı, yerine hiçbir dünyanın getirilemediği,

satıh ve deri üstünde binbir cünbüşe rağmen her şeyin kuru bir teselliden

ibaret olduğudur. Ortada inkılâp adına, inkılâp kelimesinden başka hiçbir şey

yoktur. Daha birçok kof kelime ve tam bir iş ve hakikat yabancılığı... Ahlâk

sükûtumuzun artık bir felâket İstidadını kazanmaya başladığı bu merhalede

başlıca müessir ve mesul, Avrupaya en kötü ve kokmuş taraflariyle imrenen

taklitçi züppe tipi, onun sabun köpüğünden edebiyatı; ve (Hareket Ordusu)nun

arkasından İstanbul'u istilâ eden ve Şişli muhitlerini kıran Selanik

kibarlarıdır.

- Birinci Dünya Harbine ne buyurulur?

-Birinci Dünya Harbi, bütün dünya imân ve ahlâkının, bütün dünya muvazenesinin

altını üstüne getiren bir müessir oldu. Bu arada, daima olduğu gibi, hâlis

mütefekkirine kavuşamadan, belki saf ve temiz, fakat son derece bön ve sathî

birkaç hareket mefkûrecisinin elinde bu ateşe atılan Türk cemiyeti, iç ve dış

muhasebe bakımlarından o türlü bir harmana geldi ki, asırlık hâdiselerin bir

ânda hesabını vermeğe mecbur kaldı: Maddî ve ruhî iflâs tehlikesi!.. Topyekûn

mekân ve zaman plânından tasfiye edilmek zoru!.. Bu korkunun (Araf) devresini

yaşadığımız Mütareke yıllarında İstanbul'a akın eden Beyaz Ruslar, bugünkü

korkunç fuhuş kasırgamızın ilk dalgasını körükledi.

- Derken İstiklâl Savaşımız başlıyor, değil mi?

- Evet! İstiklâl Savaşımız, gerçekten birkaç asırlık bir hesabın yekûnu

hâlinde, mekân plânından tasfiye edilmemiz için üzerimize yürüyen cellât

hamlesine karşı millî bir şahlanmadır. Bu şahlanmanın mücerret mânâsında, her

şeyini kaybettikten sonra, fezada mekân işgal etme hakkını da kaybeden bir

milletin, ruhunu ve maddesini kuşatıcı binbir hastalığa rağmen ölmemek,

yaşamak, sağ kalmak irâdesi vardır. Bu irâde, Türk milletinin, geçirdiği ölüm

buhranlarına rağmen, ruhunun köşesinde nasıl bir kudret ve miras sakladığına

işarettir. İstiklâl Savaşımızda, ölmemek iradesiyle şahlandık; bizden

esirgenen mekân hakkını geriye aldık; savaş içinde, bir ân için, böyle bir

hamlenin gerektirdiği aşk, fedakârlık, vazife ve nizam ahlâkından örnekler

gösterdik; fakat mekân hakkı zaptedilip de iş bu mekânı zamanla, yâni fikirle

doldurmaya gelince, iş, tepesi taklak gitmeğe başladı. İşte Cumhuriyet

devresi, dördüncü merhale, budur! İş, tepesi taklak gitmeğe başladı; zira yara

eski ve tedbir aksinedir. Cumhuriyet devresi, öbür devrelere nisbetle çok daha

ileri, daha cesur ıslahçılık hamlelerine girişmiş olmasına rağmen, nihayet

Garbın daha ileri, daha kat'î, fakat daima satıh üstü kopyacısı kalmak

an'anesini değiştirememiştir; ve İstiklâl Mücadelesinin şahsiyetiyle eş;

yeppyeni bir ideolocya ve ahlâk telâkkisinden mahrumdur. Cumhuriyetin ham ve

kaba softayı, bütün iş ve söz hakkiyle birlikte tasfiye etmesi gibi ancak din

adına olmak şartiyle en aziz ve faydalı bir teşebbüsüne karşılık, cemiyetle

onun saf imân ve ahlâk kaynağı arasına çektiği manialar, ruh ve ahlâk

buhranımızı zirveleştirmiş oldu. Artık Türk ailesini ve Türk cemiyet

protoplazmasını sulayamaz hâle gelen ahlâk kaynağımız büsbütün kurumaya yüz

tuttu; buna mukabîl yeni bir ahlâk bina edilemedi; Türk inkılâbı, yeni bir

ahlâk telâkkisi gibi bir borçtan nefsini muaf saydı. Aksine, inkılâbın müdür

kadrosunda bâzı, unsurlar, şahsî ahlâklariyle, iyi misal teşkil etmekten uzak

kaldılar. Içki, kumar, fuhuş, menfaat hırsı, dalkavukluk, samimiyetsizlik,

adamını kayırmak gibi menfi hâller modaları, Üç katlı Türk evi, üst katta 80

yaşındaki büyük hanımın ağlaya ağlaya namaz kıldığı, orta katta 40 yaşındaki

hanımefendinin âşıkları ve ahbaplariyle (poker) oynadığı, alt katta 18

yaşındaki küçük beyin (Sving) âhengiyle tepindiğî garip bir tezat ve

uygunsuzluk sergisi hâline geldi. Başıboşluk, mektep ve terbiye sahalarından

sokak ve meydanlara kadar hiçbir mania tedbirine çarpmadan gelişti. Ahlâk

sükûtu, büyük şehirlerden küçük kasabalara ve oralardan köylere kadar

dağılarak, saffet ve ulviyet heykeli Anadolu köylüsünün de ruhunu

gölgelendirmeğe başladı. Ve nihayet İkinci dünya Harbinin korkunç iktisadî ve

ruhî şartları sökün edince kâbus ve efsane çapına kadar ulaştı.

- Eyyy, sonraaa???

- Sonrası, sonra!!!

(1943)

EDEBİYATTA EDEP

Türk san'at ve fikir hayatında ahlâk bozukluğu "Edebiyat-ı Cedide"den sonra

başlar. Tanzimattan evvelkilerde ve hemen sonrakilerde ahlâk yerindedir. Şu

kadar ki, Tanzimattan evvelkilerde, ahlâk, bir telâkki ve şuur mihrakına bağlı

bulunurken, Tanzimattan hemen sonrakilerde, şuuru gevşemiş bir devam ve itiyat

ifade eder. Bir tren ki, lokomotifi bozulmuş, fakat ilk hıziyle, kör topal,

yürümekte...

Tanzimattan evvelki Türk fikir ve san'at adamı, dünyasının bütün kanunlarına

malik olduğu kadar, ahlâkına da sahipti. Tanzimat ve tanzimat sonrası san'at

ve fikir adamında ise, eski dünyanın zihin yapısı yıkılmaya yüz tuttuğu hâlde,

ruh yapısı yerinde kalmış ve tesirleri göze görünmez bir plânda Birinci Dünya

Harbine yakın senelere kadar ulaşmıştır.

Tevfik Fikret, hayatının sonlarına doğru, fikir bakımından en büyük

aksülâmelini hep İslâm dinine karşı göstermesine ve Allahı inkâr etmesine

rağmen, his bakımından ailesinden aldığı İslâmî ahlâk terbiyesine bilmeden

sadık kalmış ve dogma'larını inkâr ettiği bir kaynağın, farkında olmadan

ahlâkını taşımıştır. Bu, tuhaf bir tezat ifadesidir ve henüz kimsenin gözüne

çarpmamıştır. Tevfik Fikret'teki garplı tesir, koyu bir İslâm familyasından

gelen çocuğun ruhunda, eskiden mevcut "bir terbiye Temeline dayalıdır. Yoksa

bir garp cemiyeti içinde doğup yetişmeden ve garplı bir ailenin hassasiyet

havasında yuğrulmadan veya bu havanın kendi memleketinde ocağını kurmadan garp

ahlâkına tevarüs mümkün değildir. İlmine, fennine tevarüs belki...

İşte bir şiir cücesi, fakat bir ahlâk devi tanınmış bir şaire, bütün

hakaretlerine rağmen hâlâ sermaye veren feyizli kaynak!.,

Evet, Türk san'at ve fikir hayatında, "Edebiyat-ı Cedide" sonlarına kadar

devamına şahit olduğumuz ahlâkî bütünlük, eski cemiyetin bellibaşlı bir fikir

ve imân mihrakı önünde sahip olduğu ahlâk artıklarıdır ki, o günlere kadar

gizli gizli sürüp gelmiş ve bu ahlâkı doğuran şuur çürümeye yüz tutunca ve bir

ahlâk kurmaya muktedir yeni bir şuurla yerini değiştiremeyince içtimaî bir

tazyikin İfadesi olarak birdenbire patlak vermiş ve gelen nesillerde acıklı

bir ahlâk bozukluğu hâlinde kendini göstermiştir.

"Edebiyat-ı Cedide"nin birbirini tutmak, birbirini sevmek, yaşlıya saygı,

gence şefkat, ustaya bağlılık kıymetleriyle tecelli eden san'at ahlâkı, hemen

bir nesil sonra derhal tersine dönmüş ve hiçbir miyar sahibi olmadan,

birbirini yemek, birbirinden iğrenmek, yaşlıyı tezyif, genci tahkir ve ustaya

isyan insiyaklarına çevrilmiştir.

"Edebiyat-ı Cedide" devrinden sonra gelmiş ve birer üstad tanınmış iki şair

tipi vardır ki- Ahmet Haşim ve Yahya Kemâl- istidatları belki de evvelkilerden

üstün olduğu hâlde sırf yeni bir san'at ve dünya görüşüne çıkamamak ve sürüp

gelen itiyadî ve hazırlop ahlâkı da devam ettirememek yüzünden, en kudretli

hırsları birbirini tepelemek, en büyük (sentez)leri birbirini iplâl etmek ve

en canlı tesirleri gençlere birbirini çekiştirmeyi ve beğenmemeyi Öğretmekten

ileri varmamıştır.

Her biri dudağında yeni bir san'at sırrı taşıdığını vehmettiren bu (Sfenks)

edalı iki şaire:

- Bize birbirimizi çekiştirmekten ve beğenmemekten başka ne öğrettiniz?

Diye sorulsa, acaba birinin ruhu, öbürünün de maddesi ne cevap verebilir?

Bu iki şairden sonra, bu âna kadar gelen kademeler ve şahıslar da, yine aynı

fikirsizlik ve ahlâksızlığın parlak örnekleri... Geçmiş günlerle her türlü

alâkayı zayıflatmışlar, gelecek günlere ait hiçbir yeni alâkaya

kavuşamamışlardır. Mukaddes an'aneler zincirinden tamamiyle sıyrılmışlar,

nefslerinden veya nesillerinden itibaren devamına talip oldukları yeni bir

an'ane zinciri Örmek ihtiyacına düşmemişlerdir. Her mes'eleyi daima aynı hazin

istihza ve bezginlik meşrebi içinde ele almışlar ve korkunç bir hiçlik ve

yokluk boşluğunda horlıyan nefslerini bir put gibi azizleştırmek

istemişlerdir.

Dâvayı şu noktada mihraklaştırabiliriz: İntikâl hâlinde bir cemiyetle beraber

intikal hâlinde bir san'at, kendi dünya ve kanunlarını bina edemeyince, fikrî

ve ruhî her türlü kıymet iflâsının topyekûn panayırını kurmuştur.

Ahlâk zaafımızın tarihi, fikir zaafımızın tarihinden biraz sonra başlamıştır.

(1944)

FİKİR AHLÂKIMIZ

Sana, san'at ve fikir ahlâkımızdan tam 15 madde göstereyim:

Birinci madde:

Kendimizden başka herkes hakkında peşin hükmümüz:

"Başkasından bir şey çıkamaz!" Gözümüze ne çarparsa çarpsın; eser, kitap,

hamle, hareket, tavır, edâ, herşey karşısında hemen bu gözlüğü takarız. Ve

gördüğümüze göre değil, gözlüğümüze göre teşhisimizi yapıştırırız:

"Metelik etmez! Aşşağının bayağısı! Kötü!" Zira, asıl ölçü merkezi,

dudaklarımızda değil, kalbimizdedir:

"Başkasından birşey çıkamaz!"

Bir inanmayış ki, tersinden bir inanış olarak ifade edilse, inkâr

softalıklarının en kabası şeklinde meydana çıkar.

Okumayı, anlamayı, dinlemeyi, duymayı, bakmayı, görmeyi, elemeyi, bulmayı,

denemeyi, bilmeyi, hâsılı birinden birşey ummayı aptallık sayarız. O evvelden

mahkûmdur. Sevimli olması, hattâ dehâsını tasdik ettirebilmesi için tek çare.

yazması, çizmesi, konuşması, davranması değil, susması ve huzurumuzda el pençe

divan, silinip gitmesidir. Eğer dâvasında ısrar eder, karşımıza her çıkışında

aynı fikir ıztırabının kasvetli suratını takınır, aynı şeyi birkaç kere

tekrarlarsa ismi hazırdır:

"Deli!"

Bir adamı, bir iddiayı, bir ifadeyi, bir tezahürü, bir hamlede kavrıyan ve

bellibaşlı unsurlara irca edip, ya hemen ve topyekûn iptal, yahut hemen ve

topyekûn alâka işareti veren keskin sezişlerin hakkı inkâr edilebilir mi hiç?

Fakat kaynağı fikrî olan o sezişle, kaynağı ahlâkî olan bu inkâr ediş

arasında, çöl arslaniyle (bonmarşe) arslanı farkı var.

İnkârlarımız, vicdanımızda bir görüş ve ölçü kutbunun itici ve çekici

hükümlerine değil, ahlâk bozukluğu yasamızın "Başkasından birşey çıkamaz!"

hükmüne dayanır.

İkinci madde:

Ustayı, bizi doğuran ve yetiştiren tesiri red ve iptal temayülümüz...

Yıkık bahçe duvarının en yüksek başına çıkıp, caka ve şatafat içinde körpe

kanatlarını çırpan, İlk ötüş tecrübesi yapan delikanlı horozlar gibi, her

piliç kalem, piliçlikten horozluğa doğru nefsanî bir bulûğ humması geçirir

geçirmez, tesirinden doğduğu adamı, yâni ustasını red ve iptal temayülüne

düşer:

' Ö, ö, ö, ööoöööü! Meydan bizimdir! O da yok, bu da yok, şu da yok! İşte

san'at ve fikir güneşi bizimle doğuyor! Ne dün var, ne yarın! Ö, ö, ö,

ööööööü!"

Bu zamana kadar şahidi olduğumuz nesil kavgalarının bütün kıstas değeri bundan

ibaret...

Halbuki red ve iptal hakkı, tasdik ve imân borcuyla yanyana, son derece ulvî

bir nefs muhasebesinden doğar. Onun sahibi, yatağına oturur, başını iki dizi

arasında sıkıştırır, kendi içine ve dışına dalar, daldıkça dalar. Mazisi ve

istikbaliyle, dostu ve düşmaniyle, ustası ve çırağiyle hesap görür. Kendisine

ve başkasına ne borçludur. Kendisinden ve başkasından ne alacaklıdır, hangi

ruhî ve içtimaî şartların mirasıdır, hangi ruhî ve içtimaî miras

hazırlamaktadır, nihayet taşırdığı veya içinde kaybolduğu maddî ve manevî

hadler nelerdir; düşünür, düşünür oğlu düşünür. Sonra ebedî ve esasi bir

kıymet ölçüsüne varır ve artık dilediği gibi red ve iptal eder.

Bizde bütün bu ıztırablı işler yok; aksine, gıdıklanan insanların, üzerlerine

bir el uzanır uzanmaz ürkek bir hareket yapmaları gibi, menfi bir ihtibâsın

insiyakı ifadesi hâlinde, ustayı, tesirinden doğduğu adamı, aile ve an'aneyi

red ve iptal etme temayülü vardır.

Buna, astar tarafından giyilen elbiseler tarzında, tesir altından çıkmanın

değil, ters cephesiyle tesir altında inlemenin misali derler!

Üçüncü madde:

"Zekâ, istihzadır!" telâkkimiz...

Zekâ... İlâhî nimetlerin en büyüklerinden biri... İlk insandan beri, zekâya

kötü ve lüzumsuz bir şey göziyle bakan kimse çıkmadı. Onu, bütün devirler

boyunca bütün insanlık ister, sever ve beğenir. Âlâ!..

Zekâ, her işte olduğu gibi belki istihzada da vardır. Belki birkaç kuvvetli

kalem bunun şuur ve misalini de vermiştir. Fakat ne yapalım ki, bu hâdise de

ayağa düşer ve ebedî istismara yol açar. Böylece zekâ, ismine lâtife dediğimiz

incelikle, istihza dediğimiz kabalık arasında, her istikamete çekilmesi mümkün

bir ok gibi şaşırır kalır. İstihzayı zekânın su içtiği tek çeşme sananlar, bu

çeşmedeki musluğun kaç türlü çevrilişi olduğunu, her çevrilişte nasıl bir

kıvam teşekkül ettiğini, her kıvamın kaç mânâ taşıdığını bilmedikleri için, bu

musluğu bir hamal gibi açarlar, bir hamal gibi alay ederler. Neticede bu

hareket, bellibaşlı bir fikir ve duyguya sahib bir ruhun gizlediği kıymet

hükmünü, onun peçeli sitemini ihtar eden zarafetli bir oyun olmaktan çıkar.

Her moda şey gibi, kolaylığa, kabalığa, bayağılığa, fenalığa kaçar.

Bizim istihzamız da bu soydandır ve ismi zekâdır! Onun içindir ki, bizde

arkadaşını en iyi tahlil eden, onunla en iyi alay edendir sanılmıştır. Ve yine

onun içindir ki bütün fikir ve sanat piyasamız, kâbuslarda bile rastlanamaz

cehennem tasvirleriyle dolu bir resim sergisidir:

Çekirge vücudu üzerinde at kafası taşıyan romancılar... Semiz bir domuz gibi

burnu yerde, süprüntüleri bile karnına çekercesine dolaşan şairler... Akşam

üstü bilmem hangi pastacıda bir kurabiye yedikten ve gece tatlı bir rüya

gördükten sonra sabahleyin müthiş bir sefahat yaptığını ilân eden

mütefekkirler... (Frak) giymiş tahtakurularına benziyen âlimler... Ve daha

neler, neler, neler...

Dördüncü madde:

Kıskançlık... Yüzümüzün, merhemsiz, sargısız, peçesiz çıbanı... Bir taşın

üzerine çıkıp:

"Kıskanıyorum!!!"

Diye avaz avaz bağırmamak ve tepim tepim tepinmemek şartiyle kıskançlığın

bütün tezahürleri mubah sayılır.

Mahalle aralarında, kıskançlık yüzünden, hiçbir kurşuncu ve üfürükçünün deva

bulamadığı esrarlı hastalıklarla eriyen genç kızlar, bizim misallerimiz

-karşısında iffet ve saffet örnekleri...

"Kıskançlık nedir?" diye bir de Tasavvuf adamlarına soralım:

"Ruhumuza ait öyle bir maraz ki, başka her İlletin çaresi var, onun yok..."

Sokaktan geçen bir kadına bir erkek, nihayet bir sihre kapıldığı ve buna

kapılmaktan nefsini alıkoyamadığı için bakar. Ya bir kadın, başka bir kadına

nasıl bakar, dikkât ettin mi? Aynı cinsten şeylerin birbirlerine üstünlük

göziyle bakışları korkunçtur. Kadının kadına, köpeğin köpeğe, sahte imamın

sahte imama, 63 numaralı vapurun 71 numaralı vapura, muharririn muharrire

bakışı, vesaire vesaire...

Doğmıyacak bir günün şafağında eserini kaleme almaya niyetli bir müstakbel

dehâ tanıyorum ki, en iyi dostu diye andığı bir muharririn güya muvaffakiyet

kazanmış bir eserini, baştan başa aleyhinde bulunarak Avrupada tedavide

bulunan karısına göndermiş, karısı da eseri, son sahifesine tek bir kelime

ekleyip kocasına iade etmişti:

"Kıskanma!"

Yarı yoldan ziyade kıymete yakın, yarı yoldan ziyade şahsiyetsizliğe uzak bir

adam mısınız?

Yazı yazmayınız, eserinizi; yazmamak etmeyiniz, niyetinizi; konuşmayınız,

talâkatinizi; susmayınız, temkininizi; sevinmeyiniz, neş'enizi; ıztırap

çekmeyiniz, tahammülünüzü; giyinmeyiniz, elbisenizi; soyunmayınız, vücudunuzu;

iş sahibi olmayınız, nüfuzunuzu; işinizden atılmayınız, kahramanlığınızı; ve

elinizdeyse yaşamayınız herşeyinizi; ve yine elinizdeyse ölmeyiniz; kefeninizi

kıskanırlar!

Tanrıkulu, yüzünde fevkalâde rahatsız bir tebessüm, sustu. Bahsinin yükü

omuzlarına çökmüş gibiydi.

- Devam buyurun, devam buyurun! Diye haykırmaktan kendimi alamadım:

- Devam buyurun! Kurtarıcı teşhis sizin bu sözlerinizde...

- Bekle, dedi, bu mevzuun kasveti altında bunalmamak için biraz nefes alalım

ve ciğerlerimizdeki havayı yenileyelim. Sonra gene (otopsi)mize devam ederiz.

Beşinci madde:

Karşılıklı meddahlık...

Pazarlıkların en sefili tarzında açığa vurulmuş bir düstur... Utanmadan,

sıkılmadan, çekinmeden söylerler:

- Beni medhedeni ben de medhederim!

Bir gün, şair tanınmış bir zat bana demişti ki:

- Bu, böyle! Beni medhetmeyeni methedemem! Medhin yolu, lisandaki kaba medih

kelimelerini,

. herhangi birisi hakkında ulu orta kullanmaktır. Yoksa o kelimelerin bir

araya getirilmesiyle kurulacak bir görüş terkibi, bir fikir dizisi

düşünülemez. Zahmete ne hacet! Kelimelerin kendi kendilerine taşıdığı âdi ve

başıboş delâletler kâfidir:

Büyük, güzel, parlak, yüksek, derin, keskin... Ve dolayısiyle büyük şair,

güzel eser, parlak buluş, yüksek düşünce, derin duygu, keskin cümle...

Çakıl taşları kadar bol ve ucuz olan bu kelimelerden biriyle okşanmış bir

yazıcı, onlardan biniyle mukabele eder. Karşılıklı medih kurnasına otururlar.

Yağlı ve pırtık papellere benzeyen kelimelerle dolu kurnanın pis suyunu

birbirinin başından dökerler. Su, aktığı yerde toplanıp tekrar musluklar

vasıtasiyle kurnaya iade edilir ve oradan tekrar başlara ve tekrar yere ve

tekrar...

Her ayağa göre potinlerin bile ayrı numaraları varken, medihçi, en mes'ul

kıymet sıfatlariyle şahıslar arasındaki tenasüp derecesini asla göstermez.

Muhteşem kâinat tenasübü ortasında, körlerin en bahtsızı olduğundan habersiz,

biricik iş yasası olarak yalnız aldığını vermeğe memur iğrenç değiş tokuşundan

başka da sanat kanunu tanımaz.

Altıncı madde:

Birbirini çekiştirmek...

Birbirini hatırlamak kadar tabiî... Ruhlarımızda, birbirimizi hatırlayıcı

başka hiçbir bağ, hiçbir tedai merkezi kalmamıştır.

Çok defa, çekiştirilen adam, çekiştirenlerin arasına birdenbire düşer. O zaman

baş çekiştiricinin, kurbanına her zamankinden daha saygılı yer gösterişi,

"Buyurunuz!" deyişi, arka sıvazlayışı görülecek manzaradır! Ya dinleyiciler? O

tebessümler, gözlerinin içinde kısmak istedikleri ışıklar, büyük boyunlarının

yarı mahzun, yarı sinsi edası?..

Samimiyetsizliğin bu efsanevî haddini hiçbir insanlık devri görmedi.

Fakat, çekiştirildiğinden bahsettiğimiz bu yeni geleni bir mazlum sanmayınız!

Ona bu kadar tedbirle yer veren çekiştirici biraz sonra gidecek ve daha köşeyi

dönmeden yeni gelenin numarası başlıyacaktır.

Yine aynı meclis, yine ayni suratlar, ayni tebessümler, aynı hareketlerle inip

çıkan kafalar, gözlerin içinde kısılmak istenen ışıklar, bükük boyunların

herşeyi kabul ve herşeyi inkâra ezelden karar vermiş edası...

Yeni gelen, beş dakika evvel ittifakla cahildi; hayır, siz şimdi asıl gidenin

ne nisbette cahil olduğunu öğrenin!... Reylerde ittifak... Kim demiş ki yeni

gelen, filân dosta falan hulûsu çaktığı için filân köşeyi aldı; ah, siz asıl

gidenin, falan dosta, filân tavassutu yaptığı için falan teşebbüste nasıl

muvaffak olduğunu bilseniz!... Reylerde ittifak...

Haysiyetsizliğin bu efsanevî haddini hiçbir insanlık devri görmedi.

Yedinci madde:

Dedikodu...

Kasımpaşalı Pembâmm, iki büklüm, bastonunu karnına dayamış, büsbütün yere

serileceği günü bekliyen ahşap evin cumbasından, yanındaki cumbaya fısıldar:

- Gözlerimle gördüm ayol... Bahçenin tahtaperdesinden baktım da gördüm. Tam

dört tane bakır sahanı (Eskiler alayım)cıya yok pahasına satıp rüküş rüküş

çarşıya gitti, Dönüşte, koltuğunda boy boy, renk renk, paketler...

Bu ruhu, bütün hayvanîliğiyle san'at ve fikir dünyamıza tatbik edebilirsiniz.

Dedikodu çekiştirmeden farklıdır. Dedikodu yapan, bahsettiği şahsın lehinde

mi, aleyhinde mi belli değildir. O yalnız, kahramanca havadis verir. hükmü ya

yoktur, yahut verdiği havadisin sarhoşluğu altında bu noktayı belli etmez.

Dedikodu yapan ve" onu dinliyenler, tamamiyle ölü ve karanlıktadır. Yaşıyan ve

aydınlıkta gezen, dedikodusu yapılandır. Sanki herkes, lâmbaları söndürülmüş

bir odada çepçevre oturmuş... Ortaya bilinmedik bir merkezden sihirli bir ışık

huzmesi düşüyor. Bu ışık huzmesinin döşeme üstündeki dairesinde, bir tiyatro

sahnesi halinde, dedikodusu yapılan şahıs hayretle seyredilmekte... Öbürleri

hep karanlıkta, hep silik, hep namevcut... Ona gelince, potinini çıkarışından,

geceliğini giymesine, dişindeki çürüklerden, ciğerindeki lekelere, astarındaki

yeniklerden, cüzdanındaki kargacık burgacıklara kadar, herşeyi. ne korkunç bir

alâka öksesi!...

Şahsiyetsizlik ve kifayetsizliğin şaşmaz markası, dedikodu kabiliyetidir.

Sekizinci madde:

Saygısızlık...

Heveskâr, kendisinden bir evvelkini, tesiri altında görünmesin diye saymaz.

Üstad, kendisinden bir sonrakini, inkarcısı ve iptâlcisi bildiği için saymaz.

Aynı çağdan dostlar, dostluk cıvıklıktır sandıklarından dolayı birbirlerini

saymazlar. Âdeta saygı, yalnız enayilerde görülen bir nevi tavır ve hareket

kekemeliği halindedir. Zamanenin terazisine ve dirhemlerine, davul tozu ve

minare gölgesi kadar uzak bir nesne...

Karşılaşan iki kişi arasında beş dakikalık bir zaman, ikisinin de cılk bir

lâubalilik çamurunda, boğazlarına kadar batması için kâfidir. Yüz göz olmak...

Netice budur! Yüz göz olmaksa, karşılıklı iki şahsiyet aynasının birbirinde

parçalanması değil midir? Artık, arada, ne zap-tedilecek bir hayâl, ne

pırıldatılacak bir ışık, ne hendese-leştirilecek bir mesafe, ne de aranacak

bir sır... Sadece iki tarafın da birbirini harcadığı, ölü ve "basit" ve

karanlık bir "galiz"; hepsi bu...

Aşksızlığın, imansızlığın, ölçüsüzlüğün sefaletini ifşada, saygı eksikliği, ne

hassas bir barometredir! Gidasız kalınca kendi kendisini sömüren mideler gibi,

aşksız ve imansız ruhlar, ulvî kıymetlendirmelerden mahrum kalır kalmaz,

kendilerini ve muhataplarını; her türlü şahsiyet nakışlarını yiyen bir

lâubalilik kezzabında eritmekten başka çare bulamıyor ki...

Dokuzuncu madde:

(Disiplin), yâni zapturapt nefreti...

Kelimesini bile kullanmıya gelmez. Hemen, suratlarına duman üflenmiş kediler

gibi yüzlerini buruşturur, döner, giderler.

(Disiplin), her oluşun, toprak altında pişe pişe elmas olmaya giden kömürden,

kalb içinde pişe pişe insan olmaya giden nâtık hayvana kadar her oluşun, üstün

hakikate karşı teslimiyet sırrını gizleyici başlıca usûl şartıdır. Onun

büsbütün olmadığı yerde hiçbir oluş tasavvur etmiye imkân yok... Mide

gurultusunun meydana gelmesi için bile asgarî bir (disiplin) ölçüsüne ihtiyaç

vardır. Kaldı ki, bütün eserleriyle insanî tecellinin meydana gelebilmesi

için...

(Disiplin) şiirini anlıyabilecek adam, dâvanın en üstün cephesi olarak, kendi

kendini (Disiplin) altına alabilecek olandır. Yâni Büyük Cihadın namzetleri...

Büyük Cihat, milyonluk orduların, milyonluk ordularla boğuşması değil, tek

kişinin kendi nefsiyle savaşması... Kendi nefsine zorlayacağı (Disiplin) ile

beraber, başkasının zorlayacağı her türlü (Disiplin)den kaçanların, yangın

yerindeki bir arsada, dört ayağı havada, keyifli keyifli eşelenen sanki hür

bir merkepten farkları yoktur.

Safkan atlar hemen başlarını teslim ederken, mayalarında eşeklik olanlara,

(Disiplin) yular gibi görünür. Bir türlü taktırmazlar. Ve tekme, çifte,

anırma, zıplama, eşelenme içinde, ortalığı toz dumana boğarlar. Manzaramız

budur.

Onuncu madde:

(Bohem)lik; türkçesi serserilik... (Bar) kadını nasıl kendisi için "Ben fahişe

değilim!" gibilerden "Ben artistim!" derse, genç sanatkâr da, içindeki

ipsizlik ve sapsızlık temayülünün tesellisini şu (klişe)de bulmuştur:

- (Bohem)im ben! Yaşasın (bohem)lik!

Batıdan, hususiyle Fransadan gelme bir tesir... "Sanatkâr, başıboş, yersiz,

yurtsuz, hercaî, İlcaî, dilediği yerden rastgele uçan garip bir kuştur!"

zehabının kurduğu ve işlettiği ocak...

(Bohem)lik, bizde, 1918 Mütarekesi nesillerinden başlar; en had devrelerini o

sıralarda yaşar, müzminleşe müzminleşe bugüne kadar gelir. (Edebiyat-ı Cedide)

devrinin (Tavukpazarı şairi) sözü, o zamanki (Bohem)lik temayülüne karşı bir

teşhistir.

(Bohem)lik bizde, birkaç Avrupalıda olduğu gibi, sanatkârın, içinde yaşadığı

cemiyetten hoşnutsuzluğunu, cemiyetin hal ve istikbaline itimatsızlığını,

cemiyetini kendi kıymetleri peşinden çekememek mahkûmiyeti altında, onun

çizdiği hayat kalıpları dışına çıkışını, hülâsa ulvî bir inzivaya çekilişini

temsil etmez. Serseriliği, intibaksızlığı, intizamsızlığı, tek kelimeyle ruh

tefessühünü belirtir.

(Bohem)lik, fırtına yaklaşırken boynuz boynuza veren hayvan sürüleri gibi,

çökmiye ve kokmıya başlamış cemiyetlerde, tehlike habercisi miskin cücelerin

kurduğu panayırdır.

Onbirinci madde:

Nükte hastalığı...

Allah'ın, zaman, mekân, şekil, renk, istikamet, mefhum, berşeyden münezzeh

mutlak vücudunu, hoca, bütün had ve kayıtlardan tecride çalışarak şöyle der:

- Burada değil, orada değil, şurada değil, hiçbir yerde değil...

Ve Bektaşi, bu ifadeye karşı hemen şu alçak nükteyi konduruverir:

- Şuna yok deyip çıksana işin içinden!

Dünyada hiçbir örnek, nüktenin, moda tabiriyle (espri)nin, yolunu kaybettiği

zaman nereye kadar gidebileceğini bu kuvvetle belirtemez. Tek başına, nükte,

başıboş nükte, her hâdisede bir püf noktası arayan nükte; kuru ve sefil

mantığın, kuru ve sefil istismar çerçevesine serdiği birkaç kuru ve sefil

ipucundan faydalanıp en büyük hakikati bile nasıl idama hazır bir nesnedir,

görünüz!

İşte günün nükte hastalığı, hak veya bâtıl, her türlü nizam çilesine düşman

öyle suikastçıdır ki, hemen her şahsın cebine yerleştirdiği miskin kestane

fişekleriyle, nerede bir fikir örgüsü bulursa onu delmek, yırtmak,

patlatmaktan başka heves gütmez.

İlim, fen, sanat, siyaset, daha bilmem ne adamlarımız, mesleklerinde emek ve

çile istiyen kitaplık ceht sahibi olmak yerine, tembellik ve çürüklükten başka

sermayesi olmıyan tek kelimelik ve cümlelik nükte perendecileridir. Onun

içindir ki, ortalık, hangi cephesinden bakılsa namütenahi bir mimarî arzedici

büyük hakikatin lif lif çizgilerini arayan ve aradıkça kendi terkibinin

küçüklüğünden utanan mahzun çehreli (dâva) ve (usûl) kahramanlariyle değil;

her gerçeği bir sapan taşına kurban eden, kurban ettikçe de kör nefsini

pöhpöhliyen (tekerleme) ve (el çabukluğu) şaklabanlariyle doludur.

Hak ve hakikat kutbuna bağlı bir mizacın, arada bir, biber ve hardal gibi

nadir bir lezzet kaygısiyle yerli yerine oturtacağı, sınır tanıyan nükteleri

bulsaydık başımıza koyardık! Ne yapalım ki, nükte hastaları, hardal ve biber

nev'inden eşyayı, hem de taklidi ve âdisi olmak şartiyle, bir yemek içinde

değil, yemek yerine, tencere ve karavanayla önümüze sürenlerdir.

On ikinci madde:

İlim sahtekârlığı...

Fransızca, tek ciltlik bir hâs isimler lügati... Felsefe, iktisat, tarih,

politika, edebiyat, hangi soydansa ona ait tek formalık ve fihrist bilgisine

mahsus bir kitapçık... Ve sonra, nihayeti Fransızca (isme), (que), (iste),

(ie) edatla-riyle biten kelimelerden doldurduğu, ıstılah bohçası bir defter...

Bundan sonra, sanat ve fikir piyasamızdan buram buram tüten ilim sahtekârlığı

marsıklarından biri olmamız için birşey daha lâzımdır:

Müthiş bir hayâsızlık... Hepsi bu kadar!.. Şimdi aşağıdaki tâbirleri,

sonlarına birer ölü ifade, fakat güya canlı bir iddia ilâve ederek kullanınız;

(Mistisizm) dâvasında... (Poetik) isbat etmiştir ki... (Ümanist)

araştırmalar... (İdeoloji) noksanı...

(Mistisizm) diye bir dâva yoktur!.. (Poetik) hiçbir şey isbat etmez!..

(Ümanist), herhangi bir araştırmanın değil, (Rönesans) devrine ait bellibaşlı

bir iş zümresinin ismidir!.. (İdeoloji) noksanı olmaz; her inanılan şeyin bir

(İdeoloji)si olur, (İdeoloji) olmayınca inanılan şey yok demektir.

Bunlara aldırmayın!.. Zira kullandığınız tâbirler, incisi düşmüş istiridye

kabuklarıdır. Bu tâbirlerin marsık dumanı altında iç yüzünüz gizli kalıyor ya,

siz ona bakın! Herkes sizi tâbirlerinizin karanlık peçesi sayesinde âlim

sanacak, böylece sizin cehlinizle beraber ilmin öz haysiyeti de gözden nihan

olacak, yâni güme gidecektir.

Garbın her sahada tanınmış isimlerine izafetle "filân diyor ki, falana

göre...".diye ilim satanların, bazan bu adamlar namına lâf uydurduklarına bile

şahidim!

Çilesi çekilmiyen bilgilerin (kerrat cetveli) tarzında ezbercileri, yücelerin

yücesi ve uluların ulusu bir zata ait tâbirle, kitap yüklü bir merkepten

farklı değilken, bütün yükü bir buçuk cilt, bir defter, bir de müthiş bir

hayâsızlıktan ibaret bir merkebin halini düşünün!..

On üçüncü madde:

Hatır ve hayâle gelebilecek bütün nevileri ve aletleriyle düpedüz hırsızlık...

İlim, görüş, fikir, hayâl, mevzu, buluş hırsızlığı... Bir hırsızlık ki, malın,

aşırıldığı kaynaktan ziyade, satıldığı zümrenin hakkını berhava etmekte...

Hikayeci, her gün bir hikâye yetiştireceği gazeteye, yabancı dillerin

hikâyelerini, sadece hâs isimlerini türkçe-ye çevirerek, dayar, Fıkracı, bir

zamanlar memlekete bol bol akın eden Avrupa gazetelerini bulamazsa, Balkan

gazetelerindeki fıkraların teşbihlerini, buluşlarını, bilgi unsurlarını

sömürüp pidesini mayalaştırır. Mizahçı, nerede bîr tekerleme görürse onu malı

zanneden, alenî bir paçavra toplayıcısıdır. Kitapçı veya mecmuacının, çocuk

edebiyatı adına bütün neşrettikleri, resimlerine kadar ayniyle kopya edilmiş,

yalnız kaynakları bildirilmemiş Avrupa örnekleridir. Üç beş filozofun

gömleğinden parçalar kopararak yamalı bohçasına diken âlim, artık bütün

aidiyet ve mülkiyetlerin iflâs ettiği bir kargaşalık kadrosunda, sanki eserini

vermiş olmak gibi bir eda sahibidir. Ve nihayet herkesin cesareti nispetinde

dağarcığını doldurduğu ve ne Şark, ne de Garp istikametinden takibe uğradığı

bu hengâmede, Garp eserlerini, serlevhası, mehazları, tertibi, tasnifi, iç ve

dış heyetiyle dilimize çevirip, adını, muharrir adı yerine oturtan misilsiz

açıkgözler, öyle ki, cesaretsizliklerinden mahcup birkaç nazireci,

kabahatlerinin ne olduğunu sormaktan ve bu hava içinde şahsiyetli bir eser

vermiye değip değmiyeceğini düşünmekten başka bir tavır sahibi değildir.

Temas halinde bulunduğumuz dünyalar arasında, nazirecilikten yola çıkıp kuru

taklitçilikte apışıp kalan, nihayet iktibasçılıkta da tutunamayıp doğrudan

doğruya posa hırsızlığına geçmek suretiyle herhangi bir cevheri

bünyeleştiremiyen halimiz ne hazin!.,.

Ruhun çalınamıyacağını, yalnız alınacağını; alınınca da şahsiyetli eser

verilmiye başlanacağını bilseydik, hiç bu sefalete düşer miydik?.,

Ve bütün bu kepazelik halleri arasında oyuncaklariyle oynayan çocuk gibi,

habersiz ve masum görünebilir miydik?

Ondördüncü madde:

Caizecilik...

- (Gök Gürültüsü) isimli bir mecmua çıkarmak İstiyorum! Nasıl ismi?

- Ne olacağını belli ediyor! Satabileceğini umuyor musun?

- Her sayıdan filân yer 300, falan yer de 500 tane alacak. Filân, filân, filân

yerlerden de sayı başına 200 liralık ilân... Masrafım zaten 200 lira... Tek

nüsha satmasam bile (abone)ler kârım... Bazı yerlerin, açıktan senelik vardım

tahsisatı da cabası... Ayda 1000 lira gelire para demiyeceğim!

Gerçekten ayda 1000 lira gelire para demiyecek olan yukarıdaki hesap, bu işin

yırtık esnafı, aşağılık bir zümreye aittir. Fakat işin zahirde masum

heveskârları da, filân yerin 300 ve falan yerin 500 (abone)sinden müstağni bir

kıymet ve revaç cevherine güvenebilmiş değildirler. Türkçesi caizecilik... En

iddialı, en küstah isimler altında, edebiyat ve fikriyat dedikleri bomboş

kadronun, mevhum, fakat mücerred itibar çığırtkanlığını yaparak koparılan

mangır...

Parayı isteyen de, veren de, bu itibara ne nisbette liyakat gösterildiği

üzerinde en küçük bir nefs muhasebesi yapmaz. Biri, burnunu yere sürtmüş bir

korkuluk tavriyle isterken, öbürü, bu vaziyeti kabul eden bir ağa sıfatiyle

toka eder. Böylece halis edebiyat ve fikriyatın, ne hakikî satış ve piyasa

kıymeti kalır, ne de kendisi; yani eser ve tesir kıymeti... Ve caizecilik

yoliyle, alanın da, verenin de elbirliği sayesinde, edebiyat ve fikriyat

adına, edebiyat ve fikriyatın köküne kibrit suyu dökülmüş olur.

On beşinci madde:

Dalkavukluk...

- Tıflı, bugün canım sıkılıyor!

- Niçin paşam?

- Dünyanın döndüğü hakikati canımı sıkıyor!

- Emredin bu hakikati değiştirsinler ve kitaplara ona göre yazsınlar! Dünya

bugünden itibaren dönmesin!

Şarka ait, Şarkın tefessüh devrine ait eski bir sıfat... Hattâ Şarklı,

Avrupalının tepesinden bakan zekâsiyle, bu tipi, menfi tarafından korkunç

zarafetlere kadar götürmüştür:

"Mümkün ola padişahım belki derya tutuşa"

Fakat onlar, bugünün dalkavukları değil; bugünküler, âşâr tahsildarları

derecesinde kaba, kefen soyucuları derecesinde kalbsizdir.

Görünmez kudretin himayesindeki zavallılara karşı en sert ve huşunetli bir

ahlâkın mümessileri, herhangi bir suretle herhangi bir kuvvetliye rast

gelince, en sert İnkıbazdan en yumuşak ishale, yani zalimlikten dalkavukluğa

geçerler.

Dalkavuk bir nevi uyuz kaşıyıcısıdır. O kaşır; ve sırtı kaşınanın yüzü, tatlı

bir gevşeklikle sarkar. Eski dalkavuk, bunu, gayet hünerli ve girift âletlere,

göze görünmeyerek yapar, böylece efendisinin kaşınan uzuvlarını ve kaşınma

ayıbını gizleyebilirdi. Bugün hem bu uzuvlar meydanda, hem de fiil açıktadır.

Saygı ve bağlılıkla bu işi nasıl birbirine karıştırabiliriz? Birinde aşk ve

fedakârlık vardır, Öbüründe korku ve tamah...

Bunlardan biri, sonsuz, kurtarıcı, aydınlık, ölmez gibi sıfatları, kalbinde, o

sıfatların kaynağı olan isimlere bağlarken; öbürü, yalnız dilinde, geçiciye

sonsuz, batırana kurtarıcı, karanlığa aydınlık, İaşeye ölmez vasfını

yakıştırır.

Daha bir çoğu var ya; hatırıma bir madde daha geldi:

Fikir hafiyeliği...

Günün takip modası kimin ve neyin üzerindeyse, fikir hafiyesinin gözü, yalnız

isim ve kabuk tarafından, o istikamettedir. Bir adam, bir sohbet, bir yazı,

bir mecmua, bir gazete, hülâsa bir fikir ve temayül hakkında, alâkalı

farzettiği, adamı olduğu iş ve makam sahiplerine haberler götürür, seciyeler

çizer, tefsirler yapar, teşhisler koyar.

Veyl, fikir hafeyisinin çizdiği dünyayı hakikî dünya diye kabul edecek iş ve

maktam sahibine!

Devrimiz, güya ruh ve vicdan mezhepleri olarak (izm) ve (ist) edatlarının her

cepheden ve her türlü havailik ve kalpazanlık tezahürlerine mihraktır.

(Komünizm - komünist), (Faşizm - Faşist), (Anarşizm - anarşist), (Klerikalizm

- klerikalist), (Rasizm - rasist) filân, falan...

Bütün bu ocakların mensupları, nisbet iddia ettikleri şeyin iç yüzüne ait

hiçbir şey bilmeye dursun; fikir hafiyesi, günün modasına göre birkaç isimden

ve onların telâffuz şeklinden başka hiçbir şey bilmez; ve zaten fazla birşey

bilip bilmediği meçhul olan iş ve makam sahibine

haber götürür:

- Bu adam (komünist)tir! Şu yazı (klerikalist)!... O, (faşist) bir ga'zete!..

Filân, etrafına (anarşist)lik yayıyor! Falanın gayesi. (rasist)lik!..

Bunlardan hiçbirinin, hakikatte kendilerinden ve ne olduklarından haberleri

yokken, fikir hafiyesinin de meselâ "Galata kulesi" diye haber verdiği

hakikatte "bostan kuyusu"; "Kıbrıs adası" diye işaret ettiği, hakikatte "Van

gölü"; ve "lüfer oltası" diye göze soktuğu, hakikatte

"şeytan uçurtması"dır.

Veyl, fikir hafiyesinin çizdiği harita üzerinde hareket emri verecek iş ve

makam sahibine!

(1945)

HOROZ DÖİÜŞÜ ve BABIÂLİ AHLÂKI

Bir horoz doğüşüne götürdüler beni. Ufak bir meydanda, horoz döğüşü merakının,

hususî bir külhanbeyi kisvesi altında toplandığı bir cemaat... Herkes yere

çömelmiş döğüşü bekliyordu. Arada bir, meydana bir horoz çıkartılıyor, horoz

kendisine hayranlıkla bakanlar arasında şöyle bir dolaşıyor, sonra kümesine

kapatılıyor, yenisi çıkartılıyordu. Döğüşten evvel yapılan bu merasim,

birbiriyle döğüşecek horozları seçmek ve seyirciler arasında kumarı

canlandırmak içindi. Fakat Allahım!.. Bu horozlar ne garip şeylerdi!..

Ben esasen horoz sevmem. O bana kahramanlık tavrı takınan bir sahte vekar

halinde görünür. Hilkat sanki onda, bayağı şatafatlar ve saltanatların ne

kadar âdi duracağına dair bir misal hazırlamıştır. Tavukları içinde dik

başiyle gezişi, tırnaklariyle kanadını ut çalar gibi sıyırıp çalımlar satışı,

sabah ezanında herkesten evvel uyandığını bir kaç bin kere haykırışı, bence

tam bir sahte vekarın tezahürleridir. Nitekim kendisinden biraz daha kuvvetli

bir horoz görünür görünmez, veya önünden bir insan, yahut bir çöp arabası

geçer geçmez tavuklardan evvel telâşlanışı, yaygarayı basışı ve dev

adımlariyle kaçışı, emin anlardaki yalancı çalımına uygun değil midir? Bunlar

her gün, her yerde rastladığımız tabiî horozlar... Fakat döğüş horozu âdi

horozdaki bu karakterin, her şeyi keyif ve menfaatlerine göre İstismar eden

ellerde, tam bir sisteme sokulmuş şaheserini temsil ediyordu.

Dediğim gibi, döğüş horozu olarak ilk defa gördüğüm bu hayvanlar ne garip

şeylerdi! Her birinin göğsünde, kel kafalardaki boşluklar gibi derilerinin

kırmızı çıplaklığını arzeden yoluntular vardı. Kiminin bir gözü akmış, kiminin

gagası kırılmış, kiminin bir kanadı kopuk... Horozun kibrit kutusu kadar

suratında bir güzellik var mıdır bilmem ama, tabiî horozlara nazaran döğüş

horozlarının yüzlerinde, eli bayraklı Kasımpaşa cadısının çirkinliği ve

yırtıklığı vardı. Yanımdakilere sordum;

- Neden bunların göğüsleri tüysüz? Kel kafalar gibi boş?

- Sahipleri bunlara her gün idman yaptırır. Yüksek bir duvara bir işkembe

asar. Günlerce horozu aç bıraktıktan sonra, gagalasın diye işkembenin Önüne

bırakır. Horoz işkembeye atılırken her defasında göğsü duvara çarpa çarpa

tüysüz kalır, sandalcı eli gibi pişer, nasır bağlar. Böylece horoz, rakibinin

darbelerine mukavemet edebilecek bir hale gelir.

- Ya bu düşmüş gagalar, kopmuş mahmuzlar, çıkmış gözler?.

- Onlar da bu zamana kadar yaptıkları kavgalardan aldıkları yaralar ve

hatıralardır.

Döğüş başladı. Aynı biçim ve çirkinlikte iki horoz karşılaştı. Boyunlarındaki

tek tük tüylerini kabartıp birbirinin üzerine atıldılar. Bir iki dakika

geçmemişti ki, ikisinin de yüzü kan içinde kaldı. Seyircilerden biri

bağırıyordu:

- Yaşa be Çil horozum... Bir tokat daha, bir tokat daha!

Ben horozları gagalariyle doğüşür sanırdım. Meğer bu ikinci bir silâhmış. Asıl

kuvvetli silâh ayaklariyle birbirlerine attıkları tekmelermiş. Erbabı bu

tekmelere tokat diyor. Tokat yiyen horozun taraftarı ise şöyle haykırıyordu:

- Sen de ona aşket! Sen de ona patlat! Yaşa, bir daha!... Göreyim seni Telli

Turna, bir daha, bir daha!

Halbuki Çil horoz da, Telli Turna da, ayni saadet veya felâkete namzet,

hakikatte aynı hırpalanışın sefaleti içinde, nöbetle birbirlerine tokatları

yağdırıyorlar ve ikisi de kan ve pıhtıya bulanmış, her an biraz daha kesilerek

sahiplerini memnun etmeye çalışıyorlardı. Nihayet Çil horroz mu, Telli Turna

mı, hangisi bilmiyorum, birdenbire kümes istikametinde, her halde ihtiyat

olarak alıkoyduğu bir kuvvetin yardimiyle kaçıverdi ve döğüş bitti. Meydanda

kalan Telli Turna veya Çil horoz, suratının delik deşik haliyle, gözlerinin

kenarından sarkmış kanlı deri parçalariyle, bir başka döğüşte ayni şeyin

başına gelebileceğinden habersiz, müstekreh bir sesle bir iki kere öttü.

Kendisine âşık sahibinin kolları arasında zafer meydanını terketti. Kaybeden

kumarbazlar mahzun mahzun ellerini ceplerine götürürken başka bir taraftarın

sesi duyuluyordu:

- Ah şu bizim horoz yok mu? Akşamları onu karşımıza alıp sahibiyle beraber

rakı içmek o kadar hoşumuza gider ki!...

İşte, eskiden ismine (Babıâli), şimdi de (Ankara caddesi) dediğimiz bu meydan,

bu cinsten horozları yetiştirmek hususunda, tahtakurulu evler, tifolu nehirler

ve sıtmalı bataklıklar gibi, bünyesini devamlı bir istiklâl içinde korumuş,

içtimaî bir mesuliyet taşır.

Horoz misalindeki mazur hayvancık, çıplak,-vahşi, iptidaî bir (Nefsi

Emmare)nin halis örneğini ve o hayvan etrafındaki gayretler de, bu (Nefsi

Emmare)nin kıymet hükümlerini ve piyasasını temsil etmez mi?

Türkiye'nin uzun zamanlar fikir ve edebiyat merkezliğini yapan bu meydanın

yegâne beğenilmiş ve en çok mürit kazanmış ananesi de, aynı hayvanı (Nefsi

Emmare)nin döğüş ve oyununu en iyi beceren tipleri bulmak, yetiştirmek ve

beslemek hususundaki tabiatine dayanır. Bir nevi yağlı derinin, bir nevi

böceği doğurmak ve beslemekteki hali gibi.

Bu tabiatı ona kimler aşıladı? Tarihi ne zamandan başlar? Bunları öğrenmeye ne

lüzum, ne de imkân vardır. Buna yeltenmek, Yeniçeri ordusunda ilk âsinin veya

İstanbul'da ilk külhanbeyinin kim olduğunu tetkike kalkışmak gibi mânâsız bir

tarih oyununa çıkar. Ömrü 40 - 50 senenin içine sığışsa da, ezel kadar başsız

bir kaynaktan gelip, ebed kadar sonsuz bir denize aktığı hissini veren bu

seciye deresinden, herhangi bir zaman ve herhangi bir mekânda alınacak bir

maşraba su, kimyagere, daima ayni maddeleri taşıyan bir rapor yazdıracaktır.

Fikir ve idrâk işkenceleri içinde kan ve tere batmış insan beyninin tek hırsı

olan hayat hamlesi ve meçhulü feth humması, orada yerini tek ve aziz bir

cevhere bırakmıştır.

Bu cevherin ismi (nefs)dir. Sabah kahvesini zamanında içmediği için evinin

içini alt üst eden ve komşusunun kılıcından, mahalle imamının sakalına kadar

tırnaklarını uzatmadığı yer bırakmayan kocakarı nefslerinden daha kaba bir

nefs... Şüphesiz ki (nefs)lerin de mütekâmil olanları vardır. İslâm

mutasavvıflarına göre (nefsi emmare)den (Nefsi Levvame)ye çıkan nefs, bu

ikinci kademede, kendini bir fikir ve bir telâkki tarzına isnat edebilecek

hale gelir. Fikirle (nefs) arasındaki sıkı ve karanlık bağları görmemek ne

mümkün? Fakat bir meşe kütüğü kadar sert ve çıplak olan (nefs)in ilk ve

hayvanı halini, üzerine bütün bir fikir sisteminin kabartmalarını çıkaracak

surette yontmak ve (nefs) kütüğünün bütün hırslarını, o (rölye)lerin hayâl ve

muhafazası yolunda sarfetmek ayrı bir iştir. Bu mânada (nefs)in fikir ve

imandan farkı azdır. Böyle bir (nefs) hüviyetin yapacağı döğüş ve kendisini

teklif etmekle varacağı netice, tehir, terzil, teşhis ve tanzife yarar ki, ona

can kurban... Onu kendimize, dostumuza ve herkese korkusuzca tavsiye

edebiliriz, bu iki (nefs) arasındaki farkı basit bir zekâ anlıyamaz.

Fakat ilk ve iptidaî mânasında (nefs), köpeğin kemiğine bağlı oluşu gibi,

hasis menfaatlerine, küçük tama-larına ve hayvani insiyaklarına mağlûptur. Hiç

bir muhasebesi, kendisiyle hiç bir ihtilâf ve dâvası olamaz. Kendisinden emin

ve hoşnuttur. Vicdan azabı duymaz; içinden ulvîliğe benzer bir ses geçmez;

endişe, kapısını çalmaz. Kafanın tek şerefi olan hicaptan ve kuvvetin ilk

şartı olan iffetten tamamiyle sıyrılmıştır. Pöhpöhlenişi var, kahramanlığı

yok; iddiası var, fikri yok; hilekârlığı var, sanatı yoktur; sanki Allah

nurundan mahrum ettiği bu bedbahtın içinin zindanını gayet rahat gösterip onu

teselli etmiştir.

İşte, Babıâli'nin döğüş horozu şeklinde şöhretini yapmış, parasını toparlamış

ve taraftarlarının;

- Yaşa benim Çilli horozum!

Nidalariyle mest olmuş olan bazı tipleri, bu neviden basit birer (nefs)

halinin mümessilleridir. Bu halleriyle kazandıkları muvaffakiyet, şiirleriyle,

hikayeleriyle, fikirleriyle, tenkitleriyle uyandırdıkları alâkadan çok daha

canlı olduğu için, pazıya kuvvet, bu müşterisi bol madeni işletirler. Böylece

hem muhitlerinin, kendilerinden evvel bu hususta bir tarih ve maziye malik

olan seciyesini beslemiş, hem de o seciye ile beslenmiş olurlar.

Bunlar hakikatte filân devirden günümüze kadar gelen bir zincirin hakir birer

halkası ve düşük yaratılışlar serisinin halis (prototip)leri oldukları halde,

açık gözlülükleri sayesinde kazanılmış 24 saatlik alâkaların fâni aynasında,

filân ve filân fikir sisteminin, filân ve filân sanat tarzının mümessileri

gibi görünürler. Bu, bilerek veya bilmeyerek en büyük yalanlarıdır. Her hangi

bir mezhep ismini taşıyan mefhum ister hak, ister batıl olsun, bunların

yanında bir haya ve namus temsil eder... Makine mühendisliği iddia eden bir

adamın tenekeci dükkânı işletmesi gibi, en büyük şiir heyecanını, yazdığı

hicviyelerde bulan şairler, en büyük tenkit zevkini, çalıştığı gazetenin yazı

müdürüne ait romanları, onlardan iğrenmesine mukabil 5 liraya methettiğini

söylemekte arayan münekkitler, en büyük nükte kabiliyetini ruhiyle de,

bedeniyle de temiz bir şairin kitabı vesilesiyle, (bu şairin elleri kirli)

demekte gösteren nüktebazlar, en yaman tahlil kuvvetini mahalle çocuklarını

bile tiksindirecek bir eda İle (bayım mistiktir amma pilâva da bayılır,

kızları da sıkıştırır, otomobile de biner) tasvirinde bulan ve kendi ifadesine

ve kendi kendisine (bir zümrenin toptan teşhiri) mükâfatını veren fıkracılar

ve daha buna benzer tiplerin kâffesi, bütün külçe ve bütün hacimleriyle

minicik bir ruhiyat kanununun çerçevesi içinde mahsus ve ondan öteleri hiç

düşünülmiyecek ve konuşulmıyacak insanî yüz karalarıdır. Bunların hiç

99

bir dâvaları yoktur. Sağ, sol. İleri, geri, bütün fikir sistemleri, bunlardaki

en kaba (nefs) gayretinin, en kaba peçesi hükmündedir. Zira her fikir

sisteminin ve her felsefenin bir ahlâk telâkkisi olmak lâzımdır. Hiç bir

yenilikleri de yoktur. Zira Babıâli ortasında yükselen çekişme, döğüş-me ve

söğüşme ehramına taşıdıkları (aşlardan çok daha büyüklerini taşımış

bahadırların birer hazin takipçisi ve mirasçısıdırlar. Kıskançlık ciğerlerini

basiller gibi yiyecek, kendilerini öldürmeye kendileri kâfi gelecek ve zaman

onları, bir daha anmamak suretiyle affedecektir.

Bu muhitte, fikir, şahsiyet ve yenilik sahibi olmanın tek çaresi, her şeyden

ve her fikirden evvel bu ahlâkı reddetmek, bu ananeyi parçalamak, bu zincirin

bir halkası olmaya tahammül etmemek ve (fikir)in izzetini, yeni bir ahlâk

telâkkisinin temiz perdesi üstünde aksettirici şartlar ve seciyeleri

Babıâli'ye aşılamak olacaktır.

(1946)

SÖZDE MÜNEVVER

Sözde münevver, hiçbir şeyin iç yüzünü bilmez, her şeyin posasını bilir. Sözde

münevverin ruhunu gördüğü tek bir şey, cesedini görmediği hiçbir şey yoktur.

Hakikat bir geyik ve sözde münevver bir avcıysa, bu avcının vurduğu avdan

yediği şey onun tırnaklarıyle boynuzlarıdır.

Avcı, geyiğin yüreğini, ciğerlerini, beynini ve böbreklerini işkembesiyle

barsaklarının içinde bırakarak İaşenin yanından uzaklaşır. Bu cevherli ve

canlı unsurların anlaşılmamaktaki kabahati nedir? Çünkü onlar derinin altında

ve gizlidir. Yürekle tırnak arasında bir de yumuşaklık ve katılık farkı

vardır. Sözde münevver, her şeyin sertiyle kabasını anlar. Onun hakikati "Ölü

ve kaba hakikattir. Onun bildiklerinden rasgele birkaç madde;

1 - Dünya yuvarlaktır.

2 - Yirminci Asırda insan hürdür.

3 - Musiki ruhun gıdasıdır.

4 - Fransız inkılâbı dünyanın en büyük inkılâbıdır.

5 - (Greta Garbo) da cinsî cazibe vardır.

6 - Edebiyat cemiyet içindir.

7 - Ey nurlu garp medeniyeti!..

8 - Amerikada demokrasya...

Ve arzı yuvarlak görebilmek için onu göz önünde ne kadar küçültmek lazımsa o

kadar küçültülmüş, cüceleştirilmiş mefhumlar:

Beşer, vatan, millet, halk, insan, hâkimiyet, hak, ahlâk, kanun... Bakisi bir

gramofon plâğı: Yaşasın hürriyet, müsavat, adalet, aman...

Öz hakikat, sözde münevverin bildiği hakikatin tersine daha yakındır:

1 - Dünyanın yuvarlaklığı, dünya hakkında en kaba, en bayağı malûmattır.

2 - İnsan Taş Devrinde hürdü. Yirminci Asırdaysa esir olmasında mahzur yoktur.

3 - Musiki ruhun gıdası olsaydı, dünya yabanî ruhların ördüğü bir devedikeni

tarlası değil, bir (orkide) bahçesi olurdu.

4 - Fransız inkılâbı dünyanın en küçük inkılâbıdır.

5 - (Greta Garbo)da cinsî cazibe gibi duran şey, tipik kadın aptallığıdır.

6 - Edebiyat cemiyetten başka her şey içindir.

7 - Ey karanlıkta yarasalar gibi kendisini duvardan duvara vuran Garp

medeniyeti!

8 - Amerika'da demokrasya veya veba...

Fikir, bir bal peteği gibi derin ve kudretli ferdin kafasındaki kovandan

alınıp bandrollu kutular içinde mektebe, gazeteye ve kahvehaneye sürüldüğü

dakikadan itibaren bu esrarlı macundan her yiyen sözde münevver olur. Fikrin

ondan sonraki ismi, yaftali hakikat ve malûmattır.

Yüzlerce, binlerce, milyonlarca sözde münevver, bu kuru malûmatı böbreğin kum

taşıması gibi beyinlerinde enterneden taşırlar.

İnsan kafasının sanatta, lâboratuvarda, yerde ve gökte aradığı şey bütün

insanlığa kepçe kepçe dağıtılmak için değil, bin senede yetişecek müstesna