Vatan Haini değil, Büyük Vatan Dostu Sultan Vahidüddin

Vatan haini degil, büyük vatan dostu, Sultan 6 nci Mehmed Vahidüddin

TAKDĞM

Bu eser, 6-7 yil önce bir gazetede tefrika edildi, pesinden kitap halinde çikti;

ve ne gazetede, ne de kitap olarak yayinlanmasindan herhangi bir takibe ugradi.

Fakat bir müddet sonra nereden ve nasil geldigi belirsiz bir tepki neticesi,

Vahidüddin'i temize çikarmak Atatürk'e hakaret sayildi, kitap toplatildi ve

mahkemeye iletildi. Mahkeme, müellifinin kendisini savunmaya bile lüzum

görmedigi, bu bakimdan hâkim huzurunda boy göstermeye ihtiyaç hissetmedigi,

dünya görüsümüze aykiri «bilirkisi»lerin de bir agizdan suçsuz buldugu bu eser

hakkinda bedahet üslûbiyle beraet karari verdi. Fakat hüküm Temyizce bozuldu ve

tam da mahkûmiyetin esigine sürüldügümüz bir anda, Af Kanunu isi kurtardi.

Şimdi eseri tekrar nesrederken şu üç ölçüye dayaniyoruz:

1 — Bir şeyi övmek, onun ziddini yermek degildir. Gündüzü medhetmekle geceyi

zemmetmis olmak manasi alinamaz. En iptidaî ve sadece hissiyle hareket eden bir

toplulukta bile, hukuk anlayisi olarak böyle bir abese yer bulunamaz.

2 — Eger gündüzü medhedenin ruhunda geceye karsi ayrica ve gizli bir nefret

varsa, bu nefret açiga vurulmadikça ve disindan bir кarete kavusmadikça sadece

kimsenin el uzatamayacagi bir vicdan meselesi olarak kalir ve hiçbir türlü

suçlandirilamaz.

3 — Kaldi ki, eserde bu nokta da ele alinmis ve Vahidüddin ile Atatürk arasinda

bir muhasebe yapilmaya kadar gidilmis ve herhangi bir vehim tefsirine de imkân

kalmamasi için, hüküm, 226 nci sahîfede, yeni bir ilâve olarak verilmistir.

Bu bakimlardan eserimizi, hem belirttigi tarihî dâvaya dayanak olmak, hem de

memleketimizde kanuna riayet diye bir şey bulunup bulunmadigini göstermek gibi

iki basli hizmet gayesiyle ve rahat gönülle nesrediyor ve her şeyi Hakka ve hak

duygusuna ismarliyoruz.

N.F.K.

KÖSK

Yirmi yaslarinda var, yoktum. Birkaç yildir Beylerbeyinde oturuyorduk.

Beylerbeyi ile Çengelköyü arasindaki iki yani çinarli Yalilar Boyu Caddesine

bakinirdim. O zamanlar toprak, şimdi asfalt bu yolun üstünde, aksamlari,

Havuzbasina kadar yürümek, oradan Çengelköyü istikametine sarkmak, iskeleyi

geçip Kuleli'ye dogru uzanmak en büyük zevkimdi.

Çengelköyü iskelesinden hafif bir yokusla sahil yoluna çikinca, sagda, dik bir

geçidin ulastirdigi sed üzerinde sik bir agaçlik ve ortasina düsen, saray ufagi,

yayvan, beyaz, ahsap bir kösk... Vahidüddin Efendi köskü...

Pancurlari kapali bu köskde hiçbir hayat eseri yok... Şehzadeliğinde sahibi, son

Osmanli Padisahi Altinci Mehmed Vahidüddin birkaç yil evvel bir Ğngiliz harp

gemisine atlayarak, Bogazin ve Marmaranin sulariyle beraber vatanini birakip

gitmistir. Artik o herkesin gözünde bir vatan haini...

Vatan haini sanilan bu, 36 nci ve sonuncu Osmanli Ğmparatorunun şehzadelik

kösküne her nazar atisimda, içime, aksamin alacaligiyle beraber ayri bir losluk

çökerdi.

O tarihten 30 küsur yil sonra yazacagim «Canim Ğstanbul» şiirinden içime

yerlesmeye baslayan ilk gölgeler:

Tarihin gözleri var, surlarda delik delik;

Servi, endamli servi, ahirete perdelik...

Bulutta şaha kalkmis Fatih'ten kalma kir at;

Pirlantadan kubbeler, belld bir milyar kirat...

Şahadet parmagidir göge dogru minare;

Her nakista o mâna: ölecegiz, ne çare?...

Hayattan canli ölüm, günahtan baskin rahmet;

Beyoglu tepinirken aglar Karacaahmet.

Bogaz gümüs bir mangal, kaynatir serinligi;

Çamlica'da, yerdedir göklerin derinligi.

Oynak sular yalinin alt katina misafir;

Yeni dünyadan mahzun resimde eski sefir-Ker

aksam camlarinda yangin çikan Üsküdar,

Perili ahsap konak, koca bir şehir kadar.

Bir ses, bilemem tanbur gibi mi, ud gibi mi?

Cumbali odalarda inletir «Kâtibim»!...

Yedi tepe üstünde zaman bir gergef isler!

Yedi renk, yedi sesten sayisiz belirisler...

Eyüp öksüz, Kadiköy süslü, Moda kurumlu,

Adada rüzgâr, uçan eteklerden sorumlu.

Her şafak Hisarlarda oklar çikar yayindan;

Hâlâ çigliklar gelir Topkapi Sarayindan.

Birkaç parçasini aldigimiz bu şiir, olanca kâsaneleri ve harabeleri, şenlikleri

ve matemleri, saadetleri ve belâlariyle, Ğstanbul'un, son Padisah Vahidüddin

zamaninda bagladigi son mânalardan örülüdür.

Aksam üstü, Çengelköyü sirtlarindan hayal meyal görünen Topkapi Sarayina

uzaniniz! Kulak kesilecek olursaniz, Sarayin dar ve karanlik koridorlarinda

kosan ve rastgele kapilari yumruklayan Deli Mustafa'nin çigliklarini duyarsiniz:

— Osman gel, Osman gel, beni bu saltanat yükünden kurtar!

Haci Bektas-i Velî'nin sirtini sivazlayip:

— ismin Yeniçeri olsun! Devlete mübarek ol!

Dedigi büyük idealin askeri döne dolasa, Türklerin Padisahi ve müslümanlarin

Halifesi Genç Osman'i, uyuz bir at sirtinda, hamam oglanlari gibi baldirlarini

çimdikleye çimdikleye Yedikule surlarina götürecek, hayalarini sikarak

bayiltacak ve narin boynundan iple bogacak kadar alçalmistir.

Merzifonlu Kara Mustafa'nin Viyana önünde verdigi korkunç bozgun... istanbul'a

dogru yol boyunca at Ölüleri, kavuklar, sorguçlar, çadir yikintilari, top

arabalari ve sancaklar... Kâinatin Efendisine ait mukaddes liva, ancak ve güç-

belâ kurtarilabilmistir. O gün bugün, sonsuz ve perisan müdafaa çigiri... Din

Ölçülerindeki hikmetleri anlamayan ve kapkara nefsine uydurmaya bakan kapkara

mizaç mânasina ham yobaz ve kaba softa elinde, esya ve hâdiselere dikkat

etmekten ve bu aziz şuuru dine baglamaktan âciz bir cemiyet... Her ân istanbul'a

dogru kirpila kirpila eritilen imparatorluk; ve nihayet, tek çare diye,

anlamaksizin düsmani taklit etmekten baska yol bulamamis politikacilar...

Topyekûn sahte kahramanlar ve sirmali cüceler geçidi Tanzimat; ve Rus Çarinin

vasiflandirdigi Tanzimat tipi: «Hasta Adam!»

Nihayetin nihayeti olarak da, bir devrin «ebed-müddet» sifatli devletini, tam

paylasilacagi anda 33 yil ayakta tuttuktan sonra tahttan indirilisiyle beraber

baslayan ve temelinden çöküsüne şahit olan büyük atabey, Ulu Hakan Ğkinci

Abdülhamid Han... Pesinden, devlet yikici ve millet uçurucu büyük kasirgayi

kendi zamaninda görmeye memur, ezelî tevekkül ve ebedi teslimiyet örnegi ikinci

agabey, Sultan Resad... Onun da pesinden...

Ah, bu köskün düsündürdükleri!

Beylerbeyi ile Kuleli arasindaki yol, yaprak hisirtilariyle karisik inilti

sesleri veren bütün bir tarih berzahi...

Beylerbeyi ile Havuzbasi arasindaki Yalilar Boyu Caddesi, gözümde, eski Ğstanbul

aristokrasisinin son renk ve çizgilerinden bir takim seyrek hayaletlerin görünüp

siliniverdigi esrarli bir dehlizdi. Hâlâ, dik ve kolali yakasi ve kirmizi

kravatindan vaz geçmemis, fakat fes yerine basina gülünç bir kasket oturtmus

eski haremagasi; hizli yürüyecek olsa mafsal yerlerinden kirilip dökülecekmis

gibi agir agir sürüklenen, sapi fildisi bastonlu ve fantezi yelegi altin

köstekli, ihtiyar mesrutiyet emeklisi; ecinnilere kariktigina hükmettirici,

vakur oldugu kadar ürkek bir edaya bürülü, basinda siyah türban, sirtinda siyah

manto ve ayaklarinda siyah bebe iskarpin, geçmis zaman hanimefendisi... Yalilar

Boyu Caddesinde, iste her biri, Öbürü kaybolduktan sonra uzun arayla beliren

seyrek hayaletler...

Bugün üzerinde, isporta mali kübik çatilarin (ye -ye) sesleriyle hirildadigi,

mini etekli kizlar ve favorili delikanlilarin sel gibi şırıldadığı ve arsiz

otobüsler ve dolmuslarin zirildadigi bu yollarda, 40 yil önce, artik batmakta

olan mazi günesinin son akisleri...

кte, Beylerbeyi camiine bitisik Ğsmail Pasa yalisi, plâni Londra Güzel

Sanatlar Akademisinde gösterilen meshur Hasip Pasa yalisi, Misirlilarin köskü,

eski muharrirlerden Şeyh Muhsin-i Fâni'nin yalisi, filân, falan... Ve nihayet

Çengelköyü iskelesinin ilerisindeki setde Vahidüddin Efendi köskü...

Bir zamanlar Vahidüddin Efendi köskünün kisim kisim kiraya verilecegini haber

almis ve köskü gezmeye gitmistim:

Nasilsa kaldirilamamis, kaçirilamamis birkaç billur avize... Günesi, tâ

Abdülmecid devrine kadar maziyi kurcalayici bir mensurdan geçiren renkli

camlar... Tavanlarda rutubetten küherçele pamuklarinin peçeledigi nakislar...

Yaldiz çitah, ipekten kâgitlari kabaran duvarlar... Ve birdenbire, uzaklardan

Abdülmecid devrinde, Kirim Harbi zamaninda, Sardunyali, Fransiz ve Ğngiliz üç

süvari zabitinin cins atlari üzerinde, cicili bicili elbiseleriyle yanyana,

Selimiye kislasina dogru yürüyüsünü hayal ettiren bir nagme ; görünmez bir

noktadaki şarkılı duvar saatinden bir mars...

Pirinçten, küflü ve soluk tokmaklarini çevirip girdigim her odada, öne dogru

hafif egik durusu, disindan ziyade içini seyreden gözleri, burun üstüne

ilistirme gözlügü ve düsük kir biyiklariyle o vardi. Bir koltuga oturmus, sag

elini koltugun kenar yerine dayamis, odaya birinin girmesini bekliyordu.

Kapisinin açilmasini bekledigi oda, tarihti!...

Şehzade Vahidüddin Efendinin, dantelâli besleme önlükleri gibi âdi ve şımarık,

Avrupahnin «piç mimarî» dedigi (Barok-Rokoko) bozmasi saraylara (Dolmabahçe ve

Beylerbeyi saraylariyle, Mecidiye Kasri vesaire) nispetle Bogazin, kuytu bir

kösesinde, bir sed üzerinde, sik agaçlarla gizlenmis bu soylu ahsap köskü bana o

kadar şahsiyetli ve manali göründü ki, ismi «vatan haini»ne çikarilmis olan

talihsiz hükümdarin, tam da Ğmparatorluk çökerken yikik saltanat tahtina

geçirilmek üzere doldurdugu çileli hayati, köse ve bucak, her çizgi ve renkten

okur gibi oldum. Sanki o, evvelâ, türlü facialari içinde Osmanli tahtini uzaktan

seyretmek, sonra da bu tahttan top-yekûn iç ve dis intikamlarin alinacagi gün,

üzerine geçip tek basina hedef teskil etmek üzere bu kuytu noktaya itilmisti.

ABDÜLMECÎD

Vahidüddin, Birinci Dünya Savasinin son buldugu 1918'de, tam 57 yasinda son

Osmanli padisahi olarak taht'a geçtigine göre, dogumu Abdülmecid devrinin son

demlerinde... 1 Şubat 1861...

Abdülmecid devri, yani Fransizlarin (la belle epoque — güzel çigir) dedigi, Bati

medeniyetinin en piriltili hengâmesi... Biraz evvel Sardunyali, Fransiz ve

Ğngiliz üç süvari zabiti halinde tablolastirdigimiz cicili bicili üniforma bütün

Avrupaya hâkim... Rugan çekme potinler üstünde suhiyali dar pantolon ve ipek

yakali, kuyruklu ceket içinde ve silindir şapka altindaki Avrupa sivili de ayni

huzur ve muvazene tablosundan bir örnek... Garbin, henüz büyük buhranindan uzak

bulundugu, kapitalist devletlerin geri milletleri sömürmekten baska bir şey

düsünmedigi, birikmis büyük Bati sermayelerinin de Dogu istikametinde

kendilerine mahreç aradigi bir dünya manzarasi... Sosyalizma henüz bir fikir,

bir nazariye, bir (antitez), bir hayal mahiyetinde... Komünizma, «Ğlmî

Sosyalizma» veya «Alman Kollektivizmasi» isimleriyle (Karl Marks) ve (Engels)in

ellerinde yogurulmaktaysa da, henüz o da (kakofoni - bed seda) olmaktan ileriye

geçebilmis degil... Birkaç yil sonra toplanacak olan Birinci (Enternasyonal) ve

onu takip edici (Manifest Komünist — Komünist Beyannamesi), kahve falinda Bati

cemiyetinin Ölümünü gören bir falciliktan daha ileri bir gerçeklik belirtmeyici

bir hazirlik sayiliyor ve sadece tehlikeli bir fantazya biliniyor.

Bati medeniyetinin, ballari akan çatlamis bir incir gibi en olgun ve agiz

sulandirici hengâmesinde şaşkın Türkiye'yi Abdülmecid'den daha canli kim

remzlendirebilir?

Çengelköyündeki Vahidüddin Efendi köskünün düsündürdükleri arasinda dokundugumuz

Tanzimat devresi garip bir vitrindir. Su ile zeytinyagi gibi daima biri, üstte

kalan ve asla birbirine isleyemeyon tezatlar vitrini... Bu vitrinin bas esyasi,

tepesinde bir sorguç parildayan limon kabugu fesli, gögsü sirma sirma nakis,

uzun setreli, daracik pantolonlu ve rugan çekme potinli genç Padisah

Abdülmecid... Magrur kavuk, mahzun şalvar ve mahcup çstik pabuç, bakin, yarim

asri bulmaz bir süre içinde yerlerini nelere birakiyor?... Sade o kadar mi?...

Kimsenin, kayikla Sarayburnu önlerine geçip, Topkapi Sarayina bitisik Bagdat

Kösküyle, ona birkaç adim mesafede Mecidiye Kasrini kiyaslamaya niyeti yok, veya

anlayisi müsait degil...

Gerçekten, artik kandilleri kararmaya baslayan Dogu kubbesiyle, içinden renk

renk sihirbaz isiklari fiskiran Bati çatisi arasindaki soyluluk ve gerçeklik

farkini, birbiriyle omuz omuza, bu iki binadan daha açik, hiçbir şey belirtemez.

Ğçine kapanik, sagir, derinligine manali ve en asil vekar çizgileriyle mühürlü

şahsiyet âbidesi Topkapi Sarayi yaninda (Barok - Rokoko) kusmugu, şahsiyetsizlik

kümesi Mecidiye Kasri, ne ariyor? Kisa bir zaman sonra, dünya çapinda mâbed

Süleymaniye Camiine bitistirecekleri gecekondularla, deniz kumundan, çingene

bohçasi, elvan elvan menevisli (kübik) artigi sefertasi apartmanlar, ilk

yüzsüzlük dersini Mecidiye Kasrindan, yahut onu kuranlarin ruhundan mi aldilar?

Açikça görülmektedir ki, yüce sanatkâr Mimar Sinan, yerini, iskambil

kâgitlariyle kat kat ev çikanlara birakmistir ve bu yeni evin yikilmasi için,

kuvvetli bir rüzgâr degil, hafif bir soluk kâfidir. Abdülmecid çigirinda meydana

çikmaya baslayan bu bitkinlik hâlinin tam bir bitis ve tükenis noktasina

çatacagi ân, acaba hangi devir olacak ve sultana isabet edecektir? Ve o sultan,

ayni cereyana kapilip bu bitis ve tükenisi gerçeklestirmekte ayrica, az veya

çok, müessir mi olacak, yoksa her şey olup bittikten sonra, hâdiseler üzerinde

tek sorumlulugu olmaksizin, seyahatten dönen babanin, kaza kurbani, cenaze dolu

evini teslim almasi gibi, sabir ve tahammülde kahramanlik üstü kahramanlik

isteyen bir vaziyete katlanmak zorunda mi kalacaktir?

Sual budur ve eserimizin ilk harfinden sonuncusuna kadar her bahsin içindeki

mâna rüzgâri yalniz bu sual istikametinde esmektedir.

Biz, artik alafrangaligin basladigi 1839 devletiyle ondan 3 asir evvelki devlet

arasindaki farki, Topkapi Sarayina karsilik Mecidiye Kasri, kâsaneye mukabil

kümes saymakta devam edelim.

Tanzimattan 79 yil ilerisine dogru kisa bir muhasebe:

Aynayla isik aksettirircesine alafrangaligin tam bir nüfuz halinde ruhuna

isledigi ilk padisah, Abdülmecid...

Osmanli hanedan sülâlesi, hemen hemen kendisinden kopmak üzere bulunan ve damdan

dama kaçirilarak hayati ve nesli kurtarilan ikinci Mahmud'un büyük oglu...

ikinci Mahmud, bir vurusta Yeniçeriligi kaldirmis, yunanlilik ve Hiristiyanlik

çikarina hizmet ettigi sabit olan Patrik Grigoryos'u Fener'deki Patrikhane

kapisinda astirivermistir. Böyleyken, henüz yeni ordu ve devlet mayasini

tutturamayan ve bir nevi boslukta kalan ikinci Mahmud, Navarin'de donanmasi

mahvolduktan ve Hünkâr Ğskelesi Muahedesiyle adetâ Moskof himâyesi altina

girdikten sonra, kendi öz valisi Mehmed Ali Pasa ordusuna karsi duramayacak

kadar zayif...

Misir fâtihi Yavuz Sultan Selim neslinden gelen ve o nesli yürütmekte son kalan,

ikinci Mahmud'un haline bakin ki, ordusu, anavatan Anadolu'nun cenubunda, Nizip

ovasinda, kendi Öz valisine maglûp olur ve o sirada Türk ordusunda mütehassis

olarak bulunan Prusyali yüzbasi (Molteke), istikbalin (Büyük Molteke)si, tam

taarruz zamani ordu kumandaninin müneccimbasidan haber bekledigini duyunca

kaputunu sirtina geçirip «böyle bir orduda çalisamam!» diye, basar, gider!

Devletin, kendi öz valisini Moskoflara şikâyet edecek ve «beni memurumdan

kurtar!» diye el açip, tarihî düsmanindan yardim isteyecek kadar alçaldigi

hengâmede, Ğkinci Mahmud, Nizip bozgunu haberini almadan kizkardesi Esma

Sultanin Çamlica'daki köskünde öldü.

31 yil ve 16 gün padisahlik etmis ve Osmanli Devletinin en nâzik dönüm

noktasinda birtakim manasiz ve fikirsiz şiddetlerden baska bir şey gösterememis,

husûsiyle etrafli bir dünya muhasebesine uzak kalmis olan ikinci Mahmud, ölüm

tarihi 1255 yilinda, 1 seneden beri müthis bir iç burkuntusuna, korkunç bir ruh

darligina ugramis bulunuyordu. Yerinde duramiyor, koltuguna yerlesemiyor, atina

siçrayamiyor ve imparatorlugunun çöküs çatirdilariyle sarsildigi bir demde,

Topkapi Sarayinin boguk pencerelerinden Çamlica sirtlarinin (aksam günesini

aksettirici camlarina bakip gizli gizli agliyordu. Osmanli Ğmparatorluğunun

cigeri üstündeki yara, ikinci Mahmud'un cigerlerine sirayet etmis, cigerlerinde

oyuk oyuk çukurlar açmisti.

Doktorlarin tavsiyesi:

— Ciger ufunetine ugramis bulunuyorsunuz! Çamlica taraflarinda bir hava degisimi

yapmaniz uygun olur!

Ve Çamlica'da, kizkardesi Esma Sultanin kasrinda, Avrupali bir doktorun verdigi

ilâç sonu 3 saat uyku... Uykunun pesinden biraz yemek istegi ve üstüste içilen

iki çubuk tütün...

Vay; Padisah iyi mi oluyor? Sarayda bir telâs.. bir kaynasma, bir şevk, bir

sevinç...

Fakat bütün bunlar yalanci alâmetler... Kurbanlar kesiliyor, veba yüzünden

karantinada bekletilen 200 haci saliveriliyor, borçtan hapsedilmis insanlarin

hesaplari tasfiye edilerek kendilerine zindan kapilari açiliyor, gece havaî

fisekler atilip istanbul semalari pariltiya boguluyor, fakat ertesi günü

birdenbire agirlasacak ve ruhunu teslim edecek olan Ğkinci Mahmud'un âkibeti

degistirilemiyor. Öyle ki, Ğkinci Mahmud can çekisirken, artik iyi oldugu

zanniyla şenlikler, bagirmalar, çagirmalar, atlamalar ve ziplamalar devamdadir.

Cenaze, türbesi sonradan yapilmak üzere, Çemberlitasta, yaninda Ğkinci

Abdülhamid de bulunacak olan yere dogru götürülürken, Divanyolu boyunca sirali

halk avaz avaz bagiriyor:

—. Padisahim; bizi birakip da nereye gidiyorsun?

Bu çiglik, Abdülmecid, Abdülâziz, Murad, Abdülhamid, Resat ve Vahidüddin'ler

boyunca Osmanli Ğmparatorluğunun girdigi Sirat Köprüsü çigirini belirten ne

hazin bir mâna ihtizaz eder.

1255 sayili yil... ikinci Mahmud'un öldügü, Abdülmecid'in tahta çiktigi ve

Tanzimat Fermaninin Gülhane Meydaninda okundugu netameli sene...

Şairin '

Bir, iki; iki delik

Abdülmecid oldu melik

Diye tarih düsürdügü, Türk tarihini ikiye bölücü meshur 1839 yili...

Abdülmecid 16 yasinda, yeni bulûga ermis bir delikanlidir; ve babasindan miras,

ayni ciger yarasinin narin ve nahif vücudunda istidadini tasimakta, fakat

beyninde şuur ve istirabini duymamaktadir,. Ğkinci Abdülhamid devrine kadar

padisahlarca duyulmayacak, ondan sonra Sultan Resad'da tam bir idrâk kütlügüne

çarpacak, arkasindan son Osmanli padisahi 6. Sultan Mehmed Vahidüddin'in

ruhunda,. oldukça derin, fakat sesi çikmaz ve eseri görülmez şekilde yuvalanacak

olan büyük aci...

Abdülmecid bu aciya en yabanci mikyasta, kollarini Avrupalilik ve alafrangahliga

açti ve 20 küsur yil, maddede ve mânada, cigerlerindeki oyuklari derinlestirici

bir hayat sürmekten ileriye geçemedi.

Tarihçi (Angelhard)in «Türkiye ve Tanzimat» isimli eserinde «Avrupa'yi hosnud

etmeye çalismaktan baska politikasi yoktu!» diyerek şahsiyetsizliğini tesbit

ettigi Mustafa Resit Pasa, yalniz isminin basina îttihatçilarca eklenmis gülünç

sifatla Büyük Resit Pasa elinde, genç ve toy Abdülmecid, taht'a çiktigi sene,

teftissiz ve murakabesiz, tahlilsiz ve muhasebesiz alafrangalik rotasini

imzalayan ilk kaptan oldu. Eski ve her tarafindan su alan devlet gemisini bu

defa kayaliklara sürmek ve maddî-manevî Bati ; sermayesine borçlanmak

marifetinî, hiçbir şeyin farkinda olmayarak temsil etti.

Sahte inkilâpçilarin dürtüsiyle getirdigi yeniliklerin basinda, Bati kasasina

ilk defa el açmak ve yine ilk defa kâgit para çikararak yerli iktisat nizamini

altüst etmek vardir.

Türk'ü tasfiye etmek üzere kendi kendisini Batinin cellâdi yerine koyan Moskof

âlemine karsi, bu âlemin fazla gelismesine razi olmayan ve daima Türkün

inkirazini hedef tutan Avrupanin sigintisi rolünü kabullendi ve ittifaklarina

girdi ve ancak bu yolla Moskoflara karsi durabilmenin basarisina (!) erdi.

istanbul ve Üsküdar sokaklarinda, Ğngiliz, Fransiz ve Ğtalyan üniformalarinin

sirmali cümbüs lerine meydan açti ve (la belle epoque — güzel çigir) ikliminin

bütün renk ve çizgilerine bürünmeye can atti.

Bu can atisin ilk tezahürü, vereme müstait Padisahin kadin ve içki iptilâsidir.

Sarayburnu ile Haydarpasa arasini dolduracak mikyasta denize atilan paralar,

şehzade ve sultan dügünlerinde 1001 gece masallarini karartici debdebe ve ona

göre Ğsraf... Kizkardesinin dillere destan ziyafetlerinde, kafes arkasindan,

yari bellerinden yukarisi çirilçiplak sefarethane madamlarini seyretmeler...

Ğslâm Halifesi ve Osmanh Padisahi olarak ilk defa Frenklerin nisanlarini kabul

etmeler ve gögsünde murassa (Lejyon d'Önör) nisani, Fransiz Sefarethanesinde

baloya katilmalar... Hâsili, altinda ve karanliginda vatan cüsseli bir hasta

yatan semadan,, günes, ay ve yildiz yerine türlü sun'î ve havaî Avrupa

fiseklerinin sahte ve aldatici isik serpintileri...

Kilise ihtilâflarini o türlü- himayelerle idare etti ki, «Sark Meselesi»

muharriri Avrupali, şöyle konusmak zorunda kaldi:

«- Halifenin Hiristiyan kiliselerinin banisi (kurucusu) oldugunu görmek, dogrusu

garip manzara!...»

Kirk yasini doldurmadan otuz çocugu oldu. Bunlardan 23 üncüsü Mehmed

Vahidüddin... îlk iki kizdan sonra üçüncüsü Sultan Murad, besincisi Abdülhamid,

sekizincisi Mehmed Resat...

23 üncü çocuk Mehmed Vahidüddin henüz «Baba!» diyebilecek çaga erismeden

Abdülmecid, veremden ve sefaletten öldü.

Ğnhitat günlerindeki Roma'yi kiskandiracak kadar muhtesem bir ziyafetten sonra

gaseyan, yataga düsüs, Besiktas'taki Ihlamur Kösküne kapanis ve bu defa kan

kusarak 25 Haziran 1881 de ruhunu teslim edis...

Son şehzadesi Mehmed Vahidüddin henüz 4 ayliktir.

ABDÜLAZĞZ

Abdülmecid'in son yillari, istanbul halki için derin bir inkisar devresi...

Sultan Mahmud'un arkasindan «bizi birakip da nereye gidiyorsun?» diye bagiran

halk hakli çikmistir. Gülhane meydaninda, bal-mumundan müze mankenlerine

benzeyen murassam fakat içi bos vezir elbiseleri, dâvalarini koruyamaz olmus

ulema sariklari, plânlarini çok iyi kavrayici sefir üniformalari, zift renkli ve

maksatli ruhanî kiliklari ve olanca tepkisi bu hallere aval aval bakmaktan

ibaret halk yiginlarinin çesit çesit kiyafetleri karsisinda okunan 1839

fermanindan, bitik bir Padisahtan baska bir şey kalmamistir. Asirlar boyunca ne

Haçli Seferleri, ne de cepheden toslamalarla, dize getirilemeyen vatan, şimdi

içinden tedariklenme taklit ajanlarinin yaydigi mikroplar yüzünden hasta edilmis

ve bitik hâle getirilmistir. Bütün bu hesapsiz ve anlayissiz gidisin hasmetlû

kuklasi Padisah da, ayniyle Ğmparatorluğuna es, kadin ve içki elinde bitik....

Sadrâzamina yazdigi «Hatt-i Hümayun»unda da, israflarini ve hesapsizliklarini

itiraf edecek kadar gafil...

Öyle ki, aslinda ne oldugu biraz sonra görülecek olan Veliaht Abdülâziz Efendi,

bir pehlivan edasiyle caddelere çiktigi veya ciritte at kosturdugu zaman halk

onu,> maddî adelelerine bakip ruh adelelerine de mâlik sanmakta ve istikbalin

kurtaricisi sifatiyle alkislamaktadir.

Abdülâziz, yasça Abdülmecid'den pek az farkli olarak taht'a geçer geçmez,

Sadrâzam Kibrisli Mehmed Pasaya bir «Hatt-i Hümayun» göndererek herkesi ve her

şeyi yerli yerinde ibka ettigini bildirdi. 1255 (1839) ve 1272 fermanlari

etrafinda herkes ve her şey yerli yerinde sabit... Ğbka ve devam siyaseti...

Yeni padisahin söyleyecek yeni bir şeyi olmadigi ve ruhunda, kollarindaki

adelelere es bir kuvvet tasimadigi, ilk «Hatt»indan bellidir. Bu Hat şöyle

biter:

«— Tebaamin asayis ve refahi hakkinda olan arzu-yu şahanem istisna kabul

etmeyeceginden edyan Ve akvam-i muhtelif eden (baska din ve irktan) bulunanlari

dahi cümleten taraf-i hümayunumdan adalet ve himmet ve hüsn-ü halleri emrinde

dikkat-i mütesaviye (esit dikkat) göreceklerdir. Cenab-i Hakkin mülkümüze ihsan

buyurmus oldugu eshab-i azime-i servet (zenginlik sebepleri) ve samanin tevessu-

u tedricisi ki, sâye-i makderetvâye-î saltanatimizda cümlenin saadet-i halini

mücin olacak terakkiyat-i sahihadir. Onlarin ve Devlet-i Aliyyemizin îstiklâl

kaziye-i mühimmesinin (ehemmiyetli ölçü) indimizde itirafkâr oldugunu dahi

tekrar ederim, Hazreti Fey yaz-i Mutlak, Habib-i Ekremi hürmetine cümlemizi

muvaffak buyura; âmin!»

Malî buhran son haddinde... Karadag meselesi kangrenlesmekte... Hersek

ayaklanmakta... Avrupa, ise her ân daha keskin bir el atma tavriyle

gerginlesmekte...

Lûtfi Tarihine göre Abdülâziz'in ilk isleri şunlar:

Valide Sultana bin kese maas tahsisi... Şehzadelerin her ay «Hazine-i Hassamdan

aldiklari 4190 altinin (bugünkü parayla 3 milyon lira), sultan maaslari gibi

Maliyeye yükletilmesi...

Cülusunun üçüncü gününde Eyüb'de Hazreti Halid Türbesinde kiliç kusanan

Abdülâziz, üç yil evvel dünyaya gelip de dogumu gizli tutulan oglu Izzeddin

Efendinin haberini «Hatt-i Hümayun» ile ilân etti. Eski bir âdet geregince

dogumu gizlenen çocuk Eyüb'de bir evde sakli tutulmaktaydi.

Eski Tanzimat pasalarinin şu, bu makamlara getirilmesi ve şuna bu kadar, buna şu

kadar bin kurus tahsisler...

Abdülmecid'in delice israflarindan üzgün ve bezgin halk, yeni Padisahtan

müteassip bir tasarruf davranisi beklerken, aksine, onu selefinden daha savurucu

görmekle küçük dilini yutacak hale geldi.

Bu esnada (1862) Londra istikrazi... Bu parayla güya eski istikrazin

basarisizligi giderilecek ve kâgit paralar ortadan kaldirilacakti. Kâgit para

mevcudu 13 milyon lira degerinde... «Kaime» isimli bu parayi, birkaç milyon

eksigiyle ancak karsilayabilecek bir miktar istikraz edilebildi. 500 milyon

yerine yaliniz 200 milyon frank... O da, yüzde altmisi esham olmak üzere, senede

yüzde alti faizli ve yüzde iki amortismana ve öz kaynaklarimizin verimine

el koyucu mahiyette... Tütün, tuz, damga ve patent inhisari Avrupalida...

«Düyun-u Umumiye»nin baslangici...

Abdülâziz'in devlet agacina asi yapmak yerine onu kökünden zehirlemek mânasina

en büyük marifeti, Abdülmecid'den baslayan Osmanli borcunu tam 300 milyon altina

çikarmak oldu. Bugünün parasiyle -en asagi 200.000.000.000 — (ikiyüz milyar)

lira...

Bu dâvada dikkat edilecek en ince nokta; sosyalizma ve pesinden komünizmanin

tezgahlanmakta cîdugu, Bati kapitalizmasinin en Üstün ve kudreti) derecesine

vardigi ve topyekun Doguyu sömürmek ve mamul esyasina istihlâk pazari bulmak

için kendisine mahreç aradigi o devirde, dogrudan dogruya Osmanli

Ğmparatorluğuna yönelinmis olmasidir.

Bati, böylece bir gün, isi ordularina havale etmek ve son ameliyati yapmak

üzere, vatanimiza, zahirde besleyici,, hakikatte öldürücü bir kan vererek

içinden hissedar oluyor ve Türk ülkesinde bu emeline yardimci zümreyi de tahta

mankenler gibi usta bir marangoz eliyle yontmus bulunuyordu. Tanzimat mamulü

bütün sahte inkilâpçilar... Bu dâvanin kolayca ökseye oturtulacak padisahi

olarak da, iyi yürekli, sâf kalbli, fevkalâde haysiyetli, büyük çapta şeref

duygulu, fakat kus beyinli Abdülaziz'den daha uygunu bulunamazdi.

«Ulu Hakan Ğkinci Abdülhamid Han» isimli eserimizde Vahiduddin'in büyük

agabeyine ait çocukluk, gençlik ve şehzadelik iklimini çizerken temas ettigimiz

noktalara bu defa baska bir üslûpla ve bazi yerlerde ayniyle dokunmak

zorundayiz. Kaldi ki, Mehmed Vahiduddin'in çocukluk, gençlik ve şehzadelik

dünyasina bir de olgunluk merhalesi halinde ikinci Abdülhamid ve Mehmed Resad

çigirlari bindigine göre çizgiyi baslangiç noktasindan yürütmeliyiz., Elverir

ki, sözlerimiz tekrar degil, tekrir belirtsin... Avrupali, Türkiye'yi topugundan

saçina kadar borçlandirdiktan sonra, alacaklarinin tahsili bahanesiyle memleket

verimlerine el uzatici (Dette Publique Ottomane — Osmanli Halk Borcu) isimli bir

müessise kurup Türkiyeyi hacz altina almak ve ileride siyasî ve askerî müdahale

sebebi olarak iktisadi hegemonya altinda tutmak politikasini gütmekteydi. кte

«Düyun-u Umumiye»nin gerçek ve biricik mânasi!...

«Düyun-u Umumiye» ile at basi yürüyen «Mekteb-i Sultanî» isimli Galatasaray

Lisesi de, körükörüne Batililik ve Baticilik cereyaninin ocagi ve bu cereyana

bagli çeyrek münevverleri yetistirme tezgâhi... Bir de ayni dâvanin memleket içi

sarrafligina memur, devlet bankasi selâhiyetinde (Banque Emperiale Ottomane —

Bank-i Osmanî-yi Şahane), yâni Osmanli Bankasi...

Bir Yahudi üçgeni kuran bu müesseseler arasindaki is ahengi ve birbirine pas

verme dehâsi o kadar parlakti ki, Batililasma gayesinin hamur teknesi «Mekteb-i

Sultanî»den birincilik ve ikincilikle çikanlar, emin ve sadik müridler (!)

sifatiyle öbürlerine imtihansiz kabul edilirlerdi.

Devlet borcu olarak 300 milyon altina yükseldigini kaydettigimiz (astronomik)

meblâg, Ğkinci Abdülhamid'e ait eserimizde, resmî kaynaklara göre 150 milyon

ingiliz lirasidir; bu rakamin, bazi gizli imtiyazlar, yollar ve hususî

tesebbüslerle 300 milyona çikarildigi Üzerinde de iddialar mevcuttur.

Bizim rolümüz, hâdiselerin «su kadar mi, bu kadar mi?» şeklinde basit kemmiyet

cephelerine ait ayrintili tahkikler olmadigi, sadece emin malûmlara bagli yeni

bir fikir terkibinden ibaret bulundugu için, esas bakimindan asgarî kemmiyetin

de degistiremiyecegi kiymet hükmünü şoylece mahyalastirabiliriz:

150 milyon Ğngiliz lirasi, yahut 300 milyon Türk altinindan ibaret o zamanki

devlet borcu, bugünün ölçüleriyle biri en asagi 100, öbürü 200 milyar lira

olarak büyük mali iflâs ve iktisadî esareti ilân etmeye bol bol kâfidir!

Abdülâziz Hanin, Bizans ruhlu mabeyn erkâni tarafindan, nasil elleri suyla

baglanan bir padisah oldugunu, Ğkinci Abdülhamid'e ait eserimizde

tablolastirmistik. Annesi Pertevniyal Kadin Efendinin «arslanim, arslanim!» diye

üstüne titredigi ve hakkinda baska bir vasif tanimadigi Sultan Abdülâziz,

Öfkelenip kükredigi zaman Ğstanbul'un kaldirim taslarini bile ürpertecek çapta

disindan gürültülü mizacina ragmen, muhtesem bir sirk ati kadar da seyislerinin

emrine bagli bir insandi. Şu kadar ki, bu sanatkâr seyisler, muhtesem sirk atini

kamçiyla degil, yerlere kapanarak egilip kalkmalariyle idare ediyorlardi.

Padisahin disindan hâkim, içinden mahkûm bu seciyesi de, 5 - 10 yil içinde

tereddiye giden Tanzimat hareketinin, Frenk eliyle çizilmis, yagli boya

levhasinda bir şehamet heykelidir.

Abdülâziz'in, Bati kapitalistlerine borçlanarak yaptirdigi saraylar ve satin

aldigi donanma üzerindeki kiymet hükmü yine öbür eserimizde

billûrlastirilmistir. Hiçbir şahsiyet ve mimarî kiymeti olmayan ve Avrupalinin,

padisahlari millî dâva sahalarindan kaçirici bir nevi tevkifhaneye benzeyen

saraylarla, lâfta dünya ikincisi, hakikatteyse bir deniz kuvvetinin üç esasi

unsuru (materyal), (personel) ve (muharrik kuvvet) bakimlarindan sifirin altinda

bir donanma... Abdülâziz'in bütün canini ve malini verdigi bu donanma, tahttan

indirilecegi zaman sarayini kusatan ve toplarini pencerelerine diken ilk kuvvet

olacak ve «donanmam, donanmam!» diye kendisini pencereden pencereye atici

Padisah, âdeta hesapsizlik ve fikirsizligin sonu hâlinde îlâhî bir ceza olarak

bu manzarayi görür görmez yere yikilacaktir. Öz bünye içinden çikmayip, kediye

arslan pençesi takarcasina illetli vücuda kaynastirmak istenilen ve hem kendi

degeri, hem de kullanilma kabiliyeti bakimindan şahane bir yalandan ibaret olan

bir donanma... Bu donanma, o günden bugünedek sürüp giden (Felix Culpa — Mes'ut

Cinayet)lerin ilklerindendir.

Mehmed Vahidüddin Efendinin çocuklugunu ve hangi dâvayla beslenerek büyümekte

oldugunu belirten bir iklim olarak çizdigimiz bu tablo, tarih muhasebemizin can

damarini gösterir ve ötesine ait bütün olus veya olamayislarin şifresini çözer.

Abdülâziz'in, desterelenen tahti üzerinden annesinin «arslanim, arslanim!»

çigliklariyla bir salhane hayvani gibi devrildigi güne kadar köpüren hâdiseleri

artik kisa ve kaba çizgilerle Özlestirebiliriz:

Bir türlü kökü kurutulamayan kaimeler yüzünden 4 misli kiymetlenen altin ve

pahalilasan hayat... «Nân-i aziz» isimli ekmegin okkasi 110 ve francala- 140

paraya çikiyor. (Bugüne kiyasla yine ne

bereket, degil mi?)...

Yunan meselesi ve (Mavro Kordiato) ile baslayan ve o günden beri Ğstanbul'u

kollayan Megalo îdea); Sultan 6. Mehmed Vahidüddin zamaninda tam patlak verecek

ve yarini asirlik hesabini bu Padisaha yükleyecek olan köklü dâva...

Türkün evi alevler içinde yanarken yukari katta satranç oynarcasina girisilen

komik isler, tesrifat oyunlari ve bir nevi, Bati asalet unvanlarina denk rütbe

hesaplari... Vezir, bâlâ, ûlâ evveli, ûlâ sânisi, mütemayiz ve nihayet sayiya

dökülüp dördüncüde biten unvanlar... Bu unvanlari tasiyanlara «devletin

efendim!»den baslayip «gayretlû efendim!» tâbirinde biten hitap şekilleri... Ve

daha nice payeler ve Mecidî nisanina ek Osmanî nisani... Bazi kisilere verilen

dört murassa, Osmanî nisaninin bedeli on bin altin... Padisah bu nisaniyle

öylesine magrur ki, kendisi batis devrinin sultaniyken Bursa'ya gidip devlet

kurucusu yüce Osman'in sandukasina onlardan birini asmaktan çekinmiyor; yâni

devlete ismini veren Gazi Sultanin sanki mükâfatlandiricisi mevkiine geçiyor!

Galata'da Sandikçi Rizeli Sofu Baba isminde birinin eski çiragi Mehmed Ali,

evvelâ damad, derken sadrâzam olduktan sonra Abdülâziz'in iradesiyle Mabeyn

Müsürlügü, Seraskerlik, Kapudan-i Deryalik, Tophane ve Sihhiye Nazirliklari, bir

de Hazine-i Hassa Nazirligini ayni zamanda ve nefsinde topluyor. Karadag ve

Bosna Hersek meselelerinin arkasindan Moskoflarin sevk ve idaresi altinda

(panislâvizm - Ğslâv Birligi) davasi... Sadece bu ölçüyle delik desik, yirtik

pirtik Avrupa Türkiyesi... Kan ve ates içinde bir âlem... Girit ihtilâlini de

katarsaniz, Avrupa; Türkiyesinin Akdenizdeki cenubundan bas layip şimaline

kivrilan ve Karadeniz boyunca ilerleyen bir kiskaç içinde bogmaya çalistiklari

eski «Devlet-i Ebed Müddet»...

Misir valilerinin «hidiv» ünvaniyle degistirilen ve ona göre imtiyaz üstüne

imtiyaza bogulan yeni makamlari... Artik babadan ogula bir miras mali halindeki

bu makamin Ğmparatorluk disina kaydirilmasi için vezirlere yedirilen korkunç

servetler... Hidiv îsmail Pasanin altinlariyle dolmayan cep kalmiyor ve bu hal o

kadar tabî sayiliyor ki, vezirler bu ise «kapi yoldasi muamelesi» tâbirini lâyik

görüyorlar. Öbür taraftan da kardesi Ğsmail Pasayi kiskanan Prens Mustafa

Fazil'in sadece nefsanî bir hinç olarak giristigi sözde ilk hürriyet mücadelesi;

ve içinde Namik Kemal'in de bulundugu «Genç Osmanlilar» partisini himaye etmesi

ve Namik Kemal ile Ziya Pasayi Avrupaya kaçirip desteklemesi...

Sahte kahramanlarimiz, Prens Mustafa Fazil Babiâli ile anlasir anlasmaz bir

paçavra gibi gurbet illerinde sokaga atilacak ve onlar da ileride «affi

şhhane»ye siginip vatana döneceklerdir.

Politikada, edebiyatta, ilimde, teknikte ve top-yekûn fikirde korkunç bir

sathîlik, siglik, şahsiyetsizlik...

Nihayet dünyanin en ibretli ve gülünçlügü bakimindan zevkli temasasi olarak,

Osmanli padisahlarinin 32 ncisi, fakat giristigi isin birincisi sifatiyle

Avrupaya seyahat... Beraberinde yegenleri Şehzade Murad ve Abdülhamid Efendiler,

oglu Yusuf Ğzzeddin, Nis'te hiristîyan ölecek olan Fuad Pasa oldugu halde,

Paris'in (Elize) ve Londra'nin (Bukingam) Sarayinda boy göstermeler... Bu, kökü

Şarklı, dallari da sun'î ve takma Garp meyveli garip adam Muhterem Süleyman'in

torunu, öyle mi?.,. Avrupali bu yeni Türk'ü hayret Ve istihzali bir nezaketle

seyretmekte ve ona kafesteki avina mahsus bir hürmet göstermektedir.

Şehzade Vahidüddin Efendi henüz bulûga ermemis bir çocuk oldugu için seyahat

kadrosunun disindadir ama, bu ziyareti iade edecek olan Üçüncü Napolyon ve

amcasinin (plâtonik) bir askla bagli bulundugu Imparatoriçe (Ojeni) ye yapilacak

devlet bütçesi çapinda şenlikleri görecektir. Memurlarin alti aydir maas

alamadigi bir zaman ve mekânda Beykoz kasriyle Dolmabahçe arasini Ören havaî

fisekler Abdülâziz'e bu isin daha fazla devam edemiyecegini nasil ihtar

etsin?...

Abdülmecid'in büyük oglu Sultan Murad'a nasip olan birkaç aylik saltanat, en

küçük kardesi Şehzâde Vahidüddin Efendiyi henüz düsünmeye basladigi demlerde

yakalar. Bulûg çaglarinda ve yasi 15 sularindayken... Delikanliligin esigindeki

bu genç adamla taht arasinda Abdülhamid, Mehmed Resad ve Yusuf Ğzzeddin

Efendilerden ibaret birkaç kademe vardir.

Bu siralarda Vahidüddin Efendi, zaif, nahif, hastalikli bir genç namzedi...

Hastaliktan hastaliga aktarma yoliyle geçen genç Şehzade, denilebilir ki, bu

haliyle devletin en sadik timsali...

Mehmed Vahidüddin Efendinin, çocukla delikanli arasi bu devresinde, hayat,

düsünce, zevk ve temayüllerine ait fazla birsey bilmiyoruz. Padisahliginda

Mabeyn Baskâtibi Ali Fuad Türkgeldi'ye defalarca söyledigine göre (Görap

isittiklerim — Fuad Türkgeldi) onun çocukluk ve gençligi türlü hastaliklar

içinde geçmistir. Osmanli tahtina birkaç basamak uzakliktaki Şehzade, bu yüzden

lâyikiyle okumaya, ciddî bir tahsil görmeye bile imkân bulamamistir. Hasret

çektigi ilim ve kemâli, padisahliginda ve en olgun zamaninda dile getirebilen ve

nefsini eksik görebilen bir insanin gerçek kültür mânasina, hattâ ilimden öteye

ne büyük bir fazilet belirttigi meydandadir. Ğlmiyle böbürlenenler degil,

bilgide noksanini itiraf edenlerdir ki, en çok bilenlerdir.

Şehzade Mehmed Vahidüddin Efendi, Sultan Murad devrinde, sarayinin, canfes

perdeleri hafif soluk penceresinden, nekahat bayginligi içinde, Bogazin ürperen

sularini seyrede dursun... Koca imparatorluk, (4) numarali mason Mithat Pasa ve

benzerleri elinde, padisah elbisesi biçimli deli gömlegi tarafindan temsil

edilmekte; ve iste alafranga hükümdar Abdülmecid Hânin en büyük oglu Sultan

Murad, Osmanli halife ve padisahlari arasinda (1) numarali mason olarak da,

yahudilik ve kozmopolitlik kütügüne kaydedilmis bulunmaktadir.

Şehzadeliğinde isi gücü kösk yaptirip yiktirmak, sonra tekrar yaptirip yine

yiktirmakla geçen, böylece huzur ve muvazaa sahibi olamayan Sultan Murad'in bir

merasim âninda ne türlü akil disi hareketler gösterdigi, cinnetini akilsiz

padisah isteklilerinin bile gîzleyemez oldugu ve meydâna, her şeye ve nice

istismarciya ragmen, kendi kendisine, bombos bir taht çiktigi, nöbeti mutlaka

sira bekleyene birakmak zorunda kalindigi, basit malûmlardan...

Böyle oldu ve veliaht Abdülhamid Efendi, kisa zamanda gösterecegi «Ulu Hakan»

vasfina dogru, yikilisi 33 yil durdurmak üzere 34 üncü padisah olarak taht'a

geçti.

Bu arada Mithat Pasanin, veliaht kösküne gidip-Abdülhamid Efendi ile görüstügü,

pazarliga giristigi ve «Kanun-i Esasi» mevzuunda ondan söz aldigi gibi

rivayetler, sadece Abdülhamid düsmanlarinin-degersiz ve seviyesiz

martavallarindan ibarettir.

Ulu Hakan Ğkinci Abdülhamid Hân gözümüzde-apayri ve hususî bir mevzu teskil

ettigine, kalemimizin bagli oldugu en büyük tarih (tez)ini heykellestirdigine ve

eserini ayrica verdigimiz ve vermekte devam edecegimiz büyük ve merkez şahsiyet

makaminda bulunduguna göre, Sultan Vahidüddin vesilesiyle yeniden ele alinarak

ve nokta nokta tesbit edilmek ihtiyacinin üstündedir. Böyle olunca şimdi

yapacagimiz, Ulu Hakanin şahsiyet ve eserini bir kaç sahifelik dar kadro içinde

ve kalin çizgilerle pirildatmaya çalisip Vahidüddin'i yetistiren ve onun ruhunu

örgülestiren vasati, yine Vahidüddin cephesinden belirtmektir.

ikinci Abdülhamid Hân'in cülûsiyle taht nöbetinde üçüncülüge geçen Vahidüddin,

bütün şahsiyettini 15 yasindan 48 yasina kadar 33 yil bekledigi ve bu arada

gençligini, olgunlugunu, hattâ ihtiyarlik" baslangicini idrak etigi «D'evr-i

Hamîdî» içinde idrak etmistir.

Her şeyden evvel kaydedelim ki, birçok kaynagin haber verdigi gibi, ikinci

Abdülhamid'in en fazla sevdigi kardesi, hattâ topyekûn şehzadeler arasinda en

ziyade benimsedigi yakini, Mehmed Vahidüddin Efendidir. Ulu Hakan, Şehzade

Mehmed Vahidüddin Efendide kendisine madde benzerligi içinde büyük bir mânâ

benzerligi buluyor ve onu sik sik huzuruna çagirip arzularini soruyor ve içli

disli sohbetine muhatap kiliyordu.

Bu mânâ yakinliginin müsterek temel çizgisi, din alâkasi ve Ğslâmiyet

bagliligi...

Kolayca ve rahatça iddia edilebilir ki, 36 Türk Padisahinin içinde en dindari,

vecd ve hasyette en ilerisi, mutlaka Abdulhamid, pesinden de gösterilmesi mümkün

üç isim varsa mutlaka aralarina girecek olan Vahidüddin'dir. Bu hususîligi,

dogrudan dogruya mevzuumuzun içinde bir laboratuar katiyetiyle tesbit etmek

borcumuz olsun...

Sihhî vaziyetindeki zaiflik ve nahiflik boyuna devam eden Mehmed Vahidüddin

Efendi, büyük agabeyinin devrinde yine türlü uzvî rahatsizliklar içinde gidip

gelirken, ruh yönünden en huzurlu çigrini yasar. Zira imparatorlugun, iç ve dis

saiklerle tam bir uçurum kenarina itildigi hengâmede onu düsmekten koruyabilecek

sanatkâr eli görmektedir. Bu, Ulu Hakan Abdülhamid Hân'dir.

кte Abdülhamid'in iradesine zit ve meshur Rus Sefiri (Ignatyef)den daha fazla

Moskof emellerine yol açarcasina Mithat Pasa hediyesi olarak gelen «93» isimli

Türk - Rus Harbi!.. Bütün Avrupayi hâlimize güldüren «Haliç Konferansi» içinde

101 pare top sesiyle ilân ettikleri, sahte kahramanlar marifeti sahte

Mesrutiyet... îçinde Avrupa, (emperyalizm) ajanligi, kozmopolitlik, masonluk ve

yahudilik tuzaklarinin mayin tarlasi gibi kümelendigi ve «Devleti Aliyye»yi

parçalama gayesinden baska hiçbir ise yaramaz hiziplerin yuvalandigi ilk

meclis... Ve Ulu Hakanin ilk ulu iradesi:

— Bu millet henüz kendi ruhunu Avrupa mamulü hürriyet nizami içinde temsil

ettirmenin rüsdüne ermemistir! Meclisi feshediyorum!

Fesih iradesinin ruhu bundan ibaret...

Abdülhamid'i, tamamiyle arzu ve iradesi disinda girisilen Birinci Mesrutiyet

tesebbüsü ve Türk - Rus Harbi neticesinde ilk felâketler savulduktan ve nisbî

bir sükûn gerçeklestikten sonraki 31 yillik hâkim devresinde şöylece

özlestirebiliriz:

SĞYASÎ DEHÂ

37 yil ilerideki Birinci Dünya Harbini pisirmeye dogru giden Ğngiliz - Alman

rekabetinden en büyük faydayi saglama ve Türkiyeyi kusatici tehditler önünde

daima birini öbürünün karsisina çikarma dehâsi... Bu dehâ, Alman Birliginin

kurucusu ve Türk düsmani (Bismark)a en büyük darbeyi vuracak ve Kayzer Vilhelm'e

«politika inceliklerini Abdülhamid'den ögrendim» dedirtecektir.

Balkanlar, Girit, Misir, Akabe, Hicaz ve Yemen mes'elelerini, her biri devlet

bünyesini zehirleyici hâle gelmeden yatistiran, uyusturan, tesirsiz kilan ve bir

gün topyekûn cebe indirilecekleri şartlar zeminini engellemeye dogru giden de

ayni dehâ...

ĞDARÎ DEHÂ

En büyük degeri haber alma ölçüsüne baglayan bu dehâ, hafiyelik teskilâtini

kurmakla, milleti birbirine düsürmek ve nefsânî ihtiraslarina hizmet etmek gibi

hasis ve sefil bir gaye takip etmemis, aksine, binbir gizli cereyanin çürütmeye

çalistigi devlet temellerindeki rahneleri tikama vazifesini ilk defa

metodlastirmistir. Bugünün «Millî Emniyet»inden tutunuz, Batinin bütün

(entelicens) tesekküllerindeki tohum Abdülhamid'indir. Onu hafiye kullanmakla

suçlayanlar, kendisini devirdikten sonra sadece nefsânî hirslari ugrunda

«Teskilât-i Mahsusa»yi kuranlardir.

Ayni idarî dehânin yalniz liyakate deger verici, gelistirici ve yetistirici

prensipi, Abdülhamid devrinde üç büyük maresal (Gazi Osman, Ahmed Muhtar ve

Ethem Pasalar) ve Ahmed Cevdet, Abdurrahman Pasalar gibi dünya çapinda ilim ve

fikir adamlari ve yedekte bekliyen bir sürü sadrâzam namzedinin toplanmasiyle

sabittir.

Ermeni ve Yahudilere, hususiyle masonlara karsi alinan köstekleyici tedbirler

de, politika dehâsiyle içice idarî dehânin en parlak numunesi...

ĞKTĞSADÎ DEHÂ

Ğlk isi saray masraflarini kismak olan ve bu yüzden Galata bankerlerine borç

etmemis tek şehzade-olduğu için «Pinti Hamid» diye anilan büyük ahlâk ve

tasarruf seciyesi ki, astronomik devlet borçlarini «Hazine-; Hassa»si gelirinden

ve «Kîse-i Hümayun»undan ödeyerek yüzde ikiye kadar düsürmüs ve saltanati

boyunca disariya tek kurus borçlanmamistir.

Hamidiye sularina kadar züccaciye, hali, kumas sahalarinda nice tesis ve daha

nice Ğçtimaî yardim çatisi onun eseri... Büyük tren yolu siyaseti, (Selanik -

Ğstanbul, Selanik - Manastir, Ğzmir - Kasaba) hatlarindan sonra, iki muazzam

demiryoliyle, onda, siyasî ve iktisadî dehânin en yüksek derecesini kaydeder.

Biri, Ğngiliz tehlikesine karsi mukabil Alman tehdidini diken Anadolu - Bagdat,

öbürü de Ğslâm Birligi idealinin yolunu ve yönünü gösterici ve Moskof'undan

îngilizine kadar her tarafi apistirici, 2000 kilometrelik Hicaz şimendüferi...

Abdülhamid'in saltanati çerçevesinde hâdiselerden süzdügümüz vasiflar, birkaç

şubede daha belirtilmek ihtiyacindadir:

HARSI ÖLÇÜ

Dogu ruhu içinde Batinin olanca müspet bilgilerini devsirmek, ve benimsemek,

bünyeye maletmek lüzumuna inanan Abdülhamid, memlekette ilk defa, birçok

vilâyete şâmil olarak sanayi mektepleri zincirini halkalamis ve sonu «sahane»

sifatiyle mühürlenen bütün yüksek tahsil ocaklarini kurmustur.

ASKERÎ ÖLÇÜ

Ömründe; tek harp veren (1597 - 1313 Yunan Harbi) Abdülhamid, onda da genis bir

seferberlige girismek telâs ve zilletine düsmeksizin biricik Rumeli ordusiyle ve

en kisa zamanda Atina kapilarina dayanmis ve Yunanlilari susta durdurtup «düvel-

i muazzama» agabeylerinden imdat isteme vaziyetine getirmistir. Ayrica, «Düyun-u

Umumiye» borcunun büyük kismiyle satin alinip hiçbir ise yaramiyan ve durdugu

yerde devlet bütçesini kemiren iskarta donanmanin (materyel), (personel) ve

muharrik kuvvet zaafini kestirip onu Halic'e tikamak ve bütün kuvveti kara

ordusuna vermekle, sevk ve idare disi umumî görüs kiymeti olarak üstün askerlik

anlayisini ispat etmistir. Halbuki bu nokta, vatan kurtariciligi yerine ona

vatan hainligini isnada kadar gittikleri yerdir. Abdülhamid, düsmanlarina karsi

nerede zayif ve nerede kuvvetli olacagini derinden derine kestiriyor, ona göre

askerî bir plân takip ediyor, zahiri ve aldatici süslerden kaçiniyordu.

Saraydan idare edildigini öne sürerek kötüledikleri nice askerî harekât ancak bu

sayede muvaffak olmus veya büyük bir hezimete inkilâp etmekten kurtulmus ve

topyekûn devlette oldugu gibi, bilhassa askerlikte en mühim basari faktörü olan

gizlilik, yine ve ancak bu sayede saglanabilmistir. «Devlet sirri» şuuruna malik

ve bu şuuru müessirlestirmis bulunan en üstün Osmanli hükümdari Abdülhamid'-dir-

ADLÎ ÖLÇÜ

Adalet islerine asla karismayan, ondan Kur'ân emirlerine müdahale edercesine

çekinen Abdülhamid, adlî ölçü bakimindan yalniz hudutsuz ve tarihte essiz bir

merhamet ve atifetin temsilcisi olmus ve 33 yillik hükümdarligi içinde kaatil

bir haremagasindan baska hiç bir ferdin idam hükmünü imzalamamis gerisini hep

ebedî hapis ve sürgüne çevirmekle yetinmistir. Abdülhamid'in, hürriyet yalaniyle

gelen Makedonya çapulcularinin karsisina Hassa Ordusu ile çikmamasinda ve «benim

yüzümden tek damla Müslüman kani akitilmasina razi degilim!» demesindeki sebep

de onun bu merhamet ve tevekkül cephesine bagli ve belki tenkidi kabil biricik

zaafidir. Ermeni icadi «Kizil Sultan» tabiriyle, yeni dogmus çocuklarin beynini

salata yapip yercesine kan içiciligi dillere destan edilen bu mazlum tâcidar,

hakikatte, karinca ezmekten bile sakinan velî mizaçli bir merhamet felçlisidir

Ve hakkinda köpürtülen yalanlarin tam ve kâmil ziddidir.

Memleketin en vicdanli adliyecilerinden kurulu yüksek mahkemenin idam hükmünü,

yine memleketin en üstün şahsiyetlerine mütalâa ettirip hemen hepsi ve bilhassa

Plevne kahramani Gazi Osman Pasa tarafindan «mutlaka idami şarttır!» reyini

aldigi hâlde karari bozup Mithat Pasayi Taife sürmekle kalan, sonra da asla

mecbur olmadigi bu af ve atifet hareketine karsi «Mithat Pasayi bogdurdu!»

iftirasini çeken Abdülhamid, bu bahiste de çapi hayale sigmaz bir âbidedir.

«Hürriyet Şehidi» tabiriyle hem Mithat Pasada, hem de Namik Kemal'de mukaddes

şehitlik vasfini yerin dibine geçirenler bilmelidir ki, Abdülhamid'in bunlara

verdigi ceza valilik ve mutasarriflikla beraber ayda yüzlerce altin «Ihsan-i

şahane»den baska bir şey olmamis, ve o devirde sürgünlük bir nevi kazanç

endüstrisi hâline getirilmistir.

Bundan sonra Abdülhamid'i ruh ve mizaç noktasindan da kiymet hükmüne baglayip

son hâdiseler içinde çerçevelemek, o devrin mâna iklimi boyunca 48 yasina kadar

ilerliyen Mehmed Vahidüddin Efendi Üzerindeki tesirleri hesaplamak ve artik

kahramanimizi evelâ ikinci ve sonra dogrudan dogruya veliaht sifatiyle sahneye

davet edici mesrutiyet çigirina yeni bir fasil açarak girmek icap ediyor.

VEHĞMLÎ ABDÜLHAMÎD

Delilige yakin bir vehim baskisi altinda gösterdikleri Abdülhamid'de bu

hususiyet, bütün hile ve yikici tertipleri hayal edebilen bir zekâ ifadesi

oldugu içindir ki, bas meziyetlerinden biri iken, düsmanlarinin isine gelmemis

ve asagilik bir illet diye öne sürülmüstür. Vehimli oldugu muhakkak bulunan,

fakat asla onun pençesinde zebun hale gelmeyen ve hayâl kuvveti yoliyle kararini

riyazi müsahededen sonra veren Ulu Hakan, bu haliyle filozof (Bergson) un «Ğbda

Edici Hayal» Ölçüsüne en canli misaldir. Hayal zekânin ta kendisi, en üstün

tecelli şekli ve kumandandan moda bulucusuna kadar her is şubeyine gerekli

olduguna, hatâ Allahi bulmakta biricik melekeyi belirttigine göre «Vehimli

Abdülhamid» yaftasinin hakikatte ne büyük bir meziyet ifade ettigi kendi

kendisine zahirdir. «Vehimli Abdülhamid» olmasaydi, Ğmparatorluk 33 yil degil, 3

yil bile dayanamazdi. Nitekim ondan sonra da ancak 10 yil dayanabildi.

Allah ve Resulüne her türlü mikyas üstü imani müstesna, yine filozof (Dekart)in

«sistemli şüphe»si bütün devlet islerinde ve şahıs münasebetlerinde,

Abdülhamid'deki tecellisini kimsede bulamamistir.,

DĞNDAR ABDÜLHAMÎD

Daha önce dokundugumuz ve 36 padisah arasinda en parlagi olarak gösterdigimiz bu

nokta Abdülhamid'de öylesine derindir ki, bir Avrupaliya «Ğslâma en küçük,

zerrece aykirilik mevzuunda kabul edebilecegi hiçbir tâviz hayal edilemez!»

sözünü söyletmistir. Abdülhamid bütün hayati süresince, susarken, konusurken, is

görürken ve uyurken yaliniz Allahini ve milletini düsünmüstür.

MÜTEFEKKĞR ABDÜLHAMĞD

Hiçbir zaman derinligine ve üstün bir irfanla besli bir fikir adami olmamasina

ragmen gayet derin bir sezis plâninda bütün sahte inkilâplari ve kahramanlari

anlayan ve bu köksüz gidisi engelleyen ve iste bu yüzden sayisiz düsman kazanan,

milli ruh köküne bagli, felâket devresinde ilk ve son devlet reisi...

ŞAHSÎYLE ABDÜLHAMÎD

Daima eldivenli, daima temiz, asiri derecede edep ve terbiye sahibi, ölüm

yataginda bile doktoruna giyinip de çikan, odasina bir hademe girince ayaga

kalktigini belli etmemek için masasindan bir kâgit aliyormus gibi hareket edecek

kadar Allah'a mahviyet gösteren, şahane heybetiyle de Alman veliahtini

apistiran, en ileri Avrupalidan daha gerçek Avrupali ve en üstün şarklıdan daha

üstün şarklı, esrari çözülememis ve mânasi güme getirilmis yüce Halife ve Ulu

Hakan...

кte Mehmed Vahidüddin Efendi, 15 yasindan baslayarak 48 yasina kadar böyle bir

tâcidarin inkiraz durdurucu havasi içinde yasadi, en sevgili agabey olarak

birdenbire vatani topyekun çöküntüye götürmek üzere Ulu Hakan'i deviren îttihad

ve Terakki Ğsimli eskiya ocagi ve onun kukla padisahi Sultan Resad devresine,

inkiraz gerçeklestikten sonra taht'a. çagrilmak gibi bir kader şartı altinda

girdi.

ÇÖKÜSE DOGRU

ÎTTĞHAD ve TERAKKĞ

MAHUD cemiyet... Ğttihat ve Terakki... Tanzimatla baslayan deri üstü Bati

kopyaciligi ve ucuz inkilâpçilik hareketinin isi gözükaraliga ve komitecilige

dökmüs şekli... Tahlilsiz, teftissiz, muayenesiz, murakabesiz, Bati Kültürüne

disindan sürtünmüs ve Batinin isporta mali mefhumlarina (hürriyet, adalet,

müsavat) kapilanmis maceraci çeyrek aydinlarin şekavet ocagi...

Abdülaziz devrinde kurulan ve sahasi çok dar kalan «Genç Osmanlilar»in pesinden,

Abdülhamid zamaninda tohumu atilip fidani gelisen ve agaci yetisen ittihat ve

Terakki, Ulu Hakan'i devirdikten sonra 10 yil içinde Ğmparatorluğu inkiraza

sürüklemek marifetini yerine getirir ve olanca vebalini 6. Mehmcd "Vahidüddin'in

zaif ve nahif omuzlarina yigip basar gider; silinir, kaybolur!

Bu bakimdan, vatanin oldugu kadar 6. Mehmed Vahidüddin'in dogrudan dogruya

kaatili Ğttihat ve Terakki'dir; ve onun en az fenaligi, ancak merhameti yüzünden

devirebildigi Ğkinci Abdülhamid'e dokunmustur. Ğkinci Abdülhamid'a edilen

fenalik (vatana edilen ayri) ancak şahsîdir. Vahidüddin'in şahsına ise hiçbir

şey yapilmadigi halde bu bedbaht zat, artik yikilmis bulunan vatanin altinda

birakilmak suretiyle belâlarin en büyügüne çarptirilmistir. Vahidüddin'i teshis

ve tesbit etmenin en ince çizgisi de budur.

Böyle olunca ittihat ve Terakki vakiasini Abdül-hamid'e oldugu kadar, hattâ

biraz daha fazlasiyle Vahidüddin'e baglamak dogru olur.

Ğtalya tarihinde büyük bir rol oynayan (Karbonarö»lerin, baslangiçta, eski bir

tas kömürü ocaginda toplanmis üç bes kisiden meydana gelmesi gibi, Ğttihat ve

Terakki, protoplazmasini 1889 yilinda, «Tibbiyye-i Şâhane»nin kuytu bir

kösesinde kurar. Ğlk gönüllüleri, çocuk denilebilecek yasta, (romantik) ve

satihçi bes adet delikanlidir. Ohri'li ibrahim Temo, Arapkir'li Abdullah Cevdet

(ileride dinsiz içtihat gazetesi sahibi), Diyarbakirli Ğshak Sükûtî, Kafkasli

Mehmed Rasid ve Bakûlü Hüseyin zade Ali... Bunlar, 1889 yilinin 21 Mayis günü

Tibbiyye'nin izbe bir noktasina çekilirler ve baglarini koparmaya basladiklari

Kur'ân yerine bilmem ne üzerine and içip, Kizil Sultan (!) ve rejimine karsi

hareket fikri etrafinda birlesirler ve bu birligin ilk hücresini Örerler. Ğlk

isim de «Ittihad-i Osmanî»dir-

Henüz tamamiyle iptidaî, hattâ, nazarî ve edebî, en dogrusu hayalî ve (fantezik)

safhada bulunan bu topluluk üzerinde ilk kiymet hükmü şudur:

Bunlardan en kuvvetli ve şiddetlisi, daima oldugu gibi, anavatan disi, Makedonya

havasinin yugurdugu, suyun öte yanindan bir tip, öbür ikisi de ayni şekilde,

Moskof kültür gübresi içinde boy atmis insanlar ve yalniz ikisi Anadolu

çocugu... Basta Abdullah Cevdet isimli (hakikatte Adüvullah Cevret) olmak Üzere

iste bu iki Anadolu genci de, bütün kök alâkalarini kesmis veya kesmek üzere iki

ters bünye Örnegi...

Bunlardan Abdullah Cevdet isimlisi, Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit'le beraber,

hattâ onlarin Önünde ve onlara fikir rehberligi edercesine memlekette Ğlk

mütaamz, saldirgan küfür bayragini açandir. Doktor (D'uzi)nin «Ğslâm; Tarihi»

isimli zehir çanagi kitabini Türkçeye çevirip nice körpe vicdanlari kurutan ve

kendi gibi birkaç tibbiyeliyi, imânlarini kaybetmek yüzünden intihara sürüklemis

olan lânetli...

Ben Abdullah Cevdet'i dinsiz «îçtihad»i çikardigi demlerde 19 - 20 yaslarinda

bir genç iken tanidim. Henüz edebî şöhretimin baslarindaydim. Cagaloglunda,

Yerebatan taraflarinda, üzerinde Ğranı tâlik hatla «Ğçtihat», ayrica da

Fransizca «Idjitihat» yazili is yeri ve apartmaninda... Süleyman Nazif'in «o

suretten hayayi dest-i Hak (Allah'in eli) tirnakla yirtmistir!» dedigi menhus ve

çiçek bozugu çehresini görür görmez midem bulandi ve ondan sonra her müsahede

bende bu ruhî mide bulantisini teyid etti. Ekferin bana hayranligi o

mertebedeydi ki, bu yeni şairin fotografini «Ğçtihad»in kapagina koyuyor ve beni

Türklerin (Bodler)i diye takdim ediyordu. Fakat bü övmeler sonradan ayniyle

Allahsiz Nurullah Ataç tarafindan da oldugu gibi bana zerrece tesir etmiyor ve

aradaki ruh ve dünya görüsü farki yüzünden bu esfel tiplere isinamiyordum.

Ruh hasisligiyle bir arada madde cimriligiyle maruf, Allah ve Resul düsmani

Abdullah Cevdet, bir kenarda unutulmus ve hakki verilmemis bir insan, bütün

inkilâplarin ilk tebsircisi bir mütefekkir oldugunu zanneder ve ufunet dolu

içini çekerek şöyle derdi:

«— ittihat ve Terakki'yi kuran, benim! Abdülhamid'e karsi ilk hareket bayragini

açan benim. Sonra Ğttihatçılar iktidara geçince unutulan ve bir kösede birakilan

da benim! Ha! Mustafa Kemal'in bütün inkilâplari benden kopya oldugu hâlde

(henüz Abdullah Cevdet'in şiddetle taraftar oldugu yeni harf inkilâbi

olmamisti), onca da takdire mazhar olamayan, benim!»

Böylece, Ğttihat ve Terakki'yi kuranlardan (prototipik - bas örneklik) bir

mahiyet, dâvanin içyüzünü izaha yeter.

Ğlk tesekkül aylarca ve yeni mensuplarina ragmen (fantezi) plâninda kaldiktan

sonra, birden, o sirada Avrupada bulunan birinin eline düsüverdi ve bu yoldan,

âdeta Avrupada merkezlesmenin bedava nimetine erdi.

Avrupada bulunan biri, ittihatçilarin bir ara büyük hürriyet mücahidi

tanidiklari, sonra da belki hakli olarak yerin dibine batirdiklari, frenkvâri

kesilmis sütbeyaz sakalli, meshur Ahmed Riza... Mesrutiyetten sonra Ayan

(Senato) reisligine getirilecek olan bu ihtiras ve menfaat kumkumasi, o

hengâmede Bursa Ziraat Mektebi Müdürüdür ve Bursanin «Nilüfer» gazetesinde

makaleler nesretmekte ve resmî günler Ğkinci Abdülhamid hakkinda (tipki Servet-i

Fünun'da Tevfik Fikret'in yaptigi gibi) en yakasi açilmamis medhiyeler,

dalkavuknâmeler yayinlamaktadir, iste bu Ahmed Riza, 1889'da Pany sergisi

münasebetiyle oraya gitmis ve Fransa'dan Abdülhamid'e islahat lâyihalari

yagdirmaya baslamistir. Maksadi, bir ayaginin emniyette bulundugu bir diyardan

yükselttigi tatli-sert nidalarla Hükümdarin dikkat nazarini çekmek, bu yoldan

mümkün olursa paye kapmak, olmazsa «Hürriyet Kahramanligi» safina geçmektir.

Abdülhamid'in hatiralarinda, «ingiliz Ali Beyin oglu» diye gösterdigi, anne

tarafindansa büsbütün yabanci bir kan tasiyan Ahmed Riza, Paris'teki

faaliyetiyle, çekirdek kurulusun toy delikanlilarini büyüleyiverdi. Ğlk kadroya

katilanlardan Ahmed Verdânî, Doktor Nâzim, Ali Zühtü isimli gençler, hükûmetin

dikkat nazarlarini üzerlerine çekecek nümayislere girisip Paris'e sivismak

zorunda kalinca Ahmed. Riza'nin eteklerine yapistilar ve bu, evvelâ Özenti,

sonra meccani, daha sonra sahte kahramani, cemiyetlerinin ilk kafasi makamina

oturttular, «Ğttihat ve Terakki» ismi, iste o siralarda, Paris'le Ğstanbul arasi

haberlesmeler sonunda takildi-

Ahmed Riza, Fransiz «akilcilik» mezhebinin kurucularindan (Ogüst Kont)a

kapilanmis, onu peygamber saymis, onun (pozitivizm - müspetçilik) felsefesini

din kabul etmis ve akli putlastirmis bulunuyordu. Bir mecliste, Allaha

inanmadigi ileri sürülünce şöyle demisti:

«— Ğnanmamak olur mu? Benim de inandigim, baglandigim bir hakikat var:

(pozitivizm), akil, müspet görüs mezhebindenim ben. Akla iman ediyorum!»

кte, bu, dörtte üç kan frenk Ahmed Riza, Frengistanda tohumunu atmaya baslayan

cemiyeti ilk defa olarak isimlendirdi, yâni vaftiz etti. (Pozitivizm)in remzi

olan (Ordre et Progres - Nizam ve Terakki) tâbirini öne sürerek... Gençler bu

tâbir üzerinde küçük bir ameliyat yaptilar ve (Ordre) kelimesini, birlik

mânâsina gelen (Union) lâfziyle degis tirerek (Union et Progres - Itthat ve

Terakki)yi kelimelestirdiler. Böylece cemiyet, frenk düsüncesinin frenk

tâbirinden dogma klisesini Ttirkçeye çevirmekle isimlendirilmis oldu.

Kurulusundan iki yil sonra âzasi 12'ye varmis olarak Ğstanbul'un Edirnekapisi

disindaki Mithat Pasa baginda gizli ve (romantik) toplantilar yapan (fantezik)

tesekkül, kisa zaman içinde, Ğzmir ve Şam taraflarinda, kendisine denk havalar

ve insanlar buldu. Bilhassa yüksek tahsil sinifindan gençler ve genç zabitler

arasinda maya tutmaya baslayan bu yeni dâva (!) Ahmed Riza'nin Paris'te

yayinlamaya basladigi «Mesveret» gazetesiyle (1895) gözleri büsbütün üzerine

çeker oldu. Artik, kayitli olsun olmasin, aydin geçinen herkeste cemiyete dogru

bir temayül... Âdeta moda zevki... Bu vasati, saraya ve Abdülha mid'e karsi,

için için, alttan alta köpürten içtimaî zü'mrelerse malûm... Basta Yahudiler,

dönmeler ve masonlar, bütün bir köksüzlük dünyasi...

Cemiyetin ilk beyannamesini Abdullah Cevdet kaleme aliyor; Avrupayla

muhabereleri de Galatatadaki Fransiz postahânesi ve Harbiye muallimlerinden (!)

(Toustim) Pasa idare ediyor. Ayni mektebin ögretmenlerinden Çürüksulu Ahmed Bey

de (ileride pasa), bu frenk asilli, Türk dostu (!) pasayla elele... Cemiyet,

Avrupa ve Misir taraflarinda üslenir ve Türkiyede kivilcimlanirken artik sarayca

malûm hâle geliyor ve «Kizil Sultan» dedikleri marazi merhamet abidesinin

ödenekli sürgünleriyle bu kahramanlar, âdeta issizlik ve meteliksizlikten

kurtarilmis olarak imparatorlugun köse ve bucaklarina nefyedilmeye

baslaniyorlar. Fakat bu tedbir, yanina bol gida maddeleri birakilarak azgin

kediyi çuval içinde öbür mahalleye aktarmaktan baska bir şeye yaramîyor; ve aç

kediler bir taraftan çogalirken, bir taraftan da atildiklari yerlerden dönüp

tekrar evin çati arasinda veya bodrum katinda toplanmaya devam ediyorlar.

Bütün endüstrilerini Abdülhamid'in müsamaha ve merhamet zaafina dayayan

Ğttihatçılar, kendilerine göre, bonmarse arslani şeklinde, disi kesmez ve

pençesi yirtmaz bir padisah aramaya basliyorlar. Küstahlik ve gözükaraliklari o

hâle gelmistir!.

Sirada üç şehzade var:

Ğrade ve dayatma kabiliyeti, pelteyi beton gösterecek kadar zaif, veliaht Mehmed

Resad Efendi...

Her ân bir buhrandan ötekine geçen Yusuf Izzeddin Efendi...

Üçüncü veliahd yerinde, yasi 40'a merdiven dayamis Çengelköyü sirtlarinda iri ve

sik agaçlardan bir hisar arkasina çekilmis, taht üzerinde istekli ve ümitli

görünmeyen Mehmed Vahidüddin Efendi...

Yusuf Ğzzeddin Efendiyi bir kalem atiyorlar; Vahidüddin Efendiyi, vakar ve

nefsini korumakta gösterdigi dikkat yüzünden ve ayrica büyük agabeyi ile

aralarindaki karsilikli sevgi bakimindan «Abdülhamid-i sâni'nin sânisi» diye

vasiflandiriyorlar ve olanca ümitlerini, kendileri için biçilmis kaftan, Sultan

Resad'a bagliyorlar. Ve harekete geçiyorlar. Mehmed Resad Efendi Mevlevîdir. Ne

yapmali ? Beyoglu (Yüksek Kaldirim) Mevlevi Tekkesi şeyhini elde edip onun

vasitasiyle Veliaht'a hulul etmeli!.. O devirde Mevlevîlik zorlu bir kapi

olmadigi gibi şeyhini elde etmek de zor olmuyor. Resad Efendinin karsisina çikip

«hürriyet, müsavat, adalet» kem-küm ediyorlar ama, o biçilmis kaftan, pelte

seciyede, kendilerini anlayacak ve destekleyecek kadar bir hamle ve karar

iktidari bulamiyorlar.

Padisahliginda boyuna tekrarlamak üzere, Mehmd Resad Efendinin her hâdise

karsisinda tavri şu dört kelimeye sigmaktadir:

— Memnun oldum, mahzuz oldum.

Hemen karari veriyorlar:

— Yusuf Ğzzeddinde is yok! Vahidüddin habisin biri! Resad ise destekçimiz degil,

ancak biz iktidara geçtikten sonra padisahimiz olabilir. 'Mumla arasak

bulamiyacagimiz bir padisah.'...

Ve 1897 yilinin ortalarinda Abdülhamid'e karsi bir darbe kararini veriyorlar.

Yüksek Kaldirimdaki Mevlevi Tekkesinin şeyhi Abdülkadir Efendi, henüz taslak

hâlindeki bu ihtilâl heveslilerini o kadar tutuyor ki, kudretli padisah ve Ulu

Hakan Abdülhamid Han'in murakebe pençesi altindaki Yildiz Sarayina kadar siziyor

ve orada bâzi silâhsorlarin, Sultani devirme isinde yardimini istemeyedek

tesebbüsten çekinmiyor. Onun da gayesi, Osmanli tahtinin üzerinde Mevlevi

külahini görmek...

Karari Paris'e, Ahmed Riza'ya uçuruyorlar. Gelen cevap, gözü karaliktan baska

bir esas ve usul tanimayan cakaci yavru horozlari çildirtiyor:

— Ya hareket muvaffak olamazsa bizim Fransa'da hâlimiz nice olur? Fransa

Hükûmeti hepimizi hudut disi etmez mi?

Al sana, Ğstanbul merkeziyle Paris mihraki arasinda bir kopus...

Ğstanbul'da Haci (!) Ahmed Beyin reisligindeki Umumî Merkez, Ahmed Riza'nin

cemiyetten ihracina karar veriyor; derken bir jurnal üzerine hepsi birden

tutulup saraya dolduruluyor ve oradan daragacina gönderilmek yerine ödenekli

sürgün âlemine çikariliyorlar. îlk umumî merkez de böylece, kendi kendisine

kapaniyor ve Ğttihat ve Terakkinin ilk devresi nihayete eriyor.

Temo soyadini tasiyan, suyun öte tarafina bagli, ilk müessislerden Ğbrahim,

Romanya ve Bulgaristan'da; Ahmed Riza, Doktor Nâzim ve kumpanyalari Fransa'da;

şu bu, Ğsviçre'de; filân falan Misirda üslenmeye ve mihraklasmaya baksin!.,. 21

Aralik 1896 tarihinde Ğsviçre'nin Cenevre şehrinde «Osmanli Ğhtilâl Firkasi»

kuruluyor. Ayni mayadan ve Ğstanbul Merkezinin düsmesi üzerine daha canli

hareket edilmesini isteyenlerden bir grup... Artik içerideki kundak tepelenip

söndürülmüs, yanik lekeli bir bez parçasi halindedir ve kendilerince bütün ümit,

vatanin pencerelerinden seyrettikleri Bati ve Şimal rüzgârlarinin savurdugu

kivilcimlardadir. Bu kivilcimlar, vatani yakmak için Haçlilar Dünyasinda ates

üfleyen, kafa kagitlarinda «Müslüman» ve «Türk» yazili insanlarin nefesleri...

Ğsviçrede kurulan «Osmanli Ğhtilâl Firkasi»nin ilk isi ermenilerle münasebet

kurmak, onlardan destek istemek ve Müslümanlarin Halifesi ve Türklerin

padisahina ortaklasa bir suikast tertibi fikrinde birlesmek oldu. Ğhtilâl

Firkasi, önce hedefini ve dâvasini açiklayici bir beyânname yayinlayacak,

pesinden Ermeniler Istanbuldaki Türk fedaîlerine bomba verecekler... Sonradan

bomba verilmesi isinin Tuna boyunda bir noktada yapilmasi düsünüldü ve bombalari

Ğbrahim Temo'nun teslim alip diledigi yere sevketmesi kararlastirildi. Dogrudan

dogruya Türk düs-manlariyle Türk ismi altinda Türklük düsmanlarinin bu temasina,

Zarifyan isimli Ermeni aracilik ediyordu.

Fakat mahut hedef ve dâva beyannamesinin nesrine ragmen Türk düsmani Ermenilerle

Türklük düsmani sözde Türkler anlasamadilar, bomba alis verisini yapamadilar;

böylece Ğslamların Halifesi ve Türklerin padisahini bombalamak şerefi (!) yalniz

Ermenilere kaldi.

кte ihtilâl beyannamesinden birkaç parça:

Osmanlilar! Biliriz ki, kudurmus bir köpegi gebertmek farzdir! кte bugüne kadar

kan dökmekten sakinmis olan «Osmanli Ğhtilâl Firkasi» artik zalimlerin haddini

silâhla bildirmeye ve mazlumlarin intikamini almaya iyice karar verdi!

Zabita güruhu ve asker takimi yolumuzu kesmeye kalkisirsa aramizi ancak Ölüm

ayirabilecektir. Evet, ölecegiz, öldürecegiz, kesecegiz, biçecegiz, yakacagiz,

yikacagiz! Hiç kimseden pervamiz yok!

O canavar Padisahin «Yildiz»ini söndürecek ve külünü semaya dogru savuracak olan

(dinamit)ler bile elde, belde hazirdir. Halkin selâmeti, herhangi noktayi

gösterirse oraya atilacaktir.

«Ya hak, ya ölüm!» diyerek «Meclis-i Mebusan»i açtirmak ve şu zalim hükümeti

kökünden söküp atmak üzere biz ise sellemehüssellâm baslayacagiz, bildiriyoruz!

(Mühür) Ğhtilâl Firkasi. Ya hak, ya Ölüm!

O siralarda Avrupadaki faaliyet içinde, meshur Doktor Kadri Rasit Pasaya kadar

nice mâruf şahıslar arasinda, Tunali Hilmi ve büyük edip Süleyman Nazif'i de

görüyoruz. Bu Tunali Hilmi, 20 yil sonra Ğttihatçıların çökertecegi imparatorluk

enkazindan birkaçini kurtarabilmek, yâni Ğttihatçı pisligini temizlemek

gayesiyle baslayacak olan Ğstiklâl Harbi ve pesinden Cumhuriyet devresi ilk

meb'uslari arasinda yer bulacak; zavalli Süleyman Nazif ise, yardim ettigi

tarafin yiktigi vatan harabesi önünde, îstanbulun isgali günü, dillere destan

«Kara Bir Gün» yazisini kaleme alacaktir.

Vahidüddin, Çengelköyündeki köskünde, sessiz hiçkiriklarla Bogazi seyrede

dursun!...

Büyük hâdiseler herkesçe bilindigi, küçükleri büyükleri dogurma bakimindan kök

degerlerine ragmen hafiza ve hatiralarda yasayamadigi için onlari yaya takip

ederken öbürlerinin üzerinden (füze) hiziyle geçmeyi tercih ediyoruz.

Ğttihat ve Terakki'nin büyük hâdiseler çigiri, 19'uncu Asrin son yillariyle 20

nci Asrin ilk seneleri arasindadir ve cemiyetin, büyük aksiyon merkezini

Selanikte kurmasiyle baslar ve Ğstanbul üzerine sevkettigi, beyaz keçe külâhli

fedailer ve Hareket Ordusiyle sona erer. Ahmed Riza yine sahnededir ve onunla

beraber bazi isimler destanlasmakta... Enverler, Niyaziler, Talâtlar, bu son

çigrin son perdelerinde sahneye çikarlar; ve dagda ardina taktigi bir geyikle

hürriyet avina çikan, fakat eceli sahneye çikmasina müsaade etmedigi için

kartpostallarda sembollesen palabiyik Niyazi Bey müstesna, daha nice yeni aktör

ve figüranla beraber, Ğmparatorluğun Çöküsüne kadar tam 10 yil sahnede kalirlar.

Selanik devresinde Ğttihat ve Terakki (bir aralik Terakki ve Ğttihat) agiz

yerine tabanca namlusundan baska bir is âleti tanimayan ve her kapiyi açici

maymuncugu silâhta bulan bir eskiya ocagidir. Ocaga bu ruh sinince de artik

eski, sözde fikircilere hiçbir rol kalmamistir. Meselâ: Enver'in fevkalâdelik

vasiflari arasinda en hayran olunan nokta, onun, ismini, tabancayla, nokta

nokta, hedef tahtasina yazabildigidir.

Bütün fikirleri, beyaz keçe külahlara siyah ibrisimle isledikleri «ya hürriyet,

ya Ölüm.» dövizinden ibaret...

Selanik devresinde ocaga sindirilen bu ruh, öyle tilsimlidir ki, hepsinde,

bugünün futbol heyecanina benzer ve umumiyetle kaatil çetelerinde görülür bir

cinayet vecdi, hüküm sürmektedir.

Abdülhamid'in pasasini Selanik'te, telgrafhaneden çikarken yere sererler, daha

nicelerini, nisan tâlimi yaparcasina kursunlarlar ve ileride, Ğstanbul'da, köprü

üstünde ve umumî meydanlarda, bir kursunda susturacaklari gazetecilere dogru,

boyuna tabanca (egzersiz)i yapmakta devam ederler. Bu ruhu; en tesirli

atislarina düsman yerine dindas ve yurttaslarini hedef tutmak ruhunu, maya

tutturmaya basladiklari zabit tipine asilamaya bakarlar.

Çogu, deli vecdi içinde çirpinan ve sarali bir şeytan cezbesi yasayan genç

Ğttihatçıların ideal diye anladiklari ve kolayca yaydiklari ruh haleti, iste

yaliniz ve yaliniz, bu cana kiyma kültür ve sanatina dayanir. Ğttihat ve Terakki

şekavet ocaginin gide gide nihayet varabildigi biricik mezhep ruhiyati, şehvet

halinde bir cinayet cezbesi ve bu cezbenin âyin zevki olmustur.

yirminci Asir baslarinda iyice billûrlasmaya baslayan bu manzaraya karsi Ulu

Hakan Abdülhamid Hânin yapacagi, Selânigi mâna bakimindan berhava etmek, bütün

elebaslarini toplayip vaktiyle Mithat Pasayi Brindizi'ye ve sonra Cidde'ye

tasiyan «Ğzzeddin» vapuru yerine köhne «Tir-i Müjgân» gemisine doldurmak ve

Selanik açiklarinda topa tutarak batirmakti.

Yazik ki, Ulu Hakan'da her şey var, fakat bu ruh yoktu... O kadar yoktu ki, ayni

ruhu Ğttihatçılardan karsilik alarak kopya etmeyi adetâ tenezzül sayiyordu.

Netice:

Zipladilar, hopladilar, bagirdilar, çagirdilar, öldürdüler, yaktilar, Mabeyne

telgraf üstüne telgraf yagdirdilar, hop dediler, höt dediler ve Mesrutiyeti ilân

ettirdiler.

Meclis-i Mebusanda, Ahmed Riza'nin reislik kürsüsü yaninda, o anda ve

karsilarinda duran Abdülhamid'e hakaret ettiler, onu hürriyeti bogmus ve milleti

hor görmüs olmakla suçladilar. Buna da tahammül ve tevekkül gösteren Padisahi

devirebilmek için, nihayet, hilelerin en denisine basvurdular, 31 Mart

ayaklanmasini tertiplediler. Karsi olduklari dâvayi -seriat- kökünden kaldirma

yolunu açmak ve bu isin bahanesini bulmak için askerleri bizzat «seriat

istiyoruz diye ayaklanin!» şeklinde kiskirttilar ve kiskirticinin Abdülhamid

oldugunu ilân ettiler. Masum ve cahil neferleri «Seriat de Şeriat!» diye

sokaklara ve meydanlara döktüler. Bunlarin büyük kismini Ayasofya meydanina

kümelendirip oradaki Mebusan Meclisini (Cumhuriyetin 10'uncu yil dönümünde yanan

Adliye Sarayi) basmaya, bazi mebuslari öldürmeye, her şeyi kirip dökmeye ve

yagmalamaya kadar dürtüklediler. Sonra Ğstanbul üzerine çapulcu alaylarindan,

ismine «Hareket Ordusu» dedikleri bir güruhu yürüttüler, bu ordunun neferlerini

«Padisahi kurtarmaya gidiyoruz!» diye kandirdilar. Ayan ve Mebusan'i birlestirip

«Millî Meclis» namiyle topladiklari heyete, Said Pasa gribi Abdülhamid'in eski

bendelerinden, fakat sikisinca her defa bir ecnebi sefaretine siginacak kadar

bedbaht ve seciyesiz bir adami reis seçtirdiler; ve tahttan devirme kararini

iste bu orkestra şefinin kaldirdigi degnek ve gösterdigi notaya göre, keman,

borazan, davul, ilân etti-

кin en hazin tarafi, Tanzimattan beri gelen çizgi boyunca her gün biraz daha

belli olarak bütün dâva şeriatı kaldirmaktan ibaretken isi yine Şeriata uydurmak

gibi münafikça bir hünerden vaz geçemediler ve hal'in fetvasini Şeyhülislâm

makamindaki «Seyhülinkâr»dan kopardilar. Bu, ebedler boyu yüzü kara adam,

Abdülhamid gibi hastalik derecesinde bir dindari, şeriat hükümlerini bozmak ve

kitaplarini yakmak, israf ve zulüm (!) göstermis olmakla suçladi ve «hal'Ğ caiz

olur mu?» sualine «elcevap: olur!» hükmünü basti; ve kumandanlarinin hassa

kuvvetleriyle karsi durma teklifine «hayir, benim yüzümden tek damla müslüman

kani akmasina razi olamam!» diyen Ulu Hakan Abdülhamid Han tahttan al asagi

edildi.

Bundan böyle ittihat ve Terakkiyi, 1918 mütarekesi günlerine kadar, felâket

kuslari halinde memleket semalarindan geçen hadiseler katari içinde takip

edebiliriz.

Gösterdigimiz gibi, Abdülhamid'i, sirf merhamet ve hayata saygi damarini maden

gibi istismar etmek sayesinde devirdiler. Ve Abdülhamid'in «en ince yufkadan

daha ince ve yumusak» diye vasiflandirdigi, 65'lik Mehmed Resad Efendiyi,

Osmanli tahtina, cansiz bir esya şeklinde oturttular. Böylece, 14 yil sonra

müzeden bile kovulacak olan Osmanli taht ve hükümdarinin artik müze esyasi

telâkki edilmeye baslandigi çigiri açmis oldular.

SULTAN MEHMED RESAD

Ğkinci Abdülhamid gece yarisi Selânige, Yahudi (Alâtini) kösküne gönderilirken,

millet temsilcilerinden olmak iddiasindaki bir heyet; Mehmed Resad Efendinin

huzuruna çikti ve ona, millet iradesiyle müslümanlarin halifesi ve Türklerin

padisahi oldugunu bildirdi.

Hayati süresince abdestsiz gezmemis, bütün Osmanogullari gibi din alâkasini asla

zayiflatmamis, tek damla içki içmemis, her türlü haramdan kaçinmis,

ihtiyarligina dek süren şehzadeliğinde hiç bir kere politika ve dalavere atesine

el uzatmamis, yalniz tarih ve mesnevi okumus, fakat Ğç âlemini dis dünyaya

naksetmek cehdinden yoksun yasamis, yagmur suyundan temiz, ama temizleme fikir

ve enerjisinden mahrum, bu mavi gözlü, beyaz tenli, pembe yüzlü, ak sakalli,

esaret çapinda tevekkül ve teslimiyet heykeli ihtiyar, heyete kelimesi

kelimesine, Önceden düzenledigi şu cevabi veriyor:

«— Otuz üç yildir itidalimî muhafaza ettim. Bu müddet zarfinda milletimin

selâmet ve saadetine dua ettim. Mademki millet beni istiyor; bu hizmeti

tesekkürle kabul ederim. Benim birinci emelim Şer'i-i Şerif ve Kanun-u Esasi

mucibînce icra-yi hükûmet etmektir. Milletimin arzu ve amalinden zerrece inhiraf

etmem. Cenab-i Hak muvaffakiyet ihsan ederse bahtiyarim.»

Abdülhamid devrini gizlice kötüleme ve itidal gösterilmesi çok zor bir zaman

olarak belirtme yoliyle Ğttihatçılara bir nevi avans mahiyetindeki bu kof ve bos

sözler; her şey şeriatı yikmaya dogru giderken, hem şeriatı gaye kabul ettigini

söylemek, hem karsisindakilere gayesi sanki 'oymus gibi davranmak ve vatan

hizmetini şeriatte oldugu kadar «Kanun-u Esasi»de görmek, üstelik millet arzu ve

emellerinden dönmeyecegine isaret etmekle de millet yerine geçen ittihatçilari

tatmin etmeye bakmak noktasindan, sinsi bir üslûp içinde tezat ve zaaflarin en

hazinini çerçeveler ve sultanlikla sultanin ne hale düsürüldügüne en veciz

misali verir.

O zamanki Harbiye Nezareti (Simdiki Universite)nin önünde siraya dizildikleri

Resne taburlari millî (Arnavut) kiligiyla yeni padisahi selâmlarken meydani

dolduran her renk ve çizgi, mevhum hürriyet noktasi etrafinda bütün bir

kozmopolitlik ve gaflet dünyasini resmetmektedir.

Sahneyi gözleriyle gören tarihçi Ahmet Refik'in bana anlattigi bir müsahedeye

göre halktan biri yanindakine soruyor:

— Kim bu hürriyet?

Öbürü cevap veriyor:

— Yeni padisahimiz, efendimiz!

Kimse farkinda degildir ki, bu yenisi (hürriyet), gelmis ve geleceklerin en

zalimi olacak, asla tahtindan indirilemeyecek ve her devrin putu olarak elden

ele devredilip gidecektir.

Maddî ve manevî şekavet ocagi Ğttihat ve Terakki devresi üzerindeki

görüslerimizi kendi gözlügümüzden tesbit ederken bizzat Mehmed Vahidüddin'in

Ölçülerini dile getirdigimizi, adetâ onu konusturdugumuzu saniyoruz.

Denilebilir ki, Mehmed Vahidüddin, Ğkinci Abdülhamid Han'dan basliyarak Sultan

Resad'a kadar belirttigimiz bütün kiymet hükümlerinde, üslûp ve tahlil farkiyle

ortagimizdir. Bu ortakligi göstermekte de, hayatinin son devresi olan îtalyada,

(San Remo)da, bugün hayatta bulunmayan eski nazir ve askerlerden birine

söyledigi sözler şahittir. Rahmetli Pasanin, ismiyle ortaya çikmak istemeyen

oglunda gördügümüz not defterinde, Vahidüddin'e ait şu cümleler vardir:

«— Büyük biraderim Abdülhamid Hân Hazretleri Yavuz Sultan Selim'den sonra

gelseydi Osmanli padisahlari arasinda en üstün mertebeyi ibraz eder ve devleti,

iç ve dis düsmanlarina karsi en muhkem ve salâbetli bünyeye kavustururdu. Bu

mânâyi, bana, kendi öz agziyle de îma ve ifade ettigi olmustur. Fakat en nazik

ve tehlikeli devrede geldi, 33 sene bütün felâketlere ve maziden kalma dertlere

karsi koymayi bildi, hastayi ölümden korudu ama, ayrica müstakil bir sihhat ve

saadet getiremedi. Onu, kan akitmaya asla müsait olmayan dindar mizaci yüzünden

Ğttihat ve Terakki yikti ve zaten sira icabi, Abdülmecid ogullari arasinda en

halim selim, şefik, refik, mütevekkil, mütehammil, iradece zaif ve siyasetçe

hafif olanini buldu. Ona tac giydirdi ve onu basina tâç eyledi. Böylece, 600

yillik devleti 6 yilda harcama yoluna girdi ve 9 yilda çökertti- Tarihimizi.

yahudilerin, masonlarin, dönmelerin âleti olarak millete onlardan daha büyük

fenalik edebilmis, haricî ve dahilî hiçbir düsman mevcut degildir.»

Kelime kelime Sultan Vahidüddin'in dudaklarindan dökülen bu Gözleri aynen tesbit

ettikten sonra, onun son cümlesindeki büyük hakikati ele alalim.

Ğttihat ve Terakki, bütün büyük kedamanlariyle dogrudan dogruya mason ve gizli

Yahudi kurmayi-r?n sevk ve idaresine yön tutmus ve yol almis bir tevekküldür.

Beynelmilel gizli Yahudi kurmayi, Abdülhamid gibi, islâm birligi ve Türk

bütünlügü bakimindan en tehlikeli şahsiyet saydigi bir hükümdara, murakabesiz

Bati taklitçisi ve talihsiz hürriyet nâracisi toy gençlerden ibaret Ğttihatçılar

vasitasiyle en büyük darbeyi indirdikten sonra, onlari yapayalniz ve

Ğmparatorluğu batirmakta serbest birakmis, Trablus ve Balkan felâketleri

arkasindan da Ğtilâf manzumesi (Ğngiltere, Fransa, Rusya ve sonunda Amerika)

tarafini tutarak, bu defa ayni ittihatçilari Türk vataniyle beraber yok etmek

taktigini gütmüstür. Bütün bunlar olurken de ittihat ve Terakki Komitesinde

şuur, (matador)un tuttugu kirmizi beze hücum eden azgin boganinkinden

farksizdir. Ğttihat ve Terakki, hiçbir şeyin farkina varmadan, daha dogrusu

farkina varmasina meydan verilmeden yahudinin oyuncagi olmustur.

Komitenin evvelâ yahudi âleti ve pesinden kurbani olmasindaki temel teshis,

girift köklere bagli olarak Öyle yerindedir -ki, îttihatçilarca iktidara

geçildikten bir müddet sonra rejimlerine (ideoloji) tedarik etmek için bas

vurulan Türkçülük bile, dogrudan dogruya yahudi eseri olmasa da, vasatini ya

hudilerin hazirladigi ve rol almasini kolaylastirdigi bir istir.

Oldukça cins bir fikir adami olarak yaratildiktan sonra dünyalar arasi büyük

muhasebede ölüm dönemecini kivrilamayan ve inkâr uçurumuna yuvarlanan Ziya

Gökalp, itilâmin içinden degil, sadece Ğslâmın yerini almak üzere icat ettigi

Türkçülük yolunda ne büyük bir yahudi himayesi göreceginden veya yahudilere ne

zengin bir istismar sahasi açtigindan gafildi.

Tek hirsi, Kur'anda Allah'in lanetledigi yahudinin hincini almak ve şevketli

îslâm temsilcisi Türk'ü bu bakimdan yikmak olan korkunç seciye, elbette ki onu

devirmeye dogru her harekete kredi açacak ve her türlü yardim (plasman)ini

yapacakti. Nitekim bu bakimdan yikmak olan korkunç seciye, elbette ki hem ucuz

tarafindan, hem de tahrifçilik yoliyle kaptiran yahudi filozof (Emil

Durkaym)dir. Ondan sonra da ayni dâva etrafinda yükseltilen vecd seslerinde

(Yeni Turan - Halide Edip) ve kurulan tesekküllerde (Türk Ocagi), çogu Türklükle

alâkasiz ve Anadolu mayasi disinda tipler vardir. Süleyman Nazif'in Şu (espri)si

ne kadar yerindedir:

«— (Ci, ci, cü, cu), Türkçede meslek edatlaridir. Kahveci, arabaci, kömürcü,

sabuncu, gibi. Nasil kahveci kahve, arabaci araba, kömürcü kömür, sabuncu da

sabun demek degilse, Türkçülerin de çogu Türk degildir.'»

Türkçülük vecdinde Halide Edib Adivar gibi bir yahudi dönmesinin sanat

önderligine kalkismasi ve her biri Türk sinirlari disina bagli ve yabanci

kültürlü (çogu Moskof Kültüründen) şahısların dâvaya üsüsmesi herseyi izaha

yeter.

Afallamis, iyice afallatilmis gerçek Türk unsurunun, devlette oldugu gibi,

afallamada da (1) numarali adami Sultan Resad, iste, belki kuvvetli bir din bagi

ve ahlâk saffeti içinde, bütün bu islerin daha nice siyasî ve askerî intihar

hareketleriyle beraber, kor, sagir ve dilsiz tugrasidir. Şekillendirdiği zaman

ve mekân çerçevesi bakimindan da, bütün bu inceliklerin belirtilmesinde

vesile...

Artik 50 sini asmis bulunan Vahidüddin ise, biraz sonra gözden geçirecegimiz,

veliahtlik ve bir ân evvel taht'a kavusma emeli içinde, vezirleri «3 tugdan 3

tüye inen» Ğmparatorluğun açik izmihlal gidisi onunde bütün kanini içine

akitmaktadir. Ayni not defterinden;

«— Sabahlara kadar uykusuz, Devlet-i Ebed Müddetin pek yakinda zeval bulacagi

kaygisiyle kivranmakta ve önümdeki yari deli Veliahte (Yusuf Izzeddin) bakip

büsbütün hayiflanmaktaydim.»

Trablus-u Garp tecavüzü ile Balkan Harbi Allah tarafindan, Abdülhamid'i

devirmenin ve ondan mahrum -kalmanin iki agir ukubetidir.

Ukubetlerin ukubeti Dünya Savasi ise son idam hükmü...

Trablus-u Garp tecavüzü, hürriyet ilân edilir edilmez devlet bünyesine kuvvet

yerine ne müthis bir zaaf geldiginin ve artik Ğmparatorlukta Şimalî Afrikayi

koruyabilecek bir güç ve bütünlük kalmadiginin makarnaci Ğtalyanlar tarafindan

bile kesfedildigini ve hemen istismar vesilesi yapildigini, yani Mesrutiyet

inkilâbina Türk'ü diriltici degil, Öldürücü gözle bakildigini gösterir. Demek

ki, Osmanli Ğmparatorluğu mevzuunda Avrupanin kolladigi dem hulul etmis, vâde

dolmustur.

Balkan Muharebesi ise, o zamanki Fransiz (Ğllüstrasyon) mecmuasinin kapaginda

çikmis ve 38" yil sonra «Büyük Dogu»da kopyasi yayinlanmis korkunç bir

fotografin dilinden şudur:

— Kumanda heyeti ve zabit sinifina isleyen politika zehiri yüzünden ordunun

bozulmasiyle, aç bîilâç, silâhsiz ve çariksiz Anadolu arslaninin dünkü

karakulaklari (sagir sirtlan, uyuz çakal, topal köstebek gibi arslan dalkavugu

süflî hayvanlar) karsisinda verdigi aci ve haysiyetsiz bozgun...

Merzifonlu Kara Mustafa'nin Viyana Önlerinde verdigi ve Peygamber Sancaginin

bile düsman eline-düsmek üzere bulundugu ve ancak birkaç iman hamiyetlisi

tarafindan kurtarilabildigi ve artik hezimet çigrimizi açtigi büyük bozgundan

baslayarak bütün bozgunlarimiz içinde en feciî ve belki toplayicisi olan Balkan

maglûbiyeti sonunda, elimizden-gelebilen tek şey, kendi kendimizi namussuz ilân

ederek numune mekteplerinde şarkılar söylemek olmustur. Aynen:

1328 de Türk namusu lekelendi, of!

; Of, of!... Ah, ah!...

Acaba bu dünyada namusunun lekelendigini mektep çocuklarina şarkılarla ilâm

ettiren bir rejim görülmüs müdür?

Balkan Harbinden önce ittihatçilara karsi zabitlerden kurulu bir «Halâskâran -

Kurtaricilar» grubu peydahlanmistir ki, kibrit asevi gibi çakip sönmüs, fakat

bir aralik Komiteyi sarsar ve iktidardan uzaklasmaya zorlar gibi olmustur. кte

bu hengâmede Ğttihatçılar, bir kere çürütmüs bulunduklari ordunun feci

âkibetinden kendilerini sorumlu tutmamak ve arkasindan Babiâli baskinina

davranmakla, çifte suç altindadirlar: Evvelâ, bizzat hazirladiklari felâket

deminde garip bir manevrayla ortadan silinivermek, sonra da her şeyin kayboldugu

anda ortaya çikip yeni felâketlere zemin açmak...

Babiâli baskini, devlet kuvvetini, ihtiyar ve şapşal sadrâzamin bileklerindeki

güce kadar inmis görmekten gelen bir nefs emniyeti içinde, birkaç deli

tarafindan basarilmis, gözükaralikta oldugu kadar akilsizlikta da misilsiz bir

harekettir. Fakat memleketin o zamanki şartlarına göre, en büyük aklin da

içinden çikamayacagi şekilde dâhice... Düsünün ki, o sirada sadrâzam odasinin

arka tarafinda talim etmekte olan bir bölüge, camlari kirip verilecek bir emir,

baskini hemen durdurabilir ve dâhice hareketi aptalca bir neticeye

baglayabilirdi. Agzini açar gibi olan Harbiye Nâziri yerlere serilmis, tiril

tiril titreyen sadrâzama istifasi yazdirilmis ve hemen saraya kosularak yeni

kabine yüksek tasdike sunuluvermistir. Daima ve her şeyden memnun ve mahzuz

Sultan Resad'in bir imzasi ve hersey olup bitti!

Umumî Harp hemen hemen kapiya gelmistir. Merkezî ittifakin (Almanya, Avusturya-

Macaristan, Ğtalya) karsisina muhiti Ğtilâf (Ğngiltere, Fransa, Rusya) dikilmis

ve bir harp kopacak olursa basta Amerika bulunmak üzere, küçüklü büyüklü bütün

dünya devletlerinin itilâf kuvvetleri safinda yer alacagi belli olmustur.

Dünya, Bati medeniyeti bünyesinin metabolizma ihtilâline ve temsilciler arasinda

Anglo-Saksonlar ve Franklardan Germenlere dogru el degistirme mücadelesine

sürüklenmektedir. Bas müessir olan bu ruhî sebebin yaninda da dis bahane,

Ğngiliz - Alman sinaî ve iktisadî rekabetidir. 19'uncu Asrin ikinci yarisinda

baslayan ve gitgide gelisen Bati buhrani, Avrupalida, kendi öz icadi müsbet

bilgi âletlerini ruhî bir müeyyide etrafinda toplayamamak, onlara hakim olamamak

şeklinde baslamis ve sosyalizma; pesinden komünizma ile de, yeni kesiflerin

getirdigi yeni dertler şeklinde beslenmekte devam etmistir. Bu yeni kesiflerin

basinda, Dünya Savasindan sonra putlastirilmaya kadar götürülecek olan makine

vardir, içtimaî siniflarin aralarini açan, hünerli cemiyetlere yepyeni istihsal

sahalari ve onunla beraber yepyeni istihlâk pazarlari gösteren, böylece bambaska

bir politika dünyasi doguran makine, bir iç ve dis tahrip âleti halinde gemi

aziya alinca, bütün dâva, onu en iyi kullanacak topluluga ve o toplulugun

üstünlük iddiasina kalmis ve iste kiyamet bundan kopmustur.

Hâlâ ayni dert üzerinde çirpinan ve ne Birinci, ne de Ğkinci Dünya Harbleriyle

urunu kusabilen insanlik bu muazzam ruhî, içtimaî, sinaî ve iktisadi problemi

yasarken Türkiye'de manzara nedir?

Daha harp baslamadan maglûp tarafin belli oldugu yöne dogru kayan, o yönün sert

kumanda, şatafatlı üniforma, bal peteginden daha intizamli ordu hendesesine

(Alman Ordusu) disindan âsik ve top-yekûn dünyadan gafil, üç bes gözükara elinde

zaman ve mekân disi bir vatan...

Sarayin manzarasi ise gaflet üstüne gaflet arzetmekte... Üç-bes gözükara elinde,

dünyadan, dünyanin nereye gittiginden habersiz, zaman ve mekân disi vatanda, bu

halden de gafil, bütün saatleri durmus ve hacmi satihlismis bir saray...

«Edebiyat-i Cedide»nin romanda nispeten en haysiyetli temsilcisi Halid Ziya

Usakligil, Mabeyn Baskâtibi bulundugu o siralarda gördüklerini anlatirken, her

şeyden evvel, hasmetli Topkapidan gilzetli piç mimarî (Barok) ve (Rokoko) ya

düsmüs olan sarayi, disindan olsun, görür gibidir:

«— Ne zaman deniz cihetinden bakilsa, insanda, Avrupanin Önde ve makbul üslûp

şartları dairesinde vücuda getirilmis, vakur, ciddi kâsânelerinden ziyade

şekerlemeci camekânlarini süsleyen yapma pastalarin ifratla büyütülerek

dondurulmus bir örnegî tesirini uyandiran Dolmabahçe...»

Gerçekten haysiyet ve şahsiyet sahibi bir görüs...

Bundan sonra Halid Ziya, «Saray ve Ötesi» ilmiyle kaleme aldigi hatiralarinda

«zâlim, korkakligina ragmen her tehlikeye gögüs gerecek kadar gözüpek bir

padisahi, ancak kendi mevcudiyeti ve emniyeti için isgal ettigi tahtindan söküp

kopararak menfaya gönderen bir zümre tarafindan baskâtip sifatiyle gönderilmis

adam...»

кte saray, iste onun disindan daha şahsiyetsiz ve kudretsiz oldugu meydanda

bulunan içi; ve iste baskâtibini bile Ğttihatçıların gönderdigi «memnun oldum,

mahzuz oldum!.» tekerlemecisi bîçare Sultan Mehmed Resad...

VELĞAHTLIK

Bütün bu hallerin tam bir tahlil ve terkibini yapabilecek kafada olmasa bile

sezis bakimindan kötülügünü hissettigi ve acisini çektigi muhakkak bulunan

Mehmed Vahidüddin Efendi, o siralarda her hareketine hâkim bir telâs içindedir:

Veliahtlik telâsi...

Bu telâs nedendir ? Mahvolmaya dogru giden «Devlet-i Aliyye»yi kurtarabilmek

için kendisini lüzumlu görmesinden ve bu sebeple bir ân evvel taht'a ulasmak

Üzere öne geçmek istemesinden mi, yoksa sadece nefs hirsina uyarak «Taht-i âli-

baht»a kurulmayi arzulamasindan mi?

Bu iki ihtimalden herhangi birini gerçeklestirici tarihî bir vesikaya malik

degiliz. Her ikisi de olabilir; ve ikinci ihtimal, tarihin en büyük mazlumlari

arasinda müsabaka açilsa, her halde dereceye girmesi muhakkak olan Vahidüddin'i

büyük vatan dostu olmak vasfindan düsürmez. Tahti nefsi için isteyen bile, her

halde üstünde uyumak için degil, bir şey yapmak için ister.

Kaldi ki, Osmanli tahtinin o hengâmede belirttigi igneli fiçi manzarasi, onu

cazip kilmaktan çok uzak; ayrica Vahidüddin tarafindan ileride söylenen sözler

ruhunu ve muradini ifadede pek açik olduguna göre, ondaki veliahtlik telâsina

vatan kaygisindan baska mâna verilemez.

Vahidüddin'in veliahtlik telâsi, önünde bulunan asil veliaht Yusuf Ğzzeddin

Efendiden geliyordu. Abdülâziz'in büyük oglu Yusuf Ğzzeddin, Abdülmecid'in küçük

oglu Vahidüddin ile arka arkaya, sira siraya gelmis bulunuyorlar. Ğkinci

Mahmud'un iki oglu Abdülmecid ve Abdülâziz kollarindan gelenler arasindaki

çekisme ayrica malûm ve Abdülâziz'den sonra üç hükümdar boyunca hep Abdülmecid

ogullarinin hüküm sürdügü, ortada...

кte Mehmed Vahidüddin de, üç agabeyi sirasinca devam eden, Abdülmecid ogullari

gidisinin kendisinde birdenbire tikanmasindan ve araya Yusuf Ğzzeddin gibi bir

akil hastasinin girmesinden fevkalâde kaygiya düsmüs bulunuyordu.

Gerçekten vatan kaygisina baglanabilecek olan his ve onun türlü tezahürlerine

dair Halid Ziya'nin anlattiklari içinde, evvelâ şehzadelere ait şu ruh haleti

vardir:

«— Bunlarin hepsi gece yataklarina girince tavanda çizilen ihtimallere bakarak

kendilerinden evvel gelenleri sayarlar; ve sabahleyin gözleri günesin ipek kumas

perdeler arasindan sizan isiklarini yöklayarak, acaba bu gece kaç tanesi

eksildi, diye sorus tururlardi.»

Daha sonra veliahtligin şartları:

«— Veliaht olmak ve zamani gelince bütün memleketi ayaklarinin altinda görmek

için iki şart lâzimdi: Ekber (en büyük) ve ersed (en olgun) olmak...»

Bundan sonra Halit Ziya hikâyeye geçer: «— Gözönünde iki ekber vardi: Abdülâziz

oglu Yusuf Ğzzeddin ve Abdülmecid oglu Vahidüddin... ve resmen tek bir veliaht

olmak lâzimgelir. Bu ikinin en büyügü olan Yusuf Ğzzeddin... O da böyle

düsünüyordu. Fakat Vahidüddin bu fikirde degildi. Onun hususî ve şahsî

düsüncelerine göre veliaht iki olmaliydi.

Bunu, zamanin padisahindan, hükümetinden baslayarak en küçük ferde kadar herkes

bilmeli, tanimaliydi. Hususiyle veliaht olan zat bunu kabul etmeliydi. Bu

iddiayi ilk günden öne sürdü ve ilk günden, asil veliahtin, sinirli,, buhranli,

tehevvürlü (öfkeli) karsi durmasiyle çarpisti.»

Böylece, Vahidüddin'in, kendisine gelinceye kadar ilk defa olmak üzere,

veliahtlik dâvasinda ortaya yeni bir tez atmis oldugu meydana çikiyor. Acaba bu

teziyle Vahidüddin şu gerektirici sebeplere kadar düsünmüs müdür:

— Veliaht, ileride birinden biri tercih mevzuu teskil etmek üzere iki olmalidir.

Bunun, yas farki gibi kuru bir kemmiyet imtiyaziyle basa geçmeye sed çekici ve

keyfiyet ölçüsünü davet edici bir fazilet olmasindan baska, namzetler arasinda

ehliyet yarisi ve nefs murakabesi bakimindan da büyük faydasi vardir. Böyle bir

usul (monarsi) içinde bir nevi demokrasi Ölçüsü olur.

Veliahtin iki olmasi fikri dogrudan dogruya Vahidüddine ait olduguna göre bu

fikri yukaridaki inceliklerden mahrum görmek haksizlik olur. Zira sirf Şahıs

mülâhazasiyle böyle bir fikir hiçbir kiymet ifade etmez. Eger Vahidüddin siradan

ve düsük vasifli bir insansa ikinci veliaht olmakla hiçbir şey saglayamaz;

siranin öndekine ve sonra kendisine gelmesi icap eder. Yok, eger Vahidüddin

ikinci veliahtligi istemekle, rakibine ait bazi menfî ve kendisine mahsus müspet

taraflari muhasebe ettirmek istiyorsa o halde hakikat kendi kendisine ortaya

çikiyor ve bu istek sadece hakkin tecellisine yardim ediyor demektir ki, o zaman

da kimsenin söz söylemeye mecali kalmaz ve yukaridaki gerektirici sebepler kendi

kendilerine meydana gelir.

O zamanki Mabeyn Baskâtibi ve Ğttihatçıların saray casusu romanci Halit Ziya

Usakligil, Vahidüddin'in olgunluguyla Yusuf îzzeddin'in ruh illetini agzindan

kaçirircasina manzarayi şöyle tespit ediyor:

«— Bu iddiayi neye istinad ettirdi? Belki ersed (en olgun) olmak şartına... O

da, vel-i ahdin de (veliahtin) herkes tarafindan görülüp bilinen garip hallerini

biliyordu. Bunlar göze çarpacak kadar meydandaydi- Onun fazla olarak hususî

haber vasitasiyle, gizli ve tertibli görünüsle örtülü garipliklerine de vukufu

vardi. Pek ince bir ruh arastiricisi olan bu zât (Vahidüddin) hükmetmekte

gecikmemisti ki ortaya yalniz bir vel-i ahd-i sâni iddiasi ativermekte önünden

gidenin zihnine günden güne büyüyecek, her dakika bir zehir damlasi akitarak,

nihayet bütün mevcudiyetini karmakarisik bir vehim haline getirecek bir

hastaligin mayasini koymak mümkündür. Zâten zemin bu maraz tohumunun

serpilmesine pek uygundur. Abdülâziz bir nevî deli degil miydi? Bütün saltanati

o deliligin çesid çesid görünüsleriyle dolmamis miydi? Nihayet akibeti,

hakikaten en yakin faraziye olarak intihar kabul edilmedi mi? O da bilinen

hastaligin bir zarurî neticesi olmuyor muydu? Hayalimde, Vahidüddin'i bu

muhakeme silsilesini yürütürken ve neticeyi tahmin ederek gözlerinin içinde bir

tatmin edilme mânasiyle gülümserken görüyorum-

Biz saraya girer girmez bu dâvanin en yakin şahidleri olduk. Yusuf Ğzzeddin'i

bazi vesilelerle saraya geldikçe görürdük. Vücudunun küçücük yapisina ne kadar

kibir, azamet ve gurur sigdirmak mümkünse onlarla dolu olarak, fakat herseyden

ziyade gözlüklerinin altina kendisinden saklanmis esrari arar bir merakla

bulanik akan bakislarindan basliyarak, selâm veren parmaklarina, merdivenlerden

çikan adimlarin, kendisine mahsus odada huzura kabul zamanini beklerken boyuna

dolasan bacaklarina kadar, hattâ kesik kesik, tutuk tutuk, hafakana

tutulmuscasina kisa cümlelerle söyleyisine kadar, her halinde farkederdik ki,

vehim günden güne büyümekte ve artik sarih bir delilik mahiyetini almak için

vesile bekleyen bir sabit fikir olmaktadir. Bunu anlamak Ğçin ruh mütehassisi

olmak icap etmezdi. Ona kahvesini, şerbetini götürüp de zehirlemek korkusiyle

red edildigini görerek geri dönen Enderun efendisine kadar hep görüyorduk ki,

bir hasta karsisindayiz.»

Halit Ziya'nin Vahidüddin hakkinda dostça olmaktan ziyade nefret hissine yakin

bir ruh haletiyle Çizdigi bu resimde açikça belli hususîlik, onun «ince bir ruh

arastiricisi», hususî haber alma teskilâtina malik, akilli, tedbirli, agirbasli

bir şahsiyet olmasina mukabil, Yusuf Ğzzeddin Efendinin, ihtiras içinde yanan,

çirpinan ve her gün şeameti neticeye 'dogru biraz daha yaklasan bir deli namzedi

oldugudur. Bu vaziyette Vahidüddin'in gönlünde küçük bir vatan aski varsa, deli

yegenini köstekleyip öne geçmeye çalismasindan daha yerinde bir hareket olamaaz.

Çifte veliahtlar arasindaki, birinin (histerik) bir kadin gibi tabak

gicirtisindan bile iç burkuntusu geçirme, Öbürünün de muvaffak olmak için her

vasitaya bas vurma hallerinden ibaret manzara, Halit Ziya'nin hatiralarinda

gerçekten en güzel tablosunu bulmustur:

«— Yusuf Ğzzeddin'de bu vehim, kendisinin veliahtliktan azledilecegi,

Vahidüddin'in, biraderi Padisahi ve onun vasitasiyle hükümeti kandirarak kendi

yerine geçmeye muvaffak olacagi tarzindaydi. Ğlk önce uykuda bir yilan gibi

uyusuk duran bu vehim yavas yavas uyanarak dilîni çikarmis ve yuvasindan basini

kaldirarak artik saklanmaya lüzum görmeyen bir cekingensizlikle (garip kelime!),

usanmadan etrafi yoklamaya baslamisti. ,Kimleri yoklamadi? Karanliklarda

örümcekler tarafindan kendi hakkini avlamak için örülen aglari kimler bilir dîye

düsündüyse birer vesileyle onlari davet ederek sorusturmaya basladi, kendi

zanniyla ustaca tuzaklar kurarak onlardan esrari anlamaya çalisti. Daha

sonralari hastalik ilerledikçe isi azitarak, bu konusmalara âdeta bir istintak

hâkimi gibi yemin ettirmekle baslar oldu.

Bunlari birer birer anlatmak bikkinlik verir. Yaliniz umumî bir çizgi Ğçinde

toplamak lâzimgelirse diyecegim ki, Yusuf îzzeddin, hasmini küçük düsürmek

mümkün olan hiçbir vesileyi kaçirmamakta inad eder, küçük düsmek tabiati

icabinda olmayan Vahidüddin de onun marazi tohumuna su verip bu marazi beslemek

firsatini asla kaçirmazdi.»

Ve hikayeci, hikâyesinin en renkli yerine geliyor:

«— Bu cümleden olarak ikisinin de hazir bulunmasi icap eden alaylar, merasimler,

ziyafetler, seyahatler sayilabilir. Bu vesileden biri çikinca Vahidüddin mutlaka

katilma hakkini öne sürer, Yusuf Ğzzeddin derhal kirpileserek bütün dikenlerini

dikerek kizginligini açiga vururdu.

Bir alay münasebetiyle Vahidüddin ikinci veliaht sifatiyla (kendi kendisine

yakistirdigi bu sifati her vesileyle öne sürerdi) Yusuf Ğzzeddin'le bir arada

bulunmak fikrîni asilamisti... Belki de bu iki hasmi biraz daha çarpistirmak

için bu fikir hünkârin kendisinde dogmustu. Her ne ise; bu isin yerine

getirilmesi bana birakildi. (Eyvah!) dedim, Yusuf Ğzzeddin köpürecek! Vahidüddin

pek alâ bilir ki, bu teklifi kabul ettirmek mümkün degil! O halde niçin?

Hünkârin arzusuna uymamak ithamini rakibine yükletmek için... Yahut fikir

hünkârin bir oyunudur; bîrini kizdirmak, ötekini kirmak için... Çekiçle örs

arasinda kalan ben oluyorum! Ezilmemenin bir yolunu bulmali... Fransizlarin

dedigi gibi lâhna ile keçiyi idare etmeli... Kim lâhna, kim keçi; bunu halletmek

söz konusu degil... Bu düsünce ile Yusuf Ğzzeddinin yanina girdim. (Efendimiz,

selâm ediyorlar...) diye basladim. Her gelen haberin arkasindan ne çikacak diye

ürperen bu hasta adam derhal ayaga kalkarak asagisini bekledi:

(Gelecek alayin pek uzun olmamasini düsündüler. Acaba zât-i fahimaneleri

Vahidüddin Efendi biraderinizle bir arabada bulunurlar mi, diye soruyorlar.)

Ah! Bu birader tâbiri! Elisabeth ile Marie Stuart da birbirlerine sevgili

hemsire derlerdi ve bu tabir birini digeri aleyhine suikast tertip etmekten,

ötekini digerinin kellesini uçurtmaktan alikoyamadi!..

Yusuf Ğzzeddin bastan asagi sarsildi, titredi, yutkundu ve zorla nutka

gelmiscesine (Öyle ise beni affetsinler, alayda bulunmayacagim! O zatla yanyana

bulunmak bence mümkün degildir) dedi. Kendi kendime (Onu o da bilir amma ayni

kitabin iki cildi gibi sizin hemen yaninizda bulunmak hakkini herkese göstermek

istiyor!) diye düsündükten -sonra Örsle çekicin arasindan ustalikla çekilmek

çaresini şu hal tarzinda aradim:

(Zât-i fahimâneniz bu merasimin baslica bir uzvusunuz. Müsaade buyurulursa

Şevketmeap Efendimize arzedeyim: Bir arabadan fazla bir uzunluk çikmaz;

Vahidüddin Efendi biraderiniz ayri bir arabada bulunurlar)

Oturdu. Bu hal şekli ona da münasip görünmüs oluyordu. Ben bu tarafi razi

ettikten sonra neticeyi hünkâra arzetmeliydim. Ona da kullanilacak lisan şöyle

olmak lâzim geliyordu; (Bir arabada ikimiz de birbirimizi sikariz. Efendimiz

müsaade buyururlarsa ayri ayri arabalarda katilsinlar), dediler.

Hünkâr belki de bu neticeyi bekliyordu. (Öyle ise Vahidüddin Efendiye bilgi

veriniz. Sonra ayri ayri buraya davet edersiniz!..)

Vahidüddin'e gidince onu da odasinda geziniyor buldum. Ğhtiraslarını oturdugu

yerde söndürmeye muvaffak olamayan bu adam mutlaka gezinir, yahut oradan oraya

segirtirdi. Kisaca: (Sevketmeap Efendimiz, zât-i fahimânelerinin gelecek alayda

bulunmalarini arzu buyuruyorlar. Binmeniz için istab-i âmireden bir landon ihzar

olunacak.) dedim. (Arz-i şükran ederim) dedi ve bu is de bu suretle bitti. Bu

garip dâvanin Önümüzde daha nice halledilecek zorluklari vardi.

Bu Vahidüddin meselesi bizler için hem eglendirici, hem üzücü bir dram idi ki,

her perde açildikça yeni yeni sahneler gösterirdi.

Bunlardan biri Seyidler geçid resmi ve onu takib eden Edirne seyahati oldu»

Veliahtlar arasi istirkap, birinin «ben yasça daha büyügüm, saltanat benim

hakkim!», Öbürünün de «ben akilca olgunum, oysa deli! Tahtin temsili bana

düser!» şeklindeki çekisme, Sultan Resad üzerinde hiçbir müdahale tesiri

dogurmuyor, umumî mânada hayattan el çekmis hükümdar bu mevzuda da adetâ

selâhiyetsizligini ima eder gibi duruyor, bazen de, tabiati icabi, çekismeyi

kizistirici vesileler hazirlamaktan geri kalmiyordu. Sultan Resad'in küçük

kardesi Vahidüddin'i, yegeni Yusuf Ğzzeddin'e tercih ettigi besbelliydi. Her

şeyden evvel onun Abdülmecid ogullarindan olmasi yeterdi. Bu bakimdan Sultan

Resad, bir rivayete göre, Vahidüddin'in kendi kendisine yakistirdigi «Ğkinci

Veliahtlik» makamini, fermanla resmilestirmis olmasa bile hususî şekilde kabul

etmis ve Vahidüddin Efendi'yi huzuruna çagiracagi zaman şu tâbiri kullanmaya

baslamisti :

— Ğkinci Veliahti davet ediniz!

Veliahtlar arasindaki hazin vaziyet, devletin feci haliyle beraber, basit bir

vesileyle ortaya döküldü. Bu vesile, Halid Ziya Usakligil'in, hatiralarinda

isaret ettigi Seyyidler manevrasidir:

Bir zamanlar Türk şehametine sahne olmus bir sahada, Balkanlardaki kimildanisa

karsi tertiplenen ve bütün dünyaya Türk gücünü göstermek hevesini güden hasmetli

bir manevra hayali ve pesinden, yeni hükümdarin huzuriyle, muazzam bir geçit

resmi Özentisi... Bunu Ğttihatçı pasalar arzu ediyor ve türlü cakalarla

gömlegini siyirip gösterecekleri pehlivan vücudunun, son hâdiseler ve kötü güdüm

yüzünden kemik hastaligina ugramis ve iskelete dönmüs bir uzviyet halinde

meydana çikacagini hesap etmiyorlardi. Böyle bir ihtimal, o güne kadar dünyaca

tasdîk edilmis bir hakikat olarak, Türkün biricik kuvvet temeli ordusunu,

Avrupaliya, artik çürümüs ve bassiz kalmis; bir yigin halinde göstermek olur; ve

kuvvet teshiri degil, zaaf ilani yerine geçerdi. Avrupalinin da, laboratuar

müsahedesi katiyetiyle görmeye pek hevesli bulundugu bir neticeyi, yani onun

Türk'ü içinden köküne kadar tahrip etmis bulundugu neticesini, kendisine, ayni

Avrupaliya, bedavadan takdim etmek yerine geçerdi. Böyle oldu!

Seyyidler manevrasi, ordunun talim ve terbiyesi, disiplin ve intizami bakimindan

bir skandal.'... Bölükler, taburlar, alaylar birbirine girdi, birbirinin ayagina

dolasti, kitalar zenci saçina, tel tel dügümlenmis ve çözülemez olmus bir yumaga

döndü; ve hele manevrayi takip eden geçit resmi sanki nizamsizligin ne demek

oldugunu anlatan bir (rövü), bir sahne numarasi gibi, birbirinden habersiz

sürülerin padisah önünden yuryâ etmesi şeklinde tecelli etti

Manzarayi seyreden sirmali, yaldizli, migfer tüylü, şapkası sorguclu sefirler ve

askerî (atase)lerin bakislarindaki istihzayi hayal edelim....

Hele Padisah alayinin dönüsü bir rezalet manzarasi arzetti.

Halid Ziya'nin tabiriyle:

«— Öyle bir karisiklik meydana geldi ki, bir ahudan çok, bir bozgun kaçisina

benzeyen...» bir manzara dogdu.

Melek kadar yumusak, fakat insan olduguna göre «sapsal» sifatini giymege mahkûm

Padisah, manzara karsisinda tahassüs ve intihalarini belirtiyor:

— Memnun oldum, mahzuz oldum!

Sadece memleketin düstügü maddî ve manevî sefalet, üstelik gözükara gurur halin;

göstermek bakimindan çizdigimiz bu levha, ayni zamanda taht'a namzet iki şehzade

arasindaki çekismeyi, böylece Osmanli tahti etrafindaki davranislari

çerçevelemekte birebirdir.

Sultan Resad, evvelâ manevra haberini alinca çocuk gibi seviniyor, hemen sarayca

hazirliklara baslanmasini emrediyor, «maiyet-i şahâne»nin pek fazla kalabalik

olmamasini hatirlatan Baskâtibi Halid Ziya'ya da:

«_ Yusuf Ğzzeddin ve Vahidüddin Efendileri almamak olmaz» diyor.

Şark Demir Yollari idaresine gereken haber veriliyor; katarlar hazirlaniyor; ve

Birinci ve ikinci Veliahtlar, ayni katarda, fakat ayri vagonlarda manevra

sahasinin yolunu tutuyorlar.

Halid Ziya konussun:

«— Yusuf Ğzzeddin hiçbir zaman vaktinde hazirlanmis olmazdi. Vahidüddin ise

yalniz ondan degil herkesten evvel hazirlanmis bulunurdu. Ezcümle Seyyid'lere

varilinca uzun zaman Yusuf Izzeddin'i beklemek mecburiyeti hâsil oldu.

Vahidüddin, büyük üniformasiyle, bütün nisanlariyle Seyyidlere gelinmeden evvel

(Edirne'de de öyle oldu) hazirlanmis, pencereden herkese ikinci veliahdi

göstermek firsatinin gelmesini sabirsizlikla beklemekteydi.»

Bu hareket karsisinda da asil Veliaht, ezgin, bitkin ve perisan... Kriz üstüne

kriz geçiriyor.

Seyyidler'deki manevra ve geçit resminden sonra Vahidüddin yakinlarindan birine

şöyle diyor:

«— Allah, Ğttihatçıların elinde perisan hale gelen bu vatani bir harp

tehlikesinden korusun; ve böyle bir harp zamaninda milletin basina geçecek

padisaha acisin!»

Vahidüddin'in sezdigi harp, herhalde küçük Balkan Muharebesi degil, Büyük Dünya

Savasiydi; ettigi dua da, Mehmed Resad'dan ziyade, bilmeden, kendisineydi.

Ondan sonra Yusuf Ğzzeddin Efendinin âkibeti malûm. -. Feci şekilde, tipki

babasinda oldugu veya olmus sanildigi gibi, bilek damarlarini keserek intihar

ediyor...

кte Halid Ziya Usakligil:

«—. Büyük Harbin ilk senesinde Yusuf Ğzzeddin'in intihari faciasi vukua geldi.

Kendisini bizlerle beraber yakindan görüp taniyanlar, bu kabilden bir neticenin

vukuunu îstigrab ile degil, fakat büyük bir teessürle ögrendiler. Nasilsa bu

şehzadenin aklî melekelerini zehirliyen ve onu her dakika canindan bezdiren bir

fikr-i sabit, eksilmeyen bir vehim vardi. Öyle kanaat etmis-ti ki, hükümet

kendisini veliahtliktan hal edecekBu kanaat nereden gelmisti?

Hükmolunabilir ki, cinnetin kenarlarinda dolasan bütün hastalar gibi o da kendi

halini takdir ediyor; ve günden güne daha şiddetle şuurunu istilâ eden tehlikeye

karsi çirpinarak mücadele Ğçinde hirpalaniyordu. Nihayet bu müthis buhrandan

çikmak için tek bir çâreye intihara karar vermisti. Bu maksada vusul için çok

defalar tesebbüsleri olmustu- Etrafinda daima siki bir ihtiyatin tedbirleri

alinmis iken bir gün nasilsa bir ustura ele geçirerek, aynen babasi gibi

damarini kesmisti. Bu da, bilhassa intihar vakalarinda görülen, sâri taklidin

bir tesirinden ibaretti. Gariptir ki, bu bedbaht adami bilenler intihar vakasini

hiç bir şüphe ile telâkki etmedikleri halde bu faciadan sonra türlü rivayetlere

kapilanlar oldu.

Yusuf Ğzzeddin'in vehminde elbette bir esas davardi. Onun hiç kimsenin

dikkatinden kaçmayacak bîr raddeye gelen hastaligi saltanat makamina çikmasina

bir mâniydi; bunu herkesten ziyade kendisinin de anladiginda şüphe yoktu. Hattâ

kaç kere, daha biz sarayda iken, Cemiyetin (Ğttihat ve Terakki) tasavvurlarina

tercüman olanlardan;(Ne yapacagiz?) tarzinda sözler dinlemistik.

Vahidüddin'i padisah yapmakta memleket için büyük bir tehlike görmekten hâli

kalmayanlar, bir aralik Sultan Murad'in oglu Selâhüddin Efendiyi düsünmüslerdi.

Fakat o Yusuf Ğzzeddin'den evvel vefat edince artik çarnâçar Vahidüddin'den

evvel siraya giriyordu. Gariptir ki onun hakkinda da fikirlerde bir tahavvül

vukua basliyordu. Zahir, baska yapilacak bir is kalmayinca bu müstakbel hünkâri

mümkün olabilen iyi taraflarindan kabul etmek zarureti hâsil olmustu.»

Bir iddiaya göre Yusuf Ğzzeddin intihar etmis degil, öldürülmüstür. Bunu da,

insan kasabi ve odun yerine hayat kiyicisi Ğttihatçılar yapmistir.

Ğhtimal vermiyoruz! Zira Ğttihatçılarda, Yusuf Ğzzeddin'i kendilerine mâni

telâkki edici bir fikrin bulunmadigi şöyle dursun; asil Vahidüddin'den şüphe

eden, asil onu gayelerine engel gören bir kanaat besledikleri için tek emelleri

Yusuf Ğzzeddin'e taht yolunu açmakti; şu kadar ki, Veliahtin açik hastaligi

karsisinda ümitlerini kesmis bulunuyorlar ve Vahidüddin'e razi olmaktan baska

bir imkân sahibi bulunmuyorlardi.

Şanlı Osmanli Hanedaninin zekâ, muvazene ve kemal çizgisi üzerinde son Örnegi

Vahidüddin'e karsilik, öbür çizgiye bagli ve yegeniyle beraber iki zit çizgiyi

belirtici Yusuf Ğzzeddin, vehimlerine o kadar esir hale gelmisti ki, yine Mabeyn

Baskatiplerinden A. Fuad Türkgeldi'ye göre, veliahtligina ve o makamdan

düsürülmeyecegine dair Sultan Resat'tan bir yazili kâgit almis, hattâ «sair-i

âzam» yaftali Abdülhak Hâmid'den de manzum bir garanti mektubu almaya kadar

gitmisti. Bir gün de zamanin şeyh-ül Ğslamına, şeriatte veliahtlik hukukunu

sorunca şu cevaba muhatap olmustu:

— Şeriatte veliahtlik yoktur ki, hukuku olsun! Ve bu cevap üzerine büsbütün

fenalasmisti.

BÜYÜK HARP

Artik Vahidüddin ile etrafini «Büyük Harp» diye anilan Birinci Dünya Savasi

çerçevesinden takip edebiliriz.

Ğnsanlık tarihinde essiz bir merhale ve götürdügü dünya ile getirdigi dünya

arasindaki fark bakimindan Ğkinci Cihan Harbiyle kiyas kabul etmeyecek derecede

tesiri genis olan Büyük Harp, siyasî, iktisadî, içtimaî ve askerî meseleleriyle

mevzuumuzun disindadir.

Bati buhraninin ilk patlak verisi olarak fikir köklerini daha evvel

belirttigimiz Büyük Harp... Üstüne yildirimlar düsen ormanda, arslan, kaplan,

fil ve ayi, arkalarinda bir sürü hayvan, birbirine girerken, bizim gibi yarali

geyik vaziyetindeki yaratiga, bir koguga saklanmak ve oradan basinin çaresine

bakmaktan baska bir şey düsmezdi. Biricik yol buydu; fakat bu yolun tam tersi

olan yön tutuldu. Sade bu yön tutulmakla da kalmadi; bu yön üzerindeki felâket

uçurumu gün isigina çikarken göz göre göre ona dogru gidildi. Bütün şansını

biricik siyasî ve askerî taktik halinde âni bir darbe ve yildirim harbine

baglamis Alman ordulari Garp Cephesinde durdurulduktan, böylece kazanma ümitleri

ebediyen kaybedildikten sonra «Devlet-i Aliyye», sanki zaifin imdadina

kosuyormuscasina harbe katildi. Basta Enver Pasa, bir iki gözükara Ğttihatçı,

Türk evinin gizlice kapisini aralayip, güya basini koparmak üzere ejderhayi

içeriye aldi ve basimizi ejderhaya kopartti. Bu isi, millete, hükümete, hattâ

Partiye danismadan bir «oldu-bitti» şeklinde yaptilar ve Türk vatanini

emperyalizma ejderhasina yem diye takdim ettiler.

кte, Büyük Harbin birinci senesinde Veliahtliga geçtigi zaman 53-54 yaslarinda

bulunan Vahidüddin en istirapli yillarini bu harp içinde yasadi.

Şark cephesinde «Allahü Ekber» daginin buzlariyle, Suriye çöllerinin atesi

tarafindan cigerine kadar donan ve yanan Mehmetçik (Don Kisot»larin rüyalarini

gerçeklestirme yolunda kumar parasi gibi harcandi. Erzurum'da «Allahü Ekber»

daginin bir eteginden 30 bin mevcutlu bir kolordu halinde tirmandirilip, öbür

eteginden, tek kursun atmadan ve yemeden, birkaç manga kalmis olarak indirildi.

Kanal Seferinden de, karsi yakaya geçirilebilen ancak birkaç kisinin «Allah,

Allah!» seslerinden sonra her şey sustu ve durdu; ve arkasindan o korkunç Suriye

ve Arabistan istilâsi basladi.

Kirdira kirdira bitiremedikleri Mehmetçik, Çanakkale'de devlet irzinin kapisinda

en büyük senametini gösterir ve düsman zirhlilarindan yagan gülleleri gögsüyle

mesin top gibi çelerken bu ruh hiç bir tarafta semerelendirilemedi; ve

Galiçyadan Dicle boylarina kadar Türk kani, arozöz suyu hovardaligiyle topraga

içirildi. Ya cephe gerileri?

Ğdare lâmbalarinda gaz yerine yanan ve isik yerine isli kivilcim saçan kuru

fitiller... Şeker ihtiyacini birkaç kuru üzümden baska bir şeyde bulamayan,

sapsari ve bir deri, bir kemik, çocuklar... Has ekmegin yerinde misir koçani,

kepek ve çamurdan, tas gibi kaskati ve kapkara somunlar...

Bugün sag olan ihtiyar bir romanci, çocuklugunu o günlerde geçiren bizim

neslimizin kavruklugunu belirtmek için, bir zamanlar hakkimizda şu hor görücü

tâbiri kullanmisti : «— Saman ekmegi nesli!»

Bu tâbir, o günleri ifadede ne kadar yerindeyse bizim neslimizi tespitte de o

derece hakikatten uzaktir. Zira bizim neslimiz istirap, korku ve ihtilâç

neslidir ve iste bu yüzdendir ki, ardindaki beyni çü- ve önündeki ruhu kavruk

nesillerin faciasini en iyi takdir ve muhasebe etmek mevkiindedir.

Vahidüddin'in Büyük Harp boyunca bütün bu manzaralardan aldigi dehset ve istirap

hissini, onun, her şeyini ve aziz vatanini kaybettikten sonra Ğtalya'da, (San

Remo) şehrinde, istirap ve inkisarlarin en büyügü içinde, yakinlarina söyledigi

sözlerde bulacagiz.

Komitecilere esir saray; ve göz göre göre salhaneye sürülen aç ve hasta milletin

yürekler acisi hali ve ölümden beter encami karsisinda, elinden hiç bir şey

gelemez bir veliaht... Bütün kanini içine akitiyor ve merasim, yahut resmî

temsil günlerinde büyük üniformasini giyip, hissiz görünmesine alistigi bir

yüzle ortaya çikmaktan baska bir şey yapamiyor.

Ölen Avusturya-Macaristan imparatorunun cenazesinde Türkiye'yi temsil etmek gibi

vazifeler de kendisine düsüyor.

Vahidüddin'in sonradan yaveri yapacagi, Anadolu'ya bizzat gönderecegi ve

hayatinda en müessir rolü oynayacagina şahit olacagi Mustafa Kemal Pasayla

tanismasi, Büyük Harbin sonlarina dogrudur.

Sahibi bulundugu cins at ve kisraklari Dördüncü Ordu Kumandani Cemal Pasaya 2000

altina satan ve sonradan Cemal Pasanin bu at ve kisraklari daha yüksek fiatla

satmasi üzerine kendisine 3000 lira daha ödenen Mustafa Kemal Pasa, o siralarda

Suriyeden gelmis ve Beyoglunda Perapalas Otelinin bir dairesine yerlesmistir.

(Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi, s. 179)

Bu esere göre bizzat Mustafa Kemal Pasanin agzindan, dökülen kelimelerle tanisma

sebep ve şekli;

«— Ğstanbul'da Perapalas otelinin bir dairesine yerlesmistim. Artik her şeyin

mahvolduguna kaani bir adam gibi, me'yûs, düsünüyordum. Ancak, mahvolan her

şeyin kurtarilabîlecegine de müteselliydim.»

Aynen Mustafa Kemal Pasaya ait olan bu sözlerden anlayacagimiz, onun, sonunda ve

birdenbire, dayanagini göstermeden belirttigi ümit ve teselliye ragmen, her

şeyin mahvolduguna baslangiçta inanmis bulundugu... Devam ediyor:

«Bu hâlet-i ruhiye içinde iken bir gün bana, Padisahin vekili sifatiyle; Enver

Pasa bilvasita müracaatta bulundu ve dedirtti ki... Sonra bizzat şifahen dedi

ki:

— Almanya Ğmparatoru Zât-i Şahaneyi karargâh-i umumîsine davet etti. Zât-i

Şahane böyle bir seyahati yapamiyacak hâlde bulundugundan, düsündük. Veliaht

Hazretleri Zât-i Şahane namina hu semahata yapsin... Kendisinin refakatinde

bulanmayi kabul eder misiniz?

Ben böyle bir zât ile böyle bir seyahati kendim için enteresan gördügümden,

derhal muvafakat cevabi verdim. Tertibat ve tebligat yapilmis; iki üç gün sonra

bir Persembe aksami trene binip Vahidüddin ile seyahate çikacagimiz tekarrür

etmisti- Bana denildi ki:

«— Seyahate çikmadan evvel; Veliahd Hazretleriyle tanismalisiniz!»

Naci Pasa, şimdi kolordu kumandani; ve Mekteb-i Harbiyede benim terbiye-i

askerîye hocamdi. O zaman zannederim Miralay Naci Bey; onun da Vahidüddin ile

beraber bulunmasi tensip olunmustu.»

Bu sözlerden sonra Mustafa Kemâl Pasa, Vahidüddin ile ilk karsilasmasindaki

intibalarini anlatiyor. Onca Veliahd Vahidüddin Efendi, gülünç ve merhamete

şayan bir insandir:

«Bir gün, hareketimizden evvel Vahidüddin'in sarayinda birlestik. Bizi sarayin

içinde Arap hasirlariyle örtülmüs bir salona acilan kapidan bir odaya soktular,

Redingotlu adamlarla dolu olan odanin esyasi bir kanape ve kanapenin iki

tarafinda birer koltuktan ibaretti. Henüz girdigimiz bu odada ayakta dururken

çok laubali görünen redingotlu adamlarin içinde dîger redingotlu bir adam peyda

oldu. Bu yeni gelenin kim oldugunu, ne oldugunu ve ne olmak lâzim geldigini, ne

ben, ne de arkadasim farketmedik. îçeri girdi, bizim bulundugumuz tarafa

teveccüh etti. Kanapenin sag kösesine oturdu. Ben karsisindaki koltuga oturdum.

Mütenazir koltugu Naci Pasa isgal etti. Bu zât bir defa gözlerini kapadi, derin

bir velede daldi, neden sonra tekrar gözlerini açti, bize lütfen iltifat etti:

— Sizinle müserref oldum, memnunum! Tekrar gözlerini kapadi, bu nazikâne sözlere

cevap vermiye hazirlanirken, bîhus (kendinden geçmis) bir şahsiyetin huzurunda

bulundugumu farkettim; cevap vermek mi, yoksa vermemek mi lâzimgeldiginde

tereddüt ettim. Naci Pasanin yüzüne baktim, o da çok durgundu. Onda

(Vahidüddin'de) bir defa tekellüm kudreti mevcut olup olmadigini anlamak için

beklemeyi tercih ettim. Biraz sonra gözlerini açti:

— Seyahat edecegiz degil mi?

Ben çok sikilmis, çok muazzep bir hâlde:

— Evet, seyahat edecegiz! Dedim.

Ğtiraf edeyim ki, bir mecnunla karsi karsiya bulundugumu derakap hissetmis,

fakat mantikî mühakemeye girismekten kendimi menetmistim. Hemen ayaga kalkip

dedim ki:

— Efendi Hazretleri, beraber seyahat edecegiz; seyahat iki gün sonra

baslayacaktir. Persembe aksami garda hazir bulunacaksiniz; oradan hareket

edecegiz.

Veda ettik ve çiktik. Mükellef bir saray arabasina binmistik. Naci Pasa ile

aramizda takriben şöyle bir muhavere oldu:

— Zavalli, bedbaht, şâyan-ı merhamet... Bunlarla ne olabilir?

— öyledir!

— Bu zavalli yarin padisah olacaktir, kendisinden ne beklenebilir?

— Hiç...

— Biz ki, aklimiz, mantigimiz vardir; biz ki, memleketin mukadderatini, hâlini

ve âtîsini anlamis insanlariz, ne yapabiliriz?

Naci Pasa:

— Güç!... Dedi.»

Mustafa Kemal Pasa, Veliahd Vahidüddin Efendinin refakatinde Almanyaya yaptigi

seyahati anlatmaya devam ediyor:

«— Persembe aksami gara gittim, yalniz daha evvel Vahidüddin'in etrafindaki

adamlara haber göndermistim ki, bizim seyahatimiz nev'ammâ askerî bir seyahat

olacaktir. Zât-i Ali üniformasini giymelidir. Gara geldîgim vakit Vahidüddin'in

sivil giyînmis oldugunu gördüm. Veliahdin tesrifatçisi olan Ğhsan Bey isminde

bir adam vardi. Kendisine dedim ki:

— Ben Veliahd Hazretlerinin üniforma giymesi için haber yollamistim.

Söylemedinîz mi?

Bana saray ananelerinin verdigi bir gururla :

—Siz kim oluyorsunuz?

Dedi.

— Ben sana kim oldugumu izah edecek vaziyette degilim; yalniz soruyorum: Ben

sana Veliahd Hazretlerinin üniforma giymesi lâzim oldugunu söylettim. Kendisine

söyledin mi, söylemedin mi?

Bu cümleleri biraz sert telâffuz ettim. O zaman bana cevap vermeye mecbur kaldi:

— Müsaade ederseniz, izah edeyim...

Dedi. Anlattigina göre Veliahde, Feriklik rütbesi tevcih olunmus, sonra Mirliva

oldugunu bildirmisler, o da bundan mugber olarak, madem ki benden ilk rütbeyi

nezetmisler, ikinci rütbeye tenezzül etmem, demis; ve hiç bir rütbeye lâyik

olmiyan Vahidüddin iste bu sebeple gara sivil gelmeyi tercih etmis. Ğhsan Bey

denilen adamla fazla mesgul olmaya lüzum görmedim. Binecegimiz tren hazirdi. Bir

askerî müfreze saff-i harp nizamimla, Veliahdi tesyie muntazirdi. Veliahdin

yanina yaklastim. Baskumandan Vekili Enver Pasa da orada idi.

— Bu asker sîzi tesyi için hazirdir. Kendilerini selâmlayiniz!

Dedim.

Vahidüddin yüzüme bakti. Bu bakisiyle:

— Nasil?

Demek istiyordu. кaret ettim:

— Siz yürüyünüz, arkanizdan biz gelecegiz. Vahidüddin askerin Önünden geçerken,

iki elleri yukarida, gayr-i tabiî selâm vererek yürüdü. Geriye dönüp trene

bindik. Ğçine girdigimiz salonun pencerelerini açtirarak, tren hareket edecegi

sirada Vahidüddin'e:

— Bu pencereden askeri ve ahaliyi selâmlayiniz; Dedim.

— Niçin lâzimdir? Dedi.

— Evet lâzimdir!

Vahidüddin benim bîperva ihtarima râzi olmus gibi görünerek, dedigimi yapiyordu.

Tren Ğstanbul'u terketti. Vahidüddin beraber bulundugumuz salonun gerisindeki

diger bir salonda kendisine hazirlanan kompartimana gitti. Beni biraktigi salon

bana aitti. Ben burada yatacaktim. Fakat salonun her tarafina bir takim

bavullar, sepetler vesaire yigilmis oldugunu gördüm. Daha evvel, Vahidüddin'in

çok yakini Refik Ğsminde bir zâta demistim ki:

— Ğstiyorum, Vahidüddin'în yakininda yatayim; onunla beraber bulunayim ve

kendisini mütalâa edeyim.

Bu adam bana evvelâ söz vermisken sonra öyle bir tertip yapmis ki, Vahidüddin'in

yakin adamlari her tarafi doldurmus ve bana bahsettigim salon kalmis...

— Niçin böyle yaptiniz? Dedim.

Bana güzel bir cevap verdi:

— Efendimiz bendegâniyle hemkarin (yakin) olmak ister. Zât-i âliniz Efendimizi,

o da sizi rahatsiz edebilir. Bu sebeple sizi onun vagonuna muttasil bir yerde

bulundurmayi tercih ettim.»

Burada Mustafa Kemal Pasa, birdenbire şu teshise variyor:

— Refik Beyin sözünü gayr-i mâkûl bulmadim. Evet, lâzimdi ki, Vahidüddin'in

yaninda usaklar ve Refik Bey de usaklarin basinda bulunsun!»

Mustafa Kemal Pasa yolculugu anlatiyor: «Trenimiz, istanbul'dan hayli

uzaklasmis, Trakya topraklarinda Ğlerliyorduk. Bir zât geldi:

— Efendimiz sizi salona davet ediyor. Dedi.

Dogrusu bu davet beni memnun etti. Yarinki padisahi yakindan tetkik etmek

firsatlarindan birincisi bahsediliyor demekti. Vahidüddin'in salonuna girdigim

vakit kendisini ayakta, bana muntazir buldum. Oturdu. Bana da oturmak için yer

gösterdi. Bu dakikada sarayinda ekseriya gözleri kapali konusan zâti büsbütün

baska bir vaziyette buldum. Bilâkis gözlerini çok kuvvetle açmis ve dikkatle

bana bakiyordu. Bir nutuk irad eder gibi, şu tarzda beyanatta bulundu :

— Affedersiniz Pasa Hazretleri, birkaç dakika evveline kadar kiminle seyahat

etmekte oldugumu bana izah etmemislerdi. Ancak trenin hareketinden sonra aldigim

malûmat üzerine giyaben çok tanidigim ve takdir ettigim bir kumandanimizla

beraber bulundugumu anladim. Ben sizi çok iyi bilirim. Ariburnunda ve

Anafartalarda yaptiginiz bütün icraat, kazandiginiz muvaffakiyetler tamamen

mâlûmumdur. Siz istanbul'u ve herseyi kurtarmis bir kumandanimizsiniz. Beraber

seyahat etmekte oldugum için çok memnun ve müftehirim.

Vahidüddin bu sözleri çok agir, fakat muntazam söylüyordu. Hayret ettim. Ğcab

ettigi gibi cevaplar verdim. Aramizda mükemmel, ciddî ve samimî musahabeler

oldu.»

Mustafa Kemal Pasanin Vahidüddin ile tanismasina ve ilk temaslarina ait bu

sözlerinde hâkim ruh ve fikir, ayrica izafta muhtaç olmaksizin, kendi -kendisine

bellidir.

Konusan daima, kendi üslûp ve ifade tarziyle Mustafa Kemal Pasadir:

«O gece için görüstüklerimizi kâfi addederek kendisini fazla rahatsiz etmek

istemedigimi söyleyip müsaade aldim. Salona avdet ettigim zaman insirah

hissediyordum. Düsündüm ki, bu zât akilli olmalidir, Ğstanbul'da ilk

bulustugumuz vakit, o devri bilenlerce anlasilmasi kolay olan esbap ve şeraitin

tesiri altinda garip bir hâl gösteren Veliaht, Ğstanbul'u terkettikten,

kendisini tamamen serbest gördükten, bilhassa muhataplarinin şâyan-ı emniyet

adamlar oldugunu anladiktan sonra, şahsiyetini oldugu gîbi göstermekte artik

beis (sakinca) görmüyor. Buna göre ben de kendisine bütün ahvâli ve zaruretleri

anlatabilirim, hattâ kendisince yapilabilecek bazi zeminler üzerinde faaliyete

geçebilirim, ümidine kapildim.

Seyahat günleri birbirini takip ediyor, her gün biz kisa veya uzun bir mülakat

yapiyorduk. Bende hasil olan kanaat şu idi ki, bu adamla kendisini tenvir etmek

ve kendine yakindan ve samimî müzaharet etmek şartiyle, bazi isler yapmak

mümkündür. Bu nokta-i nazarimi gerek Naci Pasaya, gerek diger zevata söyledim ve

Veliahti bu şekilde hazirlamak memleket menafii namina bir vazife olduguna

isaret ettim. Arkadaslar ve ben bu nevi temaslarda bulunarak seyahatimize devam

ediyorduk.»

Bu noktada Mustafa Kemal Pasanin eski görüsü degismis ve «zavalli, merhamete

şâyan» diye kaydettigi Vahidüddin, artik onun gözünde vaitkâr bir ümit kaynagi

olmaya baslamistir.

Mustafa Kemal Pasayi dinlemeye devam edelim:

«— Büyük Alman karargâhinin bulundugu küçük bir kasabaya gelmistik. Bizi

Ğmparator karargâhi medhali karsisina dizilmis heybetli bir Alman kit'asi

selâmladigi esnada, bizzat Kayser medhalin sahanliginda bu istikbale istirak

ediyordu. Medhalden büyücek bir hole geçtik. Orada Ğmparator, Hindenburg,

Ludendorf ve bütün karargâh erkân ve ümerasi, Veliahdi ve onun refakatinde

bulunanlari kabul ediyordu. Kayser, Veliahdle musafaha ettikten ve Naci Pasa

delaletiyle birkaç kelime konustuktan sonra Vahidüddin'e denildi ki:

— Refakatinizde bulunanlari Ğmparatora takdim etmeniz lâzimdir.

Veliaht beni Ğmparatora takdim etti. Bir eli gögsü üzerindeki dügmelerinin

arasina sokulmus olan Ğmparator, diger eliyle benim elimi tuttu ve çok yüksek

sesle, Almanca olarak:

— Onaltinci Kolordu... Anafarta... Sözlerini telâffuz etti.

Bütün hazir bulunanlar Ğmparatorun bu ihtari Üzerine bana teveccüh ettiler. Ben

Kayserin ne demek istedigini anlamadigimdan biraz sikildim ve önüme baktim.

Ğmparator benim bu mahcup ve mütevazi vaziyetimden şüphelenerek yanlis bir

hitapta bulunmus olmasi ihtimalini düsünmüs olsa gerek, bana sordu:

— Siz Onaltinci Kolordu Kumandanligini ve Anafartalari yapmis olan Mustafa Kemal

degil misiniz?

— Evet, Ekselans...

Bu kelimeler agzimdan çikinca derhal anladim ki büyük bir hatâ yapmistim.

(Sir), yahut (Kayzer) demek lâzimdi. Ne yalan söyliyeyim, insan, dilini

alistirmadigi şeyleri söylemekte müskülât çekiyor. Bu, benîm irtikâp ettigim

birinci hata da degildir. Bulgaristan Krali Ferdinand'la ilk defa karsi karsiya

geldigim zaman ayni hatada bulundugumu hatirladim-»

Bundan sonra Mustafa Kemal Pasa,, Alman Uraumî Karargâhinda «çok güzel ve rahat»

yerlestiklerini (kaydediyor ve Veliahd tarafindan bâzi ziyaretler yapilmak

gerektigini ve bunlardan (Hindenburg) ile (Ludendorf)un basta geldiklerini

söyleyerek ilk ziyaretlerin onlara yapildigini bildiriyor.

Koca (Hindenburg)un ufacik bir bürosu vardir., Maresal, masasinin basinda...

Masanin sol ilerisindeki koltukta Vahidüddin... Vahidüddin'in yaninda da «dili

mesabesinde bulunan» Naci Pasa... Mustafa Kemal Pasa ise (Hindenburg)un sag

tarafindaki sandalyede...

Bizzat Mustafa Kemal Pasanin Çizdigi bu dekor içinde, Rus ordularina imha

darbesi vurmus olan büyük asker (Hindenburg) ile büyük talihsiz Veliahd

Vahidüddin Efendi konusuyorlar. «Kisa merasim kabilinden olan böyle bir

mülakatta çok mühim şeyler konusulmak mutad olmamakla beraber», Maresal,

Veliahde ve o vasitayla Türk milletine teselli verici sözler söylüyor, Veliahd

da bunlara tesekkür ediyor.

Alman Maresalinin sözleri Mustafa Kemal Pasa tarafindan sadra şifa verici kabul

edilmiyor. O, Dünya Savasinin kaybedilmis olduguna ve gerisinin bos lâf ve kuru

teselliden ibaret bulunduguna kaanidir.

Diyor ki, aynen:

«— Ben Hindenburgtan agzindan isettigim sözlerin en nihayet Kibar ve

misafirperver oldugu için nezaketen sarfedilmekte olduguna kaanî olmak

istiyordum. Yoksa beyanatin medlulü (delâlet ettigi şey) beni meyus edecek

mahiyette idi. Mukâlameye istiraki münasip görmedim. Bilâkis mülakatin kisa

kesilmesine intizar ediyordum. Öyle oldu.»

(Hindenburg)dan sonra, Alman Genel Kurmayinin basi (Ludendorf) ile temas

ediyorlar:

«Vahidüddin'i Ludendorf da büyük nezaket ve itina ile kabul etti. Denebilir ki,

o da, Maresalin temas ettigi mevzular üzerinde teseîlbahs (teselli verici)

izahatta bulundu. Bilhassa o günlerde Şimal-i Garbi cephesi üzerinde müttefikin

ordulari aleyhine basladiklari parlak taarruzdan bahsetti. Bu taarruzu esasen

biliyorduk. Fakat taarruzun vasil olabildigi neticeyi Ludondorf'un lisanindan

isitmek için sabirsizlaniyordum- Gördüm ki, mükâlemenin hedefi bu degil... Alman

ordusunun taarruz etmekte oldugunu söylemekle, Alman millet ve ordusunun ve

bütün müttefiklerin kuvve-i maneviyelerini yükseltebilecek teminat vermekten

ibarettir. Şüphemi halletmek için olmali, Generale kisa bir sual sordum:

— En nihayet taarruz kuvvetleri hangi hatta kadar gidebileceklerdir?

Böyle, Veliahd refakatinde bulunan bir zabitin damdan düser gibi sordugu suale

muhatap olan Ludendorf, nezaket içinde devam eden beyanatini tevkif etti; biraz

düsündü, biraz da yüzüme bakti ve dedi ki:

— Biz taarruz ediyoruz, neticesini hâdisat gösterecektir.

Cevap verdim:

— Yapilmakta olan taarruz neticesinin ne olabilecegini anlamak için hâdisata ve

talihin tecellisine intizar etmeye lüzom olmadigini zannediyorum; çünkü yapilan

taarruz, en nihayet (parsiyel - kismi) bir taarruzdur.

(Ludendorf, tekrar yüzüme bakti. Ne demek istedigimi pek iyi anlamisti. Müspet

menfi cevap vermîyerek sustu.

Mükâleme burada kaldi ve ziyarete hitam verildi.

Ludeudorf'un hatiratini bastanbasa okudum. Hatiratta çok büyük esaslardan çok

büyük maharetle bahsedilmistir. Tabiî bu kadar kisa bir mülakatta kendisi için

meçhul bir zâirin çok kisa sualinden ve o sualin mucip oldugu tevakkuftan

bahsetmis olmasini kendisinden talep etmek hakkimiz degildir. lâkin biz de bu

ziyaretten bahsettigimiz sirada bütün dünya ordularinda büyük asker ve büyük

erkân-i harp taninan bir zât ile âni denilebilecek kadar kisa teati-i

efkârimizin hâtirasini gömmek istemedik.»

Alman ordularinin iki büyük kafasiyle yaptiklari temastan, ve mirliva

(tuggeneral) Mustafa Kemal Pasanin her ikisini de tenkid ve Alman ordusunu

müskül vaziyette kabul edici tavrindan sonra, hususî dairelerinde bizzat Alman

imparatorunun ziyaretine mazhar oluyorlar:

«Ğmparatorluk karargâhi ittihaz olunan otelin Veliahdin odasinda Vahidüddin, ben

ve Naci konusuyoruz. Bütün seyahatimiz esnasinda benim Veliahde yakalarini

açtigim umumî ve hayalî bahisler üzerindeyiz. Baskumandanlik Vekâletinin, Alman

ordusuna istinat edilerek ihtiyarina devam edecegimiz fedakârligin mutlaka

parlak bir muvaffakiyetle nihayet bulacagi hakkinda fikriyle bu fikri memlekette

temine çalismaktaki mantiksizligi izah ve ispata çalisiyordum. Beni bu beyanata

sevkeden vesile, kisa sualim karsisinda Ludendorfun bu akibetleri Allah'a tevdi

eden bir mütevekkili andirir vaziyetiydi. Çok arzu ediyor ve çalisiyordum ki,

yarinin Padisahi, tam yerinde, benim dediklerimi çok iyi anlayabilsin! Bilmem

neden, böyle bir tesebbüsten ümit-var olmak istiyordum. Verdigim izahat,

Veliahdin tasdik ve teyakkuzuna delâlet eden isaretlerle karsilanmaktaydi.»

Aynen Mustafa Kemal Pasanin agzindan dökülen bu kelimelerle sabittir ki, o ve

zamanin Veliahdi Mehmed Vahidüddin Efendi, Ğttihatçılara zit olmakta

beraberdirler ve bu mevzuda Mustafa Kemal Pasa, bütün ümidini Vahidüddin'e

baglamis bulunmaktadir. Her şeyden evvel Mustafa Kemal Pasa, Vahidüddin ile

anlasmaya son derece meyillidir.

Nihayet karsilarinda, bütün cihana hükmetmek ütopyasinin akrep biyikli kahramani

Kayzer Vilhelm...

«Bu esnada yüksek bir takim sedalar, bütün bosluklari doldurarak bizim

oturdugumuz salonun içine kadar geldi:

— Kayzer, Kayzer!

Kapi vuruldu. Kayzer'in, Veliahd Hazretlerini ziyarete gelmekte oldugu

bildirildi. Ğmparatorun istikbaline (karsilanmasina) şitap ettik. Kayzer salona

dahîl oldu. Hep beraber oturduk. Ğmparator hakikaten centilmence konusuyor,

sadik ve vefakâr Osmanli Devletinin çok kiymetli bir Alman müttefiki oldugundan

ve bilhassa Baskumandan Vekili Enver Pasa Hazretlerinin bu dostlugun kiymet ve

yüksekligini anlayarak çalistigindan, Alman Baskumandanlik ve Erkâni

Harbiyesinin bu güzide zâta fevkalâde emniyet ve itimat beslemekte oldugundan

bahsediyordu. Ben, Vahidüddin'in sagindaydim. Naci PaSa tam karsimizda

bulunuyordu. Takriben şu sual, Naci Pasa lisaniyle imparatora soruldu:

— Türkiyenin Almanyaya karsi sadakat ve vefasindan, yakin âtide Alman

müttefiklerinin saadete kavusacaklarindan bahseden beyanat-i şahaneleri, Osmanli

devletinin yarinini düsünmek vaziyetinde bulunan âcizlerinde büyük bir insirah

ve teselli uyandirdi. Ancak, vaziyet-i umumiyeyi mütalâa ve tetkikten sarf-i

nazar ederek, bir noktayi dah vuzuhla anlamak ihtiyacindayim, Türkiyenin

kalbgâhina (can evine) tevcih olunan darbeler tevkif olunamaksizin

ilerlemektedir. Eger bu darbeler muvaffak olursa Türkiye mahvolacaktir. Bu

darbeleri tevkif için teminat ifade eden beyanatinizi dinliyemedim. Lütfen bu

hususta beni biraz tenvir ve tatmin buyurur musunuz?

Bu sual üzerine Ğmparator oturdugu sandalyeden derhal ayaga kalkti. Şöyle bir

hitapta bulundu: — Türkiye'nin muhterem Veliahdi! Anliyorum ki sizin zihnînizi

tesvis edenler vardir. Ben Alman imparatoru, size âtiden, muvaffakiyat-i

âtiyeden bahsettikten sonra şüpheniz kalir mi, kalmaz mi?

Yaninda bulundugum Veliahd derhal müspet cevap vermekle beraber endisesinin zail

olmadigini da Ğlâve etti.

Ğmparator, kalktigi sandalyeye artik oturmadi ve bizi terkedecegini nezaketle

îma etti. Salonun kapisina dogru yürüdü. Vahidüddin ve arkasindan bizler Kayzeri

salonun kapisindan disari çikardik. Kayzer sola dogru giden bir koridordan

yürüyecekti. Ben Kayzerin hosuna gitmedigimi anladigim için makûs koridora dogru

ve biraz uzakta durdum. Ğmparator Veliahdin ve müteakiben ona yakin bulunan Naci

Pasanin ellerini sikarak, uzaginda bulunan bana bakti ve müteveccih oldugu

koridor istikametinde yürümeye basladi. Benîm elimi sikmamisti. Ğmparatorun

hakki vardi. Veliahdin refakatinde bulunan herhangi bir generalin elini sikmak

için onun ayagina mi gidecekti? Lâzim degil midir ki bu general, imparator

tarafindan eli sikilmak şerefini ihraz için biraz istical etsin. Bu kusurumu

itiraf ederim. Bilmem neden, durgun, harekete iktidarsiz, sabit ve dalgin bir

vaziyet almistim. Ğmparator iki üç adim yürüdükten sonra tekrar geri döndü, bana

yaklasti:

— Affedersiniz, sizin elinizi sikmamistim.

Elimi uzattim, çok nazik ve âlicenabâne iltifatlarina mazhar oldum.»

Şimdi, dogrudan dogruya Mustafa Kemal Pasadan ve Cumhur Reisligi zamaninda

dinledigimiz bu sözlerde muazzam bir hakikat ve delâlet yattigini tespit

edebiliriz. Bu hakikat ve delâlet, Vahidüddin'in artik vatan haini ve bas düsman

kabul edildigi bir devirde dogrudan dogruya Mustafa Kemal Pasanin sözlerinden

fiskirdigina göre, hiç kimsede aksini iddiaya mecal olamaz.

Mustafa Kemal Pasanin bu sözleri, Vahidüddin'in vatan derdiyle yanan biri

oldugunu, Osmanli devletinin yarinini düsünmek gibi bir vaziyeti Kayzer'in

yüzüne haykirdigini ve bu mevzuda kendisinden teminat istedigini, öfkelenen

Kayzer'i salondan kaçirdigini, yâni isi oluruna baglayici ve tesrifat

gürültüleri arasinda kaybolucu bir tip olmadigini gösteriyor.

Almanya seyahatini daima Mustafa Kemal Pasanin agzindan dinlemek, usûlümüz

icabidir:

«Ğmparatorun sofrasina aksam yemegine davetliydik... Kayzer'in karsisinda bir

prens, saginda Vahidüddin, solunda Berlin Sefiri Hakki Pasa merhum ve prensin

solunda da ben bulunuyorduk. Benim solumda Ludendorf vardi. Ludendorf,

fransizcasiyle, benimle görüsüyordu. Ğmparator Ludendorfa almanca:

— Sagindaki adamla konus! Dedi.

Ludendorf:

— Onu yapiyorum. Cevabini verdi.

Bittabi bu mükâlemeleri anliyacak kadar almanca bildigim için imparatorun

ihtarina ve Ludendorf-«a cevabina intikal etmistim. Dimagi çok büyük harekâtin

Ğdaresinden mütevellit yorgunlukla mesbu bulunan Ludendorf, yemek esnasinda

hatirimda yer tutacak kadar ciddî bir mükâleme mevzuu bulamadi. Yemek bitti. Bu

salona bitisik, onun büyük parkasina benzeyen diger bir salon vardi. Sofrada

hazir bulunanlardan bir kismimiz oraya geçtik. Ğmparator, Hindenburg,

Lundendorf, Alman Basvekili oldugunu zannettigim bir zât, bizim taraftan da

Veliahd, Hakki Pasa merhum ve bizler...

Ğmparator bir kösede ayakta Vahidüddin ile tatli tatli konusuyor; ben, arkasini

iki salonun fasl-i müstereki olan kavsin duvarina dayamis, çok heybetli ve

canli, asil nazarlarinda hakayiki anladigi görülen, fakat anladiklarini her

muhataba söylemekten muhteriz, yüksek bir şahsiyet karsisindayim: Hindenburg!

Hindenburg'la görüsmek istiyor, kendisini bilhassa Veliahtla beraber ziyarete

gittigimiz vakit temas etmis oldugu tatli musahabe zeminine sevketmege

çalisiyordum.

Maresal, ziyaretimiz esnasinda, Suriye vaziyetinin islah olundugunu, son

günlerde yeni ve taze bir süvari firkasinin muharebe meydanina ithal edildigini

söylemisti... Halbuki bu büyük adamin bahsettigi, bittabi oradaki kumandanlarin

verdigi rapor muhteviyati idi. Hakikat-i hâlde mevzu-u bahs olan bu süvari

firkasi ben henüz Ğkinci Ordu Kumandani iken Yildirim Grubunu takviye için bu

Grupa gönderilmesi talep olunan firkaydi. Ben Yedinci Ordu Kumandani olmadan

evvel, bu süvari firkasinin teskil ve teminine çok çalisilmisti. Ancak

toplanabilen bu seyyar kuvvet o kadar bîmecal idi ki, evvelâ hayvanlarini

Re'sülayn civarindaki otlaklarda beslemek ve ondan sonra kabil-i istifade bir

hâle gelip gelmedigini yemden tetkik etmek lâzimdi... Ben aylarca sonra, Yedinci

Ordu Kumandani oldugum zaman bu firkadan istifade edip edemiyecegimi tetkik

ettim. Aldigim ciddî bir rapor firkanin bâr kuvvet olmadigi mahiyetindeydi.

Alman büyük karargâhinda Hindenburg'un agacindan isittigim şuydu ki, bu firka

muharebe meydanina dahil olmus ve vazâyet islah edilmistir. Maresale macerayi

hikâye ettim ve dedim ki:

— Benim söyliyecegim sözler sizin aldiginiz raporlar muhteviyatina

uymayabilir... Fakat emniyet edebilirsiniz ki hakikattirler. Suriye vaziyeti

islah olunmus degildir. Bunu kabul ediniz. Sonra Maresal, siz mühim bir taarruz

yapiyorsunuz ve zannetmem ki, buna çok bel baglamis olasiniz; yalniz bana söyler

misiniz, emniyetle ümit ettiginiz hedef ve maksat nedir?»

Sorulmasi güç olan böyle bir sual karsisindaki vaziyeti, yine bizzat Mustafa

Kemal Pasa, tespit ediyor:

«Büyük ve ihtiyatli asker, benim bu sualime cevap verebilir miydi? Zaten

kendisinden bunu beklememeliydim- Bu, belki de biraz laubali vaziyetim, ihtimal,

Ğmparator Hazretlerinin sofrasinda bize ikram edilen nefis şampanyanın tesiriyle

olmustu.

Maresal, söylediklerimi dikkatle dinler gibi göründü. Fakat çok basit ve şirin

bir cevap verdi; salonun ortasinda duran ve üzerinde muhtelif sigaralar bulunan

ufak bir masa vardi:

— Ekselans, sîze bir sigara takdim edebilir miyim?

Hindenburg her şeye cevap vermisti. Ortadaki masaya gittik, kendi eliyle bana

bir sigara verdi.

Meger Vahidüddin ile konusan Ğmparator, bizim temas ve müfeâfememizle alâkadar

oluyormus. Almanca olarak Maresale sordu:

— Ne diyor? Maresal cevap verdi:

— Bir şeyler!

Ben sigarami yaktiktan sonra Hindenburg'tan ayrilarak Ğmparatorla konusan

Vahidüddin'in yanina gittim:

— Hakikati anliyor musunuz? Muhatabiniz Almanya Ğmparatorudur. Benim size

arzettigim endiseleri izah edecek bir tek kelime söyledi mi?

— Hayir!

-— Konusmaya devam ediniz; ve ciddî konusunuz! Bütün endiseleri Ğmparatora

söylemekte tereddüt etmeyiniz! Ben eminim ki, o sizden memnun olmiyacaktir.

Fakat hiç olmazsa Türkiye'de hakikati görmüs olanlarin mevcudiyetine

inanacaktir.

Veliahd masum bir tavir takinarak:

— Öyle yapiyorum! Dedi»

Görülüyor ki, Veliahd Mehmed Vahidüddin Efendinin Almanya seyahatinde takindigi

tavir, Ğttihatçılar elinde ve Almanya safinda harbin kaybedilmis bulundugu

kanaatine mahsus bir edadir ve bu edada o ân için Vahidüddin ile Mustafa Kemal

Pasa ortakdirlar. Şu kadar ki, Mustafa Kemal Pasadaki hudut disi cür'et ve

atilganlik Veliahdta mevcut degil...

Bu ilk temaslardan sonra is Garp Cephesini ziyaret etmeye kaliyor. Vahidüddin

Efendi ile refakatindekiler Büyük Harbin encamini tâyin edecek olan Garp

Cephesinin ates hattina davet ediliyorlar. Karargâhlardan birinde, cephenin

yüksek kumandanlarindan biri, cicili bicili bir harita üzerinde ve sadece

nazariye plâninda, Türkiye Veliahtina ve maiyetindekilere vaziyeti izah ediyor.

Bu izahlar, Mustafa Kemal Pasanin tabiriyle «güzel ve parlak» sözler

çerçevesinde cereyan ediyor. O zaman Vahidüddin Efendi, Mustafa Kemal Pasaya

dönüp cevabinin ne oldugunu soruyor. O da diyor ki:

«— Haritada gösterilen bu vaziyeti mahallinde görmek arzusunu izhar ediniz!»

Öyle oluyor. Dogrudan dogruya ates hattina gidiyorlar. Orada da kendilerini

karsilayan yüksek rütbeli kumandanlarla temas ediyorlar. Türk heyetine nerelerin

gösterilecegi ve oralara nasil ve nerelerden gidilecegi önceden

plânlastirilmis... Bu plâni gören Mustafa Kemal Pasa:

«Cephenin büyük kumandani bize umumî vaziyeti izah etti, diyor; içinde

bulundugumuz muharebe cephesi, bize o izahlarin gösterdigi sahadir. Müsaade

edilirse bu plâni bir tarafa birakalim da benim gösterecegim yerleri görmeye

gidelim!»

O sirada bir kargasalik oluyor ve Veliahd, hazir plâna göre kendisine görüs

sahasi olarak ayrilan yere dogru sevkediliyor.

Mustafa Kemal Pasa diyor ki: «Bende bir asker inadi vardi. Onlari takip etmedim.

Edinmis oldugumuz haritanin delâletine güvenerek, ates hattinin bir noktasina

yürüdüm ve ates hattinin gerisinde bir agacin dibine geldim. Orada gene bir

zabit agaç üzerinde tarassut yapiyordu. Bana refakat eden Alman zabitleri de

vardi. Tarassut yapan zabit asagiya indi. Meshudatini (gördüklerini) anlatti.

— Müsaade eder misiniz, ben de bu agaca çikayim! dedim:

— Hay, hay!...

Cevabini verdiler. Çiktim, zabitin söylediklerîni aynen gördüm- Fakat asil

mevzu-u bahs olmak lâzim gelen nokta, bu müsahede olunan vaziyete karsi olan

vaziyetti. Onun için sordum:

— Bu düsman vaziyeti karsisindaki kuvvetiniz, tertibatiniz, ihtiyatlariniz

nedir, lûtfen bana söyler misiniz?

Ates hattinin saf olan zabitleri ve kumandanlari, Türk müttefiklerinin bir

kumandanina hakikati söylediler. Hakikat şuydu: Piyade kuvvetleri hemen hemen