EVRENİN RUH HARİTASI

*AKAİD*

Salih ÖZBEY

Kitaba Emeği Geçenler

-B.Çelik

-M.Kalkan

-M.Sertdemir

-M.Demir

Kitaba Hizmet Verenler

-D.Çeltek

-F.Güçlü

-E.Korkmaz

-R.Aslan

KISALTMALAR

a.g.e Adı geçen eser.

a.g.y. Adı geçen yayın

(a.s) Aleyhisselâm

bsm. Basılmıştır

b. Bin, İbn

bint Binti

bkz. Bakınız.

çev. Çeviren

Doç. Doçent

H. Hicri

c. Cilt, cüz.

(c.c) Celle Celâlühû

Hz. Hazret

Nşr: Neşreden

Ktb. Kütüphanesi

M. Milâdî

Mad. Maddesi, Madde

M.Ö. Milattan Önce

M.S. Milattan Sonra

ö. Ölüm tarihi

Prof. Profesör

(r.a) Radıyallahû anh

(r.anha) Radıyallahû anha

(rha) Rahmetullahi aleyh

s. Sayfa

(sav) Sallallahû aleyhi ve sellem

Trc. Tercüme

v. Vefatı,Vefat tarihi

vr. Varak

vs. ve saire

y.y. Yüzyıl

vd. ve devamı.

vs. vesaire

Yay. Yayınevi.

yz. Yazma.

ty. Tarih yok

İÇİNDEKİLER

İçindekiler……………………………………….3

Akaid Dersi Programı……………………………5

1) - AKAİD BİLGİSİ............................................ 11

- Genel Bir Bakış.............................................. 13

a) - Akaidin tanımı................................................14

b) - Akaidin konusu...............................................15

c) - Akaidin gayesi................................................15

d) - Akaidin diğer İslami ilimler arasındaki yeri....16

e) - Akaid ilminin dayandığı kaynaklar.................17

- Okuma parçası................................................21

2) - DİNİN TANIMI.............................................. 23

- Genel Bir Bakış...............................................25

a) - Kuran’a göre dinin tanımı................................31

b) - Dine Olan İhtiyaç............................................32

c) - Hak ve batıl dinler...........................................34

d) - Tahrip Edilmiş Dinler......................................35

e) - Beşeri dinler....................................................36

f)- Din ve Bilim…………………………………….37

-Okuma parçası................................................ 41

3) - İMANIN TANIMI ......................................... 43

- Genel Bir Bakış...............................................45

a) - İcmali İman ve Tafsili İman.............................56

b) - Taklidi ve Tahkiki İman...................................58

c) - İmanın Artması ve Eksilmesi............................59

d) - İman ve İslam...................................................60

e) - Tasdik ve İnkar Bakımından İnsanlar................61

- Okuma Parçası..................................................67

4) - ALLAH’A İMAN........................................... 71

- Genel Bir Bakış............................................... 73

a) - Allah'ın varlığı ve birliği.................................. 76

b) - Allah'ın Rab’lığı ve ilahlığı.............................. 82

c) - Allah'ın isimleri................................................ 86

d) - Allah'ın sıfatları............................................... 90

e) - Kelime-i tevhit ve pratikleri............................. 96

f) - Allah Sevgisi.................................................... 97

g) - Allah Korkusu................................................. 100

- Okuma parçası................................................. 105

5) - MELEKLERE İMAN...................................... 107

- Genel Bir Bakış................................................ 109

a) - Meleklerin mahiyeti......................................... 125

b) - Meleklerin vazifeleri........................................ 127

c) - Meleklerin çeşitleri........................................... 128

d) - Meleklere İmanın Faydası................................ 131

e) - Cin .................................................................. 132

f)-Şeytan................................................................. 139

- Okuma Parçası................................................. 155

6) - KİTAPLARA İMAN........................................ 157

- Genel Bir Bakış................................................ 159

a) - İlahi Kitaplar ................................................... 163

b) - İlahi Kitapların Gönderiliş Sebepleri................ 164

c) - Suhuflar........................................................... 165

d) - Dört Büyük Kitap............................................. 166

e) - Ehli Kitabın Bugünkü Durumu......................... 173

f) - Medeniyet ve Ortak Değerler............................ 175

- Okuma Parçası................................................. 179

7) - PEYGAMBERLERE İMAN............................ 185

- Genel Bir Bakış............................................... 187

a) - Peygamberlik ve vahiy.................................... 190

b) - Peygamberlerin sıfatları.................................. 192

c) - Peygamberlerin dereceleri............................... 200

d) - Mucize............................................................ 203

e) - Kuran’da adı geçen Peygamberler................... 216

f) - Peygamberlere Olan İhtiyaç............................. 225

- Okuma parçası................................................. 231

8) - AHİRETE İMAN............................................ 239

- Genel Bir Bakış............................................... 241

a) - Ahretin varlığı.................................................. 247

b) - Kıyamet........................................................... 248

c) – Kabir .............................................................. 258

d) - Diriliş.............................................................. 278

e) - Hesap.............................................................. 284

f)- Mizan.............................................................. 291

g)- Cennet............................................................ 315

h)- Cehennem....................................................... 308

ı)- Araf................................................................ 317

j)- Şefaat.............................................................. 318

- Okuma parçası................................................ 325

9) - KAZA VE KADERE İMAN.......................... 327

- Genel Bir Bakış............................................... 329

a) - İrade................................................................ 335

b) - Tevekkül.......................................................... 342

c) - Hidayet............................................................ 347

d) - Dalalet............................................................. 350

e) - Hayır................................................................ 354

f)- Şer................................................................... 358

- Okuma parçası................................................. 365

10) - İMAN VE AHLAK....................................... 371

- Genel Bir Bakış............................................... 373

a) - İhlas.................................................................. 378

b) - İhsan................................................................. 483

c) – Takva .............................................................. 386

d) - Dua.................................................................. 394

- Okuma parçası.................................................. 407

11) - İMANI ZEDELEYEN FAKTÖRLER....... .... 409

- Genel Bir Bakış............................................... 411

a) - İnkar................................................................ 413

b) - Şek.................................................................... 424

c) – Ye’s................................................................. 426

d) - Şirk................................................................. 436

e) - Taklid.............................................................. 443

f)- Cehalet............................................................. 448

g)- Kibir (İstikbar)................................................. 449

h)- İkrah................................................................ 455

ı)- İrtidat............................................................... 460

- Okuma Parçası................................................ 467

- AKAİD DERSİNİN TESTİ……………….. 469

-KAYNAKÇA................................................ 583

Kaybetmişiz Pusulamızı

Ebrehelerin Hüküm Sürdüğü Kaldırımlarda

Ölüler Abid

Taşlar Mabud

Ağaçlar Mabed Olmuş.

AKAİD DERSİ PROGRAMI

GİRİŞ

Akaid dersi programı, eğiticinin akaid derslerinde yararlanacağı bir rehberdir.

Eğiticiye bakış açısı kazandırmaya yönelik hazırlanmış bu program, aynı zaman da ona, ders işlemenin teknik ve yöntemleri hakkında bilgi verir.

Eğitici, dersin süresini ve öğrencilerin seviyesini göz önünde bulundurarak konularını bu programdan seçer ve planını yapar.

Bu ders programı, açıklamaları, amaçları, konuları, yöntemleri ve kaynakçayı içerir.

A) AÇIKLAMALAR

Akaid "akide"nin çoğuludur. Akide ise bir şeyi, şek ve şüpheye yer vermeden kesin tasdik etmek ve kabul etmektir. Başka bir deyişle iman manasındadır. Bu program akaidimizi, nelere, nasıl inanıp bağlanacağımızı öğrenmede bize yol gösterecektir. Sahih bir akide temeli üzerine oturmayan ameller, Allah katında bir kıymet ifade etmez. Kastettiğimiz, Allah'ın kitabının ve mütevatir sünnetin ortaya koyduğu akidedir. Bu akide hiç bir zaman değişmez. Eğer akide, kişinin benliğini ve bütünlüğünü tam anlamıyla sararsa; diğer esaslar da bunun üzerine kurulabilir. Bireylerin sahih bir akaid zemininde buluşmaları, hareket içerisinde birlikteliği ve bağlayıcılığı sağlaması açısından önemlidir.

* İman ve kurtuluş:

وَالْعَصْرِ (*) اِنَّ الْاِنْسَانَ لَفى خُسْرٍ (*) اِلَّا الَّذينَ امَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْابِالْحَقِّوَتَوَاصَوْا بِالصَّبْر(*)

"Asra yemin olsun. İnsanlar gerçekten ziyandadır. Ancak iman edip Salih amel işleyenler, hakkı tavsiye edenler, sabrı tavsiye edenler müstesnadır."[1]

* İman ve şüphe :

اَمْ تَقُولُونَ اِنَّ اِبْرهيمَ وَاِسْمعيلَ وَاِسْحقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا اَوْ نَصَارى قُلْ ءَاَنْتُمْ اَعْلَمُ اَمِ اللّهُ وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

"Gerçek olan, Rabbinden gelendir. O halde kuşkulananlardan olma."[2]

اَفَغَيْرَ اللّهِ اَبْتَغى حَكَمًا وَهُوَ الَّذى اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذينَ اتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ

"(Deki): Allah'tan başka hakem mi arayacağım? Halbuki size kitabı açık olarak indiren Odur. Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler,Kuran'ın gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma."[3]

Ayetlerde geçen "Sakın şüpheye düşenlerden olma" sözü Allah Resul'üne ve onun şahsında bütün müminlere yöneliktir. Çünkü iman ile şüphe bir arada bulunmaz.

* İman ve amel: İmanı amelden,ameli imandan apayrı olarak düşünmek yanlıştır. Amelin önemini vurgulayan şu ayetler dikkate değer:

اَحَسِبَ النَّاسُ اَنْ يُتْرَكُوا اَنْ يَقُولُوا امَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ

"İnsanlar imtihandan geçirilmeden, sadece "iman ettik" demeleriyle bırakılıvereceklerini mi sandılar?"[4]

Rabbimiz şöyle buyurdu:

وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرينَ

"Bana dua edin. kabul edeyim. Çünkü bana ibadeti bırakıp büyüklük taslayanlar aşağılanarak cehenneme gireceklerdir."[5]

B) ÖZEL AMAÇLAR

Bu dersin okutulmasıyla ulaşılması istenilen amaçlar:

1)-Tevhidi akideyi bütün boyutlarıyla öğrenmek

2)-İmansız amelin boş bir çaba olacağını kavramak

3)-İnananların iman bağlarını güçlendirerek, daha dinamik hale getirmek

4)-İman edilecek esasları öğrenip anlamak, taklitten uzak durmak

5)-İman ile küfür arasındaki sınırı anlayabilmek, günümüzde görülen İslam’ı kavramların anlamlarını tahrife yönelik çalışmaları görebilme yeteneği kazanmak.

6)-İman konularını başkalarına anlatabilme tekniğini kazanabilmektir.

C) KONULAR

1) - Akaid bilgisi

a) - Akaidin tanımı

b) - Akaidin konusu

c) - Akaidin gayesi

d) - Akaidin diğer İslami ilimler arasındaki yeri

e) - Akaid ilminin dayandığı kaynaklar

2) - Din nedir?

a) - Kuran’a göre dinin tanımı

b) - Hak ve batıl dinler

c) - Tahrif edilmiş ilahi dinler

d) - Beşeri dinler

e) - Dine olan ihtiyaç

f)- Din ve Bilim

3) - İman nedir?

a) - İcmali İman

b) - Tafsili İman

c) - Taklidi ve Tahkiki İman

d) - İman Artar ve eksilir

e) - İman ve İslam

f) - Tasdik ve inkar bakımından insanlar;

4) - Allah'a iman

a) - Allah'ın varlığı ve birliği

b) - Allah'ın Rablığı ve ilahlığı

c) - Allah'ın isimleri

d) - Allah'ın sıfatları

e) - Kelime-i tevhit ve pratikleri

f) - Allah sevgisi

h) - Allah korkusu

5) - Meleklere iman

a) - Meleklerin mahiyeti

b) - Meleklerin vazifeleri

c) - Meleklerin çeşitleri

d) - Meleklere imanın faydası

e) - Cin

f)-Şeytan

6) - Kitaplara iman

a) - İlahi kitap kavramı

b) - İlahi kitapların gönderiliş sebepleri

c) - Suhuflar

d) - Dört Kitap: Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’an-ı Kerim

e) - Ehli Kitabın bugünkü durumu

7) - Peygamberlere iman

a) - Peygamberlik ve vahiy

b) - Peygamberlerin sıfatları

c) - Peygamberlerin dereceleri

d) - Mucize

e) - Kuran’da adı geçen Peygamberler

f) - Peygamberlere olan ihtiyaç, Nübüvvetin bugünkü durumu.

8) - Ahirete iman

a) - Ahretin varlığı

b) - Kıyamet

c) – Kabir

d) - Diriliş

e) - Hesap

f)- Mizan

g)- Cennet

h)- Cehennem

ı)- Araf

j)- Şefaat

9) - Kaza ve Kadere iman

a) - İrade

b) - Tevekkül

c) - Hidayet

d) - Dalalet

e) - Hayır

f)- Şer

10) - Ahlaklı olmak

a) - İhlas

b) - İhsan

c) – Takva

d) - Dua

11) - İmanı zedeleyen Faktörler

a) - İnkar

b) - Şek

c) – Ye’s

d) - Şirk

e) - Taklid

f)- Cehalet

g)- Kibir (İstikbar)

h)- İkrah

ı)- İrtidat

D) YÖNTEMLER

İdeal İslam toplumunu oluşturacak fertlerin akaid bilgisini öğrenme yöntemi ne olmalıdır? Bu konuyla alakalı temel ilkeler şunlardır:

1) Asırlardır akideye bulaşmış olan şaibe ve fazlalıklardan uzak durularak, Allah'ın kitabı ve mütevatir hadis, akide için biricik kaynak olarak kabul edilmeli.

2) Sağlıklı imanı yerleştirmede, Kuran’ın metoduna uyarak, akıl ve kalple birlikte hitap etmeli.

3) Konular işlenirken öğrencilerin de katılımlarıyla derse aktif bir metot hakim kılınmalı, derslerde mümkün olduğunca kaynak eserler bulundurmalı, her çeşit teknik araç ve gereçten yararlanılmalıdır. Öğrencilerin derse katılımları ise konuya hazırlanmaları ile mümkündür.

E) KAYNAKÇA

Eserin Adı Yazarın Adı Yayınevi

1) - Ehli Sünnet Akaidi/ M.Pezdevi Kay ıhan

2) - 20 yy. Tevhit ve Şirk/ M. Alagaş İnsan

3) - Sorularla Tevhit ve Akait/ M. Alptekin Medeniyet

4) - Mezhepler Tarihi / M.Ebu Zehra Hisar

5) - Fıkhı Ekber/ Ebu Hanife Çağrı

6) - Nesefi Akaidi/ S. Ahsen Bayrak

7) - Ehli Sünnet Akaidi/ Gümüşhanevi Bedir

8) - Dört Mezhep İmamının İtikadı/ el-Humeyyis Guraba

9) - İslam Akaidi/ Ramazan-el-Buti Madve

10) - İslam Akaidi/ Lütfi Kazancı Marifet

11) - İslam Akaidinin özellikleri/ A.zzam Ravza

12) - Ehli Sünnet Akaidi/ M.Zahid Kotku Seha

13) - İtikatta İktisat/ Gazali Sönmez

14) - Akait Risaleleri/ Ali Nar Beyan

15) - Akait ve Şeriat/ M.Şeltut Yöneliş

16) - İslam Akaidinde Tevhid/ H.el-Benna Madve

17) - Din Budur/ S.Kutub İhya

18) - Din gerçeği ve İslam/ M.Alagaş İnsan

19) - İman Risalesi/ M.İslamoğlu Denge

20) - iman ve Tavır/ B.Eryarsoy Şafak

21) - Allah'a İman ve Altı Esas/ M.Toptaş Cantaş

22) - Tarih B.T.M. ve Hz. Peygamber/ Mevdudi Pınar

23) - Ölüm ve Ötesi/ Gazali Çile

24) - İslam/ Fazlur Rahman Selçuk

25) - İslam Düşüncesi/ Seyyid Kutub Dünya

26) - Yoldaki İşaretler/ Seyyid Kutub Hicret

27) - İslam Nedir?/ Ali Şeriati Bir

28) - İslam Etrafında Şüpheler/ M.Kutup Bir

29) - Tevhid ve Şirk/ Salih Gürdal Beyan

30) - Tevhid Risalesi/ Muhammed Abduh Fecr

31) - Gençlere Tevhid Dersleri/ Mehmet Göktaş İstişare

32) - Vahiyden Kültüre/ CelaleddinVatandaş Pınar

33) - Tevhid ve Değişim/ CelaleddinVatandaş Pınar

34) - Tevhid/ Muhammed Kutup Risale

35) - Sait Havva Külliyatı/ Said Havva Petek

36) - Kuranda Tevhid/ M.H.Beheşti Objektif

37) - Kuranda kıyamet sahneleri/ S.Kutup Hilal

38) - Esma-ul Hüsna/ A.Osman Tatlısu Seha

39) - İnsan ve Allah/ M.Çamran Bengisu

40) - Namaz, Bir Tevhid Eylemi/ A.Yıldız Pınar

41) - İslam/ İsmail-el-Faruki Risale

1) AKAİD BİLGİSİ

a) Akaidin Tanımı

b) Akaidin Konusu

c) Akaidin Gayesi

d) Akaidin Diğer İslami ilimlerde Yeri

e) Akaid İlminin Dayandığı Kaynaklar

- Okuma Parçası-

1) AKAİD BİLGİSİ

Genel Bir Bakış

Sözlük anlamı olarak Akaid, düğümlemek anlamına gelen akd kökünden türemiş olan akide kelimesinin çoğuludur. Aynı kökten türeyen i’tikad kelimesi ise; düğüm atmışcasına bağlanmak, bir şeye gönülden inanmak, o şeyi gönülden benimsemek anlamına gelir. O halde Akide gönülden bağlanılan şey demektir.

Terim olarak akide: İslam Dini’nde inanılması ve reddedilmesi gerekli olan esaslara denir. Bu esaslardan bahseden ilme de Akaid ilmi denir.[6]

Bu tanımda geçen inanılması gerekli esaslar; Allah’ın varlığına, birliğine, kudretinin sonsuzluğuna, meleklerine, kitaplarına (vahye), peygamberlerine, ahiret hayatına, kaza ve kadere, Kur’an-ı Kerim’deki emir ve yasakların tümüne inanmak demektir. Reddedilmesi gerekli esaslar ise; küfür, şirk, nifak, fitne, kullara kul olmayı gerektiren düzen ve hayat görüşleri, her türlü yanlış inanç, düşünce ve hayat şekilleri, bâtıl inanç ve hurâfelerdir.

İman: Güvenme, verilen bir habere kalpten inanma, haberi getireni tasdik etme; bir şeye tereddüde düşmeksizin inanma; Allah'a, ondan başka îlâh olmadığına, Hz. Muhammed (a.s)'ın Allah'ın kulu ve Resulü olduğuna, Allah'ın meleklerine, kitaplarına, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah tarafından yaratıldığına inanma. [7]

Bütün dilcilerin örfünde imanın hakikati; "mutlak tasdik"dir. Yani, bir şahsa, bir habere veya bir hükme, kesin olarak ve gönülden gelerek inanmak, onu doğrulamak, sözünü doğru kabul etmektir. Tasdik eden, tasdik ettiği şahsı tekzip edilmekten emin kılmış veya bizzat kendisi yalandan emin ve mutmain olmuştur. İman kelimesi, ya "âmenehu" da olduğu gibi doğrudan, veya "âmene bihi" ve "âmene lehu" da olduğu gibi, (be) veya (lâm) ile mef'ul alır. (be) ile olursa, "İkrar ve itiraf"; (lâm) ile olursa, "iz'an ve kabul" manası ifade eder. [8]

a) Akaidin Tanımı

Akaid, akide kelimesinin çoğuludur. Akide, akd kökünden türemiştir. Akd ise düğümlemek, bağlamak anlamına gelir. Buna göre akide, bağlanılan, sağlam bir şekilde inanılan, düğüm artmışçasına kesinlikle gönülden kabul edilen şey anlamını taşır.

İtikad kelimesi de akd kökünde türemiş olup kalpten bağlanma, kesin olarak karar verme, inanma anlamına gelir. Bir başka tabirle; bir nizamın temel ilkeleri, herkesin benimsemesi gereken kaçınılmaz umdeler demektir.

Sözlük anlamı akideler demek olan akaid, terim olarak İslam dininde inanılması ve kalben kabul edilmesi gereken hususlara verilen ad olmuştur. Akaidle kastedilen, iman esaslarıdır. Akaid ilmi denince akla iman esaslarından bahseden ilim gelir. Yani İslam dininin iman esaslarını, delilleriyle anlatan ilimdir. Tıpkı ameli hükümleri anlatan ilme “Fıkıh” dendiği gibi; İmanla alakalı ilme de “Akaid” denilmiştir.

b) Akaidin Konusu

Akaid, İslam dininin ameli değil de itikadi, nazari hükümlerinden bahseder. İslam dininin temel, asıl kurallarını inceler. Akaid ilmi, kısa ve özlü olarak iman esaslarını inceleyen ilimdir.

Bu bakımdan akaidin konusu, bütün iman esaslarıdır. İman esasları ise Kur’an-ı Kerim-in iki kapağı arasındaki mushafın tümüne inanmaya denilir; bunlar genel olarak altı kısımdan ele alınmıştır. Allah’ın zatına ve sıfatlarına iman, bu esasların temelini teşkil eder. Bundan sonra diğer esaslar gelir. Bunlar: meleklere, kitaplara, peygamberlere, ahirete, kaza ve kadere imandır. Akaid ilmi, sözü edilen iman esaslarına inanmanın nasıl ve ne şekilde olacağını da belirler ve imanın mahiyetini inceler.

İman esaslarıyla ilgili kısa ve özlü bilgi Akaid ilmi sayesinde kazanılır. Ayrıca zarureti diniye denilen meselelerin de akaidi ilgilendiren yönleri, bu ilimde ele alınır. Mesela: Farzlar, Haramlar, İtikadı bozabilecek hususlar...

c) Akaidin Gayesi

Akaidin gayesi, insanın kalbine, onun yaratılış ve fıtratına, saf ve temiz tabiatına en uygun olan imanı yerleştirmektir. Allah’ın bir tek oluşunu kalplere yerleştirmek. Allah’ın varlığını ve birliğini gönülden benimsemek şeklinde anlaşılan tevhid akidesini her insana duyurmak ve anlatmak akaidin en önemli gayesini oluşturur. Bütün insanların tevhid inancı etrafında birleştirmek, akaid ilminde gerçekleştirmek istenen en büyük amaçtır.

Böylece akaid, insanı inançsızlık, inkar, şüphe ve tereddütlerden kurtararak manevi yönden güçlü ve huzurlu yapmak ister. İnsan, sağlam ve hurafelerden uzak bir akide sayesinde dünya ve ahiret mutluluğuna erişir.

Mutluluk da, başarı da önemli bir etkendir. Huzurlu, mutlu ve başarılı insanlardan oluşan bir toplum da mümtaz niteliklere sahip olur. Sağlam inanç sahibi insan, faziletli, ahlaklı, yararlı ve verimli olur. Akaidin faydası bu hususta da görülür.

Demek ki, Akaid ilminin gayesi; deliller oluşturarak, akideyi ispat edip, şüpheleri def ederek, inatçıları susturarak; imanı yakin ve kesin dereceye vardıran; böylece de insana dünya ve ahiret saadetini kazandıran bir ilimdir.

d)Akaidin Diğer İslami İlimler Arasındaki Yeri

Dinin itikadla ilgili hususlarının ilmi olan akaid bütün diğer İslami ilimlerden önde gelir. Dünya ve ahiret faydası açısından, akide ve inanç olmaksızın diğer İslami ilimlerin bir değeri yoktur. Onlarında akaide dayanması gerekir.İnsana önce akide ve iman gereklidir. Akide ve iman olmaksızın amel bir değer taşımaz. O halde akaid, İslami ilimler arasında en önemli yeri işgal eder.

Akaid, Ahlak, Siyer ve Fıkıh ilimlerinden önce gelir. Ahlak, Siyer ve Fıkıh dal, şube tarzında düşünülürse akaid asıl, kök, gövde olarak kabul edilir. Akaid, diğer İslami ilimlerin temeli olarak değerlendirilmelidir. Temelsiz bina düşünülemeyeceği gibi, akaidsiz İslami ilimler de düşünülemez.

e) Akaid İlminin Dayandığı Kaynaklar

İslam Akaidi, beşerî görüşlere ve şahsî anlayışlara değil; vahye dayanır. Kimsenin hevâ ve hevesleri akaidde bağlayıcı olamaz. İtikadı belirleyen ölçülerin tek kaynağı vahydir. Vahy olduğu tartışılan, veya manası farklı anlaşılmaya müsait olan hükümler de akaid için kesin ölçü olamaz. İslam inanç esasları, delâleti ve sübutu kat’î olan vahyin itikadî hükümleridir. Kesin doğru, mutlak doğru olan hükümler, tüm müslümanların kabul etmek zorunda olduğu sâdık ve mütevatir haberlerdir. Kur’an’ın tümü mütevatir haber türüne girdiği halde; hadislerin çok azı bu sınıflamaya girer.

Hükümler, zannî hükümler ve kat’î hükümler diye ikiye ayrılır. Kat’îlik, hem hükmün vahy olup olmaması yönüyle olmalıdır; hem de inançla ilgili ifadenin açık ve netliği yönünden olmalıdır. Birinciden, mütevatir hadislerin dışındaki “haber-i vâhid” de denilen “âhad hadis” ; ikinciden de muhkem ayetlerin dışındaki müteşabih ayetlerin hükmünün açıklığının kat’î olmadığı anlaşılmalıdır. İşte bu iki yönüyle (sübut ve delâlet yönüyle) kat’î olan hükümler, akaidde kesin ölçülerimizdir. Kur’an’daki itikadî hükümlerden muhkem olanların tümü ve mütevatir hadislerdeki itikadî hükümler kat’î akaid hükümleridir.

İslam akaidi, şüpheye, zanna, beşerî görüş ve yoruma dayanmaz. Kişinin müslüman olabilmesi için inanmak zorunda olduğu hususlar, en küçük çapta veya en küçük cüz’ü reddedildiğinde kişiyi küfre sokan hükümler, akaid esaslarıdır. Tabbi ki bunlar, vahy olduğunda en küçük şüphe bulunmayan mütevatir haberlerdir. Yani, Kur’an ve mütevatir hadislerdir. Bunlara sübutu kat’î deliller denir.

Akaidde bağlayıcı bir hükmün, delâletinin de kat’î olması gerekir. Ayet veya mütevatir hadislerdeki bazı ifadelerin hangi manaya delâlet ettiği kesin olmayabilir; manaya delaleti zannî, yoruma açık olabilir. Kimse bir şahsın ictihadını, ya da kendi anlayışını, beşerî bir yorumu, başka insanlara inanç esası olarak dayatma hakkına sahip değildir. Manaya delâleti zannî olan şahsî açıklama veya yorumu kabul etmeyenleri tekfir etme hakkına hiç kimse sahip değildir.

Muhkem ayetler ve mütevatir hadislerdeki itikadî esaslar, yani delâleti ve sübutu kat’î olan vahyin hükümleri mutlak doğrulardır. Bu doğrular, kişilere, zamana ve coğrafyaya göre değişmez. Bunun dışındaki doğrular, nisbî (göreceli) doğrulardır. İctihadî hükümler, şahsî yorum ve tefsirlerdeki doğrular, zannî ve tartışmalı doğrular sınıfına girer. Bunlar tüm müslümanları bağlayıcı olamaz. Dolayısıyla İslam akaidi de, içinde şüphe bulunan zannî, göreceli ve değişken doğrulara, beşerî doğrulara; yani zayıf temellere dayanmaz.

Tarihten miras olarak devraldığımız geleneksel din anlayışında Akaid hükümleri diye takdim edilen Kelâmî tartışmalardaki problemler ve ihtilaflar, ölçüdeki genişlikle ilgilidir. Farklı mezhep ve görüşteki müslümanları kolayca tekfir eden bu red (anti tez) Kelâmı, zannî deliller veya şahsî anlayışların da akaidde ölçü kabulüyle oluşmuş, göreceli ve zannî doğruların kesin doğrular yerine konulmuş eserlerden ibarettir.

Okuma Parçası-

Bilgi Kaynağı

İlim: İnsanın duyu vasıtaları ile elde ettiği veya Allah Tebarek ve Teâlâ'nın vahiy yolu ile doğrudan doğruya gönderdiği, içinde zan ihtimali bulunmayan yakını bilgi.

İslamî terminolojide ilim terimi; "bilgi" kelimesini karşılamak için kullanıldığı gibi, herhangi bir bilgi şubesini ifade için de kullanılır. Meselâ; kelâm ilmi, tefsir ilmi gibi. Keza, ilim ve bilgi terimlerinin bazen marifet kelimesiyle karşılanıldığı da bilinir.

Seyyid Şerif Cürcânî'ye göre ilim: "Gerçeğe ve vakıaya uygun düşen bilgi ve kanattır."[9]

Cürcânî ilim için şu tarifleri de yapar: "İlim; bir şeyi olduğu gibi idrak etmektir. Bilgisizlik bilginin zıddıdır. Bilim, bilinenden gizlilik ve kapalılığın kalkmasıdır. İlim; nefsin, bir şeyin manasına ulaşmasıdır. Düşünen ile düşünülen arasında hususi bir alâkadır."[10]

İlim, kesin olsun veya olmasın kavram (tasavvur) veya hüküm olarak mutlak manasıyla idrak etmektir. ilim; düşünme, fehmetme ve hayal etme manalarına da gelir."[11]

İlim kavramının yanında çoğu zaman kullanılan marifet kavramı, daha hususi bir anlam taşır ve daha ziyade vasıtasız bilgiyi, sezisi, kalbî bilgiyi ifade etmek için kullanılır. ilim ahiret yolunu dosdoğru gösteren (kılavuz) bilgiler topluluğudur.

İnsanda ilmin ilk doğuşu; düşünmeden (basitçe), bir yol göstericiye başvurmadan elde edilir. İnsan, yaşı ilerledikçe sebeplerine başvurularak, düşünülerek, bir delille ilim elde etme yollarının var olduğunu anlar. Toplu olarak söylersek; birisi vasıtasız yolla doğrudan elde edilen ilim, diğeri vasıta ile elde edilen ilim vardır.

a) Vasıtasız ilim: Her insan kendi hususiyetleri ile kendi cinsleri arasında farklı ve ayrı yanlarıyla yaratılır. Tabii olarak var olan hususiyetleri bilmek, fertlere doğrudan, vasıtasız verilen bilgidir (ilimdir). İnsan, açlık, susuzluk, keder, neşe, korku vb. duyguları, çocuk, süt emmeyi; kuş, uçmaya; balık, yüzmeyi doğrudan öğrenir. Siyah ve beyazına diğer renklerin aynı bey olmadığı ve bir çok sevin mevcudiyeti vasıtasız olarak bilinir. Bu yolla genelde maddi seyler görerek öğrenilir.

b) Vasıtalı ilim; Bu çeşit ilim ise genel olarak akıl ve his aracılığı ile öğrenilen ilimdir. Vasıtalı ilimler ise, maddi olmayan, veya mevcut olup dışta maddi şekli bulunmayan, fizik ötesi dediğimiz gayb aleminden fikir, zihin yoluyla öğrenilir. İnsanda bulunan beş duyu (görme, işitme, koklama, tat alma ve dokunma) ile maddi şeyler hakkında (duyular vasıtasıyla) bilgi edinilir. Bir şey görünce şekil; bir ses işitince ses; bir şey koklayınca koku; ağzımıza yiyecek alınca o şeyin tadı; bir şeye dokununca onun yumuşak ve sert oluşu vs. hakkında vasıtalı bilgiler ediniriz. Ancak hastalık halinde tatlı, acı gibi gelir. Tren ve başka araçla giderken yol geriye gidiyor sanırız. Bu gibi bazı istisnalar dışında, duyular aracılığıyla, düşünerek, zihni bilgiler ediniriz. Ayrıca inceleme ve araştırma yoluyla da şüpheleri gideren doğru bilgilere ulaşırız.

İlimler farklı bakış açılarına göre şu tasniflere ayrılabilir:

Şer'î ilimler: Peygamber efendimizin getirdiği ilim.

Şer'î olmayan ilimler: Maddi, dünyevi ilimler. Ayrıca dinî, aklî ve dünyevî ilimler olarak, veya zâhir, (dünya hayatını tanzim eden) bâtın (ebedî hayatı tanzim edici) ilimler olarak da kısımlara ayrılırlar.

İslâm akâidine göre insanın ilim elde etmesinin yolları üçtür:

1- Havass-ı selime (sağlam duyu organları). Bunlar göz, kulak, burun, dil ve deri olmak üzere beştir. Bu duyu organları hastalıklardan uzak olduğu takdirde kendileriyle elde edilen bilgiye güvenilir.

2- Haber-i sadık (doğru haber). Bu ikiye ayrılır:

a) Mütevâtir haber: Yalan söylemek üzere birleşmeleri aklen mümkün olmayacak kadar çok sayıda bir topluluğun vermiş olduğu haberdir. Bunda şüphe edilmez. Meselâ bugün Avustralya kıtasının varlığını gözlerimizle görmesek bile bir çok kişi tarafından haber verildiği için tereddütsüz kabul ederiz.

b) Haber-i Resul: Allah tarafından gönderilen hak peygamberin vermiş olduğu haber ve söylemiş olduğu şeylerdir.

3- Akıl: İslâm dini akla büyük önem vermiş, onu ilim elde etme yollarından biri olarak kabul etmiştir. Bir şey akılla düşünmeden hemen bilinirse buna "bedîhî" denir. Düşünerek bilinirse "istidlâlî" denir

2) DİNİN TANIMI

a) Kur’an’a Göre Dinin Tanımı

b) Dine Olan İhtiyaç

c) Hak ve Batıl Dinler

d) Tahrip Edilmiş Dinler

e) Beşeri Dinler

f)Din ve Bilim

- Okuma Parçası-

2) DİNİN TANIMI

Genel Bir Bakış

Din, Arapça bir kelime olarak Dâl-ye-nun harflerinden meydana gelmiştir. Söyleyiş şekli değişmeksizin Türkçe'ye girmiştir. Kelime gerek İslam öncesi Arapçasında gerek Kur'an ve sünnette oldukça yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Bunun tabii bir sonucu olarak kelime; İslam Tarihi boyunca bütün çeşitliliğiyle ve farklı oranlar da olsa da yoğun olarak kaynaklarda. İlmi ve edebi eserlerde; sözlü ve yazılı anlatımlarda yerini almış; İslami ilimlerin anahtar terimlerinin en başında yer almıştır. Bu bakımdan bu kelimenin hem sözlük hem terim anlamı anlam itibarıyla ona yakın ıstılahlarla birlikte yakından bilinmeli; Kur'an ve Sünnetteki kullanmaları etraflı bir şekilde tanınmalıdır.

Dinler inanç (akide), uygulama (muamelat) ve organizasyon sistemleri olup, bunlar bağlılarının davranışında yansıyan bir ahlakı teşekkül ettirir. Dini akideler kainatın nihai yapısına, onun güç ve kader merkezlerine atıfta bulunmak suretiyle, dolaysız deneyimin yorumlarıdır. Bu akideler daima tabiat-üstü terimlerle kavranmıştır.

Bir dinde mevcut tabiat üstü varlıklara inanç, duygusal açıdan oldukça yüklüdür.

ed-Din kelimesi bizzat Kur'an'daki kullanılış biçimleriyle çok çeşitli anlamlara gelmektedir.

Ceza, ödeşme yargılama, tecziye (ceza veya mükafat verme) (Fatiha; 4, Zariyat; 6, İnfi-lar; 18-19) Saffaf; 53, Vakıa; 86).

Yol, yasa, anayasa (Yusuf; 76),

Ceza hukuku, (Nur; 2)

Ahlaki- manevi-dünyevî yasalar bütünü, sistem, gidişat (Ahzâb; 5, Mümin; 26)

Kulluk, itaat (Nahl; 52),

Barış düzen (Enfâl; 39) bu anlamların başlıcalarıdır. Başta verdiğimiz terim anlamıyla Kur'an iki tür dinden söz eder:

1- Hak din;

2- Bizzat insanın icat ettiği batıl din.

Kur'an çok net olarak kainattaki irade sahibi varlıklardan başka (insanlar ve cinler) tüm varlıkların Allah'a teslim olup itaat ettiklerini belirtir ve bu yüzden insan elinin ulaşamadığı her yerde tam bir denge ve barış hakimdir. İnsan ise yeryüzünün halifesi olarak yaratıldığından, kendisine irade ve bilgi verilmiş olup, görevi kendi iradesiyle yeryüzünü barış içinde kainatın diğer yöreleriyle birleştirmek, yeryüzünde fesat çıkarmamaktır. İrade sahibi olduğundan zahirde birbirine zıtmış gibi görünen, takat emelde birbirini tamamlayan iki cephesi vardır.

Ene (ben-ego) cephesi

Hüve (o) cehpesi.

Müstesna bir yaratılışa sahip olan insan bu iki cephesi nedeniyle çeşit çeşit eğilimler, arzular ve duygular içindedir. 'Ben'in isteklerini yerine getirmede bir çok sanatlara ihtiyacı vardır. Bu sanatların hepsine birden sahip olamadığından hem cinsleriyle bir arada yaşamak zorundadır ki, her insan kendi özel kabiliyet, çalışma ve emeğinin ürününü başkalarınkiyle değiştirsin ve böylece bireysel ve toplumsal planda dünya hayalını yaşasın.

Sonra dinin tatbikini temin edecek bir merci, bir sahip lazımdır. Bu merci ve sahip de ancak peygamberdir. Peygamber olan zatın da her yönden halka olan hakimiyetini devam ettirmek için maddi ve manevi bir yüceliğe ve bir seçkinliğe ihtiyacı olduğu gibi, yaratıcı ile olan ilişkisinin derecesini göstermesi içinde bir 'delil'e ihtiyacı vardır. Böyle bir delil onun şahsiyeti, hayatı ve mucizeleridir.

Dini gönderenin, yani Allah'ın emirlerine ve yasaklarına bir başka deyişle ed-Din'e itaat ve bağlılığı sağlamak için Allah'ın kudret ve büyüklüğünü zihinlerde tespit edip gönüllerde yerleştirmeye ihtiyaç vardır. Bu da ancak imanı hakikatlerin tecellisi ve inkişafıyla mümkün olur. İmani hakikatlerin tecelli, takviye ve inkişafı da ancak tekrar ile yenilenen ve güçlenen ibadetle mümkündür.

Bazı müslüman alimler dini bir tekerleğe benzetmişlerdir. Tekerleğin çerçevesini, dinin daha çok idari ve toplumsal hükümleri oluşturur. Allah'ın koyduğu vergileri toplayıp yerlerine harcamak, dinin serbestçe yaşanacağı ortamı hazırlamak ve bu amaçla dini yaymak, dinin, ülkesinin ve insanların can, mal, ırz ve akıllarının korunması ve bunlara karşı girişilen tecavüzlerin önlenip dinin tebliğinin önüne konan engellerin kaldırılması için gerekirse savaşmak, ticari, mali sermaye emek ve her türlü karşılıklı ilişkileri düzenleyici kurallar, mülk edinme, evlenme, boşanma, miras vb. konusundaki kurallar, suç işleyenleri cezalandırmak ve zulme meydan vermemek bu hükümlerin bazılarıdır.

Tekerlekte çerçeveden sonra çubuklar gelir. Çubuklar merkezi çerçeveye, çerçeveyi de merkeze bağlar. Çubuklar çerçeveden merkeze doğru gider. Namaz, oruç, içki kumar yasağı, hile yapmama, aldatmama, Hac, infak, zikir, dua, tefekkür, murakebe, nafile ibadetler, zühd, tevekkül, sabır, şükür vb. çubukları oluşturur. Merkezle çerçeveyi birbirine bağlayan bu çubuklar sayesinde merkezi oluşturan 'Hakikat' bütünüyle çerçevede yansır. Merkez, en net ve özlü ifadesiyle "la ilahe İllallah, Muhammedi'm Rasulullah" kelimesinde anlamını bulan hakikattir. Tekerleğin üzerinde bulunan toplum da hakikat üzere olan toplumdur. Bu hakikatle, insanın öz varlığını oluşturan hakikat ve kainatta hakim olan hakikat arasında hiçbir fark yoktur. Demek oluyor ki, dinîn sonunda vardığı hedef ve taşıdığı öz, insana gerçek insanlığını, 'kamilinsün' (İnsanıkamil) olma halini kazandırmaktan ibarettir. Bu tüm insanlığın hayatında gerçekleştiğinde, yeryüzünde ve artık kainatta Tevhid bütünüyle hakim olmuş ve göklerle yer 'barış,' içinde birleşmiş, demektir.

İnsan gerek bireysel gerekse toplumsal hayatında birtakım kurallara uymak zorundadır. Bu kurallar eğer Allah'ın seçip gönderdiği dinin kuralları değilse, onların yerini insanların veya insanlar adına bir kişi veya grubun koyduğu kurallar alacaktır. Bu durumda ortaya insan yapısı, Özde bir ama nicelik bakımından birden fazla olabilen din(ler) çıkar. Bu din(ler)in tanrı(lar)ı onu ortaya koyan(lar)ın nefs(ler)idir, arzularıdır, heves ve tutkularıdır. Toplum hayatındaki rabb(ler)i ise, o insanların kendileridir. Bu din(ler)in de inanılıp kabul edilmesi gereken birtakım esasları ve uyulması gereken hukuki ve ahlaki kuralları vardır. Allah'ın asla razı olmadığı bu din(ler)de özde bir, şekilce ayrı pek çok pullar bulunur. İnsanlık tarihinin şahit olduğu üzere bu toplumsal hayattaki dayanak noktası kuvvettir; hedefi çıkardır; hayattaki düsturu kavgadır, boğuşmadır; toplumlar arasındaki bağı ırkçılıktır, kabileciliktir; meyvesi, nefsani hevesleri tatmin ve insanlığın ihtiyaçlarını artırmaktır.

Hak dinin esası Allah'a kulluktur, ama bu, yalnız Allah'a kul olmakla başka hiçbir varlığın önünde boyun eğmeyi kabul etmeyen bir kulluktur. Hak Dinin toplum hayatındaki dayanak noktası haktır, gayesi fazilet ve Allah'ın maşıdır; hayat düsturu yardımlaşmadır; toplumlar arasındaki bağı iman bağıdır, meyvesi nefsani heveslerin tecavüzüne set çekip ruhu yüceliklere teşvik, ulvi hisleri tatmin ve insanı kemalata sevk etmektir.

Son olarak, din yukarıda verilen sözcük anlamları dahilinde terim anlamıyla ele alındığında, bir başka deyişle terim anlamı sözcük anlamlarına uygulandığında ortaya şöyle bir tablo çıkar.

Allah'ın insanı mükemmel şekilde yaratıp yeryüzünde halife yapması, ona gitmesi gereken yolu göstermesi, kitaplar ve peygamberler göndermesi kainattaki çoğu varlıkları emrine vermesi hep onun insan üzerindeki birer nimeti, emaneti, aynı zamanda insanın da Allah'a karşı bir bakıma borçlanmasıdır. Eğer insan yeryüzünde Allah'ın nimetleri karşısında şükürde bulunursa borcun gereğini yerine gelirmiş olur. Bu da Allah'a itaatle mümkündür. Allah'a itaat ise ancak onun gönderdiği hükümleri uygulamakla mümkün olur.

Kurân-ı Kerim'i gözü açık okumak isteyen herkes, bu ilâhi kitabın, kendisine tabi olanları, küfrün ve kâfirlerin tebaası olarak birer esir şeklinde dini hayat sürdürmeye davet etmediğini hemen anlayacaktır. Kurân-ı Kerim, aksine, iktidar olmak, iktidar ve hakimiyet sahibi olmak ister. Kendisine tabi olanlardan Hak Dini, fikir, ahlâk, medeniyet, kültür, hukuk ve siyaset açısından galip ve üstün kılmak amacıyla mücadele etmelerini bekler. Ayrıca, hakimiyetin ancak iman sahiplerinin ellerinde bulunması halinde gerçekleştirilebilecek geniş kapsamlı bir hayat düzenini tavsiye eder.

Nitekim Kitabullah’ın, indirilmesinin gayesini şöyle dile getirmiştir:

اِنَّا اَنْزَلْنَا اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا اَرَيكَ اللهُ وَلاَ تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا

“Allah'ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitabı hak ile indirdik; hainlerden taraf olma!”[12]

Bu kitapta zekâtın toplanıp dağılmasıyla ilgili öyle hükümler yer alıyor ki bunlar ancak sağlam temellere dayalı, istikrarlı bir hükümetin belli kanun ve kuralları çerçevesinde başarıyla yerine getirilebilir.[13]

Bu kitapta, faizin yasaklanması, faiz ve riba ile ilgilenenlere karşı ilân edilen savaş, ancak bütün memleketin siyasi ve ekonomik idaresinin iman sahiplerinin ellerinde bulunmasıyla kazanılabilir.[14]

Bu kitapta katile kısas uygulanmasına ilişkin hükümler[15] bir hırsızın elinin kesilmesine dair emirler[16] zina ile kadf (kazf)ın cezalandırılmasıyla ilgili kararlar,[17] bu gibi emir ve hükümleri aynen yerine getirenlerin, kâfirlere tabi olacakları varsayımıyla yer almamıştır. Bu Kitapta, kâfirleri katletme (mücadele ve muharebe) emri, bu dinin mensuplarının, kafirlerin bir hükümetinde ordu toplanıp ve gençleri orduya kaydederek, yerine getirilmek düşüncesiyle verilmemiştir.[18]

Bu kitapta, ehl-i kitaptan cizye alınmasına dair hükümler, müslümanların, kâfirlerin tebaası olarak onlardan cizye alabilecekleri ve onları koruma görevini yerine getirebilecekleri düşüncesiyle yer almamışlardır. Bu durum sadece Medine'de Hz. Muhammed (a.s)'e vahiy olunan ayetlerde değil, Mekke'de bulunduğu sırada kendisine indirilen ayetlerde de mevcuttur. Bundan anlaşılıyor ki, Hak Dini'nin, ta başından beri kâfirlere mağlup ve tabi olarak değil, hakim ve üstün olarak kurulması amaçlanmıştır. Hz Peygamber (a.s)'ın büyük başarılarından deliller bahsettiğimiz yanlış anlamanın mahiyeti, en çok Hz. Peygamber (a.s)'ın 23 yıllık Peygamberlik müddeti sırasında başardığı büyük işlerden ortaya çıkar.

a) Kur’an’a Göre Dinin Tanımı

Kur’an-ı Kerimin ilk süresinde ve üçüncü ayetinde “Din gününün sahibi” diye bir ifade vardır. Bundan kasıt; ahirette ceza ve mükafatın taksiminin sahibinin sadece Allah olduğudur.

Kur’an-ı Kerim’in ikinci suresinde ise “din”; toplumun idare şekli olan kanun ve yasalar şeklinde ifade edilir:

وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَاِنِ انْتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ اِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ

“Fitne tamamen yok edilinceye ve din (kulluk) de yalnız Allah için oluncaya kadar onlarla savaşın. Şayet vazgeçerlerse zalimlerden başkasına düşmanlık ve saldırı yoktur.”[19]

Kur’an-ı Kerim’in üçüncü suresinde ise, “din” kelimesi, Allah katında hak ve makbul olan dinin sadece İslam olduğu ifade edilir:

اِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهِ اْلاِسْلاَمُ

“Hiç şüphe yok ki, Allah’ın indinde din İslam’dır.”[20]

وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ اْلاِسْلاَمِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِى اْلاَخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ

“Her kim İslam’dan başka bir din ararsa bilsin ki, o din kendinden asla kabul edilmeyecektir. Ahirette de o kimse zarar çekenlerden olacaktır.”[21]

اَلاَ لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ

“Haberiniz olsun ki; halis olan din yalnızca Allah’ındır.”[22]

الْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ اْلاِسْلاَمَ

“Bugün size dininizi kemale erdirdim, üzerinizdeki nimetimi tamamladım ve size din olarak İslam’ı seçtim.”[23]

Kur’an-ı Kerim’in ortaya koyduğu din gerçeği, dünyada sosyal nizam, ahirette ise mahşeri intizamdır. İkisi de yüce Allah’ın hakimlik yaptığı dünya ve ahiret mahkemesidir.

b) Dine Olan İhtiyaç

Dindar olmak, varlığımızın ve benliğimizin vazgeçilmez bir ihtiyacıdır. Hiç kimse bu ihtiyacı inkar etmemiştir. Çünkü, din ihtiyacını bilgin cahil olsun Her bilginin ve cahilin mutlaka bir dini olmuştur ve bu ihtiyaçtan kaçamamıştır.

Batılı ilim ve fikir adamlarının bu tespitleri de gösteriyor ki: İnsan fıtraten dindardır; din duygusu insan tabiatının zarurî bir ihtiyacıdır. Tarihin hiçbir devrinde dinsiz, yani, inançsız ve mâneviyatsız bir insan olmamıştır.

İnsan, akıl ve şuur sahibi, varlığı üzerinde düşünebilen bir canlıdır. Nereden gelip nereye gittiğini, niçin yaratıldığını, hayat yolunun onu nasıl bir sonuca ulaştıracağını, vicdânıyla baş başa kaldığı zaman, kendi kendine sorup durmaktadır. Bu konuda tatmîn olmak, içinde geleceğe ait olarak beliren endişelerden kurtulmak, sükûnete ve iç huzura ermek ihtiyacındadır. Bu huzuru, insan, ancak insanüstü bir hakikate inanıp bağlanmakla bulabilir. Bu hakikatı ise, ona ancak din verir ve öğretir.

İnsanlığın kendi dünyasında maddeten ve mânen inkişaf etmesi, gerçek insanlık mertebesine ulaşması için de, din mutlaka gereklidir.

Bu hususu Üstad Bediüzzaman şöyle ifâde eder:

“Nev'-i beşerin ahvaline dikkatle bakılsa görülür ki, ruhun mânen terakkisini, vicdanın tekâmülünü, akıl ve fikrin inkişaf ve terakkisini telkin eden, yani aşılayan şeriatlardır. Vücud veren tekliftir. Hayat veren peygamberlerin gönderilmesidir. İlham eden dinlerdir. Eğer bu noktalar olmasaydı, insan hayvan olarak kalacaktı. Ve insandaki bu kadar kemâlât-ı vicdaniye ve ahlâk-ı hasene tamamen yok olurlardı.” [24]

Evet din bir ihtiyaçtır. Hem de fıtri bir ihtiyaç, yani hak dini bulamayınca batıl bir dine ittiba edilebilecek kadar bir ihtiyaçtır din insanoğlu için. Doğumdan ölüme kadar yemek nasıl bir ihtiyaç ise, din de bu ihtiyacın daha üstünde bir ihtiyaçtır. Bilim ve tecrübeyle doğruluğu kanıtlanmış bir ihtiyaç olan bu dini benimsemesi kişinin kendi menfaati icabıdır. Aksi takdirde kendisi farkında olmaksızın varlığını batıl dinin kucağında bulacaktır. O zaman da geri silkinmek çok zor olabilir. Bunu çok iyi bilen Yaratıcımız (cc), her devirde bu ihtiyacı karşılamak için peygamberler ve kitaplar göndermiştir. İşte gerçek dinin aslını ilahi Kitaplarda ve Aziz Peygamberlerin yolunda aramak gerekir.

Din, bir yaşam kaynağıdır. İman, insanın hayatla mücadele etme enerjisidir. Yaşamını dinin gücünden ve hayatını imanın enerjisinden alamayan bir insan, evrenin çizilmiş haritasının üzerinde kaybolmuştur. İlahi din ve onun peygamberi bu haritanın bir rehberidir. Böyle bir rehberi olmadan yol yürümeye kalkışan ise yarı yolda kalır.

c) Hak ve Batıl Dinler

Hak din; Allah tarafından peygamber aracılığıyla insanlara bildirilen hiç bir değişikliğe uğramadan ve bozulmadan günümüze kadar gelen dindir.

İlk insan olan Hz. Adem (a.s) aynı zamanda ilk peygamberdir. İnsanlığın ilk dini de hak dindir. Hz. Adem’den Hz. İsa’ya kadar gelen bütün peygamberler insanlara Allah’ın birliği inancını tebliğ etmişler ve Allah’a nasıl iman ve ibadet edileceğini öğretmişlerdir. Ancak bu peygamberlerin tebliğ ettiği iman esasları ve dini hükümler zamanla bozulmuş ve asılları kaybolmuştur. Bunun üzerine yüce Allah, son peygamber Hz. Muhammed (a.s) aracılığı ile bütün insanlara son ve en mükemmel din olan İslam’ı göndermiştir. Bu gün yeryüzünde gerçek din, İslam dinidir. Batıl dinlerin Allah katında hiçbir değeri yoktur. Allah katında tek ve makbul olan din İslam’dır.

Bu gerçek yüce Allah tarafından Kur’an-ı Kerim de apaçık bildirmiştir.[25]

Batıl dinler; Allah tarafından gönderilmeyen, ilahi kaynağa dayanmayan, Allah, peygamber ve ahiret inancı olmayan, insanların kendi inanç, düşünce ve kanaatleriyle ortaya çıkardıkları dinlerdir.

Bunlar:

1) Animizim: Ruhlara tapınma

2) Natürizm: Tabiata tapınma

3) Totemizm: Kişinin koruyucu hayvani ruhuna tapınma

4) Şamanizm: Gök tanrıya tapınma

5) Taoizm: Çinlerin dini

6) Budizm: Hintlilerin dini

7) Mecusilik: Ateşe tapınma

8) Müşriklik: Putlara tapınma vs.

d) Tahrif Edilmiş İlahi Dinler

Bu ilahi bir kaynaktan fışkıran ve tevhid esasına dayanan ‘ilahi din’ demektir. Yine ilahi olup da, insanlar tarafından değişime uğratılarak bazı hükümleri kaldırılmış ve içinde olmayan bazı hükümleri de eklenip değiştirilen tahrip edilen ve de hükümlerinin yürürlükte kalkan dinlerin tahrip olmasını gerektirir. Mesela: Daha önceleri yürürlükte olan Hz. Musa (a.s) dini olan Yahudiliğin ve hükümlerinin Hz. İsa (a.s)’ın Allah tarafından gönderilmesiyle neshedildiğini görüyoruz. Aynı şekilde Hz. Muhammed (a.s)’ın gönderilmesiyle daha önceki bütün dinlerin hükümleri nesh olmuştur.

İlahi olan dört büyük dinin sırasına göre inişi:

İslam dininden önceki üç büyük ilahi olan dinler:

1) Hanifilik: Hz. İbrahim (a.s) indirilmiştir olup, Hz. Musa (a.s) indirilen Yahudi diniyle nesh olunmuştur.

2) Yahudilik: Hz. Musa (as) ile indirilmiş olup, Hz. İsa (a.s) indirilen Hıristiyan diniyle nesh olunmuştur.

3) Hıristiyanlık: Hz. İsa (as) ile indirilmiş olup, Hz.Muhammed (a.s) ile indirilmiş olan İslam dini ile nesh olunmuştur.

4) İslam Dininin Özellikleri: En son yüce Allah (cc), Cebrail (a.s) aracılığıyla Hz. Muhammed (a.s)’e indirilmiş ve hükmü kıyamete kadar baki olacak olan tek ve yegane din olan İslam dinidir.

Hz.Muhammed (a.s) son peygamber olduğu gibi, getirdiği İslamiyet de son dindir. Adem (a.s) ile başlayan ve Allah’ın birliği esasına dayanan tevhid dini, gelişe gelişe İslamiyet’le olgunlaşarak tamamlanmıştır. Artık bundan sonra yeni bir din gönderilmeyecektir. İslam’ın hükümleri, Allah’ın dilediği zamana kadar yürürlükte kalacaktır.

Bunun için yüce Allah, son din olan İslam’ın hükümleriyle bütün insanları yükümlü tutmuş ve ancak insanların bu dini benimsemelerinden razı olacağını bildirmiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim de:

“Allah nezdinde hak din İslâm'dır.” [26]

“Kim, İslâm'dan başka bir din ararsa, bilsin ki kendisinden (böyle bir din) asla kabul edilmeyecek ve o, ahirette ziyan edenlerden olacaktır.”[27]

“Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm'ı beğendim.”[28]

e) Beşeri dinler

İlahi hiçbir özelliği olmayan ve insanlar tarafından toplumun sosyal ihtiyaçlarını gidermek amacıyla çıkarılan kanunlar ve bunlara verilen ideolojik tarife beşeri din denilir. Yeryüzünün bir çok bölgesinde değişik anlamlandırılan bu beşeri dinler, özellikle günümüzde çok değişik isimlerle anılmakta ve bilinmektedir. Asıl olan bunların isimleri değil de kimlikleridir. Yani bunların içerikleridir. Çünkü isimleri olup da, günümüzde hiçbir içeriği kalmayan bir çok beşeri dinler oluşturulmuş ama unutulmuştur.

Kur’an-ı Kerim de, beşeri dinlere verilen genel isim “Tağut” olarak bilinir.

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ اَمَنُوا بِمَا اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَا اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ اَنْ يَتَحَاكَمُوا اِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ اُمِرُوا اَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعِيدًا

“Sana indirilene ve senden önce indirilenlere inandıklarını ileri sürenleri görmedin mi? Tâğut'a inanmamaları kendilerine emr olunduğu halde, Tâğut'un önünde muhakemeleşmek istiyorlar. Halbuki şeytan onları büsbütün saptırmak istiyor.”[29]

Bugünkü insanları Allah’ın hükmü dışında yönlendirmeyi amaçlayan beşeri görüşler ve ideolojiler, isimleri ne olursa olsun her izm bir beşeri din hükmündedir. Bu dinlere tabi olanlar ise uydukları dinleriyle Allah’ın huzurunda haşr olacaklardır.

Unutmayalım!

İnsan hayatının haritasını şekillendiren her anlayış din hükmündedir. O zaman hayatımızın haritasını iyi belirlememiz lazım. Aksi takdirde farkında olmadan şeytanın ve dostlarının çizdikleri yolun müdavimleri olabiliriz. Bu, bizim için hem dünya hem de, ahiret açısından büyük bir felaket olur. Yüce Allah kimseyi bu felakete maruz bırakmasın.

f)Din ve Bilim

Bu konuyu açıklamadan önce ilmin Allah’ın sıfatı olduğunu belirtelim.

İslam dininin geçmişten günümüze kadar ilimle hiçbir meselesi olmamıştır. İlim ve din çatışması Hıristiyan Avrupa’nın sorunu olmuştur.

İslam inancına göre üç çeşit kitap vardır:

1) Kur’an-ı Kerim (Vahiy): Bu kitaptan doğan ilimler; Tefsir, Hadis, Fıkıh, Akaid, Kıraat, Tecvid vs.

2) Kâinat: Bu kitaptan doğan ilimler; Fizik, Kimya , Matematik, Biyoloji, Astronomi, Botanik, Coğrafya, Mühendislik bilimleri vs.

3) İnsan: Bu kitaptan doğan ilimler; Tıp, Psikoloji, Sosyoloji, Tarih, Antropoloji vs.

Buna göre İslam’da din ilmi, din dışı ilim diye bir ayrım söz konusu değildir. Yani bazı ilimler kutsal, bazıları ikinci, üçüncü... sınıf ilimler şeklinde bir ayrım yoktur. Kur’an tüm kainatı ve insanı ayetler topluluğu olarak görür. Bu ayetlerin tümünü inceleme görevini insana yükler. İnsanın kendini ve kainatı anlamaya çalışması sonucu ortaya çıkan ilimler ile, Kur’an’ı anlamaya çalışması sonucu ortaya çıkan ilimler arasında fark yoktur. Tüm ilimler, ayetleri anlamaya çalışmak suretiyle Allah’a yöneliştir. Bu yüzden tüm ilimler değerli ve tüm alimler hürmete layıktır.

Tabiatı, insanı ve Kur’an’ı anlamaya dönük ilimler bir arada yürütülmelidir. Bunlardan birine ağırlık verilip diğerleri ihmal edilirse, insanın ve tabiatın dengesi bozulur. Günümüzde yaşandığı gibi insanlığı türlü felaketlere sürükler. Bu günkü modern dünyayı kuranlar Kur’an’ı dışladıkları için insanlığı felakete sürüklemişlerdir.

Kur’an bize en küçük böceklerden en büyük hayvanlara, bir sinek kanadından okyanuslara kadar, denizler, göller, yağmur, güneş, bulut, rüzgar, bitkiler, gece ve gündüz, kısacası yeryüzünden gökyüzüne her zerrenin ve kürrenin bir ayet, Allah’a götüren bir işaret olduğunu söylüyor.

Kur’an-ı Kerim’de sureleri oluşturan bölümlere de ayet denir. Tüm bu ayetlerin anlaşılmasına dönük ilimler ve âlimler değerlidir. Zaten ilim demek, ayetlerin anlaşılması demektir. Bir şartla ki, bu ilimler insanlığın faydasına hizmet etmeli, âlimler, bilginler de iman sahibi olmalıdır.

وَفِى اْلاَرْضِ اَيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ, وَفِى اَنْفُسِكُمْ اَفَلاَ تُبْصِرُونَ

“Kesin olarak inananlara, yeryüzünde ve kendi içinizde Allah’ın varlığına nice deliller vardır; görmez misiniz?”[30]

سَنُرِيهِمْ اَياَتِنَا فِى اْلاَفَاقِ وَفِى اَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ اَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ شَهِيدٌ

“O’nun hak olduğu meydana çıkıncaya kadar varlığımızın belgelerini onlara hem dış dünyada ve hem de kendi içlerinde göstereceğiz. Rabbinin her şeye şahid olması yetmez mi?” [31]

Din, maddi âlemden daha çok, maddî âlemin dışında kalan, ölçülebilme, gözlenebilme özelliği olmayan bir âleme, kâinatı yaratan, şekillendiren bir varlığa olan inançtır. Din bu âlem ve diğer âlem hakkında bilgi verir. İnsanların bu dünyada nasıl yaşaması gerektiğini açıklar.

Bilim ise, ölçülebilme ve gözlenebilme özelliği olan bu âleme dayanır. Kâinattaki düzeni ve bu düzenin uyduğu kuralları araştırır, keşfeder ve aralarındaki çeşitli ilişkileri ortaya çıkarır.

Bilim elde edebilmek için, a) Bu âlemin bizden bağımsız olarak var olduğuna, b) Bu âlemden bilgi elde etmenin mümkün olduğuna, c) Bu âlemin anlaşılabilir olduğuna inanmak gerekir.

-Okuma Parçası-

Din Gerçeği

Din insanların vazgeçemeyeceği bir ihtiyaçtır. Çünkü Allah’a inanmayanlar bile, bunaldıkları zamanlarda ‘Allah’ım...’ demeğe başlarlar ve kendilerine bir dayanak ararlar.

İnsanın bir bedeni, bir de ruhu vardır. Yemek, içmek... bedenin ihtiyacıdır. Bunlar yerine getirilmezse hastalık başlar. Ruhun da ihtiyaçları vardır, bu ihtiyaçların başında da dine bağlanma ve Allah’a inanma gelir. Ruhun ihtiyaçları giderilmediği zaman ruhi hastalıklar başlar. Bedeni hasta olanın zararı çoğu zaman kendine, ruhu hasta olanın zararı bütün toplumadır. Kısaca din; insan için zaruri bir ihtiyaçtır.

Din beşeriyetle doğmuş ve onunla kıyamete kadar devam edecektir. İnsanlardaki din duygusunun kaynağı, fıtridir. Yani; insanın yaratılışı ile birlikte ortaya çıkmıştır. Nerede ve ne zaman bir insan yaşamışsa onunla birlikte hak veya batıl bir inanç ve ibadet de var olmuştur.

Din gerçeği, hayatı teneffüs eden her insan için olmuş ve olacaktır. Asıl olan din gerçeğini bilip, gerçek dinle hayatı mamur etmek ve yaşamı anlamlandırmaktır. Eğer din gerçeği, batıl dinle yani beşeri din anlayışıyla doldurulmaya çalışılırsa (ki, şu an bu böyledir) o zaman insanlığın ve özellikle Müslümanların başı hiçbir zaman ayık olmaz.

Tıpkı içmeden sarhoş olanlar gibi gözleri hakkı görmez, kulaklar hakkı işitmez, diller hakkı konuş ve akıllar hakkı idrak etmez hale gelir. Böyle bir var oluş da hayatı zehir zıkkım eder ve yaşamı da çekilmez hale getirir.

Din gerçeği insanlardan kaçmaz. Fakat insanlar dinin gerçeklerinden kaçarlar. Çünkü gerçekler, saklamakla kaybolmaz, gömmekle çürümez ve onları yasaklamakla da bir yerlere varılmaz.

Bilakis bütün bunlar din gerçeğinin takipçisi olanlar için birer kıymettir. Çünkü aydınlığı ancak karanlık yok etmeğe çalışır, hakkı ancak batıl örtmeye çalışır, gerçekleri ancak cehalet susturmaya çalışır ve iyilikleri ancak kötülükler yasaklamaya çalışır ki, bütün bunlar sadece çalışırlar, ama bütün çalışmaları nasıl daha önce boşa çıkmışsa bugün de boşa çıkmaya namzettir.

Din gerçeği, kabullenmekle tükenmez, inkar etmekle bitmez ve yasaklamakla kaybolmaz. Hiç kimse kendisini aldatmasın.

3) İMANIN TANIMI

a) İcmali İman

b) Tafsili İman

c) Taklidi ve Tahkiki İman

d) İmanın Artması ve Eksilmesi

e) İman ve İslam

f) Tasdik ve İnkar Bakımından İnsanlar

- Okuma Parçası-

3) İMANIN TANIMI

Genel Bir Bakış

İmanın Tanımı: Lügatte; inanmak, tasdik etmek, bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak inanmaktır.

Şeriatta; kalp ile tasdik ve dil ile ikrardır. Yani, Peygamber efendimizin, Allah’tan getirdiği her şeyi kalbi ile tasdik etmek ve bu inancını dili ile de ikrar etmektir.

İman, kalbi ve vicdanı ilgilendiren bir haldir. İman esaslarına kalpten inanıp bağlanan bir kimse, mü'min, yani, îmanlı sayılır. İmanda asıl olan, kalbin tasdikidir.

İmanı Dil İle İkrar etmek

Dil ile söylemek imanın şartı değildir. İnsan dil ile imanını itiraf etmese bile, kalben inandıktan sonra mü'min sayılır. Ancak îmanını dili ile söylemeyen bir kimsenin kalbindeki îmanını biz nasıl bileceğiz? Bu sebeple, dil ile söylemek, kişinin îmanı hakkında hüküm verebilmek ve öldüğünde kendisine Müslüman muamelesi yapabilmek için gereklidir. Bunun içindir ki îmanın rüknü, “kalp ile tasdik, dil ile ikrardır" denilmiştir. Burada îmanını dili ile söylemek aslî rükün değil, kişinin îmanı hakkında hüküm verebilmek için gereken şarttır. Cemaatle namaz kılmak, dinî bir vecibeyi yerine getirmek de, îmanını dil ile ikrar gibidir, hattâ ondan daha kuvvetli bir alâmettir. Bu konuda Peygamber Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Sık sık camiye gittiğini gördüğünüz kimsenin îmanına şahadet ediniz. Çünkü Allah Teâlâ, 'Allah'ın mescidlerini ancak Allah'a ve âhiret gününe îman edip namaz kılan ve zekât veren kimseler îmâr eder' buyurmaktadır.” [32]

Dil ile ikrâr, îmanın temel şartı olmadığı için, bir zorlama durumunda veya buna benzer bir mâzeret karşısında kalben değil, sadece dil ile inancını inkâr etmek, îmana aykırı söz söylemek dînen câiz olur.

Böyle bir duruma mecbur kalan kimse îmandan çıkmaz, kalben tasdikini koruduğu için de mü'min sayılır.

Nitekim Asr-ı Saâdette Ashabtan Ammâr bin Yâsir, mâruz kaldığı ağır baskı ve işkencelere tahammül edemeyerek imanını diliyle inkâr etmiş, böylece uğratıldığı işkencelerden kurtulmuştur.

Resûlüllah Efendimiz, onun bu hareketini tasvip etmiş; kalb îman ile dolu iken, zor karşısında inkârın, bu îmana zarar vermeyeceğini belirtmiştir.[33]

Amel ve İbâdetin, İman ile Alâkası

Amel, insanın inandığı şeyleri yaşaması, dînin emrettiklerini yerine getirmesi, yasakladığı şeylerden de kaçınması demektir. Amelin îman ile yakından alâkası vardır. İnsan önce bir şeyi benimser, doğruluğuna inanır, sonra da o inandığı şeyi yaparak yaşar. Bununla beraber amel, îmanın bir parçası değildir. Yani, insan dînin emirlerini yerine getirmese ve ibâdetini yapmasa dahi, îmandan çıkmış olmaz, inancını inkâr etmiş sayılmaz. Sadece günahkâr olmuş olur.

Ne var ki, amel ve ibâdet, kalpteki îmanı kuvvetlendirir, tesirini artırır, insanı kemâle ve olgunluğa ulaştırır. İnsanın inancının gereğini yapmaması ise, imanın insan davranışları üzerindeki müspet tesirinin zamanla kaybolup zayıflamasına yol açar. İnsan davranışları üzerinde îmanın tesirleri zayıfladıkça menfî duygular, kötü huylar, zararlı arzûlar, günahlar, insanın his dünyasını kaplar. Bazen bu hâl, onu küfre, yani, îmanını kaybetmeye bile götürür.

Çünkü işlenen her bir kötülük ve günah, dînin emirlerine zıt her bir amel ve hareket, kalbe işleyip îman şuurunu lekeler ve siyahlandırır.

Peygamber Efendimiz bu duruma, şu ifadeleriyle işaret buyurmuşlardır:

Ebu Hüreyre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdu ki: "Kul bir hata yaptığı zaman kalbinde siyah bir iz meydana gelir. Eğer kişi, o hatadan nefsini uzaklaştırır, af taleb eder ve tevbede bulunursa kalbi cilalanarak (leke silinir). Bilâkis, aynı günahı işlemeye devam ederse, kalpteki leke artırılır. Hatta bir zaman gelir, kalbi tamamen kaplar. İşte bu durum Cenab-ı Hakk'ın: "Bilakis, onların irtikab edegeldikleri, kalplerini paslandırmıştır"[34] meâlindeki âyette zikrettiği pasdır."[35]

Günahlar tekrarlandıkça kalpteki siyahlık artar, îmanın nuru gitgide zayıflamaya yüz tutar. Bu hâl, kalbin bütünüyle kararıp katılaşmasına, iman nurunun tamamen sönüp kaybolmasına kadar devam eder.

Bunun içindir ki, "Her bir günah içinde küfre gidecek bir yol var" denilmiştir.

Günahkâr İnsanın İmanı

İnancının gerektirdiği vazifeleri yapmamanın bir kusur ve günah olduğunu daima hatırlayıp üzüntü duymalıdır. Allah'tan, dînin emirlerini yapmak ve îmanın îcaplarını yaşamak konusunda sabır ve yardım dilemeli; işlediği günahlara tevbe ve istiğfarla mukabelede bulunmalıdır.

Ancak bu takdirde insan, günahların îman üzerindeki menfî tesirlerinden kendini koruyabilir. İnancını kaybetmek tehlikesinden kurtulabilir.

İmânın Mahiyeti

İmân, mâhiyet itibariyle, Allah'ın insanlara en büyük lütuf ve ihsanıdır. Allah onu dilediği kullarına nasip eder. Ne var ki bu nasiplenmede, kulun hiçbir rolünün olmadığı da söylenemez. Bilakis, insan önce kendi tercih ve iradesini kullanarak, îman ve hidâyete istekli olacaktır. Bu talep ve istek üzerine Cenâb-ı Hak da ona îman ve hidâyet nasip edecektir. Bu sebeple İslâm büyükleri îmanı, "Cenâb-ı Hak’ın, istediği kulunun kalbine, o kulun cüz'î irade ve ihtiyarını sarf etmesinden sonra koymuş olduğu bir nûrdur" diye tarif etmişlerdir.

İmanda Mertebe ve Gelişme

Bir çekirdek, nasıl büyüyüp ağaç olana kadar büyük bir gelişme ve inkişaf gösteriyorsa, îman da öyledir. İslâm âlimleri, imânı önce iki mertebeye ayırmışlardır:

1) Taklidî îman,

2) Tahkikî îman...

Taklidî îman: Ana - babadan, hocadan, muhîtten duyduğu ve öğrendiği şekilde, mesele üzerinde hiçbir akıl yürütmeden îman esaslarına bağlanmak demektir. Taklidî îman, inanç esaslarına, şuuruna ve teferruatına vâkıf olarak bir inanma olmadığı için, bilhâssa bu zamanda bâzı şüphe ve vesveselere mâruz kalabilir ve sarsılıp yıkılma tehlikesi geçirebilir:

Tahkikî îman: İmâna âit bütün meseleleri delilleriyle, tafsilâtlı ve teferruatlı bir surette bilmek, tasdik etmek, tereddütsüz inanmaktır. Böyle bir îman şüphe ve vesveseler karşısında sarsılıp yıkılmaktan kendini koruyabilir.

Tahkikî îmanın da pek çok mertebesi vardır. Bu mertebeleri İslâm âlimleri başlıca üç kısma ayırmışlardır:

1)İlmel-yakin mertebesi: İmânî meseleleri ilmen, tam teferruat ve tafsilâtıyla, delilleriyle bilmek ve inanmaktır.

2)Aynel-yakîn mertebesi: İmanî meseleleri gözle görmüş, doğruluklarını bizzat müşahede etmiş gibi bilmek ve inanmaktır. Gözle görmekle ilmen bilmek, insana kanaat vermesi bakımından çok farklıdır. İnsan bir şeyi tereddütsüz, kesin olarak bilebilir, ama bir de gözleriyle görünce kanaati kat kat artar. Amerika'nın varlığını ilmen bilmekle, bizzat görmek gibi... İşte îmanın ayne'l-yakîn mertebesi de, îman esaslarına gözle görmüş katiyetinde inanma hâlidir.

3)Hakkal-yakîn mertebesi: İmanî meseleleri görmekten ayrı, bizzat yaşayarak, içine girerek kabûl ve idrâk etmek demektir. İmanın bu üç mertebesini îzah bakımından şöyle bir misal verilmektedir: Bir yerden duman yükseldiğini uzaktan görmekle insan bilir ki, o yerde ateş yanmaktadır. Dumanı görmek suretiyle ateşin varlığını bilmek, ilme'l-yakîn inanmaktır. Sonra, duman çıkan yere gidip ateşi gözümüzle gördüğümüzü farz etsek, bu da ateşin varlığına ayne'l-yakîn inanmaktır. Bir de ateşin bizzat yakınına gidip sıcaklığını hissetmek, elimizi aleve doğru tutup yakıcılığını duymak suretiyle ateşin varlığını bilmek vardır ki, buna da hakka'l-yakîn inanma denilir.

Günümüzde Taklidî İman

Yukarıda belirttiğimiz gibi bu zamanda taklidî îman pek çok vesvese ve şüphelerle karşılaşmakta ve o şüpheler karşısında sarsılıp yıkılmaya mâruz bulunmaktadır. Taklidî îmanın eskiden yeterli olduğu halde, günümüzde yetersiz kalış sebebi şöyle açıklanabilir:

“İnsanlar her devirde din ve mâneviyat kuvvetine muhtaç olmuşlardır. Fakat bu ihtiyaç, zamanımızda bir zaruret hâlini almıştır. Eskiden atalarımız gayet basit bir din bilgisi ve görenek hâlinde “taklidi” bir îman ile rahatça yaşıyorlardı. Çünkü onlara bütün içtimaî muhît (çevre) mâneviyat telkin ediyordu. Bugün durum tamamıyla değişmiştir. Din duygusu zayıflamış, eski dinî hürmet terbiyesi yerini, küstahça bir saygısızlık almıştır.

Bugün aile daralmış ve bağları gevşemiştir. Aile yükü sırf karı-kocanın omuzlarına çökmüş, ana-babalar iktisadi ihtiyaçlar karşısında çocuklarının dini terbiyesine yetişemez olmuşlardır. Öbür taraftan mektep ve üniversiteler âdeta din aleyhtarı propaganda ocakları hâlini almıştır. İnatçı münkirlerin dini hafife alma bir kat daha bulanıklaşan böyle bir hava içinde, bugün artık basit bir din bilgisi kâfi gelmez olmuştur.

Din nedir?

İlim ile münasebeti nedir?

İlim karşısında bugün din ne yapmalı ve nasıl bir vaziyet almalıdır?... gibi sorular, şimdi her zamandan çok zihinleri tırmalamaktadır. Dolayısıyla aydın gençlerin bu soruların cevaplarını bilmeye ihtiyaçları vardır."

İmânın İnsan İçin Önemi

1) İman, insanın yaratılma sebebidir. Yani o, Yaratanını îmanla tanımak ve ibâdet etmek için yaratılmıştır. İnsan bu yaratılış gayesine uygun hareket ederse âhirette ebedî saadete nail olacak, cennete girecek, aksi takdirde cehenneme atılacak, ebedî şekavet ve bedbahtlığa mâruz kalacaktır. Bu bakımdan îman, insan için ebedî saadeti kazanma vesilesidir ve cennete giriş anahtarıdır. İmansız cennete girilmez. Bu cihetle insanın îman etmesi ve bu îmanını son nefesine kadar kaybetmeden veya zayıflatmadan muhafaza etmesi, dünyadan da, dünya içindeki her şeyden de daha kıymetli bir nimettir.

İmanın bu büyük öneminden dolayıdır ki, Peygamberimiz bir hadîs-i şerîflerinde:

“İmânınızı lâ ilâhe illâllah diyerek yenileyiniz” buyurmuş; [36]

İmanı yenilemenin ve muhafaza etmenin ehemmiyetine dikkatimizi çekmiştir. "İmânın her an zayıflama ve kaybolma ihtimali mi var ki, devamlı yenilenmesi emrediliyor?" gibi bir suâl akla gelebilir.

İmânı yenileme konusunda Üstad Bediüzzaman, akla gelen bu suâle şöyle cevap veriyor:

"İnsanın hem şahsı, hem âlemi her zaman teceddüd ettikleri için, her zaman tecdîd-i îmana (imanını yenilemeye) muhtaçtır. Zira insanın her bir ferdinin mânen çok efradı var. Ömrünün seneleri adedince, belki günleri adedince, belki saatleri adedince birer ferd-i âher sayılır. Çünkü, zaman altına girdiği için, o ferd-i vâhid bir model hükmüne geçer, her gün bir ferd-i âher şeklini giyer.

Hem insanda bu taaddüd ve teceddüd olduğu gibi, tavattun ettiği âlem dahi seyyardır. O gider, başkası yerine gelir; daima tenevvü' ediyor; her gün başka bir âlem kapısını açıyor. İmân ise, hem o şahıstaki her ferdin nur-u hayatıdır, hem girdiği âlemin ziyasıdır. Lâ ilâhe illâllah ise, o nuru açar bir anahtardır.

Hem insanda, madem nefis, hevâ ve vehim ve şeytan hükmediyorlar, çok vakit îmanını rencide etmek için gafletinden istifade ederek çok hîleleri ederler, şüphe ve vesveselerle îman şuurunu kaparlar.

Hem, zâhir-i şeriata muhalif düşen ve hattâ bâzı İmamlar nazarında küfür derecesinde tesir eden kelimât ve harekât eksik olmuyor.

"Onun için her vakit, her saat, her gün tecdîd-i îmana bir ihtiyaç vardır.” [37]

Bu ifadelerde, üç noktadan îmanı yenilemenin zarureti üzerinde durulmaktadır:

Birinci nokta: İnsanın yaşadığı zaman ve içinde bulunduğu mekân, temas ettiği çevre itibarı ile hâlet-i ruhiyesi, düşüncesi, anlayışı sık sık değişebilmektedir. Mâruz kaldığı hâdiseler, yaptığı işler, temas kurduğu insanlar, onda müspet veya menfi izler bırakmaktadır.

Bu durumu Peygamber Efendimiz de şu şekilde beyan buyurmaktadırlar:

-“Mü'minin kalbi, kaynayan tencereden daha çok değişikliklere mâruzdur...”[38]

-“Kalp, serçe kuşu gibidir. Her an bir tarafa yönelir” [39]

-“Kalp, kırda atılmış bir kuş kanadı gibidir. Rüzgâr bu kanadı nasıl altüst çevirirse, kalp de öyledir.” [40]

İnsan kalbinin ve ruh hâletinin bu derece dış tesirlere mâruz olması sebebiyledir ki, hadîste, sık sık Lâ ilâhe illâllah diyerek îmânın yenilenmesi emredilmiştir.

İkinci nokta: İnsanda nefis, hevâ ve vehim gibi menfî duyguların bulunması ve şeytanın devamlı vesvese vermeye ve kötülüğü telkine çalışması gerçeğidir. Gafletli bir ânında bu menfi telkinlerin, insanı imanda şüpheye düşürmesi muhtemeldir. Böyle bir duruma düşmemek için de, tecdidi îmana ihtiyaç vardır.

Üçüncü nokta ise: Şeriatın zâhirine aykırı düşen ve bâzı din âlimlerinin nazarında küfür bile sayılan bâzı kelime ve sözlerden, insanın tamamıyla uzak kalamadığıdır. Bu sebeple de, Lâ ilâhe illâllah diyerek imanı yenilemeye zaruret vardır.

İmanı kuvvetlendirmenin ve muhafaza etmenin bir başka yolu da onu taklidî mertebeden kurtarıp tahkikî hâle çevirmektir. Bu da ancak iman hakikatlerini tahkikî bir surette ders veren, akla gelebilecek her türlü şüphe ve vesveselere cevap veren imanî eserleri okumak ve devamlı imanî konularda sohbetler yapmak suretiyle olur. İnsan imanını taklitten tahkîke çıkarırsa, artık onun için imanını kaybetmek, son nefeste âhirete imansız gitmek gibi bir durum söz konusu olmaz. İslâm âlimleri, sekerat (ölüm döşeği) vaktinde şeytanın bütün hîle ve vesveseleri ile gelip insanı aldatmaya ve imanını almaya çalışacağını söylemişlerdir. Bu yüzden de sekerat vaktinden korktuklarını belirtmişlerdir.

İşte insan, sekerat vaktindeki bu gibi tehlikelerden, tahkikî iman sayesinde korunabilir. Çünkü tahkikî imanda, iman sadece akılda kalmış değil; kalbe, ruha, diğer duygu ve lâtifelere de sirayet edip yerleşmiş haldedir. Şeytan insanın aklındaki imanını zedelese bile, eli, öteki duygulara yerleşmiş olan imanı söküp almaya yetişemez. Böylelikle de kişi, yine imanlı kalmış, îmanla vefat etmiş olur.

2) İman, aynı zamanda, insan için büyük bir moral kaynağı ve sağlam bir istinad noktasıdır. Hakikî imanı elde eden insan, bütün kâinata meydan okuyabileceği gibi, imanının kuvveti nispetinde başına gelen hâdiselerin baskısından da kurtulabilir.

Tarihlere şan veren, destanlar yazdıran zaferlerimiz, hiç şüphesiz imanın insana kazandırdığı güç ve kuvvete güzel bir misaldir.

İmanlı insan, başına ne derece büyük bir hâdise gelirse gelsin, imanın verdiği tevekkül ve teslimiyetle, kadere rıza duygusu ile o hâdise ve musibetleri metanetle karşılayabilir; sabır ve tahammül ile göğüs gerebilir. Ümitsizliğe, bedbinliğe düşmez. İsyan ve feryada başvurmaz. Bu, ona imanın kazandırdığı güç ve kuvvetten ileri gelmektedir. İmansız insanların basit bir hâdise, küçük bir musibet yüzünden intihar edip hayatlarına son verecek derecede ye’s ve ümitsizliğe kapıldıkları çok sık görülen olaylardandır. İslâm ülkelerinde intihar, hemen hemen hiç görülmezken, dünyanın en medenî ve müreffeh ülkelerinde intihar vakalarının her geçen gün artması da bunu teyit etmektedir. İmanın insana kazandırdığı kuvvet ve direnme gücüne, Peygamber Efendimiz hadîs-i şerîflerinde şu şekilde işâret buyurmuşlardır:

“Mü'min yeşil bitkilere benzer. Eksik olmayan felâket rüzgârları onu eğer, fakat kıramaz. Bilakis hayat ve sıhhat bulmasına sebep olur. Münâfık (ve kâfir) ise, kuruyan bitki gibidir. Felâket rüzgârlarından yaprakları dökülür, gövdesi kırılıp hayatı söner.”[41]

Sonuç olarak; kendisiyle hayatın daim, ibadetlerin kaim, yaşamın mülayim olduğu tek şey imandır. İman kalpte kök salan Tuba ağacı, dalları bedeni, meyveleri ise amelleridir. Kökünden dallarına, oradan da amellere yansımayan imanın ne kıymeti, ne de varlığı fayda verir.

Kur’an-ı Kerim, imanla ameli salih-i beraber zikreder:

وَالْعَصْرِ, اِنَّ اْلاِنْسَانَ لَفِى خُسْرٍ, اِلاَّ الَّذِينَ اَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ

“Asra yemin ederim ki. İnsan gerçekten ziyan içindedir. Bundan ancak iman edip iyi ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler müstesnadır.”[42]

Çünkü imanın alameti ameldir. İman kalpte yer edince, artık amele dönüşür.

-İman, kalbe nurdur.

-İman, gönüle sürürdür.

-İman, ruha mekandır.

-İman, cana tendir.

-İman, kana bendtir.

-İman, yüreğe şifadır.

-İman, sevgiye semboldür.

-İman, rüyaya renktir.

-İman, akla rehberdir.

-İman, başa taçtır.

-İman, göze ferdir.

-İman, dize dermandır.

-İman, güce güçtür.

-İman, hıncı bilemektir.

-İman, Allah’tan insana, insandan Allah’a yükselen mukaddes, lahuti ve esrarengiz bir kuvvet, kudret, rahmet, şefkat ve lütuftur.

İman, parayla satın alınmaz ve onunla da şan ve şöhrete ulaşılmaz. Ancak peygamberlerin Allah’tan getirdiklerini kabul edip can-u gönülden kalbin kapısını imana açıp, yüreği imana mekan kılmak ve ameli Salih işlemekle mümkündür.

وَالَّذِينَ اَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُولَئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

“İman edip yararlı iş yapanlara gelince onlar da cennetliktirler. Onlar orada devamlı kalırlar.”[43]

a) İcmali ve Tafsili İman

İcmali İman

Peygamberimizin Allah'tan alıp haber verdiği şeylerin hepsine birden, topluca inanmak demektir.

Bir kimse, mânâsını bilerek ve kabûl ederek:

"Lâ ilâhe illâllah Muhammedün Resûlullah" dese icmalî olarak îman etmiş olur.

Bu cümleye Kelime-i Tevhid denir. Mânâsı şudur:

Lâ ilâhe illâllah: Allah’tan başka hiçbir ilâh ve hakikî mabud yoktur.

Muhammedün Resûlullah: Muhammed (a.s) Allah'ın Resûlü ve Peygamberidir.

Tafsilî İman

Peygamberimizin Allah'tan haber verdiği şeylerin her birini delilleriyle bilip inanmaktır. Diğer bir ifadeyle, dinin zaruriyatını bütün tafsilât ve teferruâtıyla öğrenip tasdik etmek demektir.

Dînin zaruriyâtı, Âmentü'de yer alan 6 îman esası ile dînin namaz, oruç, hac, zekât gibi farz kıldığı ibâdetler ve adam öldürmek, içki içmek, zinâ yapmak gibi haram saydığı fiillerdir.Bunları, her Müslüman’ın teferruâtı ile bilmesi, helal ve haram olduğuna inanması şarttır.

Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i şeriflerle Resulü Ekrem Efendimizin Allah’tan alıp getirdiği (tebliğ ettiği) tevatürle sabit olan şeylerin hepsine, ayrı, ayrı Allah ve Resulünün istediği tarzda ve genişçe iman etmeğe tafsili iman denir.

Mesela; namaz, oruç, zekat, hac benzeri emir ve yasakları, helali, haramı; dinimizde ne varsa hepsini teferruatlı bir şekilde bilmek ve tasdik etmek, işte imanın en geniş şekli budur.

Âmentü, her Müslüman’ın inanması, kabûl edip tasdik etmesi farz olan îman esaslarından ibarettir.

Âmentü'de yer alan îman esasları 6'dır ve şunlardır:

1. Allah'a inanmak,

2. Meleklerine inanmak,

3. Kitaplarına inanmak,

4. Peygamberlerine inanmak,

5. Âhiret gününe, öldükten sonra dirilmeye inanmak,

6. Kadere, hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna inanmak.

Âmentü'nün ifadesi şöyledir:

اٰمَنْتُ بِٱللهِ وَمَلآَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَٱلْيَوْمِ ٱْلاٰخِرِ وَبِٱلْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ مِنَ ٱللهِ تَعَالٰى وَٱلْبَعْثُ بَعْدَ ٱلْمَوْتِ حَقٌّ اَشْهَدُ اَنْ لاَ اِلٰهَ اِلاَّ ٱللهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ

Anlamı:

“Ben;

-Allah’a,

-Allah’ın Meleklerine,

-Allah’ın Kitaplarına,

-Allah’ın Peygamberlerine,

-Ahiret gününe,

-Kadere; iyilik ve kötülüğün Allah’ın yaratmasıyla olduğuna, İnandım."

b) Tahkiki ve Taklidi İman

İman konusunda ‘Kalp ile tasdik’ en ön planda yer alır. Kalbinde tasdiki bulunmayan insan, hiçbir zaman mümin sayılmaz. Kalbi tasdiki olmadığı halde ‘Ben Allah’a inanıyorum’ diyen bir kimsenin sözü, Allah’a göre bir değer taşımaz. Ancak biz, bir insanın kalbinde nelerin bulunduğunu bilmediğimiz için, bu adamı Müslüman sayarız. ‘İnanmıyorsun’ diyemeyiz. Eğer yalan söylüyorsa cezasını biz değil, Allah (cc) verecektir.

Tahkiki iman, akıllı insanın kârıdır. Çünkü aklın gereği, nereden geldiğini ve nereye gideceğinin sorusunu gündemde tutar. Bu sayede insan aklıyla araştırarak dinin gerçekleriyle buluşmuş olur.

Taklidi iman, okumaktan ve öğrenmekten aciz, günü birlik yaşayan insanların kârıdır. Onlara hakikat namına bir şey takdim edilse, diyecekleri sadece şudur:

وَاِذَا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا اَنْزَلَ اللّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا اَلْفَيْنَا عَلَيْهِ ابَاءَنَا اَوَلَوْ كَانَ ابَاؤُهُمْ لَايَعْقِلُونَ شَيًْا وَلَا يَهْتَدُونَ

“Ve onlara, "Allah'ın indirdiğine uyun" denildiği zaman, dediler ki: "Hayır biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız." Ataları bir şeye akıl erdirememiş, doğru bir yola gitmez oldukları halde de mi (onlara uyacaklar)?” [44]

-Bunlar genelde miras yiyici ve miras bulamadığı zaman başkasının cebinden, sırtından geçinen zavallılardır.

-Bunlar karanlığa alışmış, aydınlık gördükleri zaman gözleri kamaşan ve karalıkta kalmayı yeğleyen biçarelerdir.

İmanın taklidinden kurtulup, imanın tahkikinden hakiki imana erişmek her insanın temel vazifesidir. Çünkü imanla herkes sorumludur ve iman her insan için olmazsa olmazıdır.

c) İmanın Artması ve Eksilmesi

İmanın artması ve eksilmesi, kuvvetlenmesi ve zayıflanması gibi fark deyimlerin anlaşmazlığı imanın özüyle ilgilidir. İmanın nitelikleri söz konusu olduğunda artma ve eksilme olur. Ama iman kalple tasdik edilip kabul edildiğinde artma ve eksilme olması söz konusu değildir. Zira inanç şüphe ve tereddüt kabul etmez. Nitelik yönünden bazı müminlerin imanı diğerlerinden daha üstündür. Bu imanın sıfatı yönünden olmayıp özü yönündendir.

İman ibadetlerle sıfat yönünden artar, ibadet ve itaatlerde imanın nitelik kazanmasını sağlar.

İman bir bütündür, daima bu bütünlük korunmalıdır. Yani inanılması emredilenlerin hepsine birden inanmalıdır. Yarısına inanıp yarısına inanmamak, imansızlığa sebep olur.

İman edilmesi istenen hususlara, Allah ve Resulü tarafından haber verildiği için gözle görülene inanıldığından, daha kesin bir inançla inanılmalıdır. Çünkü göz yanılabilir, kulak yanlış duyabilir, ama Allah ve Resulü yanlış haber vermez.

d) İman ve İslam

İman ve İslam birbirinden ayrılmaz. Mümin olan Müslim, Müslim olanda Mümin olmalıdır. İman ve İslam lügat yönünden ayrı anlamlar ifade ederler, fakat iman ve İslam bir şeyin içi ve dışı durumundadırlar. İçsiz dış, dışsız iç nasıl düşünülemezse imansız İslam, İslamsız iman düşünülemez. Fakat bununla birlikte iman ve İslam ayrı şeylerdir. İman tasdiktir İslam ise inkıyattır, itaattir, teslimiyettir, ameldir. Zira Cibril (a.s) Hadisi olarak bilinen hadiste Hz. Peygamber (a.s) dinin kalbe ve inanmaya taalluk eden esaslarını ‘iman’ olarak, amele taalluk eden esaslarına da ‘İslam’ olarak açıklamıştır.

Nitekim Zühri, ‘İslam kelimedir, iman ameldir’ diye hükmetmiş delil olarak da:

قَالَتِ الْاَعْرَابُ امَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا اَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْايمَانُ فى قُلُوبِكُمْ وَاِنْ تُطيعُوا اللّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ اَعْمَالِكُمْ شَيًْا اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

“Bedevîler "İnandık" dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama "Boyun eğdik" deyin. Henüz iman kalplerinize yerleşmedi. Eğer Allah'a ve elçisine itaat ederseniz, Allah işlerinizden hiçbir şeyi eksiltmez. Çünkü Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir”[45] ayetini göstermiştir.

İman ve İslam, İman ve amel ilişkisi aynıdır.

-İman, kalple alakalıdır.

-Amel ise eylemle alakalıdır.

-İmanla amel arasındaki fark, kalp ile beden arasındaki farkın aynısıdır.

-Kalp ile eylem arasında sadece deri vardır.

-İman ile amel arasında Kur’an-ı Kerim’de sadece “ve” harfi vardır.

İslam’da asıl olan imandır. İman, amelsiz belki kişiyi cennete götürebilir yani kabul olabilir. Ama amel, imansız hiç makbul olmayacağı gibi kişiyi ebedi cehennemlik kılar.

e) Tasdik ve İnkar Bakımından İnsanlar

Mü’min: Mümin inanan kişiye verilen addır. Allah’a inanan, Onun peygamberlerinin haber verdiklerini kalbiyle tasdik, diliyle ikrar eden, İslam itikad esaslarını kabul eden kişi Mümindir. Allah’a ve Onun dinine içtenlikle inanan gereğini yaşamaya çalışan insandır. Her ne kadar iman bir kalp işi ise de elektrik akımının ısı, ışık ve hareket olarak etkisini gösterdiği gibi imanında hareket olarak etkisini gösterdiği gibi imanında eğer sigortası atmamış ise mutlaka dışta Salih amel olarak etkisini gösterir.

Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ

“Gerçekten müminler kurtuluşa ermiştir.”[46]

Hadisi Şerif de:

Ensâr'dan İtbân İbn-i Mâlik (r.a)'den rivâyete göre, Resûlullah (Salla'llahu aleyhi ve selem) şöyle buyurmuştur: Kıyâmet gününde Lâ ilâhe illâ'llah diyerek ve bu tevhîd kelimesiyle Allah'ın zâtını kastederek (Allah divânına) hiç bir kul gelmez, ancak Allahu Teâlâ ona Cehennemi haram kılar.” [47]

Fasık: Büyük günah işleyenler iman sahipleri oldukları için Mümin, kötü işler yaptıkları için fasık adını alırlar. Fısk, şer’i ıstılahta: Allah’ın emrini terk ve ona isyan etmek doğru yoldan sapmak gibi manalara gelir. Böyle olanlara fasık denir.

Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

اَلَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللهُ بِهِ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فىِ اْلاَرْضِ اُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

“Onlar öyle (fâsıklar) ki, kesin söz verdikten sonra sözlerinden dönerler. Allah'ın ziyaret edilip hal ve hatırının sorulmasını istediği kimseleri ziyaretten vazgeçerler ve yeryüzünde fitne ve fesat çıkarırlar. İşte onlar gerçekten zarara uğrayanlardır.”[48]

Hadisi Şerif de:

ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : كُلُّ أُمَّتِى مُعَافَى إَّ الْمُجَاهِرُونَ، وَإنَّ مِنَ الْمُجَاهَرَةِ أنْ يَعْمَلَ الرَّجُلُ بِاللّيْلِ عَمًَ ثُمَّ يُصْبِحُ وقَدْ سَتَرَهُ اللّهُ تَعالى عَلَيْهِ فَيَقُولُ: يَا فَُنُ عَمِلْتُ الْبَارِحةَ كَذَا وَكَذَا، وَقَدْ بَاتَ يَسْتُرُهُ رَبُّهُ، فَيُصْبِحُ فَيَكْشِفُ سِتْرَ اللّهِ عَلَيْهِ.

Ebu Hureyre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Ümmetimin hepsi affa mazhar olacaktır, günahı alenî işleyenler hariç. Kişinin geceleyin işlediği kötü bir ameli Allah örtmüştür. Ama, sabah olunca o: "Ey falan, bu gece ben şu şu işleri yaptım!" der. Böylece o, geceleyin Allah kendini örtmüş olduğu halde, sabahleyin, üzerindeki Allah'ın örtüsünü açar. İşte bu, günahı alenî işlemenin bir çeşididir."[49]

Kafir: Küfür, örtmek, inkar etmek, nankörlük etmek anlamlarına gelir. Kafir, örten, inkar eden, nankörlük edendir. Terim olarak Allah’a iman etmeyen, dinin inanç esaslarını kabul etmeyen, İslam’ı din olarak benimsemeyen kimsedir.

Yine kafir, iman esaslarını kalben inkar edip inkarını diliyle ifade edendir.

Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى اَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَاب عَظيمٌ

“Gerçek şu ki, kâfir olanları (azap ile) korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; iman etmezler. Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Onların gözlerine de bir çeşit perde gerilmiştir ve onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır.”[50]

ـ وعن حذيفة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: إنَّمَا كَانَ النّفَاقُ عَلى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ ، فأمَّا الْيَوْمَ فإنَّمَا هُوَ الْكُفْرُ بَعْدَ ا“يمَانِ.

Hz. Huzeyfe (radıyallahu anh) anlatıyor: "Nifak Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) devrinde vardı. Şimdi ise, imandan sonra küfür vardır."[51]

Müşrik: Açıktan açığa Allah’a ortak koşan birkaç ilahın varlığını kabul edenlere müşrik denir. Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

اِنَّ فى خَلْقِ السَّموَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتى تَجْرى فِى الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا اَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْريفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْاَرْضِ لَايَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (*)وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ اَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَالَّذينَ امَنُوا اَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذينَ ظَلَمُوا اِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ اَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَميعًا وَاَنَّ اللّهَ شَديدُ الْعَذَابِ

“İnsanlardan bazıları Allah'tan başkasını Allah'a denk tanrılar edinir de onları Allah'ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah'a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır. Keşke zalimler azabı gördükleri zaman (anlayacakları gibi) bütün kuvvetin Allah'a ait olduğunu ve Allah'ın azabının çok şiddetli olduğunu önceden anlayabilselerdi.” [52]

Hadisi Şerif de:

قَالَ رَسُولُ اللّهِ مَنْ مَاتَ مِنْ أُمَّتِكَ لا يُشْرِكُ باللّهِ شيئاً دخلَ الجَنَّةَ.

Allah Resulü (a.s) buyurdular ki: "Ümmetinden kim Allah'a hiçbir şeyi ortak kılmadan (şirk koşmadan) ölürse cennete girer."[53]

Münafık: Münafık, olduğundan başka türlü görünendir. Dıştan Müslüman, içten kafirdir. İslam’ı ve iman esaslarını kabul ettiklerini dilleriyle söylerler, ancak bu davranışları sahtedir, kalpleri küfür doludur. İman kapısından görünüp küfür kapısından çıkan, yani dili ile iman ettiğini iddia ettiği halde, kalbinden inanmayana münafık denir.

Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ اَمَنَّا بِاللهِ وَبِالْيَوْمِ اْلاَخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ

“İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları halde "Allah'a ve ahiret gününe inandık" derler.”[54]

Hz. Peygamber (a.s) Münafıklar ve alametleri hakkında şöyle buyuruyor:

Abdu'llâh b. Amr i'bni'l-Âs (r.a)'dan: Şöyle demiştir: Nebiyy-i Mükerrem (salla'llâhu aleyhi ve selem) buyurdu ki: Dört şey, her kimde bulunursa hâlis münâfık olur. Her kimde bunların bir parçası bulunursa onu bırakıncaya kadar kendisinde münâfıklıkdan bir haslet kalmış olur. (Bunlar da) kendisine bir şey emniyet edildiği zaman hıyânet etmek, söz söylerken yalan söylemek, ahdettiğinde ahdini tutmamak, husûmet (iddiâ ve mürâfaa) zamânında da hakdan ayrılmaktır.” [55]

Yüce Alla (cc) cümlemizi kafir, fasık, münafık ve müşrik özelliklerinden korusun. Başkalarından bu özellikler olmadığı halde, dilimizle onları tan etmekten sakındırsın. Başkaların kötülüğünü temenni etmek yanlış olduğu gibi, onları kötü fiillerle itham etmekte doğru değildir.

Ebû Zerr-i Gıfârî (r.a)'den Nebî (salla'llahu aleyhi ve selem)'ın şöyle buyurduğunu işittiği rivâyet olunmuştur: Hiç bir kişi başka bir kimseye fısk (sapıklık) isnâdiyle (Yâ fâsık, diye söz) atamaz, (atmağa hakkı yoktur) yine böyle küfür de isnâd edemez. Şâyet (atar da) attığı kimse atılan fıskın veyâ küfrün sâhibi değilse, bu sıfatlar muhakkak atan kimseye döner, (dokunur ve fâsık veyâ kâfir olur). [56]

-Okuma Parçası-

Komadaki Ses

1989 yılında geçirdiğim bir trafik kazası sonucunda koma halinde hastaneye kaldırılmıştım. Yanımda bulunan eşim vefat etmiş, beni kontrol eden doktor, kan deryası içinde kalan vücudumda bir hayat emaresi göremediğinden, bana da ölü raporu vermişti. O akşamki TRT haber bülteninde, kazada ölen kişilerin arasında benim de ismim bulunuyordu.

Daha sonraları ölmediğim anlaşılmış ve üç gün devam eden koma halinden sonra kendime gelmiştim. Fakat kazadaki darbelerin tesiriyle gözlerimi açamıyor, vücudumun hiçbir noktasını kımıldatamıyordum. Koluma takılan serumdaki uyuşturucuların tesiriyle de, fazla bir şey düşünemez hâle gelmiştim. Tam mânâsıyla yaşayan bir ölü gibiydim. İlk önce kendimi çok ağır bir uykuda zannettim. Bir türlü uyanamadığım bir uykuda. Bu sırada başucumdaki konuşmaları duydum.

Sesinden tanıdığım amcam:

- Doktor bey, üç gündür hiçbir gelişme yok, diyordu. Müsaade ederseniz, hastamızı Ankara'ya götürelim.

Doktor ise:

- Hastanız her an ölebilir, diye cevap verdi. Bu durumda nakline izin vermek cinayettir. Zaten böyle bir mesûliyetin altına da girmem.

Bu konuşmalar üzerine büyük bir kaza geçirdiğimi anlamış ve doktorun "Her an ölebilir" sözüyle dehşete kapılmıştım. Fakat duyma ve düşünme duygularımın dışındaki bütün fonksiyonlarımı kaybettiğimi hissediyordum. Ölmekten çok Cenâb-ı Hakk'a hesap verememekten korkuyor ve boğazım sıkılmış gibi sık sık nefes alıyordum.

Ruhumu teslim etmekte olduğumu zannederken, nereden geldiğini anlayamadığım bir ses, benimle konuşmaya başladı. Ve ne için bu kadar korktuğumu sordu. Sebebini söylediğimde, aynı ses:

- Korkacak hiçbir şey yok, dedi. Tamamen asılsız ve hurafe şeylere inandırıldığın için böyle sıkıntı çekiyorsun. Allah ve âhiret günü diye bir şey yok ki sıkıntısı olsun. Sana bunların boş şeyler olduğunu ispat edeceğim. Eğer beni tasdik edersen, hiçbir sıkıntı ve endişen kalmadığını göreceksin.

Kendimi, yıkılan bir dağın altında kalmış gibi hissettiğim için:

- Peki hemen anlat ve beni bu sıkıntıdan kurtar, dedim.

O ses:

- Biliyorsun ki çekirdekler önce fidan, sonra ağaç olur, dedi. Daha sonra da ömrünü tamamlar, suları çekilir, kurur ve toprağa karışırlar. Hayvanlar da bizim gibi doğar, büyür, gelişir ve ömürlerini tamamladığında toprak olurlar. Sen o ağaçların veya hayvanların, senin gibi endişe duyup, korktuklarını gördün mü? Elbette hayır. Çünkü onlar, bâtıl şeylere inandırılmamışlar. Yani yeniden dirilme veya hesaba çekilme diye bir şey olmayacağı için, onların da bu tür şeylerden endişesi yoktur. Sen de boş şeyleri kafandan atarsan, hiçbir sıkıntın kalmayacak, gör bak nasıl rahat edeceksin!.

Bu sözleri işittikten sonra sıkıntım daha da arttı. "Acaba dediği gibi inkâra sapsam, rahatlar mıyım?" diye düşünüyor, fakat kalp ve ruh gibi latifelerimin, bu inkârı kabûle yanaşmadıklarını hissediyordum.

Birden, sanki bir elektrik lâmbasına dokunmuş gibi zihnim aydınlanmaya başladı. Daha evvel okuduğum veya dinlediğim imânî bahisler, bir film şeridi gibi gözümün önünden geçiyordu. O ses'e hitaben:

- Beni yalan ve cerbeze ile aldatmak istiyorsun, dedim. Ama ben akıl sahibiyim ve bu yüzden yaptıklarımdan mes'ûlüm. Sen beni akılsız hayvanlar ve şuursuz bitkilerle nasıl bir tutabilirsin? Ben, elbette hesap vermekten endişe duyarım. Çünkü bana, hayvan ve bitkilere verilenlerden belki bin defa daha gelişmiş vaziyette ihsan edilen cihazları ve akıl nimetini nefis ve heva yolunda sarf etsem, onlardan bin defa daha aşağılara düşerek âhirette cezaya müstehak olurum. Hem bir iğne ustasız, bir resim ressamsız, bir köy muhtarsız olamazken, bu kusursuz kâinatın bir sahibi ve yaratıcısı olmaz mı? Ve bütün kâinatla birlikte beni de mükemmel şekilde yaratan Rabbim, beni hesaba çekmeyerek başıboş bırakır mı?

Evet, imân nurları o zor anlarımda imdadıma yetişmiş ve içinde bulunduğum karanlık dünyamı aydınlatmaya başlamıştı. Onlardan edindiğim iman hakikatlerini anlattıkça, sıkıntılarımın hafiflediğini hissediyorum. Biraz sonra o ses tamamen susmuş ve bana cevap veremez hâle gelmişti.

Daha sonra kendime gelmişim ve arkadaşlarımın anlattıklarına göre dışarıdaki ezan sesini duyup, namaz kılmak istemişim.

Bu mektubu sizlere yazarak başımdan geçen bu ürpertici hâdiseyi anlatmamın sebebi, iman hakikatlerine ne kadar muhtaç olduğumuzu ifade etmek içindir. Çünkü son nefeste iman ile kabre gitmek ve onun cennet bahçelerinden bir bahçeye çevirerek elde edilmesine bağlıdır.

Şeytanın, ölüm anındaki insanlara musallat olduğunu, onları inkara saptırmak için akıllarına vesvese verdiğini ve bu yüzden de kuvvetli bir imana sahip olunması gerektiğini bütün mü'min kardeşlerimiz biliyordur. Fakat ben, bu durumun bir örneğini, ölüm öncesinde, Cenâb-ı Hakkın izniyle yaşadım.[57]

4) ALLAH’A İMAN

a) Allah'ın Varlığı ve Birliği

b) Allah'ın Rab’lığı ve İlahlığı

c) Allah'ın İsimleri

d) Allah'ın Sıfatları

e) Kelime-i Tevhit ve Pratikleri

f) Allah Sevgisi

g) Allah Korkusu

- Okuma Parçası-

4) ALLAH’A İMAN

Genel Bir Bakış

Allah’a iman, Allah Teâlâ'nın varlığına ve birliğine inanmak ve O'nu sıfat ve isimleriyle güzelce tanımaktır.

Allah'a iman, bütün dinlerin temelidir. Allah'a inanma, O'na dayanma ve ibâdette bulunma ihtiyacı, insanda yaratılıştan vardır. Bu duygu, insanla beraber doğmuş ve her devirde de olagelmiştir.

Allah'ın varlığının delillerinden biri de budur. Çünkü fıtrat yalan söylemez. İnsan fıtratında, madem, bir yüce Yaratıcıya inanıp dayanma, O'na ibâdet etme, yalvarıp dileklerine karşılık bulma ihtiyacı vardır; öyleyse o yüce Yaratanın vâr olmaması mümkün değildir. Bu, fıtratın inkârı demek olur. Başka hiçbir delil olmasa bile, bu fıtrat ve vicdan delili, Allah'ın varlığını anlamamız için kâfi bir ışıktır.

Aslında, Allah'ı inkâra yeltenenler bile, başları dara geldiği zaman yine Allah'a yönelmek, O'ndan yardım dilemek zorunda kalırlar. Fakat darlıktan kurtulur kurtulmaz yine eski hallerine dönerler. Bunun misallerini pek çok görmüş ve duymuşuzdur. Bu hususa Kur'ân-ı Kerîm şu şekilde işâret buyurmaktadır:

وَاِذَا مَسَّ اْلاِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ اَوْ قَاعِدًا اَوْ قَائِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَاَنْ لَمْ يَدْعُنَا اِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

“İnsana bir zarar geldiği zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder; fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterildi.”[58]

فَاِذَا رَكِبُوا فِى الْفُلْكِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّيهُمْ اِلَى الْبَرِّ اِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ

“Gemiye bindikleri zaman (batma korkusundan) ihlâs ile Allah'a yalvarırlar, fakat kendilerini karaya çıkarıp kurtardığımızda, hemen şirk koşarlar.”[59]

Allah'ın Zâtı ve Mâhiyeti

İnsanın Allah Teâlâ'nın zâtını bu dünyada görebilmesi mümkün olmadığı gibi, gerçek mâhiyetini kavrayabilmesi de imkânsızdır.

Çünkü, insan aklı ve duyguları mahduttur. Allah'ın mâhiyetini kavramaya müsâit değildir. Fakat mahlûkata bakıp O'nun varlığını ve birliğini anlamaya, sonsuz kudretini ve diğer sıfat ve isimlerini bilmeye güç yetirebilir.

Bunun içindir ki Allah Resulü, bizi zâtını ve mâhiyetini düşünmekten menetmiş, yalnızca kendisinin varlığını ve birliğini bilmemizi ve sıfat ve isimlerini tanımamızı istemiştir. Efendimiz (a.s) bir hadîs-i şerîfte şöyle buyurur:

“Allah'ın varlığını, birliğini anlamak için göklere bakın, yere bakın, kendi nefsinize bakın ve bütün bunların yaratılışındaki akıllara hayret veren incelikleri, bunların kendilerinden olamayacağını düşünün. Çünkü bunlar, Allah'ın varlık ve birliğini gösteren alâmetlerdir. Fakat Allah'ın zâtını, mâhiyetini düşünmeyin. 'Allah acaba şöyle midir, böyle midir? O'nun görmesi, işitmesi nasıldır?' diye düşünmeye kalkışmayın. Zira buna kudretiniz yetmez. Ne kadar çalışsanız da bunu hakkıyla bilemezsiniz, idrâk edemezsiniz. Şaşırırsınız. Bilgi ve görgü ölçüleriniz buna yetmez.” [60]

Aslında biraz düşünecek olursak, Allah'ın zâtî mâhiyetini kavramanın mümkün olmadığını aklen bile anlayabiliriz. Yumurta içindeki bir civcivden yumurtanın dışındaki âlemi idrâk etmesi elbette beklenemez. İnsan aklı da şu muhteşem kâinatı ve kâinat içindeki Allah'ın yarattığı âlemleri bilme, tanıma bakımından, yumurta içindeki civcivden farksızdır. Bu bakımdan, aklın son derece sınırlı idrâk kapasitesiyle kâinat Hâlikının zâtını ve mâhiyetini kavrayabilmesi muhâl içinde muhâldir.

Sonuç olarak; Allah’a iman, Allah’ın var ve bulunduğuna bir olduğuna ve bütün üstün sıfatlara sahip, bütün noksan sıfatlardan uzak bulunduğuna kesin olarak inanmaktır. Diğer bir deyişle Allah’a iman, onun hakkında vacip (gerekli), mümteni (Allah’a yakışmayan, imkansız) ve caiz olan sıfatları ve isimleri bilmek ve onlara inanmak demektir.

قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ, اَللهُ الصَّمَدُ, لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ, وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا اَحَدٌ

“De ki: O, Allah birdir. Allah samed’tir. O, doğurmamış ve doğmamıştır. Onun hiçbir dengi yoktur.” [61]

Allah’a iman, kul ile yaratıcısı arasında sürekli irtibatı sağlayan manevi bir anten ve haberleşme bağıdır. İnanan bir insan, Allah’a iman sayesinde, büyük bir güven içinde yaşar. Haddizatında insan, hayatının çeşitli dönemlerinde; hastalık, sakatlık, güçsüzlük, ihtiyarlık fakirlik gibi, dünyevi musibetlerle ömrü bitince de; ölüm olayı, kabir hayatı, kıyamet vakası ve nihayet Allah’ın huzurunda hesaba çekilmesi gibi kendisini bekleyen büyük olaylarla karşı karşıyadır. Bunların verdiği korkuyu, emniyete dönüştüren Allah’a imandır.

Allah’a iman, dinin temelidir. Din, bütünüyle Allah’a iman esasına dayanır. Her şeyi yaratan, düzene koyan ve idare eden; her şeyi bilen, yerde ve gökteki her şeyin kendisine muhtaç olduğu ve kendisi hiçbir şeye muhtaç olmayan, tek olan, ezeli ve ebedi olan Allah’a inanmak, erginlik çağına gelmiş ve akıllı olan her insana farzdır.

İnsanlık tarihi incelendiği zaman en bedevisinden en medenisine kadar, insanların bulunduğu her yerde, bazen basit ve batıl da olsa, mutlaka bir dine ve bir tanrı fikrine rastlanır. Ne zaman ve nerede yaşamış olursa olsun, bütün insanlarda bir Allah fikri, tapınma meyli ve dolayısıyla bir din inancının olduğu görülür. Kur’an-ı Kerim de:

اَلَّذِينَ اَمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللهِ اَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

“Bunlar, iman edenler ve gönülleri Allah'ın zikriyle sükûnete erenlerdir. Bilesiniz ki, kalpler ancak Allah'ı anmakla huzur bulur”[62] buyurarak insan için çok gerekli olan kalp huzuru ve gönül rahatlığının ancak Allah’a inanmakla ve O’nu anmakla elde edileceği bildirilmiştir.

a) Allah’ın Varlığı ve Birliği

Tevhidin manasını tafsilatlı olarak şöyle izah edilir: Allah zatında birdir. Bu birlik adet yolu ile değildir. Ortağı bulunmamak yönündedir. Birliğin sayı cihetiyle inhisar etmemesi kendinden bir var edicinin bulunduğu vehmini ortadan kaldırmak içindir. Zira adet manası üzerinde düşünülünce başka sayılar da akla gelir. Varlığında her şeyin Allah’a muhtaç olduğu fakat Allah’ın hiçbir şeye muhtaç olmadığını şöyle basit bir misal ile de açıklayabiliriz. 5 rakamının 5 olabilmesi için 4 rakamına, 4’ün 3’e, 1’in 1 olması için hiçbir rakama ihtiyacı yoktur. Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ

1. “De ki: O, Allah birdir.

, اَللهُ الصَّمَدُ

2. Allah sameddir.

, لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ

3. O, doğurmamış ve doğmamıştır.

, وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا اَحَدٌ

4. Onun hiçbir dengi yoktur.”[63]

Abdullâh İbn-i Abbâs radiya'llâhu anhümâ'dan Nebî salla'llâhu aleyhi ve sellem'in şöyle dediği rivâyet olunmuştur: Azîz ve Celîl olan Allâhu Teâlâ buyurur ki: (Bâzı) Âdemoğlu beni yalanlar. Halbuki beni yalanmak ona yakışmazdı. Bâzısı da sebbeder (ülûhiyet sıfatımı tenkîs eder) halbuki bana sebbetmek ona yakışmazdı. Âdem-oğlunun beni tekzîbine gelince: O, (öldükten sonra) benim onu eskisi gibi iâde edip yaratmağa gücüm yetmez sanır. Bana sebbetmesi husûsu da "Benim oğlum var!" demesidir. Halbuki ben zevce veya veled edinmekten uzak bulunuyorum.” [64]

Şimdi ispatı vacib-i açıklayalım

Allah'ın varlığını bize bildiren ve anlatan pek çok delil vardır. Bu delilleri başlıca 3 grupta toplamak mümkündür:

1. Dış âlemden yani, kâinattan çıkarılan tabiî deliller,

2. Akıl yoluyla elde edilen "metafizik" deliller.

3. İnsan tabiatından çıkarılan ahlâkî ve vicdanî deliller...

1.Dış Âlemden Çıkarılan Tabiî Deliller:

Allah'ın varlığına en büyük delil, şu muhteşem kâinat ve o kâinat içinde yaşayan varlıklar, cereyan eden işler ve olaylardır. Kâinat, âdeta bir kitap gibi, her cümlesi, her satırı, her kelimesi ve her harfiyle Allah'ın varlığını göstermekte; birliğini ispat etmektedir. Kâinatın Allah'ın varlığına olan bu şahadeti, şu cümlede vecîz bir şekilde ifade edilmiştir: “Kâinatta atomlardan galaksilere kadar her bir varlıkta, Allah'ın varlığına ve birliğine delâlet eden nice âyetler, işaretler, şahadetler vardır.”

“Allah'a giden yollar, mahlûkatın nefesleri sayısıncadır” sözü de aynı mânayı ifade etmektedir.

Kâinat kitabının ihtiva ettiği bu delilleri, başlıca 4 grupta toplayabiliriz

1) Hudûs (sonradan vâr olma) delilleri: Bunlar kâinatta görülen varlıkların hal ve sıfatlarından çıkarılan delillerdir.

2) İmkân delilleri: Bunlar, âlemin yoktan vâr edilmesinden çıkarılan delillerdir.

3) Hareket delili: Maddede bulunan hareket özelliğinden çıkarılan delildir.

4) İbdâ ve gâye delili: Âlemdeki nizamdan ve her şeyin bir gâyeye göre yaratıldığı esasından çıkarılan delildir.

Şimdi bunları kısaca görelim:

1) Hudûs delilleri:

Bu âlemin hâdis olduğuna, yani, sonradan var olduğu ve bu bakımdan evveli olmayan kadîm bir yaratıcıya muhtaç bulunduğuna dair birçok deliller ile sürülmüştür. Bunları iki delil halinde hulâsa etmek mümkündür:

a) Cisimlerin hudûsu esasına dayanan delil.

b) İhtirâ (îcat etme) delili.

a) Cisimlerin hudûsu esasına dayanan delil, İslâm İlâhiyat âlimleri olan Kelâmcıların delilidir. Bu delili şöyle bir kıyasla beyân ederler: Bu âlem, sûreti ve maddesiyle hâdistir. Yani, cisimlerin sûreti de, maddesi de yok iken sonradan vâr edilmiştir. Her hâdis mutlak bir muhdise (mûcid ve yaratıcıya) muhtaçtır. O halde bu âlem de bir muhdise muhtaçtır. O da Allah Teâlâ'dır.

b) İhtirâ delili: Bu delil, Kur'an'da zikri geçen bir delildir. Kur'an'da yaratılış keyfiyetinden söz eden bütün âyetler, ihtirâ, yani, îcad delilini ifade etmektedir. Bu delili Kur'an'da ilk defa İslâm filozofu İbn-i Rüşd bulmuş ve ifade etmiştir. Bu delilin hulâsası ise şudur: Gökler ve yer, bitkiler ve hayvanlar v.b. görünen her şey, ihtirâ (îcat) olunmuştur. Her ihtirâ olunana bir ihtirâ edici lâzımdır. O halde şu mevcûdatın da bir ihtirâ edicisi vardır. O da Allah Teâlâ'dır.

2) İmkân esasına dayanan deliller:

Bu metotla Allah'ın varlığını ispat, bâzı kelâm âlimleri ile İslâm feylesoflarının yoludur. Bu deliller de pek çoktur. En meşhuru, "Bu âlemin mümkün olması delili"dir. Bu delil, kıyas yoluyla şöyle ifade edilmiştir: Bu âlem bir mümkünler mecmuasıdır. (Mümkün; vücudu da, ademi de eşit olan, yani, vâr olması da yok olması da aklen câiz bulunan şey demektir.) Her mümkün, vâr olabilmesi için yokluğuna varlığını tercih edecek bir müreccihe, müessir bir kuvvete muhtaçtır. O halde mümkünler topluluğu olan bu âlem de, vâr olabilmek için böyle müessir bir kuvvete muhtaçtır. O müessir kuvvet de, bu âlemin dışında, vücûdu zâtına vâcip olan bir varlıktır. O da Allah'tır.

3) Maddede bulunan hareket vasıtasıyla Allah'ı ispat delili:

Bâzı ilâhiyatçılar da, hudûs delilinde zikri geçen maddenin daima hareket hâlinde oluşundan çıkarılan bir delil ile, Allah'ı ispat ederler. Bu delilin hulâsası da şudur: Şu âlemde bulunan madde ve ondaki hareket, bugün ilmen sâbittir.Bu madde ve ondaki hareket, ezelî değildir. Vücûdu vâcip olan Allah'ın îcadı ve tahrîki iledir.Gerçekten de günümüzdeki gelişmeler, kâinatla ilgili ortaya konulan yeni bilgi ve teoriler, bize kâinatın kadîm ve ezelî olamayacağını apaçık göstermektedir. Bilhâssa kâinatın doğuşu ile ilgili Bigbang teorisi, maddenin ezeliyet ve kıdemini temelden yıkmıştır.

4) İbdâ ve gâye delili:

İbdâ': Bir şeyi, benzeri veya örneği olmadan güzel ve mükemmel bir şekilde vücuda getirmektir.

Gâye ise, bir şeyin neticesi; o şeyin varlığına bağlı fayda ve onun vücudunu gerektiren hikmet demektir.Bu delil, Sokrat'tan bu yana, bütün ilâhiyatçı filozofların önem verdiği bir delildir. Diğer bir adı da "Nizam" delilidir. Kur'an-ı Kerîm'de âlemdeki ibdâ ve gâyeyi belirten pek çok âyet vardır. Büyük İslâm filozofu İbn-i Rüşd bu bakımdan bu delili, Kur'an'ın delillerinden sayar ve "inâyet delili" adını verir.

Bu delil, kâinatı ve kâinatın cüzlerini ve nevilerini bozulmaktan, dağılmaktan kurtarıp bütün hususiyetleriyle birlikte intizam altına alan ve kâinata hayat veren muhteşem bir nizamın varlığı esasına dayanmaktadır. Kâinatta tecelli eden bütün hikmetlerin, faydaların menşei bu nizamdır. Kur'an'da varlıkların menfaat ve maslahatlarından bahseden bütün âyetler, bu nizamı göstermektedir. Dolayısıyla bütün maslahatların ve menfaatlerin mercii olan ve kâinata hayat veren böyle bir nizam, elbette bir Nâzımın vücuduna delâlet eder. Ayrıca o Nâzımın kast ve hikmetini de gözler önüne serer.

Kâinat nizamının varlığı, bugün ilim ve fenler tarafından bütün açıklığı ile ortaya konulmuştur. Çünkü, fen ilimlerindeki küllî kanunlar ve umumî prensipler, kâinat nizamının yükseklik ve güzelliğinin reddi imkânsız şahitleridirler. Nizam olmasa, külliyet ve kanuniyetten söz edilemez, fen ilimlerinin varlığından bahsedilemezdi. Allah'ın varlığını ispat sadedinde dış âlemden çıkarılan tabiî delillerin hulâsası budur. Konuyu İbn-Rüştü’n şu cümlesiyle tamamlayalım: "Allah'ın varlığını tam mânasıyla anlamak ve bu hususta tam bir bilgi sahibi olmak isteyenler için, yeryüzündeki varlıkları incelemeleri vâciptir. (Bu hususta yazılan ilmî eser ve incelemeleri okumak da kifâyet eder.) İnsanı Allah'ı bilmeye ve O'na inanmaya götüren en doğru yol da budur...”

2.Akıl Yoluyla Çıkarılan Metafizik Deliller:

Batılı ilâhiyatçı filozoflar, Allah'ın varlığını ispat için birçok aklî deliller ileri sürmüşlerdir. Bunların en mühimi, modern felsefenin kurucusu olarak bilinen meşhur Fransız filozofu Dekart (Descartes) tarafından ifade edilen, "kemâl" ve "nâmütenâhî" fikirlerine istinat ettirilen iki metafizik delildir. Bu iki delil, birbirinin tamamlayıcısı mahiyetindedir. Hulâsası şudur: İnsanın noksan bir varlık olmasına rağmen, nâmütenâhî (sonsuzluk) fikrini taşıması; kemâl sıfatlarına sâhip, nâmütenâhî bir varlığın vücudunu göstermektedir. O da bütün kemâllerin ve sonsuzluğun sâhibi Allah'tır.

3.Beşer Tabiatından Çıkarılan Ahlâkî ve Vicdânî Deliller:

İnsanlık tarihi bize en ilkel devirlerden beri her asırda yaşayan insanlarda din inancının ve Allah fikrinin var olduğunu göstermektedir. Bütün insanlar her asırda İlâhî bir kudretin varlığına inana gelmişler ve bir dine sâhip olmuşlardır. Nereye gidilmişse orada basit ve bâtıl bile olsa, din ve Allah fikrine rastlanmıştır. Geçmiş devirlerde çeşitli şekillerde putlara tapanlar, ateşi, yıldızları takdîs edenler dahi bütün bunların üstünde büyük bir kudretin vâr olduğuna, her şeyi yaratan ve terbiye eden, esirgeyen sonsuz bir varlığın mevcudiyetine inanmışlar; dış âlemde taptıkları şeyleri O'na yaklaşmak için birer vesile edinmişlerdir. Cinsleri, devirleri ve memleketleri ayrı, birbirini tanımayan milletlerde görülen bu mutlak inanç birliği; din fikrinin umumî, Allah inancını fıtrî olduğunu ispat etmektedir. Fıtrat yalan söylemeyeceği için, bütün insanlar arasında görülen bu fikir ve şuur birliği, yersiz ve asılsız bir şey olamaz.

Sonuç olarak, bir şeyin varlığı hakkında üç akli ihtimal vardır:

a) Vacip: Zatı, varlığı zorunlu kılandır. Yokluğu düşünülemez. Ezelden ebede vardır, yokluğu imkansızdır.

b) Muhal: Zatı yokluğu zaruri kılan, yok olması gereken, varlığı düşünülemeyendir. Vacibin zıddıdır.

c) Mümkün: Zatına nispetle varlığı ve yokluğu gerekli olmayandır. Mümkün, var olmak için bir illete (sebebe) muhtaçtır.

Mümkün varlıklar, var olabilmek için mutlaka bir sebebe muhtaçtır. O halde bu alemde var olabilmek için, varlığını yokluğuna tercih edecek bir yaratıcıya muhtaçtır ki, o da vacibu-l vücut olan Allah Teala’dır.

b) Allah’ın Rab ve İlah’lığı

Rab; terbiye eden, işleri düzene koyup yöneten, sahip, ibadet edilen, itaat olunan manasına gelir. Kainatta yarattığı bütün varlıkların devamlılığı için gereken sebepleri yaratan, onları terbiye ve idare eden, şekillendiren, nizam veren, yönlendiren, ihtiyaçlarını gideren ve derece, derece kemale ulaştıran... Kısaca Rububiyet Allah’ın yoktan var edici, varlıkları rızıklandırıcı, terbiye edicidir. Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

رَبُّ السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ

“O, hem göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbi, hem de doğuların Rabbidir.”[65]

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذى حَاجَّ اِبْرهيمَ فى رَبِّه اَنْ اتيهُ اللّهُ الْمُلْكَ اِذْ قَالَ اِبْرهيمُ رَبِّىَ الَّذى يُحْي وَيُميتُ قَالَ اَنَا اُحْي وَاُمِيتُ قَالَ اِبْرهيمُ فَاِنَّ اللّهَ يَاْتى بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَاْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذى كَفَرَ وَاللّهُ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمينَ

“Allah kendisine mülk (hükümdarlık ve zenginlik) verdiği için şımararak Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya gireni (Nemrut'u) görmedin mi! İşte o zaman İbrahim: Rabbim hayat veren ve öldürendir, demişti. O da: Hayat veren ve öldüren benim, demişti. İbrahim: Allah güneşi doğudan getirmektedir; haydi sen de onu batıdan getir, dedi. Bunun üzerine kâfir apışıp kaldı. Allah zalim kimseleri hidayete erdirmez.”[66]

Hz.Peygamber (a.s)’dan:

Ebû Hüreyre (r.a)’den Nebî (a.s)'ın şöyle buyurduğunu işittim, dediği rivâyet olunmuştur: Bir kula (bilmeyerek) bir günâh isâbet edip veyâ bir günâh işleyip de:

-Yâ Rab! Ben (bilerek) bir günâh işledim, yâhut (bilmiyerek) ben bir günâhla musâb oldum, kusûrumu afv ü mağfiret eyle! Diye (günâhını i'tirâf ve) niyâz ederse, o kulun _Rabbi_:

-Demek ki, kulum, (dilerse) günâhımı affedecek, (dilerse) cezâlandıracak muhakkak bir _Rabbi_ olduğunu bildi. Şu halde ben de kulumu mağfiret ettim, buyurur. Sonra bu kul Allah'ın dilediği kadar bir zaman (günâhsız) yaşar. Sonra bir günâh daha isâbet edip veyâ bir günâh işleyip de:

-Yâ Rabbî! Ben (bilerek) bir günâh işledim, yâhut (bilmeyerek) bir günâhla musâb oldum. Kusûrumu afv ü mağfiret eyle, diye niyâz ederse, o kulun Rabbi:

-Demek ki, kulum, günâhını affedecek veyâ cezâlandıracak bir Rabbi bulunduğunu gereği gibi bildi, şu halde ben de bu kulumu mağfiret ettim, buyurur. Sonra bu kul Allah'ın dilediği kadar bir zaman günâhsız yaşar. Sonra bir günâh isâbet edip veyâ bir günâh işleyip de:

-Yâ Rab! Ben bir günâh işledim veyâ bir günâhla musâb oldum, kusûrumu afv ü mağfiret eyle, diye Allah'a yalvarırsa, o kulun Rabbi:

-Demek ki, kulum, günâhımı affedecek veyâ cezâlandıracak bir Rabbi olduğunu bildi, ben de üç defa kendisini afv ü mağfiret ettim. Artık (günâh işlediğinde tevbe etmesini bilen) bu kulum dilediği işi işlesin, buyurur.” [67]

İlah: Ululuğu ile ibadete boyun eğmeye ve sevilmeye layık sadece Allah’tır. Dua etmek, kurban kesmek, adak adamak, itaat etmek ve hükmünü uygulamak gibi ibadetleri yalnız ve yalnız Allah’a yapıp, O’ndan başkasına yapmamaktır.

Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

وَاِلَهُكُمْ اِلَهٌ وَاحِدٌ لآ اِلَهَ اِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ

“İlâhınız bir tek Allah'tır. O'ndan başka ilâh yoktur. O, rahmândır, rahîmdir.”[68]

اَلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ اْلاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَآءَ بِنَآءً وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلَّهِ اَنْدَادًا وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

“Eğer yerde ve gökte Allah'tan başka tanrılar bulunsaydı, yer ve gök, (bunların nizamı) kesinlikle bozulup gitmişti. Demek ki Arş'ın Rabbi olan Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan münezzehtir.”[69]

Enes (b. Mâlik) (r.a)'den:

Şöyle demiştir: Muâz (b. Cebel) deve üstünde Resûlullâh (a.s)'ın terkisinde idi.

"Yâ Muâz!" diye nidâ buyurdu. (Muâz): "Lebbeyk yâ Resûlâ'llâh" dedi. Yine "yâ Muâz" diye çağırdı. O, yine "Lebbeyk yâ Resûlâ'llâh" dedi. (Ve bu) üç kere (vâkı' oldu. Üçüncüsünde): "Hiç kimse yoktur ki kalbinden tasdîk ederek Allah’tan başka İlâh olmadığına ve Muhammed'in Resûlu'llâh olduğuna şahâdet etsin de, Allâh (u Teâlâ) onu (Cehennem) ateşine harâm etmesin." buyurdu. (Muâz): "Yâ Resûlâ'llâh, bunu halka haber vereyim de sevinsinler mi?" dedi.

"Hayır, söyleme. Çünkü (sonra buna) güvenirler." buyurdu. Bunu Muâz (b.Cebel) vefâtına yakın günahtan sıyrılmak için haber verdi.” [70]

Kainatın tek sahibi olan Allah (cc) insana o kadar değer vermiştir ki, onu yarattıklarının en şereflisi, yeryüzünün halifesi yapmıştır. İnsan dünyada kendisine iyilik edene, en küçük bir ikramda bulunana teşekkür eder, onu sever, sayar. Eğer biz Allah’ı seversek, Allah’ta bizi sever. Allah’ı sevmek ise Hz. Peygamber (a.s) gösterdiği yoldan gitmekle mümkün olur. Kur’an-ı Kerim de:

قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

“(Resûlüm! ) De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”[71]

Allah’ı seven insan, Allah’ın sevmediği işleri yapmaktan korkar, çekinir. Sevdiği Rabb-ı tarafından sevilmek insanın en büyük arzusudur. Onun için o, Allah’ın azabından korkar, hem de Allah tarafından sevilmemekten korkar. Onun kalbinde Allah sevgisi ve korkusu yer eder.

c) Allah’ın İsimleri

Esmâ-i Husnâ, Allah'ın güzel isimleri demektir. Bir âyet-i kerîmede:

هُوَ اللهُ الْخَالِقُ الْبَارِىءُ الْمُصَوِّرُ لَهُ اْلاَسْمَآءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِى السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

“O, yaratan, var eden, şekil veren Allah'tır. En güzel isimler O'nundur. Göklerde ve yerde olanlar O'nun şânını yüceltmektedirler. O, galiptir, hikmet sahibidir”[72] buyurulmaktadır.

Diğer bir âyette de;

وَلِلَّهِ اْلاَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِى اَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

“En güzel isimler (el-esmâü'l-hüsnâ) Allah'ındır. O halde O'na o güzel isimlerle dua edin. Onun isimleri hakkında eğri yola gidenleri bırakın. Onlar yapmakta olduklarının cezasına çarptırılacaklardır.” [73]

Allah'ın isimleri tevkifîdir. Yâni, Allah hakkında ancak âyet ve hadîslerde zikri geçen ve söylenmesine izin verilmiş olan isimler kullanılabilir. Rastgele isim izafe edilemez.

Esmâ-ul Husnâ ile ilgili olarak Buhârî ve Müslim'de:

عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال: ]قال رسولُ اللّهِ #: إنَّ للّهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسماً مَنْ حَفِظَهَا دَخَلَ الجَنَّةَ،: هُوَ اللّهُ الَّذِى َ إلَهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. المَلِكُ. القُدُّوسُ. السََّمُ. المُؤمِنُ. المُهَيْمِنُ. الْعَزِيزُ. الجَبَّارُ. المُتَكَبِّرُ. الخَالِقُ. البَارِئُ. المُصوِّرُ. الغَفَّارُ. الْقَهَّارُ. الوَهَّابُ. الرَّزَّاقُ. الْفَتَّاحُ. الْعَلِيمُ. القَابِضُ. الْبَاسِطُ. الخَافِضُ. الرَّافِعُ. المُعِزُّ. المُذِلُّ. السَّمِيعُ. الْبَصِيرُ. الحَكَمُ. الْعَدْلُ. اللَّطِيفُ. الخَبِيرُ. الحَلِيمُ. العَظِيمُ. الْغَفُورُ. الشَّكُورُ. الْعَلِىُّ. الْكَبِيرُ. الحَفِيظُ. المُقيتُ. الحَسِيبُ. الجَلِيلُ. الكَرِيمُ. الرَّقيبُ. المُجِيبُ. الْوَاسِعُ. الحَكِيمُ. الْوَدُودُ. المَجِيدُ. الْبَاعِثُ. الشَّهِيدُ. الحَقُّ. الْوَكِيلُ. الْقَوِىُّ. المَتِينُ. الْوَلِىُّ. الحَمِيدُ. المُحْصِى. المُبْدِئُ. المُعيدُ. المُحْيِى. المُمِيتُ. الحَىُّ. القَيُّومُ. الوَاجِدُ. المَاجِدُ. الْوَاحِدُ. ا‘حَدُ. الصَّمَدُ. الْقَادِرُ. المُقْتَدِرُ. المُقَدِّمُ. المُؤَخِّرُ. ا‘وَّلُ. اخِرُ. الظَّاهِرُ. البَاطِنُ. الوَالِى. المُتَعَالِى. البَرُّ. التَّوَّابُ. المُنْتَقِمُ. الْعَفُوُّ. الرَّءوُفُ. مَالِكُ المُلْكِ. ذُو الجََلِ وَا اْلاكْرَامِ: المُقْسِطُ. الجَامِعُ. الْغَنِىُّ. المُغْنِى. المَانِعُ. الضَّارُّ. النَافِعُ. النُّورُ الهَادِى. الْبَدِيعُ الْبَاقِى. الْوَارِثُ. الرَّشِيدُ. الصَّبُورُ.

Hz. Ebu Hüreyre (r.a) anlatıyor: "Resûlulah (a.s) buyurdular ki: "Allah'ın doksan dokuz ismi vardır. Kim bunları ezberlerse cennete girer” buyurmuştur.

"O Allah ki O'nda başka ilâh yoktur. Rahman'dır. Rahim'dir. El-Meliku'l-Kuddûsu, es-Selâmu, el-Mü'minu, el-Müheyminu, el-Azîzu, el-Cebbâru, el-Mütekebbiru, el-Hâliku, el-Bâriu, el-Musavviru, el-Gaffâru, el-Kahhâru, el-Vehhâbu, er-Rezzâku, el-Fettâhu, el-Alîmu, el-Kâbizu, el-Bâsitu, el-Hâfidu, er-Râfiu, el-Muizzu, el-Müzillu, es-Semîu, el-Basîru, el-Hakemu, el-Adlu, el-Latîfu, el-Habîru, el-Halîmu, el-Azîmu, el-Gafûru, eş-Şekûru, el-Aliyyu, el-Kebîru, el-Hafîzu, el-Mukîtu, el-Hasîbu, el-Celîlu, el-Kerîmu, er-Rakîbu, el-Mucîbu, el-Vâsiu, el-Hakîmu, el-Vedûdu, el-Mecîdu, el-Bâisu, eş-Şehîdu, el-Hakku, el-Vekîlu, el-Kaviyyu, el-Metînu, el-Veliyyu, el-Hamîdu, el-Muhsî, el-Mubdiu, el-Muîdu, el-Muhyi, el-Mümîtu, el-Hayyu, el-Kayyûmu, el-Vâcidu, el-Mâcidu, el-Vâhidu, el-Ahadu, es-Samedu, el-Kâdiru, el-Muktediru, el-Muahhiru, el-Evvelu, el-Âhiru, ez-Zâhiru, el-Bâtinu, el-Vâli, el-Müte'âli, el-Berru, et-Tevvâbu, el-Müntekimu, el-Afuvvu, er-Raûfu, Mâliku'l-Mülki, Zü'l-Celâli ve'l-İkrâm, el-Muksitu, el-Câmiu, el-Ganiyyu, el-Muğnî, el-Mâni', ed-Dârru, en-Nâfiu, en-Nûru, el-Hâdî, el-Bedîu, el-Bâki, el-Vârisu, er-Reşîdu, es-Sâbûru."[74]

Esmâ-ul Husnâ’nın İzahı

1)-ALLAH: Mabud

2)-RAHMAN: Bağışlayan

3)-RAHİM: Esirgeyen

4)-MELİK: Sahip

5)-KUDDÜS: Eksiksiz

6)-SELAM: Esenlik

7)-MÜ'MİN: Güvenilen

8)-MÜHEYMİN: Güven verdiklerini kontrol eden

9)-AZİZ: Galip olan

10)-CABBAR: İstediğine güç yetiren

11)-MÜTEKEBBİR: Ulu

12-HALIK: Yaratıcı

13)-BARİ: Düzenleyen

14)-MUSAVVİR: Şekillendiren

15)-GAFFAR: Kusurları örten

16)-KAHHAR: Kusurunda ısrar edenleri kahreden

17)-VAHHAB: Yaptıklarından daim olan

18)-REZZAK: Yaratıklarına rızk veren

19)-FETTAH: Müşkülleri açan

20)-ALİM: Her şeyi bilen

21)-KABIZ: Sıkan, daraltan.

22)-BASİT: Bolluk veren

23)-HAFID: Dereceleri düşüren.

24)-RAFİ: Dereceleri yükselten.

25)-MUİZ: İzzet veren

26)-MÜZİL: Zillete düşüren

27)-SEMİ: İşiten

28)-BASİR: Gören

29)-HAKEM: Muhakeme eden

30)-ADL: Hükmünde adaletli olan

31)-LATİF: Lütuf ve ihsan sahibi

32)-HABİR: Haberdar olan

33)-HALİM: Yumuşak olan

34)-AZİM: Şeref sahibi

35)-GAFUR: Affeden

36)-ŞEKUR: Karşılık veren

37)-ALİYY: Çok yüce.

38)-KEBİR: Pek büyük.

39)-HAFIZ: Koruyucu

40)-MUKİT: Tayin eden

41)-HASİB: Hesabını bilen

42)-CELİL: Azamet sahibi

43)-KERİM: Çok ikram edici

44)-RAKİB: İşler murakabe eden

45)-MUCİB: İsteklere cevap veren

46)-VASİ: Genişletici

47)-HAKİM: Hükmeden

48)-VEDUD: Seven

49)-MECİD: Şanı üstün

50)-BAİS: Elçi gönderen

51)-ŞEHİD: Gönderdiklerine şahid

52)-HAKK: Gerçek olan

53)-VEKİL: İş düzelten

54)-KAVİYY: Pek kuvvetli.

55)-METİN: Dayanıklı

56)-VELİYY: Dost

57)-HAMİD: Övülen

58)-MUHSİ: İhsan sahibi

59)-MUBDİ: Baştan yaratan.

60)-MUİD: Tekrar yaratan.

61)-MUHYİ: Dirilten

62)-MÜMİT: Öldüren.

63)-HAYY: Diri

64)-KAYYUM: Uyanık

65)-VACİD: İstediğini bulan

66)-MACİD: Şanı büyük

67)-VAHİD: Tek

68)-SAMED: İhtiyaç gideren

69)-KADİR: Kuvvetli

70)-MUKTEDİR: Kudretli

71)-MUKADDİM: Öne alan

72)-MUAHHİR: Geriye bırakan

73)-EVVEL: En ilk

74)-AHİR: En son

75)-ZAHİR: Açık

76)-BATIN: Gizli

77)-VALİ: İdareci

78)-MÜTEALİ: Pek yüce

79)-BERR: İyiliği bol

80)-TEVVAB: Tevbeleri kabul eden

81)-MUNTEKIM: İntikam alan

82)-AFÜVV: Af eden

83)-RAUF : Şefkatli

84)-MALİK'ÜL-MÜLK: Mülkün sahibi.

85)-ZÜLCELALİ VE'L-İKRAM: Azamet ve kerem sahibi.

86)-MUKSİT: Ortalayıcı

87)-CAMİ: Toplayan.

88)-GANİYY: Zengin

89)-MUĞNİ: Zengin eden

90)-MANİ: Engelleyen

91)-DARR: Daraltan

92)-NAFİ: Faydalandıran

93)-NUR: Aydınlatan

94)-HADİ: Hidayete veren

95)-BEDİ: Eşsiz yaratan.

96)-BAKİ: Sonu bulunmayan

97)-VARİS: Mirasçı

98)-RAŞİD: Mürşid

99)-SABUR: Acele etmeyen.[75]

d) Allah’ın Sıfatları

Her Müslümanın, Allah'ın bütün kemâl sıfatlarına sahip, noksan sıfatların hepsinden de uzak olduğuna inanması farzdır.

Allah Teâlâ hakkında kabûl edilmesi vâcip olan kemâl sıfatları başlıca iki kısma ayrılır:

I - Zat-ı sıfatlar:

- Vücud : Var olmak.

- Kıdem : Varlığının başlangıcı olmamak.

- Beka : Varlığının sonu olmamak.

- Vahdaniyet : Bir olmak.

- Muhalefetun lil havadis : Yaratılmışlara benzememek.

- Kıyam bi nefsihi : Varlığı kendindedir.

Vücûd:Bu sıfat, Allah Teâlâ'nın vâr olduğunu ifâde eder. Allah Teâlâ'nın varlığı başka bir varlığa bağlı olmayıp, zâtının îcabıdır. Yani vücûdu, zâtıyla kaimdir ve zâtının vacip bir sıfatıdır. Bu sebeple Hak Teâlâ'ya Vâcibü'l-Vücûd denilmiştir. Bâzı Kelâm âlimleri, Vücûd sıfatına, sıfat-ı nefsiyye adını vermişlerdir. Vücûd'un zıddı olan adem (yok olma) Allah Teâlâ hakkında muhaldir.Allah'ın yok olduğunu iddiâ etmek, kâinatı ve içindeki varlıkları inkâr etmeyi gerektirir. Çünkü her şeyi yaratan ve vâr eden O'dur.

Kıdem: Kıdem, Allah Teâlâ'nın varlığının başlangıcı olmaması demektir. Allah Teâlâ kadîmdir, ezelîdir. Yani önce yok iken sonradan vâr olmuş değildir. Geçmişe doğru ne kadar gidilirse gidilsin, Cenâb-ı Hak'ın vâr olmadığı bir an, bir zaman, tasavvur edilemez. Aslında zaman ve mekânı yaratan da O'dur. Allah Teâlâ zaman ve mekân kayıtlarından münezzeh, ezelî ve kadîm bir Zât-ı Zülcelâldir. Kıdem'in zıddı olan hudûs (sonradan olma, belli bir zamanda yaratılma) Allah Teâlâ hakkında muhaldir.

Beka: Beka, Allah Teâlâ'nın varlığının sonu olmaması, daima var bulunması demektir. Allah Teâlâ'nın varlığının başlangıcı olmadığı gibi, sonu ve nihayeti de yoktur. O hem kadîm ve ezelî, hem de bâki ve ebedîdir. Zâten kıdemi sâbit olan bir varlığın, bekası da vâcip olur.Beka'nın zıddı fena, yani, bir sonu olmaktır. Bu ise, Allah Teâlâ hakkında muhaldir.

Muhalefetün lil-Havâdis: Allah'ın, sonradan vücud bulan varlıklara benzememesi demektir. Allah Teâlâ ne zâtında, ne de sıfatlarında kendi yarattığı varlıklara benzemez.Biz Allah'ı nasıl düşünürsek düşünelim, O, hâtır ve hayâlimize gelenlerin hepsinden başkadır. Çünkü hâtıra gelenlerin hepsi hâdis, yani, sonradan yaratılmış, yok iken vâr edilmiş şeylerdir. Allah Teâlâ ise, vücûdu vacip, kadîm ve bâkî, her şeyden müstağnî, her türlü noksandan uzak, bütün kemâl sıfatlara sahip olan İlâhî ve mukaddes bir zâttır.Şüphe yok ki, böyle yüce bir Zât, önce yok iken sonra vâr olan, bilâhare tekrar zeval bulan varlıklara benzemez.

Nitekim Cenâb-ı Hak kendi zâtını Kur'ân-ı Kerîm de:

فَاطِرُ السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا وَمِنَ اْلاَنْعَامِ اَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ

“O, gökleri ve yeri yoktan yaratandır. Size kendinizden eşler, hayvanlardan da (kendilerine) eşler yaratmıştır. Bu suretle çoğalmanızı sağlamıştır. O'nun benzeri hiçbir şey yoktur. O işitendir, görendir”[76] sözleriyle tavsif etmiştir.

Kıyam Bi-Nefsihi:Allah Teâlâ'nın, başka bir varlığa ve hiçbir mekâna muhtaç olmadan zâtı ile kaim olması demektir. Mevcudatın hepsi, sonradan vücuda gelmiştir. Bu sebeple de bir Yaratana ve bir mekâna muhtaçtırlar. Buna mukabil her şeyin yaratıcısı olan Allah Teâlâ'nın vücûdu, zâtının gereğidir ve varlığı hiçbir şeye muhtaç değildir. Şayet Allah da vâr olabilmek için başka bir varlığa muhtaç olsa idi, O da mahlûk olur ve her şeyin Hâlikı ve başlangıcı olmazdı.Halbuki O, her şeyin Hâlikı ve yaratıcısıdır. O'ndan başka her şey mahlûktur. Halık ise, mahlûkuna asla muhtaç olmaz.

Vahdaniyet: Vahdaniyet, Allah'ın bir olması demektir. Vahdaniyet, Allah Teâlâ'nın kemal sıfatlarının en önemlisidir. Çünkü bu sıfat, Allah Teâlâ'nın zâtında, sıfatlarında, fiillerinde bir olduğunu; saltanat ve icraatında ortaksız bulunduğunu ifade etmektedir.

II - Subuti Sıfatlar:

- Hayat : Diri olmak.

- İlim : Bilmesi.

- Semi’: İşitmek.

- Basar : Görmek.

- İrade : Dilemek.

- Kudret : Her şeye güç yetirmek.

- Kelam : Söylemesi.

- Tekvin : Yaratmak.

Hayât : Cenâb-ı Hakk'ın hayat sâhibi olması, hayat sıfatıyla muttasıf bulunması demektir.Cenâb-ı Hak hakkında vâcip olan bu sıfat, mahlûkatta görülen ve maddenin ruh ile birleşmesinden doğan geçici ve maddî bir hayat olmayıp ezelî ve ebedîdir. Bütün hayatların kaynağı olan hakikî hayattır. Hayat sıfatı, İlim, İrâde, Kudret gibi kemâl sıfatlarıyla yakından ilgilidir. Bu sıfatların sâhibi bir zâtın, hayat sâhibi olması zarurîdir. Çünkü ölü bir varlığın ilim, irade ve kudret gibi kemalatın sâhibi olacağı düşünülemez. Bunun içindir ki, hayat sıfatını, Cenâb-ı Hakk'ın ilim, irade ve kudret gibi sıfatlarla vasıflanmasını sağlayan ezelî bir sıfattır, diye târif etmişlerdir.Hayat sıfatının zıddı memât, yani, ölü olmaktır. Bu ise Allah hakkında muhaldir.

İlim : Allah Teâlâ'nın her şeyi bilmesi, ilminin her şeyi kuşatması demektir.Bu âlemi en güzel şekilde, en mükemmel bir nizâm üzere yaratan ve onu idare eden Zât-ı Akdes'in, yarattığı varlığı en ince teferruatına kadar bilmesi gerekir. Zira hakikatı, faydası, lüzum ve hikmeti bilinmeyen bir şey, nasıl yaratılabilir? O halde yaratıcının bir şeyi yaratabilmesi için, evvelâ ilim sâhibi olması, sonra o ilmin icaplarına göre yaratması şarttır. Bundan başka, îman ve salih amel sâhiplerini mükâfatlandırmak, isyan eden ve kötü yolda olanları da cezalandırmak, ancak bu kimselerin yaptıklarını bütün teferruatı ile bilmekle mümkündür. İlmin zıddı cehil, gaflet ve unutkanlıktır. Bütün bunlar Hak Teâlâ hakkında muhaldir.

İrâde : Allah'ın bir şeyin şöyle olup da böyle olmamasını dilemesi; her şeyi dilediği gibi tayin ve tespit etmesi demektir. Allah Teâlâ kâmil bir irâde sahibidir. Bu kâinatı ezelî olan irâdesine uygun olarak yaratmıştır. Bu kâinatta olmuş ve olacak her şey Allah'ın dilemesi ve irâde etmesiyle olmuş veya olacaktır. O'nun her dilediği mutlaka olur, dilemediği de asla vücûd bulmaz.

Bu husus Kur'an-ı Kerim de:

قَالَتْ رَبِّ اَنّىَ يَكُونُ لِى وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِى بَشَرٌ قَالَ كَذَلِكِ اللهُ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ اِذَا قَضَى اَمْرًا فَاِنَّمَا  يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

"Allah dilediğini yaratır. Bir işe hükmederse (yani onu dilerse) ona ancak 'ol' der, o da oluverir." [77]

İrâde sıfatından başka meşiet adında müstakil bir sıfat yoktur. Çünkü, irade ve meşiet aynı mânaya gelir. Nitekim meşiet, Kur'an'da ve hadîslerde irâde mânasına kullanılmıştır.

Kudret : Kudret, Hak Teâlâ'nın varlıklar üzerinde irâde ve ilmine uygun olarak tesir ve tasarruf etmesi, her şeyi yapmağa ve yaratmaya gücü yetmesi demektir. Allah Teâlâ'nın sonsuz bir kudret sahibi olduğuna ve her şeye kadir bulunduğuna, görmekte olduğumuz şu kâinat ve ihtiva ettiği güzellik ve şaşmaz nizam en büyük delildir.

Tekvin : îcad ve yaratma demektir. Tekvin'i mâdum (yok) olan bir şey'i yokluktan çıkarmak, vücûda getirmek diye îzah etmişlerdir. Tekvin, Ehl-i Sünnet'in iki hak itikadî mezhebinden biri olan Mâtüridîlere göre, ilim, irade ve kudret sıfatından ayrı bir sıfattır. Yine Mâtüridîlere göre, Hak Teâlâ'nın yaratmak, rızık ve nimet vermek, azâb vermek, diriltmek, öldürmek gibi bütün fiilleri, tekvin sıfatına aittir.. Onun eser ve tecellîsi sayılır. Bunlara sıfat-ı fiiliye (fiilî sıfatlar) da denilir. Kudret ve tekvin, birer kemal sıfatı olup zıtları olan acz, Allah hakkında muhaldir.

Eşarilere göre ise: Allah'ın tekvin sıfatı diye ayrı, müstakil bir sıfatı yoktur. Tekvin, kudret sıfatının makdûrata (yaratılması takdîr edilmiş şeylere) yaratma ânında taallûkundan ibarettir. Yani tekvin, kudret sıfatı içinde itibarî bir vasıf olmaktadır. Allah Teâlâ'ya Mükevvin isminin verilmesi, O'na, kudret sıfatından ayrı, Tekvin adında bir sıfatın isnat edilmesini gerektirmez. İcad etmek, yaratmak, bilfiil vücuda getirmek, Hak Teâlâ'nın Kudret sıfatıyla olur. Mâtüridîler Tekvin sıfatını Kudret sıfatından ayrı bir sıfat kabûl ettiklerinden, zâtî ve sübûtî sıfatları 8 olarak sayarlar. Eşarilere göre ise bu sıfatlar 7'dir (Sıfât-ı Seb'a).

Semi ve Basar : Allah'ın her şeyi işitip, her işi görmesi demektir.Semi ve basar sıfatları da Allah'ın ezelî ve ebedî kemâl sıfatlarındandır.Allah'ın işitip görmesine, uzaklık - yakınlık, gizlilik - açıklık, karanlık-aydınlık gibi mefhumlar bir engel teşkil edemezler. O, içimizdeki fısıltıları, kalpten ve gönülden yaptığımız duaları işitir. Hikmetine uygun şekilde karşılık verir. Hak Teâlâ'nın Semi ve Basir, yani, her şeyi en iyi işitici ve en iyi görücü olduğu, Kur'ân-ı Kerîm'de defalarca zikredilmiştir.[78] Semi ve Basar sıfatları birer kemâl sıfatı olduğundan, zıtları olan amalık (görmemek) ve sağırlık (işitmemek) Zât-ı Bârî hakkında muhal olan noksan vasıflardandır.

Kelâm : Allah Teâlâ'nın harfe ve sese muhtaç olmadan konuşması demektir. Allah Teâlâ'nın kelâm, yani, söyleme, konuşma sıfatı vardır. Bu sıfat ezelî ve ebedîdir. Bu sebeple Allah'a Mütekellim denilir. Kur'ân-ı Kerîm'e de Kelâmullah tabir edilir. Allah'ın peygamberlerine bildirdiği vahiyler, onlara verdiği İlâhî kitaplar, mahlûkatına gönderdiği ilhamlar, hep O'nun Kelâm sıfatının bir tecellîsidir.

e) Kelime-i Tevhid ve Pratikleri

Kelimeyi Tevhid, “La ilahe illallah” tan ibarettir. “La ilahe illallah” Ortak tutmadan bir Allah’a ibadet etmeyi ve Allah’tan gelen şeylere sıkı sıkıya sarılmayı zorunlu kılar. Kelimeyi Tevhidin pratikleri ise, namaz, oruç, hac, zekat, cihad vs. gereğini yaşamaktır.

“La ilahe illallah”ın gerektirdiklerinin, hayatın her yönünü kapsaması, mükemmel ve bir biriyle koordineli bir halde olması gerekir. Böylece O, Allah’ın beşeriyetin yürümesini dilediği hayat yolu olmuştur. Bu gereklilikler; iman, ibadet, hakimiyet, ahlak, fikir ve düşünce gibi medeni unsurlardır. Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

قُلْ اِنَّ صَلاَتِى وَنُسُكِى وَمَحْيَاىَ وَمَمَاتِى لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

“De ki Şüphesiz benim namazım, ibadetlerim, hayatım ve ölümüm hepsi alemlerin Rabbı olan Allah içindir.”[79]

Tevhidsiz yasaların, tevhidsiz tasaların ve tevhidsiz talimlerin hiçbir zaman insanlığın hayatına fayda getirdiği görülmemiştir. Bilinmelidir ki, bu ümmetin İslam’a dönmekten başka hiçbir pratik çözümü yoktur.

Tevhid, çokluğun içinde tekliğin ifa ve ispatıdır. Yüce Allah’ı bütün varlıklar için ayırıp ona özel bir yer ve inanç besleyerek onu çokluklar için birlemektir. Bu, hem akıl için, hem kalp için, hem de eylem için geçerlidir.

Hz.Peygamber (a.s)’dan:

Ebû Eyyûb (Hâlid İbn-i Zeyd-i Ensârî) (r.a)'den şöyle rivâyet edilmiştir: Bir kimse Nebî (a.s) e:

Yâ Resûlallâh! (Kendisi ile amel edince) beni Cennet'e koyacak mûteber bir ibâdet haber verseniz, diye bir niyaz ve temennîde bulunmuştu. Mecliste bulunanlardan birisi:

-Buna ne oluyor ki, ne dileği var ki? diye istifsâr etmesi üzerine Nebî (a.s):

-Bu bir hâcet sâhibidir, nesi olacak, buyurup sâile karşı:

-Allâh'ı tevhîd edersin ve Allâh'a ibâdette hiç bir şeyi şerik kılmazsın, namaz kılar, zekât verir, sıla-i rahm edersin, diye cevap verdi.”[80]

-Allah, düşündüklerimizin ötesinde ve özeldir.

-Allah, sevdiklerimizin ötesinde ve O’nun sevgisi özeldir.

-Allah, saygı duyduklarımızın ötesinde O’na olan saygımız özeldir.

-Allah, bütün varlıklardan gördüklerimizin ve beklentilerimizin ötesinde çok ama çok özel bir yeri vardır. İşte bu Allah (cc) olan inancımızın tevhididir.

f) Allah Sevgisi

Sevgilerin en yücesi Allah sevgisidir. Düşünelim ki, bizi yaratan ve sayısız nimetler veren Allah’tır. Bizi akıl ve düşünce gibi üstün yeteneklerle donatan ve diğer varlıkları hizmetimize veren Allah’tır. Hiç şüphe yok ki, en çok sevgiye layık olan da Allah’tır. Onu her şeyden daha çok sevmeliyiz. Allah’ı sevmek, Onu bilmeye ve tanımaya bağlıdır. Çünkü insan, ancak bildiğini ve tanıdığını sever. Bunun için, Allah’ı sevenler ancak Ona inananlardır. Kur’an-ı Kerim de:

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ اَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَالَّذينَ امَنُوا اَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذينَ ظَلَمُوا اِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ اَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَميعًا وَاَنَّ اللّهَ شَديدُ الْعَذَابِ

“İnsanlardan bazıları Allah'tan başkasını Allah'a denk tanrılar edinir de onları Allah'ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah'a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır. Keşke zalimler azabı gördükleri zaman (anlayacakları gibi) bütün kuvvetin Allah'a ait olduğunu ve Allah'ın azabının çok şiddetli olduğunu önceden anlayabilselerdi.”[81]

Allah’ı seviyoruz, demek yeterli değildir. Bunun bir belirtisi olmalı, alameti ve bedeli olmalıdır. O’da gönderdiği ve görevlendirdiği son din ve son peygamber Hz.Muhammed (as)’a uymaktır. Onun izinde gitmek ve güzel ahlakı ile ahlaklanmaktır. Bu aynı zamanda Allah’ın emirlerine uyup, yasaklarından da sakınmak demektir. Kur’an-ı Kerim de:

قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

“(Resûlüm! ) De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”[82]

Demek ki, insanın sadece, Allah’ı seviyorum, demesi yeterli değildir. Allah’ı sevmek demek, Onun peygamberlerini de sevmek demektir. Peygamberleri sevmek ise, her işinde onu örnek almak ve sünnetine uymaktır.

İnsan sevdiğini unutmaz. Allah’ı sevenler de Onu unutmaz, daima anarlar. Bir insanın sevdiğini sık sık anması ve Onun memnun olacağı davranışlarda bulunması kadar tabii bir şey yoktur. Yine Kur’an-ı Kerim de:

فَاذْكُرُونِى اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِى وَلاَ تَكْفُرُونِ

“Öyle ise siz beni (ibadetle) anın ki ben de sizi anayım. Bana şükredin; sakın bana nankörlük etmeyin!”[83]

Efendimiz (a.s):

Enes (r.a)'den: Şöyle demiştir:

Nebiyy-i Mükerrem (a.s) buyurdu ki: Kimde üç şey bulunursa halâvet-i îmânı tatmış olur. Allâh ile Resûlu'llâh kendisine mâadâlarından daha sevgili olmak; bir kimseyi sevmek, fakat yalnız Allâh için sevmek; (Allâh, onu küfürden kurtardıktan sonra) yine küfre dönmekten ateşe atılacakmışçasına hoşlanmamak” [84]

Übâde İbn-i Sâmit (r.a)'den rivâyete göre, Nebî (a.s) şöyle buyurmuştur:

“Her kim Allah'a kavuşup O’nu görmeğe muhabbet ederse, Allah da ona kavuşup görmesini sever. Her kim de Allah'a mülâkî olmaktan hoşlanmazsa, Allah da ona mülâkî olmaktan hoşlanmaz. 'Âişe, yâhud Peygamberin bâzı kadınları: Yâ Resûla'llah! Biz, ölümü hiç sevmeyiz, demişlerdi. Resûl-i Ekrem kadınlara: Ölüm sizin bildiğiniz gibi değil. Belki şöyledir: Mümine ölüm hâli gelince Allah'ın o kulundan hoşnutluğu, Allah'ın ikrâm ve ihsânı müjdelenir. Bu müjde üzerine artık mümine önünde (ölüm gibi) kendisini karşılayacak hallerden sevimli bir şey olamaz. O anda mümin Allah'a mülâkî olmaya muhabbet eder, Allah da mümin kuluna mülâki olmayı sever. Fakat kâfir öyle değildir. Ona ölüm hâli hazır olduğunda Allah'ın azâbı ve ukubeti müjdelenir. O anda kâfire önündeki ölüm gibi, hallerden çirkin bir hal olamaz. Bu sûretle kâfir Allah'a mülâkî olmayı fenâ görür, Allah da ona mülâkî olmayı fenâ görür.” [85]

g) Allah Korkusu

Allah bize şahdamarımızdan daha yakındır. Bizi her zaman ve her yerde görüp gözetmekte, yaptıklarımızı bilmektedir. Yerde ve göklerde Ona hiçbir şey saklı değildir. Hiç kimsenin göremeyeceği kapalı ve tenha yerlerde yaptıklarımızı görür, söylediklerimizi işitir. Hatta içimizde geçenleri bile bilir. Bir gün yaptıklarımızdan bizi sorguya çekecektir. İyi iş yapanları ödüllendirecek, kötülük işleyenleri ise cezalandıracaktır. Onun katında, dünyada yaptıklarımızın hesabını verirken bir şeyi gizlememiz mümkün olmayacaktır.

Allah’a böyle inanan kimse, elbette O’ndan korkar ve O’na derin bir saygı duyar.Allah’tan korkmak demek, Onun emirlerine uyup yasaklarından sakınmak demektir.

Allah korkusu dünya ve ahiret mutluluğun temelidir. Allah’tan korkan ölçülü hareket eder. Her işinde dürüst olmaya ve herkese iyi davranmaya çalışır. Günah işlememeye ve herkesle iyi ilişkiler içinde olmaya çaba harcar. Yalnız insanlara değil, tüm canlılara merhamet eder. Çünkü, yaptığı her işi Allah’ın gördüğünü ve bir gün bunları kendisinden soracağını bilir.

Allah korkusu insanı Allah’a yaklaştırır, Onun rızasını kazanmasına ve cennetine girmesine vesile olur. Kur’an-ı Kerim de:

وَاَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى, فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَاْوَى

“Rabbinin makamından korkan ve nefsini kötü arzulardan uzaklaştırmış kimse için. Şüphesiz cennet(onun) yegâne barınağıdır.”[86]

وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ

“Rabbinin makamından korkan kimselere iki cennet vardır.”[87]

Sonuç olarak; İslâm'ın insanlara öğrettiği ilâhî esaslardan biri de, Allah'ı sevmek ve O'ndan korkmaktır. Mü'min; nimeti, lütfu ve keremi sonsuz olan Rabbine karşı büyük bir sevgi ve hürmetle bağlanacak, O'nun rahmet ve merhametinin her şeyi kuşattığını düşünecek, ne kadar günahkâr olursa olsun, O'nun affından ümidini kesmeyecektir. Yüce Allah'ın rahmet, sevgi ve şefkati sonsuz ise de, bunun yanında kahr ve azâbının şiddetli olduğunu da unutmayarak O'ndan korkacak, gazabından emin olmayacaktır. Korkunun ifratından yeis, yani, ümitsizlik doğar. Pek fazla ümitlenmek ise, insanı gaflete atar ve âkıbeti umursamamaya götürür. Bu bakımdan Allah'ın azâbından emîn olmak da, rahmetinden ümît kesmek de dînimizde yasaklanmıştır.

Şu halde müminin kalbi, Rabbinin huzurunda, korku ile ümit arasında O'na lâyık bir kul olma heyecanıyla çarpmalıdır. Kur'ân-ı Kerîm de müminlerin bu vasfına şu şekilde dikkat çekilmektedir:

اُولَئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ اِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ اَيُّهُمْ اَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذاَبَهُ اِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا

“Onların yalvardıkları bu varlıklar da Rablerine –daha yakın olanlar da O’na - vesile ararlar; O'nun rahmetini umarlar ve azabından korkarlar. Çünkü Rabbinin azabı, sakınılacak bir azaptır.”[88]

وَهُوَ الَّذى يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِه حَتّى اِذَا اَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَاَخْرَجْنَا بِه مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

“Rüzgârları rahmetinin önünde müjde olarak gönderen O'dur. Sonunda onlar (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu ölü bir memlekete sevkederiz. Orada suyu indirir ve onunla türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de böyle çıkaracağız. Her halde bundan ibret alırsınız.”[89]

İmanın kemâline delâlet eden bu hâle, korku ile ümit arasında olma hâli adı verilir. Gerçekten de Allah'a olan imanın kemâli, sadece Allah'ı sevmek ve ya sadece O'ndan korkmakla gerçekleşemez. İkisinin bir arada bulunması gerekir. İnsan, sevginin vereceği nazlanma ve şımarıklıktan ve rahmetine güven duygusunun sevk edeceği taşkınlık ve itâatsizlikten, ancak “Allah korkusu” ile kurtulabilir... Sadece korkunun vereceği yeis ve ümitsizlik halinden insanı kurtaracak da, Allah sevgisiyle, rahmetinin genişliğine ve affının sonsuzluğuna olan inançtır. Bu sebeple "Hayrın başı Allah sevgisi; hikmetin başı da “Allah korkusu”dur.Aslında, Allah'a olan sevgi kadar, O'ndan korkmak da son derece tatlı ve zevkli bir haldir...

Efendimiz (a.s):

Ebû Hüreyre (r.a) (sened-i muttasıl ile) Nebiyy-i Ekrem (a.s) Efendimizin şöyle buyurduklarını rivâyet etmiştir:

Yedi kimseyi Allâhu Teâlâ kendi gölgesinden başka gölge olmayan (Kıyâmet) gününde kendi gölgesi altında barındıracaktır: (Birincisi) Adaletli imam, (ikincisi) Rabbine (tâat ve) ibâdet içinde ihtiyar olmuş genç, (üçüncüsü) gönlü mescidlere alışmış olan kimse, (dördüncüsü) Allah yolunda sevişip buluşmaları da, ayrılmaları da buna göre olan iki kimsenin her biri, (beşincisi) genç ve güzellik sâhibi bir kadının kendisini davet ettiği "Ben Allah’tan korkarım" diyerek harâmı işlemeyen) erkek, (altıncısı) infâk ettiğinden solundaki haberdâr olmayacak kadar gizli olarak sadaka veren adam, (yedincisi de) tenhâda (lisânen, yahut kalben) Allâhu Teâlâ'yı zikredip de gözü (dolup) taşan kişi.” [90]

-Okuma Parçası-

Temel Sorunumuz Allah’a İman

Çağımızda, İslam dünyasının en önemli sorunu Allah’a iman meselesidir. Müslümanların hayatının temel taşını iman teşkil eder. Bu imanın güçlü olması gerekir. Müslüman Allah’a imanının gücü ölçüsünde güçlüdür. Çünkü imansız hiçbir alanda başarı elde etmek mümkün değildir. Bunun gibi, Allah katında imansız amelinde bir değeri yoktur. Nitekim yüce Allah, Kur’an-ı Kerim-in çeşitli yerlerinde önce imanı, sonra iyi işler yapmayı, yani ameli zikr ediyor. Hatta bu prensibin geçmiş kavimlerde de böyle olduğunu açıklayıcı nitelikte ayeti kerimeler bulunmaktadır.

Allah’a iman konusunda, en önemli noktayı Allah’a imanın yapısı, mahiyeti teşkil ediyor. Müşriklerin, yabancı köklü dernek mensuplarının, ideoloji sahiplerinin, Hıristiyanlarla Yahudilerin uydurma din ve düzenlerinde inandıkları esaslar vardır. Ancak, onların imanları kabul, yaptıkları işler makbul değildir. İslam’i inanç sisteminde farklı inanç biçimleri batıldır ve insanları yanıltıcıdır. Asıl olan bir Müslüman’ın sahip olması gereken Allah’a imandır.

Müslümanların, İslam toprakları üzerinde, ezilmişlikten, sıkıntı ve zorluklardan kurtaracak olan en önemli güç Allah’a iman gücüdür. Allah’a iman gücünün yıkmayacağı duvar, kaldırmayacağı engel, teslim alamayacağı müstahkem kale yoktur.

Allah’a iman, Mümin kişinin kalbinde yer etmeye dursun, dünya ve dünyanın içindeki her şey ona baş eğmek zorunda kalacaktır. Çünkü Allah’a imanla elde edilen gücün karşısında ancak Allah gibi bir gücün olması gerekiyor, böyle bir güçte olmadığına ve olmayacağına göre müminin önündeki hangi dünyevi engel problem olabilir ki?

Allah’a iman, ümmetin yitiğidir. Ümmetin mazlum çocukları yüce Allah’ın kuvvet ve kudretinin kendileri üzerindeki gücüne inanmaya başladıkları gün, zafer muştuları, dünya ve ahiret saadeti, yaşamın anlamlandırması da akabinde gelecektir.

5) MELEKLERE İMAN

a) Meleklerin Mahiyeti

b) Meleklerin Vazifeleri

c) Meleklerin Çeşitleri

d) Meleklere İmanın Faydası

e) Cin

f) Şeytan

- Okuma Parçası-

5) MELEKLERE İMAN

Genel Bir Bakış

Melek; erkeklik ve dişilik özelliği olmayan, yemeyen, içmeyen, evlenmeyen, doğmayan, doğurmayan, normal gözle görülmeyen, Allah'ın emirlerine itaat eden yaratıklardır.

Arap dili uzmanlarına ve bazı İslâm âlimlerine göre "Melek", arapça bir kelime olup, "Elûk" veya "Elûke" kökünden gelir. Elûk, "götüren", elûke ise "haber götüren" manâsınadır. Çoğulu "melâike" gelir. Ancak "melek" kelimesinin, Arapça'da bazan, hem tekil, hem çoğul manasında cins ismi olarak kullanıldığı da görülür. Bu kelimenin kökü sayılan "elk", aslında, "risalet" yani "elçilik"; melekde, "elçi" demektir. Kelime önce, mef'al vezninde "melek" idi. Sonra hemze "lâm" harfinden sonraya alınarak "melek" olmuş; daha sonra hemze de kaldırılarak "melek" haline getirilmiştir. Bu gibi değişikliklere Arapçada çokça rastlanır.

Müfessir İbn Hayyâm ve dilcilerden Rağib el-İsfahânî, melek kelimesinin, "kuvvet ve iktidar sahibi" anlamına gelen "melk" veya "mülk" kökünden türetildiği görüşündedirler. Dolayısıyla melek kelimesi lügat bakımından; haberci, elçi, kuvvet ve iktidar sahibi, tedbir ve tasarruf manalarına gelmektedir. İslâm dininde ise; melek denince, akla önce, peygamberlere gönderilen ilâhî elçiler; sonra, insanlar ve kâinat üzerinde Allah (c.c.) namına tasarrufta bulunan ve O'nun emirlerini ve verdiği vazifeleri aynen yerine getiren kudret sahibi manevî varlıklar gelmektedir.

İngiliz müsteşriklerinden D. B. Macdonald, melek kelimesi-nin İbranîceden Arapçaya geçmiş olabileceği düşüncesine kapılmış ise de, daha sonraki araştırmalarında İbranicenin çok eski kitabelerinde böyle "bir fiilin hiç bir izine rastlanmadığını itiraf etmiştir.[91]

Meleklerin hakikatı, cinsleri, sıfat ve özellikleri hakkında bazı farklı görüşler varsa da; Ehl-i Sünnet âlimlerinin Kitap ve Sünnete dayanan ortak görüşleri icmalî olarak şöyledir: Melekler; Allah Teâlâ'ya ibadet ve taatle meşgul olan ruhanî, nuranî, lâtif varlıklardır. Allah'ın kendilerine verdiği her emri derhal ve aynen yerine getirirler ve asla itaatsizlik etmezler.[92]

Melekler, "emanet" sıfatıyla muttasıfdırlar. Kur'ân-ı Kerim'in birçok ayetlerinde meleklerin, kâinattaki bütün varlıklar gibi bağımsız olarak yaratılan, fakat insanlara ve diğer canlı ve maddî yaratıklara mahsus olan yeme, içme, uyuma ve evlenme gibi sıfatlardan; erkeklik ve dişilik gibi cinsiyetten ve her çeşit günah işlemekten uzak, daima Allah'ı tenzih ve tespih eden nuranî lâtif varlıklar olduğu bildirilmiştir. Bu özellikleri sebebiyle, Cenab-ı Hak tarafından kendilerine verilen her türlü işleri yapmaya, en kısa zamanda en uzak yerlere süratle gitmeye, diledikleri şekil ve surette görülmeye muktedir olan, Hak Teâla'nın mükerrem kulları, şerefli ve kutsal yaratıklarıdır. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyrulur:

وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَايَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِاَمْرِه يَعْمَلُونَ

"Belki onlar, Allah'ın şerefli kullarıdır. Onlar Allah'ın sözünden önce söz söylemezler ve O'nun emrettiklerini (hemen) yaparlar."[93]

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا قُوا اَنْفُسَكُمْ وَاَهْليكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللّهَ مَا اَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

“Ey imân etmiş olanlar! Nefislerinizi ve ailelerinizi bir ateşten koruyunuz ki, onun yakacağı, insanlardır ve taşlardır. Üzerinde iri gövdeli, sert tâbiatlı melekler vardır. Onlar, Allah'ın kendilerine emrettiği şeyde âsi olmazlar ve emrolundukları şeyi yapıverirler.”[94]

وَلَهُ مَنْ فِى السَّموَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِه وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ*يُسَبِّحُونَالَّيْلَوَالنَّهَارَلَايَفْتُرُونَ

"Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nundur. O'nun katındakiler O'na ibadet etmekte (asla) kibir göstermezler ve (asla) yorulmazlar. Gece ve gündüz durmadan (yorulmadan) O'nu tesbih (ve takdis) ederler."[95]

Şu ayet-i kerîmelerde ise Allah (c.c.):

اَلْحَمْدُ لِلّهِ فَاطِرِ السَّموَاتِ وَالْاَرْضِ جَاعِلِ الْمَلئِكَةِ رُسُلًا اُولى اَجْنِحَةٍ مَثْنى وَثُلثَ وَرُبَاعَ يَزيدُ فِى الْخَلْقِ مَايَشَاءُ اِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ

"Gökleri ve yeri yoktan var eden, melekleri ikişer, üçer ve dörder kanatlı elçiler yapan Allah'a hamdolsun. O, yaratmada dilediğine (dilediğini) artırır. Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir."[96]

فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا فَاَرْسَلْنَا اِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا

"Onlarla kendi arasına bir perde çekmişti. Biz de Ruhumuzu (Cebrail a.s) ona gönderdik. (O) ona düzgün bir insan şeklinde göründü."[97]

Ayrıca Peygamber (a.s), Cibril (a.s)'ı insanlardan biri (Ashab'dan Dihyetü'l-Kelbî) suretinde gördüğünü meşhur Cibril hadisinde beyan etmiştir.[98]

Bu ayetlerden ve onları açıklayıp manaca destekleyen pek çok sahih hadislerden, her müslümanın melekler hakkında, aşağıda sıralanan özelliklerine inanması gerekmektedir:

1. Melekler, Allahu Teâlâ'nın yarattığı kullarıdır. Öyle ise onlar, Hak Teâlâ'nın haşa kızları, çocukları olmadıkları gibi, asla düşmanları da değildir (Putperest Arap müşriklerin ve eski din mensuplarının melekler hakkındaki sapık inançları hayalî olup batıldır).

2. Melekler, Allah'ın emirlerine harfiyen bağlıdırlar. O'na asla karşı gelmez ve isyan etmezler, herhangi bir yasağını çiğnemezler, günah işlemezler. Çünkü "İsmet" ve "Emanet" sıfatlarıyla muttasıfdırlar. Bütün meleklerin ortak özelliği; daima Allah'a hamd ve senada bulunmak, O'nu itaat ve ibadetle, tespih etmektir.[99]

3. Meleklerin, nuranî mahiyetlerine uygun (yaptıkları iş ve vazifelerine göre) ikişer, üçer, dörder kanatları vardır. Bu husus, Allah kelâmı Kur'an ayetleriyle sabittir. Ancak; gâib (görülmeyen) âlemden olan, maddî kesafetten soyutlanmış, mahiyeti bilinmeyen melekleri kuşlar gibi kanatlı, maddî varlılar olarak tasavvur etmek, yanlış bir anlayıştır. Çünkü onlar Allahu Teâlâ'nın irade ve takdiri ile bizim gözlerimizle görülecek şekilde yaratılmamış, Kuran'ı Kerim de bir konuda açık bilgi verilmemiştir.

Sözü edilen kanat, meleğin yaratılış gayesi ve nuranî mahiyeti ile bağdaşan, vazifelerini en süratli bir şekilde yerine getirmelerine delâlet eden manevî bir kanat, bir kuvvet ve iktidar sembolüdür. Bu söz, temsilî ve mecazî bir ifade tarzıdır. Nitekim, din ve dünya ilimlerine sahip olan bir kimseye, mecazen "zül-cenaheyn" iki kanat sahibi dendiği gibi; anaların çocukları için "şefkat ve merhamet kanatları"ndan bahsedilir. Hıristiyanlar ise melekleri, bir kuş gibi kanatlı olarak düşünür ve tasvir ederler. Onların İslâm itikadından ayrıldıkları bir husus da budur.

4. Kur'ân'a ve Sünnete göre melekler, gözle görülmeyen, nurdan (ışıktan) yaratılmış olmalarına rağmen, Cenab-ı Hak onlara, gerektiğinde diledikleri kesif cisimler ve insan şekline girerek görünme gücünü bağışlamıştır.[100]

Melekler Neden Görünmezler?

Melekler, nurdan yaratılan, ruhanî ve lâtif varlıklar oldukları için, kendilerine mahsus olan bu mahiyet ve hakikatleri onların insan gözüne görünmesine engel teşkil eder. Çünkü, maddî olan insan gözü, melekler gibi nuranî, lâtif ve soyut varlıkları görebilecek şekil ve vasıfta yaratılmamıştır. Ancak Cenabı Hak, hidayet rehberi olarak gönderdiği üstün vasıflı insanlar olan peygamberlerine bu kuvveti verdiğinden, yalnız onlar melekleri hakikî hüviyetleri veya Allah'ın dilediği surette görebilirler.

Kur'an-ı Kerim de insanların topraktan; cinlerin ve şeytanın yalın ateşten yaratıldıkları, "Cin'i de, yalın ateşten yarattık"[101] âyetiyle beyan olunmakta ise de;

قَالَ اَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنى مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ

“(İblis) Dedi ki: "Ben ondan hayırlıyım. Beni ateşten yarattın. Onu ise çamurdan yarattın"[102] ayetinde görüleceği gibi; meleklerin hangi maddeden yaratıldığı bildirilmemiştir. Ancak Sahih-i Müslim'de Hz. Aişe (R.anha) dan nakledilen sahih bir hadiste Peygamber Efendimiz (a.s), "Melekler nurdan, cinler yalın bir ateşten yaratıldı"[103] buyurmuştur. Bu hadis, meleklerin maddî olmayan nuranî, lâtif varlıklar olduğuna, meleklerle cinlerin iki aynı asıldan gelen iki ayrı varlıklar olduğuna delâlet etmektedir.

Meleklere İman, Her Müslümana Farzdır

Meleklerin mana ve hakikatı, cinsleri, sıfat ve özellikleri hakkında Ehli Sünnet alimlerinin Kur'ân-ı Kerim ve Peygamberimiz (a.s)'ın sahih hadislerine dayanan (ve yukarda açıklanan) ortak görüşleri, her müslümanın inanması gereken melek anlayışını ortaya koymaktadır. Vasıfları ve görevleri Kur'ân-ı Kerim'in pek çok âyetlerinde tafsilî olarak anlatılan meleklere iman etmek, İslâm'da iman esaslarından biridir.

Bu inanç, İslâm dininin inanç sistemi arasında çok önemli bir yer işgal eder. Çünkü melekler; Rab Teâla'nın insanlara bir lütfü ve keremi sayılan "peygamberlik müessesesi"nin temeli olan Allah'ın "ilâhî vahyini", görülmeyen gayb âleminden, insanlara, onlar arasından seçilen peygamberlere indiren "Allah'ın ilâhî elçileri"dir. Melekler, yaratılan bu âlemin, göklerde ve yeryüzünde nizam ve intizamını sağlayan Allah'ın ruhanî yaratıkları, insanları koruyan, onlara hayrı ve iyiliği ilham eden, yaptıkları işleri yazan şerefli kâtipler, nuranî yüce varlıklardır.

Bu esasa göre, vahye ve peygamberliğe, hatta ahirete ve gaybiyyât denilen "ahiret ahvali"ne, Cennet ve Cehenneme inanmak ancak meleklere iman etmekle mümkün olur. O halde peygamberlere ve onlara indirilen semavî kitaplara inanmadan önce, onlara peygamberliği getiren, vahyi ve kitapları indiren "meleklerin varlığına" kesin olarak inanmak lâzımdır. Bu bakımdan, "meleklere iman", "peygamberlere iman" demektir. Melekleri inkâr ise, peygamberliği de inkâr sayılır. İşte bu sebepledir ki, meleklere iman; "iman esasları" arasında "Allah (c.c)'a iman"dan sonra yer almıştır. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de:

امَنَ الرَّسُولُ بِمَا اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ امَنَ بِاللّهِ وَمَلئِكَتِه وَكُتُبِه وَرُسُلِه لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه وَقَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَصيرُ

“Allah'a imandan sonra meleklerine, daha sonra kitaplarına ve peygamberlerine iman etmek emredilmiştir: Bakara sûresinde, Peygamber, Rabbinden kendisine indirilene (Kur'an'a) inandı, mü'minler de inandılar. Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine inandı..."[104] buyurulur.

Esasen diğer iman esaslarına (ahirete, kaza ve kadere) iman etmek de, her şeyden önce Allah Teâlâ'ya, sonra O'nun meleklerine inanmakla mümkün olur. Bu bakımdan meleklere iman, Kur'an da, Allah'a imandan hemen sonra zikrolunmuştur. Bu konuda Resulullah (a.s)'den Hz, Ömer (r.a)'ın rivayet ettiği meşhur hadiste, peygamberimiz (a.s), vahiy meleği Cibril (a.s) ile konuşmuş, kendisine "iman nedir" diye sorduğunda Resulullah (a.s), şöyle cevap vermiştir: "İman; Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, hayriyle şerriyle kadere inanmaktır."[105] Bu ve benzeri kesin nasslarla sabit olan meleklerin varlığını inkâr eden; Kur'an, Sünnet ve İcma-ı Ümmet ile, kâfir olur. Çünkü Hak Teâlâ:

يُنَزِّلُ الْمَلئِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِه عَلى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِه اَنْ اَنْذِرُوا اَنَّهُ لَا اِلهَ اِلَّا اَنَا فَاتَّقُونِ

“Kim Allahı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse; o uzak bir sapıklığa düşmüştür"[106] buyurmuştur.

Dolayısıyla, melekleri inkâr etmek, hem Kur'an'ı, hem de peygamberliği inkâr sayılır.

O halde gerçek şudur ki; meleklerin varlığı naklen sabit, aklen caizdir. Çünkü, bütün peygamberler meleklerin var olduklarını bildirmişler. Hz. Peygamber (a.s)'de onları bizzat görmüş ve var olduklarını haber vermiştir. Kur'ân-ı Kerim de meleklerden, onların vasıflarından yaptıkları çeşitli vazifelerden, Allah katındaki yüksek derecelerinden söz eden pekçok âyet vardır. Allah kelâmı olan Kur'an'ın her verdiği haber haktır ve gerçeğin kesin ifadesidir. Peygamberler ise, masumdurlar.

İsmet, sıdk, tebliğ ve emanet sıfatları ile muttasıf olduklarından, asla yalan söylemezler. O halde müslümanlar, Kur'ân ayetleri ve sahih hadislerle kesin olarak sâbit olan, bütün geçmiş peygamberlerin ve semavî dinlerin varlıklarında ittifak ettikleri meleklere iman etmekle mükelleftirler. Bu sebeble, şer'an (Kitap ve Sünnet ile) sabit olan melekleri inkâr etmek, küfrü gerektirir. İnkâr edeni iman ve İslâm dairesinden çıkarır. Bu konuda varid olan muhkem ayetleri ve şer'î delilleri te'vile kalkışmak asla caiz değildir. , Melekler, "gaybiyyât" denilen görülmeyen âlemde mevcut nuranî lâtif varlıklar olduklarından; biz onları göremezsek de, var oldukları, dinî naklî delillerle sabit olduğundan, insan aklı da onların varlığını inkâr edemez.

Gerçi akıl, melâikenin ne varlığını, ne de yokluğunu kesin delillerle isbat edemez. Fakat, aklı selîm, gözle görülmeyen bu gibi lâtif varlıkların varlığının imkansız olmadığına, aksine onların da, "vücudu caiz" olan şeylerden olduğuna delâlet eder. Çünkü; meleklerin varlığını inkâr edebilmek için, aklî, felsefî veya ilmî verilere dayanan hiç bir delil ortaya konulamaz. Aksi halde; gözümüzle göremediğimiz ve bu gün ilmin ve felsefenin mahiyet ve hakikatini tespit edemediği "hayat cevheri"nin, "insan ruhu"nun ve aklımızın da varlığını inkâr etmemiz gerekir. Fakat göremiyoruz veya mahiyetini bilemiyoruz diye; ne ruhu, ne aklı, ne hayat gerçeğini ve ne de görünmeyen, fakat varlığı ilmen bilinen kuvvet ve enerji gibi gerçekleri inkâr edemeyiz. O halde, ruh ve akıl gibi maddî olmayan ve "mücerredât" denilen maddeden soyutlanmış manevî, gaybî varlıklara da inanmaya mecburuz. Bu gibi soyut varlıklar, müşahede (gözlem) ve tecrübeye dayanan müspet ilmin sınırları dışında kalan fizik ötesi, gaybî, manevî yaratıklardır.

Nitekim, özellikle Sokrat ve Eflatun gibi İlâhîyat Felsefesiyle uğraşan ve bir çok eski filozoflar, fizik ötesi ruhanî varlıkların var olduğuna inanmak zorunda kalmışlar ve onlara "misaller âlemi", "ervâhı ulviyye" ve "nüfûz-ı mücerrede" gibi felsefî isimler vermişlerdir. Bu günkü müspet ilimlerle uğraşan meşhur bilginlerin büyük çoğunluğu, fizik ötesi bir takım kuvvet ve varlıkların bu maddî-kevnî âlemde görülen bazı olayların meydana gelmesine sebep olduğunu kabul ve itiraf etmektedirler. Bütün bu gerçekler ve ilmî veriler, meleklerin varlığının aklen caiz ve mümkün görüldüğüne kesin olarak delâlet etmektedir. Özet olarak diyebiliriz ki, melekler de, aklımız ve ruhumuz gibi vardır.

Gerçi biz onları göremiyoruz ama, peygamberler görmüşler ve büyük bir melek olan Cebrail (a.s) elçiliği ile Allahu Teâlâ'nın vahyine mazhar olmuşlardır. Onlar, vahiy meleği aracılığı ile Allah'ın emir ve yasaklarını alıp, öğrenmişler ve insanlığı hidayete ve saadete yöneltmişlerdir. Nitekim Kur'ân-ı Kerim’de, Peygamberimiz (a.s)'e aynı şekilde indirilmiş ve bize meleklerin varlığını haber vermiştir. Onun içindir ki bütün müslümanlar, Kur'ân-ı Kerim'in ve Peygamber (a.s) Efendimizin haber verdiği ve aklın da varlığını inkâr etmediği meleklere inanırlar. Çünkü melekleri inkâr, mukaddes kitapları ve peygamberleri de inkâr etmeyi gerektirir.

Kur'ân-ı Kerim de geçen pek çok ayetlerde meleklerin çeşitli görevleri belirtilmiş, yaptıkları işlerin önemine ve özelliğine göre aldıkları özel isimler beyan olunmuştur. Yerlerde ve göklerde, Kürsî'de ve Arş etrafında, Beytu'l Ma'mur ve Sidre-i Münteha'da, Cennet ve Cehennem'de sayısız melekler vardır. Bütün meleklerin çok çeşitli olan görevlerine ve yaptıkları işlerin mahiyetine göre tanzim edip bunları yöneten dört büyük melek, meleklerin başları ve amirleridir. Bu görevlerin en başta geleni ve en önemlisi; peygamberlere Allah (c.c.)'ın ilâhî vahyini ulaştırmak, yani Allah'ın emirlerini tebliğ etmektir. Bu bakımdan, melek denilince akla her şeyden önce, "Cebrail" adıyla tanınan vahiy meleği gelir. Sonra diğer görev gruplarının başları olan Azrâil, Mikâil ve İsrâfil gelir. Bu dört melek meleklerin "Resulleri"dir.

Kur'ân-ı Kerim'in beyanına göre melekleri, şu üç büyük grupta toplamak mümkündür:

a) "İlliyyûn, Mukarrebûn" diye anılan melekler. Bunlar, daima Allahu Teâlâ'yı tenzih ve tehlil ile, O'na ibadet ve itaatle meşguldürler. Muhabbetullah (Allah sevgisi) ile istiğrak halindedirler.

b) "Müdebbirât" diye bilinen melekler olup, bu kâinatın nizam ve intizamını temin etmekle görevlidirler. Allah'u Teâlâ'nın yerlerde ve göklerde irade ve kudretinin tecellisine aracılık ederler.

c) Her şeyden önce, Peygamberlere vahyi ilâhîyi ulaştırmakla görevli olan ilahî elçilerdir. Bunlar genellikle bütün insanların ruhî halleri ve tekâmülleri ile meşguldürler. İnsanlarla ilgili çeşitli görevleri vardır.

Gerçek şudur ki; bütün meleklerin ne gibi görevleri olduğunu tafsilâtıyla bilmemize imkân yoktur. Ancak Kur'ân-ı Kerim, meleklerin bazı görevlerini ve her göreve göre onlara verilen melek ismini haber vermiştir. Onlara, bildirildiği isim ve vasıflarıyla inanmak gereklidir. Çünkü bu görev ve ve isimler kesinlik ifade eden dinî nasslarla sabit olmuştur. Genellikle insanların ruhî tekâmülleri, dünya ve ahiret hayatları ile ilgili olan meleklerin, Kur'an ayetleri ve Peygamberimizin sahih hadisleri ile beyan olunan görevleri ve her birinin isimleri ana hatlarıyla şöylece özetlenebilir:

1- Melekler, Allah'tan vahiy getiren ilâhî, elçilerdir. Meleklerin insanlarla ilgili en büyük ve en önemli görevleri; onları hidayete sevkeden, iki cihanda saadet ve selâmete ulaştıran ilâhî vahyi peygamberlere tebliğ etmek, Allah'ın kelâmını, emir ve hükümlerini, mümtaz kulları olan peygamberlerine ulaştırmaktır. Meleklerin başta gelen bu görevleri, bir çok Kur'an ayetleri ile sabittir. Allah (c.c) şöyle buyuruyor:

اَلْحَمْدُ لِلّهِ فَاطِرِ السَّموَاتِ وَالْاَرْضِ جَاعِلِ الْمَلئِكَةِ رُسُلًا اُولى اَجْنِحَةٍ مَثْنى وَثُلثَ وَرُبَاعَ يَزيدُ فِى الْخَلْقِ مَايَشَاءُ اِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ

"Gökleri ve yeri yaratan, melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı "elçiler" yapan Allah'a hamdolsun. Allah dilediğine dilediğini (peygamberlikle) arttırır. Şüphesiz Allah herşeye kadirdir."[107]

Bu ayette Allah (c.c), yüce zatı ile peygamberleri arasında risaletini ve ilâhî vahyi onlara tebliğ eden "melekler" yarattığını bildiriyor. Kanat tabiri; ruhlar âleminde, meleklerin kudretini ve Allah'ın ilâhî emirlerini süratle yerine getirdiklerini beyan eden mecazî bir ifadedir. Başka bir ayette de şöyle buyurur.

يُنَزِّلُ الْمَلئِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِه عَلى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِه اَنْ اَنْذِرُوا اَنَّهُ لَا اِلهَ اِلَّا اَنَا فَاتَّقُونِ

"Allah, kullarından dilediğine kendi emrinden bir ruh (vahiy) ile "melekleri" indirerek şöyle der: (insanları) uyarın ki; benden başka (tapılacak) ilâh yoktur. Benden korkun."[108]

Ayetten anlaşıldığına göre Allahu Teâlâ, ilâhî vahyini vahiy melekleri vasıtasıyla, dilediği seçkin kulları olan peygamberlerine indirir. Onlar insanlara, Allah'ın birliğini, ibadete ve korkulmaya lâyık tek mabud olduğunu bildirirler. Ayette vahiy, ruha benzetilmiştir. Çünkü ruh, nasıl cesedin dirilmesine sebeb olursa; vahiy de insanları ve milletleri dirilten bir ruh gibidir. Bu iki ayette vahiy meleklerinden bahsedilmekte ise de, Kur'ân-ı Kerim’e göre Hz. Muhammed (a.s)'e vahyi getiren meleğin ismi Cebrail'dir. Bu kelime bazı âlimlerin görüşlerine göre, "Allah'a hizmet eden", manasına olup, Arapçası "Cibril"dir. Allah (c.c) şöyle buyuruyor:

قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْريلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرى لِلْمُؤْمِنينَ

"Deki: Kim Cibrile düşmansa, bilsin ki, o, Kur’an-ı Allah'ın izniyle-kendinden öncekileri tasdik edici ve müminlere yol gösterici ve müjdeci olarak-senin kalbine indirmiştir."[109]

Cibril, Kur'an da "Ruhu'l-Emin" ve "Ruhul-Kudüs" olarak da geçer:

وَاِنَّهُ لَتَنْزيلُ رَبِّ الْعَالَمينَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْاَمينُ

"Şüphesiz ki Kur'an, âlemlerin Rabbinin indirdiği (bir kitap) tır. Onu "Ruhu'l-Emin" (Cebrail) senin kalbine, uyaranlardan olman için indirmiştir."[110]

قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذينَ امَنُوا وَهُدًى وَبُشْرى لِلْمُسْلِمينَ

"De ki onu "Ruhu'l Kudüs" (mukaddes, temiz ruh) Rabbinden hak olarak indirdi."[111]

Hz. Muhammed (a.s)'den önceki peygamberlere de vahyin aynı yolla indirildiği bildirilmiştir.[112] Cebrail (a.s)'a "Vahiy meleği" ve "Namusu Ekber" de denir. Dört büyük melekten biri olarak, "Rasul" diye de anılır. O, Vahiy meleklerinin başı ve Resulüdür. En büyük ve en şerefli melektir.

2- Meleklerin önemli vazifelerinden biri de; Allah'ın sevgili kulları olan peygamberlerini destekleyerek onlara kuvvet vermek, karşılaştıkları güçlükleri kolaylaştırmak ve üzüntülü anlarında onları teselli etmektir. Bu yardım ve manevî destek, hemen her peygamber için daima görülmüştür. Bunun örnekleri çok olup, pek çok Kur'an ayetleriyle sabittir. Bu konuda, diğer peygamberler arasında Hz. İsâ (a.s)'ın ismi çok geçer. Çünkü İsâ peygamber ve annesi Hz. Meryem, Yahudilerin ciddi hücumlarına ve çirkin iftiralarına maruz kalmıştır. Kur'ân-ı Kerim'de üç yerde,[113] Hz. İsa'ya; Ruhu'l-Kudüs, yani Cebrail (a.s) tarafından kuvvet verildiği bildirilmiştir.

وَلَقَدْ اتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِه بِالرُّسُلِ وَاتَيْنَا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ اَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَاتَهْوى اَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَريقًا كَذَّبْتُمْ وَفَريقًا تَقْتُلُونَ (*) وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَليلًا مَايُؤْمِنُونَ

“Zât-ı Akdesime yemin olsun ki muhakkak Biz Mûsa'ya kitap verdik. Ondan sonra da birbiri ardınca peygamberler gönderdik. Meryem'in oğlu İsâ'ya da beyyineler verdik. Ve onu Rûhu'lKudüs ile teyid ettik. Sizler ise her ne vakit nefislerinizin hoşlanmadığı bir emir ile peygamber gelince tekehhürde bulunarak bir kısmını tekzîp etmiş olacak, bir kısmını da öldürecek misiniz?"[114]

Melekler, Peygamber (a.s) Efendimiz için, daima salâvat getirirler:

اِنَّ اللّهَ وَمَلئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْليمًا

“Muhakkak ki, Allah Teâlâ ve melekleri peygamber üzerine salatta bulunurlar. Ey imân etmiş kimseler! O'nun üzerine salatta, teslimiyetle selâmda bulunun.”[115]

3- Melekler, peygamberlerle beraber olan, onların yolunda yürüyen imanları kuvvetli gerçek müminlere ve salih kullara da kuvvet vererek destek olurlar. Müminlere darlık zamanlarında (özellikle, Allah yolunda savaşırken saf tutarak) yardım ederler ve müjdeler verirler. Kur'ân-ı Kerim de:

اِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلئِكَةُ اَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَاَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ اَوْلِيَاؤُكُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيَا وَفِى الْاخِرَةِ وَلَكُمْ فيهَا مَا تَشْتَهى اَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فيهَا مَاتَدَّعُونَ

"Rabbimiz Allah'tır deyip dosdoğru yolda yürüyenlerin üzerlerine (müjdeci) melekler iner. Onlara: Korkmayın, mahzun da olmayın, size vadedilen Cennetle sevinin. Sizin dünya hayatında da, ahirette de dostlarınız Biziz"[116] buyrulur.

Meleklerin, müminlere inişi, onların dünyada hayrı ve doğru olanı kalplerine ilham etmeleri şeklinde olabileceği gibi; onları huzurlu kılmak, Allah'ın kendilerine vahyettiği Cennetle müjdelemek şeklinde de olabilir. Bu gruptaki yardımcı melekler, müminlere dünya ve ahirette dost ve arkadaş olduklarını söyleyerek, sıkıntılı hallerinde onları teselli ederler. Nitekim Hak Teâlâ, Peygamber (a.s)'e ve beraberindeki Ashâb-ı Kirama, kâfirlerle Allah yolunda savaşırken onlara yardım eden ve müminleri düşmanlarına muzaffer kılan melekler gönderdiğini bildirir. Bu konuda Cenab-ı Hak şöyle buyuruyor:

اِذْ تَسْتَغيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ اَنّى مُمِدُّكُمْ بِاَلْفٍ مِنَ الْمَلئِكَةِ مُرْدِفينَ * وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ اِلَّا بُشْرى وَلِتَطْمَئِنَّ بِه قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

"Hani siz Rabbinizden imdat (yardım) istemiştiniz. O da; "Ben size birbiri ardından gelen bin melekle imdat ediyorum" diye duanızı kabul etmişti."[117]

Diğer bir ayette;

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَاَنْتُمْ اَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

"Rabbinizin, indirdiği üçbin melekle yardım etmesi yetmez mi?"[118]

Başka bir ayette;

اِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنينَ اَلَنْ يَكْفِيَكُمْ اَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلثَةِ الَافٍ مِنَ الْمَلئِكَةِ مُنْزَلينَ

“O vakitte idi ki, sen mü'minlere diyordun ki: "Rabbinizin indirmiş olduğu melek ile size yardım etmesi size kifâyet etmez mi?"[119]

Bir diğerinde;

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ اِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ ريحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصير ًا

“Ey imân edenler! Allah'ın üzerinize olan nîmetini yâd ediniz. O vakit ki, size (düşmanlarınız tarafından) ordular gelmişti. Biz de onların üzerlerine hemen bir rüzgar ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik. Ve Allah ne yapar olduğunuzu görüyordu”[120] buyurulur.

Nitekim müslümanların, kâfirlerle yaptıkları üç savaşı da Allah'ın izni ve meleklerin yardımı ile kazandıkları tarihen sabittir.

4- Meleklerin bir vazifesi de; insanların ruhen yükselmelerine yardım etmek ve onları, iyi, güzel ve hayırlı işlere yöneltmektir. İnsanlar ancak meleklerin indirdiği ilâhî vahiy ve telkin ettikleri ilâhî ilham ile ruhî hayatın ne olduğunu arılayabilir ve ruhî melekelerini geliştirerek ruhen yükselebilirler. Melekler, müminlere manevî kuvvet vererek ruhen yükselme düşüncesinin dünyada yerleşmesini sağlarlar. Meleklerin müminler, hatta kâfirler için dua etmeleri, bütün insanları ruhen yükselme yoluna sokmak içindir. Müminleri Allah'ın izniyle hidayete sevk ederek onları aydınlığa çıkarmaları, hep bu ruhî yükselmeyi sağlamak içindir. Meleklerin insanlarla ilgili olan bu görevleri; onların ruhen yükselmelerine yardım etmek, böylece onları ruhî olgunluğa eriştirmek gayesi taşır. Genel olarak her türlü iyi, güzel ve hayırlı işler, bu ilham meleklerinin iyi telkinleri ve bizi o işlere yönlendirmelerinin sonucudur.

5- Bu gruptaki meleklerin diğer bir görevi de; bütün insanların hidayetleri ve doğru yolu bulmaları için duada ve şefaatta bulunmalarıdır. Şefaat, hüküm gününde günahkârlar hesabına Allah'a yalvarmaktır. Bu dua ve şefaat; "Rahmeti her şeyi kuşatan Allahu Teâlâ'nın iradesiyle bütün insanlar için ise de; meleklerin yalnız müminlere mahsus olan duaları daha kuvvetlidir. Nitekim Hak Teâlâ:

اَلَّذينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِه وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذينَ امَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحيم*

"Arşı yüklenen ve çevresinde bulunanlar, Rablerini överek O'nu tesbih ederler, O'na inanmışlar. Müminler için: "Rabbimiz, rahmetin ve ilmin herşeyi (kavramış ve) kuşatmıştır. Tevbe edip Senin yoluna uyanları bağışla, onları Cehennem azabından koru"diye (dua eder ve) bağışlanma dilerler... "[121] buyurmuştur.

Peygamberler ve Peygamberimiz (a.s) için meleklerin duası ise, onları övmek ve salâtü selâm getirmekti[122] Meleklerin şefaatinden şöyle söz edilir:

وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِى السَّموَاتِ لَاتُغْنى شَفَاعَتُهُمْ شَيًْا اِلَّا مِنْ بَعْدِ اَنْ يَاْذَنَ اللّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضى

"Göklerde nice melekler vardır ki, şefaatları hiç bir fayda vermez. Ancak, Allah'ın dilediği ve razı (hoşnut) olduğu kimseler hakkında O'nun izniyle (meleklerin şefaati) fayda verir."[123]

a) Meleklerin Mahiyeti

Melek: Sözlükte; erkeklik ve dişilik hususiyeti (özelliği) olmayan, yemeyen, içmeyen, evlenmeyen, doğmayan ve doğurmayan, çeşitli şekillere girebilen, gözle görülmeyen, Allah’ın emirlerine tam itaat eden yaratık, ferişteh. Masum, halim selim ve güzel kimse manasına gelir.

Kur’an-ı Kerim de; “melek” kelimesi 93 yerde geçer. Bunlardan 13 tanesi tekil olarak kullanılmış, 2’si tesniye 78’de çoğul olarak kullanılmıştır. Bu kullanımlardan üçü hariç diğerlerinde bir iman esası olarak kullanılmamışlardır. Söz konusu üçten ikisi imanla, biri de küfürle bağlantılı olarak kullanılmıştır:

لَيْسَ الْبِرَّ اَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَالْمَلئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيّنَ وَاتَى الْمَالَ عَلى حُبِّه ذَوِى الْقُرْبى وَالْيَتَامى وَالْمَسَاكينَ وَابْنَ السَّبيلِ وَالسَّائِلينَ وَفِى الرِّقَابِ وَاَقَامَ الصَّلوةَ وَاتَى الزَّكوةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ اِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرينَ فِى الْبَاْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحينَ الْبَاْسِ اُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَاُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah'ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir. Antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Müttakîler ancak onlardır!”[124]

امَنَ الرَّسُولُ بِمَا اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ امَنَ بِاللّهِ وَمَلئِكَتِه وَكُتُبِه وَرُسُلِه لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه وَقَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَصيرُ

“Peygamber, Rabbi tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman ettiler). Her biri Allah a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. "Allah'ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız. İşittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affına sığındık! Dönüş sanadır" dediler.”[125]

يَااَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا امِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِه وَالْكِتَابِ الَّذى نَزَّلَ عَلى رَسُولِه وَالْكِتَابِ الَّذى اَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلئِكَتِه وَكُتُبِه وَرُسُلِه وَالْيَوْمِ الْاخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعيدًا

“Ey iman edenler! Allah'a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği Kitab'a ve daha önce indirdiği kitaba iman (da sebat) ediniz. Kim Allah'ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve kıyamet gününü inkâr ederse tam manasıyla sapıtmıştır.”[126]

Melekler nurdan yaratılmış şerefli ve tertemiz latif varlıklardır. Erkeklik, dişilik,evlenmek,çoğalmak yemek içmek gibi özellikleri yoktur. Hz. Peygamber (as):

Hz. Ayşe (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (a.s) buyurdular ki: "Melekler nurdan yaratıldılar, cinler dumanlı bir alevden yaratıldılar. Âdem de size vasfı yapılandan yaratıldı." [127]

Melekler nurani varlıklar olduklarından onlar görünmezler, latiftirler, vücutları cismani olmadığından idrak edilmezler, hissedilmezler. Onlar tabiat ötesi varlıklar olup onların gerçek mahiyeti, ancak Allah bilir. Var olduğu halde göremediğimiz bir çok şey vardır. Akıl, ruh, ağrı, yer çekimi, hava basıncı vs. Melekler günahtan uzak olup, nefsani ve şehvani uzuvlara sahip değildirler.

b) Meleklerin Vazifeleri

Melekler ancak Allah’a ibadet ederler onlar için isyan, itaatsizlik söz konusu değildir. Onlar kendilerine emr edileni yerine getirirler.

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَاْلاِنْسَ اِلاَّ لِيَعْبُدُونِ

“Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”[128]

وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَا فِى السَّمَوَاتِ وَمَا فِى اْلاَرْضِ مِنْ دَابَّةٍ وَالْمَلَئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ, يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

“Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah'a secde ederler. Onlar, üstlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emr olunursa onu yaparlar.”[129]

Hz. Peygamber (a.s):

Ebu Hüreyre (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (a.s) buyurdular ki: "Gece ve gündüzde bir kısım melekler nöbetleşe aranızda bulunurlar. Bunlar sabah namazı ile ikindi namazında toplanırlar. Sonra sizi geceleyin takip eden melekler (hesabınızı vermek üzere huzuru ilahiye) yükselir. Sizi çok iyi bilen Allah, bu meleklere sorar: "Kullarımı nasıl bıraktınız?" "Biz onları namaz kılıyorlarken bıraktık, biz onlara namaz kılarlarken vardık!" derler."[130]

Melekler yerde gökte, çevremizde ve her yerde bulunurlar. Sayılarını ancak Allah bilir. Her birine Allah’ın verdiği görevler vardır. Bazıları devamlı olarak Allah’a ibadet ederler, bazıları da kainatın tertip ve düzeni ile vazifelidirler. İnsanların gücünün erişemeyeceği büyük işler yaparlar. İnsanlara iyiliği telkin eden, kötülüklerden koruyan sıkıntılı zamanlarda Müminlerin yardıma gönderilen melekler vardır. Yüce Allah, meleklerin varlığı ile sonsuz kudretini göstermiştir.

c) Meleklerin Çeşitleri

Cebrail (a.s): Peygamberlere vahiy getiren melektir. Kur’an-ı Kerim de:

قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ

“De ki: Cebrail'e kim düşman ise şunu iyi bilsin ki Allah'ın izniyle Kuran’ı senin kalbine bir hidayet rehberi, önce gelen kitapları doğrulayıcı ve müminler için de müjdeci olarak O indirmiştir.”[131]

Azrail (a.s): Bütün canlıların canını alır. Nitekim Kur’an-ı Kerim de:

وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّى اِذَا جَاءَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَ يُفَرِّطُونَ

“O, kullarının üstünde yegâne kudret ve tasarruf sahibidir. Size koruyucular gönderir. Nihayet birinize ölüm geldi mi elçilerimiz (görevli melekler, Azrail) onun canını alırlar. Onlar vazifede kusur etmezler.”[132]

Mikail (a.s): Tabiattaki olay ve hadiselerin takipçisidir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de:

فَالْمُدَبِّرَاتِ اَمْرًا

“Derken iş düzenleyenlere.”[133]

İsrafil (a.s): Kıyametin kopması ve rüzgar ile ilgilenen meleklerdendir. Nitekim Kur’an-ı Kerim de:

وَهُوَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِى الصُّورِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ

“O, gökleri ve yeri hak (ve hikmet) ile yaratandır. "Ol!" dediği gün her şey oluverir. Onun sözü gerçektir. Sûr'a üflendiği gün de hükümranlık O'nundur. Gizliyi ve açığı bilendir ve O, hikmet sahibidir, her şeyden haberdardır.”[134]

Diğer melekler:

Kiramen Katibin:

مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ

“İnsan hiçbir söz söylemez ki, yanında gözetleyen yazmaya hazır bir melek bulunmasın.”[135]

Her insanın sağında ve solunda bulunan ve söylediği, yaptığı her şeyi tespit eden meleklerdir. Sağdaki iyilikleri, soldaki kötülükleri tespit edip yazarlar ve yazılanları her günün başında ve sonun göklere çıkarıp daha sonrada yüce Allah’a takdim ederler.

Münker ve Nekir: Kabre konulana sual sorma vazifesi verilenlerdir. Yani sorgu sual meleklerdir.

Hazane-i Cennet ve Hazane-i Cehennem: Cennet ve Cehennemde vazifeli meleklerdir.

Rahmet ve Azap Melekleri: Bunlar Azrail’in emrindedirler. Onun direktiflerine göre hareket ederler.

Hamele-i Arş Melekleri: Bunlar Arş-ı Rahmanı yüklenmişlerdir.

Rıdvan Meleği ve Yardımcıları: Vazifesi cennetin bekçiliğidir ve yardımcıları vardır. Cennet hadimlerinin reisidir.

Malik ve Yardımcıları: Cehennem zebanileri diye anılan bu meleklerin sayısı on dokuzdur. Reisleri Malik adlı melektir. Cehennem hakkında azapları bunlar tatbik ederler.

Hafaza Melekleri: İnsanları Cinlere Şeytanlara karşı ve afetlere karşı korurlar.

Dağlar Meleği: Bunun vazifesi de dağlar üzerinde tasarruftur.

Seyahat Melekleri: Bunlar yeryüzünde dolaşarak sala-tu selam getiren Müslüman’ların selamlarını Peygamber (a.s) iletirler.

Dua Melekleri: Allah ve melekleri, Peygambere çok salavat getirirler.

اِنَّ اللهَ وَمَلَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يَآاَيُّهَا الَّذِينَ اَمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا

“Allah ve melekleri, Peygambere çok salavat getirirler. Ey müminler! Siz de ona salavat getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin.”[136]

Bunların vazifeleri Müminin Mümin kardeşleri gıyabında yaptığı duaya Amin deyip, “senin içinde aynısı vardır” derler.

d) Meleklere İmanın Faydası

Meleklere inanan bir insan (müslüman) gizli yerlerde “Beni kimse görmüyor, istediğimi yaparım” diyemez ve fenalık yapamaz. Çünkü nerede olursa olsun meleklerin kendisini gözetlediğini, iyilik ve kötülüklerinin yazıldığını bilir. Görülüyor ki, meleklere inanmak, kötülüklerden sakınmamızı ve ahlakımızın güzelleşmesini sağlamaktadır. Kur’an-ı Kerim de:

مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِلَّهِ وَمَلَئِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَاِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ

“Kim, Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail'e ve Mikâil'e düşman olursa bilsin ki Allah da inkârcı kâfirlerin düşmanıdır.”[137]

İbnu Mes'ud (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (a.s) buyurdular ki: "Şeytan da, melek de insanoğluna sokularak onun kalbine birtakım şeyler atarlar. Şeytanın işi kötülüğe çağırmak, sonu fena ve zararlı olan şeylere teşvik etmek ve hakkı yalanlamak, haktan uzaklaştırmaktır. Meleğin işi hak ve hayra, iyiliğe çağırmak ve kötülükten uzaklaştırmaktır. Kim içinde hakka, hayra, iyiliğe çağıran bir ses duyarsa bilsin ki bu Allah'tandır ve hemen Allah’u Teala'ya hamd etsin. Kim de içinde şer ve inkâra çağıran bir fısıltı duyarsa ondan uzaklaşsın ve hemen şeytandan Allah'a sığınsın." Resûlullah (a.s) bu sözlerine şu âyeti ekledi:

"Şeytan sizi fakir olacaksınız diye korkutur, size cimriliği emr eder.." [138]

e) Cin

Cin: Gizlenmek, gizli kalmak, gözle görülmeyen gizli kuvvetler.

Cinlerin bir tek ferdine "cinnî" denir. "Cânn" kelimesi cin ile eşanlamdır. Ğûl ve ifrit cinlerin değişik türleridir.

Cinin varlığı Kur'an ve sünnet ile sabittir. Hayat sahibi yaratıklar yalnız şu madde dünyasındaki insanlarla, çeşitlerini bilemediğimiz hayvanlardan ibaret değildir. Bir de ancak peygamberlerin ve asfiyâ (dinde yüksek mertebe sahibi kimseler)'nın gördüğü varlıklar vardır ki, bunlar melekler ile cinlerdir. Bunlar çeşitli şekillere girecek vaziyette yaratılmışlardır. Melekler Allah'a itaattan asla ayrılmazlar. Göklerde bulunurlar, ancak Allahu Teâlâ'nın emriyle yeryüzüne iner, tekrar göklere yükselirler. Cinler ise, insanlar gibi yeryüzünde bulunurlar. Müminleri ve kâfirleri vardır. Meleklerin ve cinlerin varlığı, Kur'an ve sünnetle sabit olduğundan, bunları inkâr etmek, İslâm akîdesini zedeler.

Cinler de insanlar gibi mükellef olup onlara da peygamberler gönderilmiştir:

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ ايَاتى وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلى اَنْفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيوةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُوا عَلى اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرينَ

"Ey cin ve insan topluluğu; size, içinizden, ayetlerimi anlatan ve şu (korkunç haşr) gününüzün geleceğini haber verip sizi korkutan peygamberler gelmedi mi?"[139]

وَاَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدى امَنَّا بِه فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّه فَلَا يَخَافُ بَخْسًا وَلَارَهَقًا

"Doğrusu biz (cinler) o hidayet rehberi (olan Allah'ın Peygamberini) dinlediğimizde hemen O'na inandık. Her kim bu suretle Rabbi'ne iman ederse o, ne hakkı eksilmekten, ne de zulme uğramaktan korkmaz "[140]

وَاِذْ صَرَفْنَا اِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْانَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا اَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِىَ وَلَّوْا اِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرينَ () قَالُوا يَا قَوْمَنَا اِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا اُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدى اِلَى الْحَقِّ وَاِلى طَريقٍ مُسْتَقيمٍ () يَا قَوْمَنَا اَجيبُوا دَاعِىَ اللّهِ وَامِنُوا بِه يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُمْ مِنْ عَذَابٍ اَليمٍ () وَمَنْ لَايُجِبْ دَاعِىَ اللّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِى الْاَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِه اَوْلِيَاءُ اُولئِكَ فى ضَلَالٍ مُبينٍ

"Şu vakti de hatırla ki, cinlerden bir kısmını Kur'an dinlesinler diye sana sevketmiştik. Onlar (Peygamber'in huzurunda) Kur'an dinlemeye hazır olunca (birbirlerine): "Susunuz (dinleyiniz)"dediler. Kur'an okunması bitirilince de döndüler ve inzâr etmek üzere kavimlerine gittiler. Ey kavmimiz. dediler: Biz bir kitap dinledik. Musa'dan sonra indirilmiş. O, kendisinden öncekini tasdik ile hakka ve doğru bir yola hidâyet ediyor. Ey kavmimiz, Allah'ın davetçisine icabet ve ona iman edin ki, Allah günahlarınızdan bir kısmını mağfiret etsin ve sizi elem verici bir azaptan korusun; ve her kim Allah'ın davetçisi (Peygamberi)ne icabet eylemezse arzda aciz bırakacak değildir. Ve ona ondan başka sahip olacak veliler de yoktur. Öyleleri açık bir dalâlet içindedirler."[141]

Hadis râvileri Rasûlullah (a.s.)'ın, Cin'i görüp görmediği konusunda farklı görüştedirler. Müslim'de, Abdullah İbn Mes'ud (r.a.)'dan rivayete göre, Peygamber Efendimiz cinni'lerin davetine icabet buyurmuş, onları görmüş ve irşad etmiştir. Buhârî ve Müslim'in, İbn Abbas'tan rivayetlerine göre ise, Hz. Peygamber ashabıyla "Ukaz" panayırına giderken "Nahle"de sabah namazını kıldırmış, bir grup cin gelip Kur'an dinlemiş ve müslüman olmuştur. Bu durumu Cenâb-ı Hakk, Hz. Peygamber Efendimize Cin sûresinin ilk ayetlerinde haber vermiştir. [142]

İbn Abbas'ın rivayetine göre, Hz. Peygamber o olayda, cinni görmemiş; onların Kur'an dinleyip müslüman olduklarını, Cenâb-ı Hakk daha sonra haber vermiştir. Fakat bu olayla İbn Mes'ud'un rivayet ettiği olay farklıdır. Nitekim:

ـ وعن علقمة قالَ: ]قُلْتُ بْنِ مَسْعُودٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ: هَلْ صَحِبَ النَّبِىَّ # مِنْكُمْ أحَدٌ لَيْلَةَ الْجِنِّ؟ قال: مَا صَحِبَهُ أحَدٌ مِنَّا وَلَكِنَّا كُنَّا مَعَهُ ذَاتَ لَيْلَةٍ فَقَعَدْنَاهُ فَالْتَمَسْنَاهُ في ا‘وْدِيَةِ وَالشِّعَابِ. فقُلْنَا اسْتُطيرَ أوِ اغْتِيلَ؟ فَبِتْنَا بِشَرِّ لَيْلَةٍ بَاتَ بِهَا قَوْمٌ. فَلَمَّا أصْبَحَْنَا فَإذَا هُوَ جَاءَ مِنْ قِبَلِ حِرَاءَ؛ فقُلْنَا: يَارَسُولَ اللّه فَقَدْنَاكَ فَطَلَبْنَاكَ فَلَمْ نَجِدْكَ فَبِتْنَا بِشَرِّ لَيْلَةٍ بَاتَ بِهَا قَوْمٌ. فَقَالَ: أتَانِى دَاعِى الْجِنِّ فَذَهَبْتُ مَعَهُ فَقَرَأتُ عَلَيْهِمُ الْقُرآنَ. قَالَ: فَانْطَلَقَ بِنَا فَأرَانَا آثَارَهُمْ وَآثاَرَ نِيَرانِهِمْ؛ وَسَألُوهُ الزَّادَ. فَقَالَ: لَكُمْ كُلُّ عَظْمٍ ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ تَعالى عَلَيْهِ يَقَعُ في أيْدِيكُمْ أوْفَرَ مَا يَكُونُ لَحْماً وَكُلُّ بَعْرَةٍ أوْ رَوْثَةٍ عَلَفٌ لِدَوَابِّكُمْ. فقَالَ : فََ تَسْتَنْجُوا بِهِمَا فَإنَّهُمَا طَعَامُ إخْوَانِكُمْ.

Alkame anlatıyor: "İbni Mes'ud (radıyallahu anh)'a dedim ki:"- Sizden kimse, cin gecesinde Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)'e refakat etti mi?""- Hayır, dedi, bizden kimse ona refakat etmedi. Ancak bir gece O'nunla (aleyhissalâtu vesselâm) beraberdik. Bir ara onu kaybettik. Kendisini vadilerde ve dağ yollarında aradık. Bulamayınca: "Yoksa uçurulmuş veya kaçırılmış olmasın?" dedik. Böylece, geçirilmesi mümkün en kötü bir gece geçirdik. Sabah olunca, bir de baktık ki Hira tarafından geliyor."- Ey Allah'ın Resulü, biz seni kaybettik, çok aradık ve bulamadık. Bu sebeple geçirilmesi mümkün en fena bir gece geçirdik" dedik."- Bana cinlerin davetçisi geldi. Beraber gittik. Onlara Kur'an-ı Kerim'i okudum" buyurdular. Sonra bizi götürerek cinlerin izlerini, ateşlerinin kalıntılarını bize gösterdi. Cinler kendisine yiyeceklerini sormuşlar. O da: "Elinize geçen, üzerine Allah'ın ismi zikredilmiş her kemik, olabildiği kadar bol etli olarak sizindir. Her deve ve at mayısı da hayvanlarınızın yemidir" buyurmuşlar. Sonra Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bize şu tenbihte bulundu: "Sakın bu iki şeyle (kemik ve kuru hayvan mayısı) abdest bozduktan sonra istinca etmeyin, çünkü onlar (cinnî olan) din kardeşlerinizin yiyecekleridir."[143]

Cinler gaybı bilemezler.[144] Allah'ın peygamberlerine bildirdiği şeyleri öğrenemezler:

اِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ

"Şüphe yok ki onlar (meleklerin sözünü) işitmekten kat'i surette azledilmişlerdir."[145]

Cinler insanlardan önce yaratılmışlardır, Kur'an-ı Kerîm de çok zehirli bir ateşten yaratıldıkları haber verilir:

وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِالسَّمُومِ

"Cânnı da, daha önce çok zehirli ateşten yarattık."[146]

Cinlerin erkek ve dişi olanları vardır. Evlenirler, çoğalırlar, yerler, içerler. İhtiyarı, genci vardır. Cinler de mükellef olup insanlar gibi Allah'ın emir ve yasaklarına uymak zorundadırlar:

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْاِنْسَ اِلَّا لِيَعْبُدُونِ

"Ben cinleri ve insanları ancak ibadet etsinler diye yarattım."[147]

Cinlerin yaratılışları türlü şekillere girmeye, ağır işler görmeye elverişlidir. Nitekim Kur'an'da ifade olunduğuna göre,[148] Hz. Süleyman Belkıs'ın tahtını Yemen'den getirmek isteyince, bir cin, daha sen makamından kalkmadan ben sana onu getiririm, benim herhalde buna yetecek gücüm var demiştir. Süleyman (a.s.) Kudüs'te, getirilecek taht Yemen'deydi. Onu bir saniyede getirmek büyük bir hız ve güce sahip olmak demekti. Süleyman peygamber, cinleri ağır ve güç işlerde çalıştırmıştır.

وَلِسُلَيْمنَ الرّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَاَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِاِذْنِ رَبِّه وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ اَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعيرِ

"Süleyman (a.s.)'ın önünde, Rabbı'nın izniyle iş gören bazı cinler de vardı. İçlerinden kim bizim emrimizden ayrılıp saparsa ona çılgın azaptan tattırdık."[149]

Şeytan da cinlerdendir. Allahu Teâlâ kendisini Hz. Adem (a.s.)'e secde etmekle mükellef tutmuş; şeytan ise, kendisinin ateşten, Adem'in topraktan yaratıldığını ileri sürerek secde etmemiştir. Bunun üzerine Allahu Teâlâ onu rahmetinden kovmuş o da kâfir olmuştur.[150] Şeytanların amiri durumundaki şeytana İblis denir. Şeytan, insanları azdırmak için çeşitli yollara başvurur. Ondan sakınmak gerekir:

اَلَمْ اَعْهَدْ اِلَيْكُمْ يَا بَنى ادَمَ اَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ

"Ey Ademoğulları, Şeytana tapmayın. Çünkü o sizi Rabbınız'dan ayıran bir düşmandır, diye size emretmedim mi?"[151]

اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا اِنَّمَا يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ اَصْحَابِ السَّعيرِ

"Şeytan sizin için yaman bir düşmandır. Bu sebeple siz de onu düşman edinin."[152]

ـ وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللّهُ عَنْها: ]أنَّ رسولَ اللّهِ : خَرََجَ مِنْ عِنْدِنَا لَيًْ. قَالَتْ: فَغِرْتُ عَلَيْهِ أنْ يَكُونَ أتَى بَعْضَ نِسَائِهِ،فَجَاءَ فَرَأى مَا أصْنَعُ. فَقَالَ: أغِرْتِ. فَقُلْتُ: وَمَا لِمِثْلِى َ يَغَارُ عَلى مِثْلِكَ؟ فقَالَ : لَقَدْ جَاءَكِ شَيْطانُكِ. قُلْتُ: أوْمَعِى شَيْطَانٌ؟ قَالَ: لَيْسَ أحَدٌ إَّ وَمَعَهُ شَيْطانٌ. قُلْتُ: وَمَعَكَ؟ قَالَ: نَعَمْ. وَلكِنْ أعَانِى اللّهُ عَلَيْهِ فَأسْلَمَ.

Hz. Âişe (radıyallahu anhâ) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) bir gece yanımdan çıkıp gitmişti. (Benim nöbetimde) hanımlarından birinin yanına gitmiş olabilir diye içime kıskançlık düştü. Geri gelince halimi anladı ve:"Kıskandım mı yoksa?" dedi. Ben de:"Evet! Benim gibi biri senin gibi birini kıskanmaz da ne yapar?" dedim. Aleyhissalâtu vesselâm: "Sana yine şeytanın gelmiş olmalı" dedi. Ben:"Benimle şeytan mı var?" dedim."Şeytanı olmayan kimse yoktur" dedi."Seninle de var mı?"dedim."Evet, ancak ona karşı Allah bana yardımcı oldu da müslüman oldu!" buyurdu."[153]

Bu hadisten anlaşılıyor ki, şeytan insanı saptırır. Ehl-i Sünnet inancına göre, şeytan, insanın vücuduna da, aklına da zarar verir.

Felsefecilerin çoğu, özellikle İbn Sina ve Farabî cinlerin varlığını kabul etmezken; bazıları bunu kabul etmişlerdir. Bunlar cinlere süflî ruhlar adını vermektedirler. Bunların ervâh-ı felekiyyeden daha süratli cevap verdiklerini fakat onlardan daha zayıf olduklarını iddia etmişlerdir.

Buna karşılık peygamberlere inanan ve belli şerîatlara sahip olan milletler, cinlerin varlığını tereddütsüz kabul etmişler; ancak mahiyetleri hususunda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Kimileri; cinler, havâî, yani rüzgârdan yaratılmış, çeşitli şekillere girebilen canlılardır, demişlerdir. Bazıları ise bunların, cevher olduklarını; ârâz ve ecsâm olmadıklarını söylemişlerdir. Bu cevherleri de mahiyetleri muhtelif bazı kısımlara ayırmışlardır: Bazıları iyi, salih ve hayırseverdirler. Bazıları ise kötü, aşağılık ve kötülük severdirler. Sayılarını ancak Allah bilir.

Cinler de, İslâm dini açısından iki kısımda incelenirler: Mümin olanlar, kâfir olanlar. İnsanlar gibi cinler de, Peygamberimize iman ile mükelleftirler. Çünkü Peygamberimiz onlara da gönderilmiştir. Binaenaleyh ona iman eden, müminler grubuna dahil olur; müminlerle birlikte Cennet'e girer. Ona iman etmeyenler ise şeytanlarla beraber olur; Cehennem'i boylar.

Cinler İslâm dini ile mükellef oldukları için, onların da bundan haberleri olması ve İslâm dininin onlara da tebliğ edilmesi lâzımdır. İşte burada cinlerle peygamberimizin temas şekli ortaya çıkıyor.

Cinler henüz peygamberimizin bisetinden haberdar değillerken göğe çıkar, mele-i âlâ'da konuşulan şeyleri kulak hırsızlığı ederek çalarlardı. Buna bir çok şey ilâve eder, insanlara aktarırlardı. Peygamberimizin bi'setinden cinlerin haberi yoktu. Her zamanki gibi gökten bir şeyler öğrenmeye kalkıştılar; fakat yakıcı ateşlerle, şiddetli bekçilerle karşılaştılar. Bundan irkilerek sebebini araştırmaya başladılar. Yeryüzüne akın ettiler. İçlerinden bir grup, Peygamberimiz (a.s)'ı ashabı ile birlikte Nahle'de namaz kılarken buldu. Okuduğu Kur'an'ı dinlediler; güzelliği ve mükemmelliği karşısında hayret ettiler. Bunların üç ilâ on veya dokuz nefer oldukları ifade edilmektedir.

Peygamberimiz (a.s.) onlara İslâm'ı öğretti.[154] Şurasını hemen hatırlatmak gerekir ki cinler, bize tamamen aykırı yaratıklardır. Onların İslam ile mükellef olmalarının şekli nedir; bunu ancak Allah ve Resûlü bilirler. Bize sadece buna inanıp iman etmek gerekir.

f)Şeytan

Şeytan: Kötü rûhun, kötü birinin, kötülüğe teşvik edenin, kötülüğün temsilcisinin, karanlık ve dalâletin önderinin, Allah'ın ve O'nu seven, O'na kullukta bulunan herkesin büyük düşmanının müşahhaslaştırılmış şekli veya kötülüğün sembolü olmuş varlık.

Şeytan (Satan) İbranice asıllı bir kelime olup, rakip, muhalif gibi anlamlara gelir. Tevrat'ta da bu anlamda kullanılmıştır.[155] Yeni Ahid'de ise, bu dünyanın reisi,[156] hava kuvvetlerinin reisi[157] gibi vasıflarla karakterize edilmiştir.[158] Adem (a.s)'a secde emrinden önceki ismi, Süryanca "tanrı tarafından desteklenmiş" anlamına gelen Azâzel (veya Azâzil ), Arapça Hâris idi. Azâzel, Hanuk'un Kitabı'nda, Allah'ın rahmetinden kovulan 200 kadar melekten biri olarak zikredilir. O, erkeklere kılıç ve kalkan yapmayı; kadınlara ise, süslü giyinmeyi ve göz kapaklarını güzelleştirme sanatını öğretmiştir.

Yahudi geleneğinde de Azâzel, Adem'e secdeyi reddeden melek olarak zikredilir. Eyüb'ün Kitabı'nda ise, Tanrı'nın oğullarından biri olarak geçer.[159] Adem'e secdeyi kabul etmeyiş gerekçesindeki "kendisinin dumansız ateşten Adem'in de çamurdan yaratılmış olma"[160] bahanesinde asıl vurgulamak istediği, ateşten yaratılanın ölümsüz, çamurdan yaratılanın ise ölümlü olacağı düşüncesidir.[161]

Böylece Azâzel, Âdem'e secdeyi kabul etmediği andan itibaren, "hayırdan ümidini kesmiş, pişmanlık ve üzüntü duyan" anlamında İblis; secde etmeyiş sebebi olarak da "beni dumansız ateşten, onu ise çamurdan yarattın " diyerek hükümsüz bir bahane ve kendisince geçerli bir gerekçe gösterdiği ve Adem'i cennet'ten çıkarmaya çalıştığı andan itibaren de Şeytan adını almıştır. Binaenaleyh İblis ve Şeytan, davranışlarına paralel olarak, ona sonradan verilen iki isimdir. Kur'ân'da Adem'e secde söz konusu olan bütün âyetlerde özellikle "İblis" kelimesinin kullanılmış olması hem yukarıdaki görüşün doğruluğu, hem de âyetlerde kullanılan kelimelerin yerli yerince seçilişi ve Kur'ân'ın yüce üslûbu hakkında bir fikir vermektedir.[162]

Şeytan, Arapça "şetane" kökünden rahmetten uzaklaştı, hak'dan uzak oldu; "Şâta" kökünden ise, öfkeden tutuştu, helak olacak hale geldi gibi manalara gelip insanlardan, cinlerden ve hayvanlardan isyan eden ve zarar veren her şeyin adı olmuştur. Bu manada bir canavar veya yılana da şeytan denilir. Aynı şekilde haset, öfke gibi insana mahsus olan her kötü huy ve davranış da şeytan diye isimlendirilmiştir.

Şeriat örfünde ise, Yüce Allah'ın Âdem'e secde emrine karşı gelip isyan ettiği için ilâhi rahmetten kovulan ve insanların amansız düşmanı olan, cin taifesinin inkarcı kesiminden[163] gizli bir varlıktır. Diğer isimleri ise Garûr, Vesvs, Hannâs, Kâfir, Sağîr, Mârid, Tâif, Fâtin, Mel'ûn, Mez'ûm, Medhûr, Mekzû, Kefr, Hazûl, Adüvv, Mudill, Merid'dir.[164]

Yaratılışı ve Hz. Âdem'e secde emrinden önceki durumu: Evrende Âdem (a.s) dan önce yaratılmış melek ve cin adında iki varlık mevcuttu.[165] Şeytan, cin denen varlık grubuna mensup idi.[166] Hz. Âdem'e secde emrine kadar hissiyatına dokunan bir teklif yapılmamış ve imtihan olunmamıştı. Onun bu ana kadar, Allah'ın emirlerine göre mi, yoksa öz nefsinin isteklerine göre mi hareket ettiği bilinmiyordu. Âdem'e secde emri onun hissiyâtına ters düştü. Emri yerine getirmekten kaçındı. Gerekçe, kendisinin ateşten, Adem'in ise topraktan yaratılmış olmasıydı. Böylece o, itiraf ve özür dileme yerine itirazı ve hayatı tercih etti. Ona göre ateşten yaratılmış olmak bir üstünlük sebebiydi.[167]

Böylece o, ateşin topraktan üstünlüğü gibi iki madde arasında, aslında olmayan bir farklılık görmüştü. Her iki maddenin yaratıcısının da Allah olduğunu itiraf etmesine rağmen Âdem'in yeryüzünde Allah'ın halifesi olması, Allah'tan bir ruh taşıması gibi[168] asıl üstünlüklerini bilmezden gelmişti. Adem'de toprak, kendisinde ateşten başka bir mâhiyet görmemiş; ölüden diri, diriden ölü yaratan ve bütün meziyetleri bahseden Allah'ı maddeye mahkum sanmıştı.[169]

Bu anlayış Şeytan'a, Allah'ın huzurundan kovulma, rahmetinden ümit kesme ve kıyamete kadar O'nun lânetini hakketme dışında hiç bir şey kazandırmadı. Çünkü o dar görüşlüydü, maddenin ötesini görememişti. Maddeyi tek ve gerçek ölçü sanmakla şeytanca bir yanılgıya düşmüştü. His ve duygularıyla hareketi sonucu kendi nefsinden kaynaklanan yanılgısını Allah'ın emrine tercih etmekle insanın üstünlüğü gerçeğini kabul etmemişti. Çünkü bu secde emri yalnız Âdem'in sahsına değil, zürriyeti de dahil, insan nevine verilen bir şeref ve imtiyazdı.[170]

Bu aynı zamanda insanın üstünlüğüne yapılan ikinci itirazdı. Birinci itiraz da meleklerden gelmişti.[171] Şeytan'ın bu itirazı, büyüklük taslamaya ve neticede kendisini inkâra götüren bir isyana dönüştü. Çünkü o, neticede sahibini alçaltacak olan bir büyüklük anlayışına sahipti. Nihayet Allah'tan şu hitap geldi:

قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ اَنْ تَتَكَبَّرَ فيهَا فَاخْرُجْ اِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرينَ

“İn oradan! Orada büyüklenmek sana düşmez, defol!... Sen alçağın birisin! Defol oradan. Sen artık kovulmuş birisin. Doğrusu hesap gününe kadar lânet sanadır."[172]

Böylece Hz. Âdem'e karşı büyüklük taslaması ve secde emrine isyanı neticesinde ilâhi rahmetten ebediyen kovuluşu "İblis" adını almasına sebep oldu. Hz. Âdem'e secde emri karşısında isyan eden ve hakikatle ilgili bütün bağları koparılan ve melekler arasındaki yerini de kaybederek tamamen yalnız kalan şeytan bu defa intikam peşine düştü. Bir başka deyişle şeytanca tutum içerisine girdi. Hedefi insandı. Çünkü insan yüzünden ilâhi rahmetten uzaklaştırılmıştı. Amacına ulaşabilmek için de Allah'tan kıyamete kadar mühlet istedi.

Mühlet verilişi: Hz. Âdem (a.s)'a secde emri karşısında büyüklük taslaması sonucu ilâhi rahmetten ümidini kesen ve tamamen yalnız kalan şeytan, hayatından da endişe etmeye başladı.

قَالَ اَنْظِرْنى اِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ

"İnsanların tekrar dirilecekleri güne kadar bana mühlet ver" [173] diye Allah'a yalvardı. İnsanların tekrar dirilecekleri günden maksat ise sûr'a ikinci üfürülüş zamanıdır.[174] Bu şekilde mühlet istemekle tekrar dirilmeden sonra artık ölümün olmayacağını biliyor ve böylece ölümden kurtulacağını sanıyordu. Onun bu ölümsüzlük isteği; اِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ "...belirli bir zamana kadar"[175] kaydıyla; قَالَ اِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ "Sen mühlet verilenlerdensin!."[176] şeklinde cevaplandırıldı. Belirli bir zamandan maksat ise, sûr'a birinci üfleniş zamanıdır.[177] Bununla o, zillet ve hakaret dolu bir hayatı ölüme tercih etti. Onun için esas düşüş de bu oldu.

Buradan da anlaşılacağı gibi, şeytan aslında Allah'ı ve öldükten sonra dirilmeyi inkâr etmediği gibi Âdem'in nesli ve zürriyeti olacağını, dünyada bir müddet yaşayıp sonra öleceklerini ve bir gün gelip tekrar diriltileceklerini de biliyordu. Şu halde onun küfrü Allah'ı ve âhireti inkâr şeklinde değil, teklif edilen emrin gereğini yerine getirmeyi kabul etmeme ve itiraz şeklindedir.[178]

Görevi: Belirli bir zamana kadar mühlet verilen şeytan, hatasını anlayıp tevbe ederek suçunu affettirme yoluna gitmedi. Bilakis daha da azgınlaştı. Kendisine, kıyamete kadar meşgul olabileceği bir hedef seçti. Bu hedef, İlâhi rahmetten uzaklaştırılmasına sebep olan insandı. Gönlünü intikam duyguları bürümüştü. Cüretkâr bir edâ ile bu duygularını Yüce Allah'a şöyle açıkladı:

قَالَ رَبِّ بِمَا اَغْوَيْتَنى لَاُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِى الْاَرْضِ وَلَاُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ

"Beni azdırdığın için yemin ederim ki, yeryüzünde kötülükleri onlara güzel göstereceğim ve onların hepsini saptıracağım."[179]

Görüldüğü gibi, Yüce Allah isyanından dolayı şeytanı hemen huzurundan kovmamış, önce ona konuşma fırsatı vermiş, hatasını anlayıp tevbe etme imkânı tanımış fakat o, inat ve küfründe ısrar edince, bulunduğu makamdan indirmiş ve tasarladığı plânlarını şöylece sınırlayıvermiştir:

اِنَّ عِبَادى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ اِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوينَ

"Halis kullarım üzerinde senin bir nüfûzun olamaz. Ancak sana uyan sapıklar bunun dışındadır.”[180]

قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُمًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَاَمْلََنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ اَجْمَعينَ

-Yerilmiş ve koğulmuş olarak defol. Yemin olsun ki, insanlardan sana kim uyarsa; sizin hepinizi Cehennem'e dolduracağım.”[181]

Şu halde şeytana uyan ondan, onun tebaasından olup onun âkıbetine uğrayacaktır. Bu âyetlerden de anlaşılacağı gibi şeytana, Allah'ın hâlis kulları üzerinde etkili olabilecek hiç bir güç verilmemiştir. Binaenaleyh düşüncesinde, yaşayışında ve huyunda şeytana karşı olan insan, "Allah'ın kulu" sıfatını koruyacaktır. Şeytana âit bir vasfı taşıyan kimsede ise, şeytandan bir haslet var demektir.[182]

Havva'nın yaratılışından sonra: Bilindiği gibi ilk insan olarak yaratılan Hz. Âdem erkekti; Adn Cenneti'nde ikamet ediyordu. Burası Âdem'in ilk vücut nimetine mazhar olduğu hilkat bahçesiydi. Kendi cinsinden ve nefsinden eşi de yaratıldı.[183] Eşinin adı Havva idi.[184]

Artık evrende iki insan vardı: Âdem ve Havva. Böylece insanın Cennet hayatı başlamıştı, devam ediyordu. Öte yanda, Âdem'i kendi felaketine sebep bilen şeytan, ondan öç almayı plânlıyordu. Bunun üzerine Âdem ve eşini Allah şöyle uyardı:

وَقُلْنَا يَاادَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمينَ

"Ey Âdem! Eşin ve sen Cennette kal, orada olandan istediğiniz yerde bol bol yiyin, yalnız şu ağaca yaklaşmayın; yoksa zalimlerden olursunuz .."[185]

Şimdi imtihan edilme sırası Âdem'e gelmişti. Aslında Âdem'e ve eşine yaklaşılmaması tavsiye edilen ağaç, aynı zamanda bir imtihan sahasıydı. Onun meyvasından yemek ise, yasak bir fiilin işlenmesi, sorumluluk sahasının dışına çıkılması ve Allah'ın koyduğu bir yasağın çiğnenmesi demekti. Bu yasağı çiğnemekse Allah'ın tayin ettiği sınırları ve hukuk dairesine tecavüz demek olacağından, bir haksızlık ve dolayısıyla kişinin kendisine zulümdü. Bunun için zalimlerden olursunuz denilmişti.[186]

Nihayet;

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِىَ لَهُمَا مَاوُرِىَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْاتِهِمَا وَقَالَ مَانَهيكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ اِلَّا اَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ اَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدينَ

"Şeytan oradan ikisinin de ayağını kaydırttı..."[187] ve onların yanılmalarını sağladı."[188]

Âdem ve eşi, melek olma veya Cennet'te ebedi kalma ihtimallerini duyunca, şeytanın kendilerine düşman olduğunu unuttular.

وَلَقَدْ عَهِدْنَا اِلى ادَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا

"Ağaca yaklaşmayın" emrine sabırsızlık edip ondan yediler."[189]

فَوَسْوَسَ اِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا ادَمُ هَلْ اَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَايَبْلى

“Ağaçtan meyve tadınca ayıp yerleri kendilerine açılıverdi."[190]

Allah Âdem'e görevini hatırlatarak;

فَدَلّيهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْاتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَاديهُمَا رَبُّهُمَا اَلَمْ اَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَاَقُلْ لَكُمَا اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبينٌ

"Ben sizi o ağaçtan men etmemiş miydim? Şeytanın size apaçık bir düşman olduğunu söylememiş miydim?" diye seslendi."[191]

Nimetin devamlılığı ve Cennet'te edebi kalma arzusu onların bu duruma düşmesine ve şeytana uymalarına sebep olmuştu. Fakat hatalarını çok çabuk anladılar, meleklerin yolunu seçerek derhal tevbe ettiler.[192] Allah da tevbelerini kabul etti.[193] Fakat cennette daha fazla kalmalarına müsaade etmedi ve şu emri verdi:

قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِى الْاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ اِلى حينٍ (*) قَالَ فيهَا تَحْيَوْنَ وَفيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ

“Birbirinize düşman olarak inin, siz yeryüzünde bir müddet için yerleşip geçineceksiniz. Orada yaşar, orada ölür ve oradan dirilip çıkarılırsınız..."[194]

Hz. Âdem ile Havva, emre uyup yeryüzüne indiler, yeryüzünde tekrar emre uyup buluştular ve Rab’lerine birlikte şöyle dua ettiler:

قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا اَنْفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرينَ

"Rabbimiz! Kendimize yazık ettik; bizi bağışlamaz ve bize merhamet etmezsen, kaybedenlerden oluruz..."[195]

Allah ikisinden pek çok erkek ve kadın türetti.[196] Yeryüzünde insanlar çoğaldı. Allah, Âdem'in çocuklarını peygamber yaptı.[197] Ondan sonra, şeytana karşı insanı peygamberlerle korudu. Artık hidayet peygamberlerin, dalâlet de şeytanın yolu olacaktı. Âdem'in oğullarından Hâbil ve Kabil'in kişiliğinde de Melek-Şeytan kutuplaşması vardı.[198]

Şeytanla Âdem ve Havva arasında geçen bu hadiseden sonra Allah, şeytana karşı tedbirli olmaları için. insanları da uyardı ve şöyle buyurdu:

يَا بَنى ادَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا اَخْرَجَ اَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْاتِهِمَا اِنَّهُ يَريكُمْ هُوَ وَقَبيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ اِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطينَ اَوْلِيَاءَ لِلَّذينَ لَا يُؤْمِنُونَ

"Ey insanoğulları! Şeytan, ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soyarak ananızı babanızı cennetten çıkardığı gibi sizi de şaşırtmasın. Sizin onları görmediğiniz yerlerden o ve tarafları sizi görürler. Biz şeytanları inanmayanlara dost kılarız."[199]

قَالُواادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِىَ قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لَافَارِضٌ وَلَابِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذلِكَ فَافْعَلُوا مَاتُؤْمَرُونَ () قَالُواادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَالَوْنُهَا قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرينَ

"Ey insanlar! Yeryüzündeki temiz ve helâl şeylerden yiyin, şeytana ayak uydurmayın, zira o sizin için apaçık bir düşmandır. Muhakkak size kötülüğü, hayasızlığı, Allah'a karşı da bilmediğiniz şeyi söylemenizi emreder.”[200]

اِنْ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه اِلَّا اِنَاثًا وَاِنْ يَدْعُونَ اِلَّا شَيْطَانًا مَريدًا (*) لَعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَاَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصيبًا مَفْرُوضًا (*) وَلَاُضِلَّنَّهُمْ وَلَاُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَامُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ اذَانَ الْاَنْعَامِ وَلَامُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبينًا (*) يَعِدُهُمْ وَيُمَنّيهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا (*) اُولئِكَ مَاْويهُمْ جَهَنَّمُ وَلَايَجِدُونَ عَنْهَا مَحيصًا

"Onlar Allah'ı bırakıp tanrıçalara taparlar ve: "Elbette senin kullarından belli bir takımı alıp onları saptıracağım, develerin kulaklarını yarmalarını emredeceğim, onlara kuruntu kurduracağım, Allah'ın yarattığını değiştirmelerini emredeceğim" diyen, Allah'ın lanet ettiği azgın şeytana taparlar. Allah'ı bırakıp şeytanı dost edinen şüphesiz açıktan açığa kayba uğramıştır. Şeytan onlara vâdediyor, onları kuruntulara düşürüyor, ancak aldatmak için vaadde bulunuyor. İşte onların varacağı yer cehennemdir. Oradan kaçacak yer de bulamayacaklardır."[201]

Bu âyetler aynı zamanda insanın, şeytanın fitnesinden sakınmasının mümkün olduğunu da gösterir. Yine bu âyetler imansızlıkla-şeytanlık, imansızlarla-şeytanlar arasında bir yakınlık olduğunu ve şeytanın imansızların velileri, âmirleri, işverenleri, başlarına musallat yakınları ve arkadaşları olduğunu gösterir. Allah'ın gösterdiği doğru yoldan uzaklaşan ve O'nun koyduğu yasakları çiğneyen kimselerin eninde sonunda mutlaka şeytanın tuzağına düşecekleri,[202] şeytanın tuzağına düşen bu azgın kimselerin, sonunda şeytanın kendilerini istilâ etmesine ve kayıtsız şartsız şeytanın esiri olmalarına mâni olamayacakları bildirilmiş.[203]

وَاِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ

"... Eğer onlara itaat ederseniz şüphesiz siz müşrik olursunuz”[204] buyurulmuştur.

Şeytanın kendilerine tesir edemeyeceği kimseler de âyetlerde şu şekilde belirtilmiştir:

وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ اِنَّهُ سَميعٌ عَليمٌ () اِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا اِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَاِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ

"Şeytan seni dürtecek olursa Allah'a sığın, doğrusu O işitir ve bilir. Allah'a karşı gelmekten sakınanlar, şeytan tarafından bir vesveseye uğrayınca, Allah'ı anarlar ve hemen gerçeği görürler."[205]

فَاِذَا قَرَاْتَ الْقُرْانَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجيمِ () اِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذينَ امَنُوا وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ () اِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذينَ هُمْ بِه مُشْرِكُونَ

"Kur'ân okuyacağın zaman, kovulmuş şeytandan Allah'a sığın. Doğrusu şeytanın, inananlar ve yalnız Rablerine güvenenler üzerinde bir nüfûzu yoktur. Onun nüfûzu sadece, onu dost edinenler ve Allah'a ortak koşanlar üzerindedir."[206]

وَاِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلئِكَةِ اِنّى خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَأٍمَسْنُونٍ

“Allah'ın hâlis kullarına te'sir edemeyeceğini, şeytan, bizzat kendisi de itiraf etmiştir.”[207]

Her insana bir şeytan verilişi: Yüce Allah insanı, yol gösteren bir melekle desteklediği gibi, onun yanına, kendisine vesvese veren, kötülüğü süslü gösteren, münkere teşvik eden ve fitneye çağıran bir de şeytan vermiştir. Bu konuda peygamberlerle diğer insanlar arasında hiç bir ayırım yapılmamıştır. Şöyle ki:

وَكَذلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوًّا شَيَاطينَ الْاِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحى بَعْضُهُمْ اِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ (*) وَلِتَصْغى اِلَيْهِ اَفِْدَةُ الَّذينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَلِيَقْتَرِفُوا مَاهُمْ مُقْتَرِفُونَ

“Böylece biz her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman yaptık. Bunlar aldatmak için birbirlerine yaldızlı (içi bozuk dışı süslü ve aldatıcı) sözler söylerler."[208]

Yani vahy eder gibi seri bir ima ve işaretlerle öyle süslü, yaldızlı sözler telkin ederler ki bunların sade dışındaki süsüne bakanlar aldanır ve onların şeytanlıklarına meftûn olurlar. Hz. Peygamber de bir soru üzerine: "Her insanın yanında bir şeytan vardır" buyurmuş, "Seninle de mi ey Allah'ın elçisi?" diye sorulduğunda, "Evet, fakat Rabbim ona karşı bana yardım etti de, o da bana teslim oldu" cevabını vermiştir.[209] Kitâb-ı Mukaddes'te belirtildiğine göre şeytan Eyyûb Peygamber'e de kötülükte bulunmuş, İsâ (a.s)'a da musallat olmuştu:

İnsanı şeytana tutsak eden nefsî hastalıklar: Zayıflık, ümitsizlik, emelsizlik, şımarıklık, aşırı sevinç, kendini beğenmişlik, yersiz övünme, zulüm, azgınlık, inkâr, nankörlük, acelecilik, başıboşluk, serserilik, cimrilik, aç gözlük, hırs, münakaşa, gösteriş, şüphe, kararsızlık, cehalet, gaflet, düşmanlıkta katılık, aldatma, yalan iddiâ, sabırsızlık, şikâyet ve yakınma, infak etmeme, isyankârlık, inatçılık, tahakküm, haddi aşma, mala düşkünlük ve dünyaya dört elle sarılma.

Nefis bu hastalıklardan kurtulup mutmain olunca içini Allah'ın zikri, şeytandan sakınma, güç ve gayretin Allah ile mümkün olduğunu itiraf etme, gökleri ve yeri ayakta tutan ve yok olmaktan koruyan Allah'a yönelme gibi, insanın maneviyatını güçlendiren ve rûhi kalitesini yükselten faziletlerle dolar. Bu duruma yükselen insandan şeytan artık çekinmeye başlar ve onunla karşılaştığı yolunu değiştirir.[210] Nitekim Hz. Ömer bunun en güzel örneğidir. Hz. Peygamber ona hitaben şöyle demiştir: "Ey Hattâboğlu Ömer, şeytan aslâ seninle karşılaşmaz. Sen bir yoldan giderken, o muhakkak senin yolundan başka bir yola yönelir gider.”[211]

Şeytana uyanların durumu ve âhirette hesaplaşma: Hz. Adem'in yaratılışı ile meydana gelen bu imtihanda, şeytanın, nefsânî hislerine tâbi olarak melekler arasındaki makâmdan şekâvetin en aşağı mertebesine düşmesi ne kadar acıklı ise, hiç şüphe yok ki, meleklerin secde ettiği varlık olmak şerefine mazhar olan insanın, apaçık düşmanı olan şeytanın izine ve huyuna uyarak o ulvî makâmdan düşüşü ve onun âkıbetine iştirak edişi ondan daha acıklı olacaktır. Allah Kıyamet günü, insanları doğru yoldan uzaklaştıran kötü gruba hitaben şöyle der:

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَميعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْاِنْسِ وَقَالَ اَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ الْاِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا اَجَلَنَا الَّذى اَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْويكُمْ خَالِدينَ فيهَا اِلَّا مَا شَاءَ اللّهُ اِنَّ رَبَّكَ حَكيمٌ عَليمٌ

"...Ey cin topluluğu! İnsanların çoğunu yoldan çıkardınız. İnsanlardan onlara uymuş olanlar, "Rabbimiz! Bir kısmımız bir kısmımızdan faydalandık ve bize tayin ettiğin sürenin sonuna ulaştık " derler. Allah, "Cehennem, Allah 'ın dilemesine bağlı olarak, temelli kalacağınız durağınızdır" der.[212]

İnsanlara hitâben de:

وَامْتَازُوا الْيَوْمَ اَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ (*) اَلَمْ اَعْهَدْ اِلَيْكُمْ يَا بَنى ادَمَ اَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ (*) وَاَنِ اعْبُدُونى هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقيمٌ (*) وَلَقَدْ اَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثيرًا اَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ (*) هذِه جَهَنَّمُ الَّتى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (*) اِصْلَوْهَا الْيَوْمَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ

"...Ey insanoğulları! Ben size, şeytana tapmayın, o sizin için apaçık bir düşmandır, Bana kulluk edin, bu doğru yoldur, diye bildirmedim mi? And olsun ki, o sizden nice nesilleri saptırmıştı, akletmez miydiniz? İşte bu, size söz verilen cehennemdir. Bugün, inkârcılığınıza karşılık oraya girin”[213] buyurmuştur.

Diğer bir kıyamet sahnesinde de şeytan, kendisine uyanları kınayacak ve şöyle diyecektir: "İş olup bitince şeytan:

وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الْاَمْرُ اِنَّ اللّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَاَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِىَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ اِلَّا اَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لى فَلَا تَلُومُونى وَلُومُوا اَنْفُسَكُمْ مَا اَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا اَنْتُمْ بِمُصْرِخِىَّ اِنّى كَفَرْتُ بِمَا اَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ اِنَّ الظَّالِمينَ لَهُمْ عَذَابٌ اَليمٌ

"Doğrusu Allah size gerçeği söz vermişti. Ben de size söz verdim ama, sonra caydım; esasen sizi zorlayacak bir nüfûzum yoktu; sadece çağırdım, siz de geldiniz. O halde, beni değil kendinizi kınayın. Artık ben sizi kurtaramam, siz de beni kurtaramazsınız. Beni Allah'a ortak koşmanızı daha önce kabul etmemiştim; doğrusu zâlimlere can yakan bir azâb vardır” der.”[214]

Yaratılış hikmeti: Alimler, şeytanın yaratılmasında bir takım hikmetlerin bulunduğunu söylemişlerdir.

a- Allah, eşyayı zıdlarıyla birlikte yaratmıştır ki, biri diğerinden ayırdedilebilsin ve aralarındaki fark insanlar tarafından anlaşılabilsin. Şeytan da yaratıkların en temiz ve en şereflilerinden biri olan, hak ve hayrı tavsiye eden meleklerin varlığına mukabil yaratılmıştır.

b- Şeytanın yaratılmasındaki bir başka hikmet de, Allah'ın üstünlük ifade eden, Kahhâr, Müntekîm, Adl, Dâl, Şeddü'l-ikâb, Serîul'-hisâb, Hâfid, Rafi', Muizz, Müzill gibi isimlerinin tecelli edecekleri bir varlığın gerekli olmasıdır. Zira bu isimler taalluk edecekleri bir varlığı gerektiren kemâl sıfatlarıdır. Şayet ins ve cin melek tabiatında olsaydı, bu isimlerin eseri ve neticesi ortaya çıkamazdı.

c- Eğer şeytan yaratılmamış olsaydı, Allah'ın hıfz, afv, mağrifet, rahmet, günahları örtme ve bağışlama gibi hususları ihtiva eden kemal sıfatlarının ve isimlerinin tecelli etmesi mümkün olmazdı. Peygamberimiz bunu veciz bir şekilde şöyle dile getirmektedir: "Eğer sizler günah işlemeseydiniz, Allah muhakkak ki sizleri giderirdi de, fertleri günah isleyip, mağfiret dileyecek ve Allah'ın kendilerine mağfiret edeceği bir kavim getirirdi.” [215]

d- Şeytan yaratılmamış olsaydı, Allah'a ibâdet ve itâatten söz etmek mümkün olmazdı. Zira belli fiillerin ibadet, teat, hayır ve hasen oluşu ancak zıdlarının varlığı ile bilinebilir ki, insanlara şer ve çirkin fiillerde yol gösteren şeytandır. [216]

-Okuma Parçası-

Melekler Oto Kontrol

İslam; itikadi, ameli ve ahlaki hükümleriyle kendine özgü bir hayatı amaç edinir. İslam’ın söz konusu hükümleri uygulama alanına getirildiğinde, gerek toplum, gerekse toplum içinde fert, rahat ve huzur içinde olur. Her an Allah’ın kontrolü ve murakabesi altında olduğunu hissederek yaşayan kişi, elbette kendisine ve çevresine yararlı işlerin peşinde koşar...

Meleklere imanla İslami hayatın kurulup işlenmesinde, gayenin gerçekleşmesinde, ahlaklı, faziletli, inançlı, canlı ve dinamik bir hayatın oluşmasında, onların her an insanların söz ve işlerini kaydettiğini kabul eden bir insan için başka bir kontrol ve murakabe mekanizmasına herhalde ihtiyaç yoktur.

Hafaza Meleklerinin koruma polisleri gibi insanın çevresinde bulunduğuna inanan insan için bundan daha güvenli bir ortam düşünülebilinir mi? Her an insanın yaptığı iyi ve kötü amellerin dosyasının tutulduğu ve bunların ahirette, en büyük imtihan gününde kişiye mutlaka teslim edileceği ve bu dosya ile, yani amel defterleri ile kişinin ebedi saadete veya cezaya kavuşacağı inancı meleklere imanın eseridir.

Böyle bir imanla kalbi dolu olan insandan elbette kendisine, ailesine, çevresine, yaşadığı topluma zarar değil yarar gelecek, meleklere içtenlikle inanan böyle bir insan, şer değil, hayır insanı olacak, adeta melekleşecektir.

İslam’ın hedefi; insanı inançlı, medeni, faydalı, faziletli, ahlaklı, doğru, dürüst hale getirerek yaptığı işlerinin dünyada ve ahirette kendisine yararlı olmasını sağlamaktır. Meleklere iman bu konuda insana en büyük yardımcıdır. Çünkü bu iman sayesinde insan, söz ve davranışlarına çeki düzen verir. Allah’ı ve ahireti her an hatırlayarak sorumluluğunu düşünür. Kendisine yapılmasını istemediği bir şeyi başkalarına yapmak istemez. Diğer insanların malına, canına, namusuna saygılı olur. Yaptığı bütün işlerin kaydedildiği düşünerek, ahirette hesabını veremeyeceği söz ve davranışlardan çekinir.

Meleklere iman, ferdin ve toplumun eğitilmesinde, doğruluk ve dürüstlüğün yerleşip kökleşmesinde, sorumluluk duygusunun pekişmesinde, ölçülü ve faydalı söz ve davranışların yaygınlaşmasında, hayır ve iyilik örneği melek tabiatlı insanların toplumda çoğalmasında büyük önem taşır. Kişinin yakın ve uzak amacı Allah’a ulaşmaktır. Meleklere iman, bunun gerçekleşmesinde ara unsur olmaktadır.

6) KİTAPLARA İMAN

a) İlahi Kitap Kavramı

b) İlahi Kitapların Gönderiliş Sebepleri

c) Suhuflar

d) Dört Büyük Kitap

e) Ehli Kitabın Bugünkü Durumu

f) Medeniyet ve Ortak Değerler

- Okuma Parçası

6) KİTAPLARA İMAN

Genel Bir Bakış

İmanın esaslarından biri de, Allah’ın peygamberleri vasıtasıyla insanlara gönderdiği kitaplara inanmaktır. Allah-u Tealâ Kur’an-ı Kerim’in çeşitli ayetlerinde kitaplara inanmanın ehemmiyetinden bahseder:

وَالَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَا اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالْاخِرَةِهُمْ يُوقِنُونَ

“Yine onlar, sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret gününe de kesinkes inanırlar.”[217]

وَامِنُوا بِمَا اَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَلَاتَكُونُوا اَوَّلَ كَافِرٍ بِه وَلَاتَشْتَرُوا بِايَاتى ثَمَنًا قَليلًا وَاِيَّاىَ فَاتَّقُونِ

“Elinizdekini (Tevrat'ın aslını) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur'an'a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki olmayın! Âyetlerimi az bir karşılık ile satmayın, yalnız benden (benim azabımdan) korkun.”[218]

اُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَوةَ الدُّنْيَا بِاْلاَخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنْصَرُونَ

“İşte onlar, ahirete karşılık dünya hayatını satın alan kimselerdir. Bu yüzden ne azapları hafifletilecek ne de kendilerine yardım edilecektir.”[219]

وَاِذَا قيلَ لَهُمْ امِنُوا بِمَا اَنْزَلَ اللّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا اُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ اَنْبِيَاءَ اللّهِ مِنْ قَبْلُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين

“Kendilerine: Allah'ın indirdiğine iman edin, denilince: Biz sadece bize indirilene (Tevrat'a) inanırız, derler ve ondan başkasını inkâr ederler. Halbuki o Kur'an kendi ellerinde bulunan Tevrat'ı doğrulayıcı olarak gelmiş hak kitaptır. (Ey Muhammed!) Onlara: Şayet siz gerçekten inanıyor idiyseniz daha önce Allah'ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz? deyiver.”[220]

Allah Teâlâ insanlara gönderdiği Peygamberlerin bir kısmına, birer de kitap indirmiştir. Bu kitaplarda Allah, insanlara emir ve yasaklarını bildirmiş; onlara iyiyi, güzeli öğretmiş, doğru yolu göstermiştir.

İşte bu kitaplara, Allah'ın kitapları mânasına İlâhî Kitaplar denir. Ayrıca semâvî kitaplar, mukaddes kitaplar adı da verilir. İslâm dîni Allah'ın indirdiği bütün İlâhî Kitaplara inanmayı emreder. Bu îmanın özü şudur:

Her Peygambere vahiy gelmiştir. Bâzı Peygamberlere gelen vahiyler, bir araya getirilerek müstakil birer kitap halini almıştır. Kendilerine kitap verilmeyen peygamberler ise, daha önce indirilmiş olan İlâhî bir kitaba tâbi olmuş, onun hükümlerini, gönderildikleri insanlara anlatmışlardır. Kur'an, en son İlâhî Kitaptır. Son Peygamber Hz. Muhammed (a.s)’e indirilmiştir.

Kur'an'da çeşitli peygamberlerden bahsedilmekte ve bu peygamberlerden bâzılarına kitaplar verildiği anlatılmaktadır. Her müslüman, Kur'an'a inandığı gibi, Kur'an'ın haber verdiği bu İlâhî kitaplara da inanmalıdır. Bu îman, İslâm'ın inanç esasları arasında mühim bir yer tutar. Çünkü Kur'an da, daha önce indirilmiş İlâhî kitaplar gibi bir İlâhî kitaptır. Geçmişteki İlâhî kitaplara inanmak Kur'an'a inanmayı gerektirdiği gibi, Kur'an'a inanmak da geçmişteki İlâhî kitapların varlığını kabûl etmeyi icap ettirir

İlâhî Kitaplar

Kur'an'dan önce indirilmiş olan İlâhî Kitaplar ikiye ayrılır:

1. Küçük kitaplar,

2. Büyük kitaplar.

Kur'an'dan önce indirilmiş olan küçük kitaplara, sahifeler mânasına "Suhuf" denir. Bunlar, kitap denemeyecek hacimde birkaç formalık kitapçık veya risaleciklerdir. Hepsi 100 sahifedir.

Kendilerine suhuf verilen Peygamberler: Adem, Şît, İdris ve İbrahim Peygamberlerdir. Bunlardan Adem Peygambere 10 sahife, Şît Peygambere 50 sahife, İdris Peygambere 30 sahife ve İbrahim Peygambere 10 sahife verilmiştir.

Kur'an'ın dışındaki büyük kitaplar üç tanedir. İsimleri: Tevrât, Zebûr ve İncil'dir. Böylece Kur'an'la birlikte 4 büyük kitap olmuş olur.Bunlardan Tevrat, Mûsâ Peygambere, Zebûr Dâvud Peygambere, İncil de İsâ Peygambere indirilmiştir. Kur'an ise, hepimizin bildiği gibi Peygamberimiz Hz. Muhammed'e (as)’a indirilmiştir.

Diğer İlâhî Kitaplarla Kur'an Arasındaki Fark

Kur'an'dan önce gelen ve bugün elde mevcut bulunan İlâhî Kitapların hiçbiri, Allah'ın peygamberlerine indirdiği semavî kitapların orijinali değildir. Bunların zamanla asıl nüshaları kaybolmuş, insanlar tarafından yeniden yazılmışlardır. Bu yüzden de içlerine hurafeler ve bâtıl inançlar karışmıştır.

Meselâ Tevrat'ın, Hz. Mûsâ'dan sonra uzun asırlar esir ve sürgün hayatı yaşayan, hattâ bir ara inançlarını bile kaybedip putperestliğe düşen Yahudiler tarafından muhafaza edilemediği; bugün elde olan nüshanın Hz. Mûsâ'dan çok sonra bâzı din adamları tarafından yazıldığı, fakat Tevrat'ın aslı imiş gibi yeniden din kitabı olarak kabûl edildiği bilinen tarihî gerçeklerdendir. Böyle uzun ve karışık bir devreden sonra ortaya çıkarılan bir kitabın Hz. Mûsâ'ya indirilen Tevrat'ın aynısı olamayacağı açıktır. Bu yüzdendir ki, içinde peygamberlere yakışmayacak isnat ve iftiralar yer almakta; tevhid dininin ruhuna aykırı düşen hükümler bulunmaktadır.

Dâvud (a.s)’a gelen Zebûr da, Tevrat'ın mâruz kaldığı âkıbetten kurtulamamıştır.

İncil'e gelince, Hz. İsâ (a.s) kendisine gelen vahiyleri yazdırmamıştı. Çünkü 30 yaşında peygamber olmuş, 33 yaşında da peygamberlik vazifesi son bulmuştu. Üç sene gibi kısa bir süre içinde de köyden köye, şehirden şehire dolaşıp, halkı irşat için uğraşmıştı. Son zamanlarında ise, zaten Yahudîlerin kışkırtmasıyla Romalı idareciler tarafından sürekli tâkip altında idi.

Bu durumda İncil'i yazdırmak için ne zaman, ne de imkân bulabilmişti. Nitekim bugün elde mevcut olan İnciller, müelliflerinin adıyla anılmakta ve içinde Hz. İsâ'nın havârilerine verdiği vaazlarını, ders ve irşatlarını ihtiva eden bir siyer kitabı görüntüsünü taşımaktadırlar. Üstelik de bunları yazanlar Hz. İsâ'nın havârileri olan ilk mü'minler değil, onları görüp Hz. İsâ'ya gelen İlâhî sözleri onlardan dinleyenlerdir.

Eldeki mevcut İncillerde bir takım muhteva ve anlatış farkları görülmektedir. Aslında bu İnciller, M.S. 325 tarihinde İznik'te toplanan bin kişilik bir ruhanî konsülün kararı ile kabûl edilmiştir. Bu heyet, yüzlerce İncil'i incelemişler, 318 üyenin ittifakı ile aralarında Hz. İsâ'nın ulûhiyet tarafı olduğunu ileri süren bugünkü 4 İncil'i kabûl edip diğerlerini yakıp imha etmişlerdir.

Görüldüğü gibi, Hz. İsâ'nın (hâşâ) Allah'ın oğlu olduğu prensibi, Hz. İsâ'dan yıllar sonra bir meclis kararı ile kabûl edilmiştir. Hattâ bu karara bâzı Hıristiyan kiliseleri uymamışlardır. Bu bakımdan bugünkü 4 İncil'in, Hz. İsâ'ya indirilen İncil'in aslına uygun olduğunu söylemek mümkün değildir.

a) İlahi Kitaplar

Allah kelam sıfatıyla mevsuftur. Onun kelam sıfatı vardır. O kelamla mütekellimdir. Yani konuşandır. Kitaplar Allah’ın kelam sıfatının tezahürüdür. Allah’ın insanlara kitaplar göndermesi bir kelamla konuşan Allah’ın fiilidir.

Allah, insanlardan seçtiği nebi ve Resullerine vahiy yoluyla konuşmuş, kitaplar göndermiştir. Vahyin mahiyetini bilmek, anlamak, kavramak o hali yaşamayan insan için imkansızdır. Fakat vahyin sonucunda karşılaşan eser, vahiy hakkında bilgi verebilir. Vahiy lambada yanan elektrik gibi görülmez, ama lambada yanan ışığı ona delildir. Işığının varlığından elektriğin varlığı anlaşıldığı gibi, kitabın, sözün, varlığında vahyin varlığı kavranılır, ama özü hiçbir zaman idrak edilmez.

İlahi kitaplara Semavi kitaplar dendiği gibi, Kütüp-i Münezzele, yani inzal olunan kitaplar da denir. Allah katından Peygamberler aracılığıyla insanlara gönderildiği için ilahi kitaplara bu isimler verilmiştir.

Mukaddes kitapların hepsinin Allah’ın katından gönderildiği kesindir. Ancak, Kur’an-ı Kerim dışındaki ilahi kitapların hiçbiri asıllarını koruyamamışlardır. Bunlar insanlar tarafından tahrif edilmiş, asıllarını kaybetmişlerdir.

Her ilahi kitap, gönderildiği zaman ve mekandaki insanların ihtiyaçlarını karşılamak amacındaydı. Bu amaç o devirdeki emir ve yasakların uygulamasını göstermiş ve bunların yaşanabilir olduğunu açıkça ortaya koymuştur.

Kaynağı Allah olan ilahi kitaplarda, peygamber olarak dahi insanın hiçbir katkısı yoktur. İlahi kitaplar söz ve anlam olarak Allah’ın eseridirler. Ancak bugün için bu hükmün geçerliliği ancak Kur’an hakkında söz konusudur. Diğer kitaplar da aynı durumdaydı. Ancak sonradan insan eli onları bozmuştur.

b) İlahi Kitapların Gönderiliş Sebebi

İlahi kitapların amacı ve gönderiliş sebeplerinin başında insanlığın dünya ve ahiret mutluluğunu sağlamak gelir.

İnsanı ve içinde yaşadığı alemi yaratan Allah, rahmetinin eseri olarak, insanın hayatı boyunca takip edeceği itikad, ibadet, ahlak ve fazilet esaslarıyla, ilahi emir ve yasakları ihtiva eden kitap ve sahifeleri ilk insandan itibaren göndermiştir.

İnsanlık Allah’ın emir ve yasaklarını ilahi kitaplardan öğrenerek O’na layık kul olmanın yol ve çarelerini araştırmıştır. Hidayet, dalalet, hayır, şer, iyilik, kötülük v.b. kavramları insanlığa öğretmek, ilahi kitapların en önemli amacıdır. İnsanlığın en yüce gayesi olan Allah’ı bilmek, tanımak ve ancak ona ibadet etmek, ilahi kitapların gönderilişinin asıl sebebi olmaktadır.

İnsanların ayrılığa, anlaşmazlığa, bölünmeye ve parçalanmaya düşecekleri ve düştükleri, her an görülen ve değişmeyen gerçeklerden biridir. O halde onların ayrılığa düşmeleri hususlarda hüküm verecek bir belgenin, herkesin aynı oranda kabul ettiği bir ölçünün bulunması gerekir. İnsanlar ne zaman anlaşmazlığa düşerlerse, hemen ona başvursunlar ve aralarındaki ayrılık, anlaşmazlık ortadan kalksın. İnsanların yeryüzü hayatları boyunca, onlara her an rehberlik, kılavuzluk, yol göstericilik yapan cihan şümul, evrensel ilkeleri, geniş kapsamlı hükümleri ihtiva eden bir kıstasın bulunması aklın kabul edeceği hususlardandır. İşte bütün bunların yer aldığı maddi olan bir kitaptır.

Kitabın kendisi bizzat birleştiricidir, toplayıcıdır, anlaşmazlıkları gidericidir, teskin edicidir, aydınlatıcıdır, güç, kuvvet, birlik kaynağıdır, atılımlar odağıdır. Sıkıntıların, üzüntülerin son bulduğu, devanın, şifanın elde edildiği sağlık pınarı kitaptır. İlim, kurtuluş, bütün olumlu hayat ilkeleri kitaptadır. Yüce Alllah (cc) Kur’an-ı Kerim de:

كَانَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيّنَ مُبَشِّرينَ وَمُنْذِرينَ وَاَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ وَمَااخْتَلَفَ فيهِ اِلَّا الَّذينَ اُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَاجَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللّهُ الَّذينَ امَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فيهِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِه وَاللّهُ يَهْدى مَنْ يَشَاءُ اِلى صِرَاطٍ مُسْتَقيمٍ

“İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi. İnsanlar arasında, anlaşmazlığa düştükleri hususlarda hüküm vermeleri için, onlarla beraber hak yolu gösteren kitapları da gönderdi. Ancak kendilerine kitap verilenler, apaçık deliller geldikten sonra, aralarındaki kıskançlıktan ötürü dinde anlaşmazlığa düştüler. Bunun üzerine Allah iman edenlere, üzerinde ihtilafa düştükleri gerçeği izniyle gösterdi. Allah dilediğini doğru yola iletir.”[221]

c) Suhuflar

Suhuf, sahifenin çoğuludur. Sahifeler anlamınadır. Sahife, “Sahf” dan türetilmiştir. Sahf ise yazılmış bir şey demektir. Mushaf da sahf’dan gelir. Yazılı sahifeler manasına Kur’anı Kerim için kullanılır.

İlahi emirler insanlara az olduğu devirlerde sahifeler halinde gelmiştir. O çağlarda insanın ihtiyaçları kısıtlı, yaşama seviyesi sınırlıydı. İnsanların ihtiyaçlarına ve seviyelerine göre Allah tarafından ilk insan ve ilk Peygamber Hz. Adem (a.s) itibaren vahiyler gönderilmeye başlanmıştır. Kur’an-ı Kerim de:

اِنَّ هَذَا لَفِى الصُّحُفِ اْلاُولَى, صُحُفِ اِبْرَهِيمَ وَمُوسَى

“Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki kitaplarda vardır. İbrahim ve Musa'nın kitaplarında.”[222]

Allah’u tela tarafından gönderilen kitapların bir kısmına sayfalar denir ki, bu birkaç sayfalık ufak bir kitap demektir. Bunlar:

-Hz. Adem (as)’a 10 sayfa,

-Hz. Şit (as)’a 50 sayfa,

-Hz. İdris (as)’a 30 sayfa,

-Hz. İbrahim (as)’a 10 sayfa

Bu sayfalardan hiç biri mevcut değildir. Bize kadar ulaşamamış ve muhafaza edilememiştir.

d) Dört büyük kitap

Zebur :

Davut (as) indirilmiştir. Kitap ve mektup manalarının yanında, yazı yazmak anlamında gelen z-b-r- kökünden iştikak etmiştir. Kur’an da üç (3) yerde, Zebur’un Davut (a.s) verildiği zikredilir:

اِنَّا اَوْحَيْنَا اِلَيْكَ كَمَا اَوْحَيْنَا اِلى نُوحٍ وَالنَّبِيّنَ مِنْ بَعْدِه وَاَوْحَيْنَا اِلى اِبْرهيمَ وَاِسْمعيلَ وَاِسْحقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَعيسى وَاَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهرُونَ وَسُلَيْمنَ وَاتَيْنَا دَاوُدَ زَبُورًا

“Biz Nuh'a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub'a, esbâta (torunlara), İsa'ya, Eyyûb'e, Yunus'a, Harun'a ve Süleyman'a vahyettik. Davud'a da Zebûr'u verdik.”[223]

Zebur, ilahiler, hikmetli sözler kitabıydı. Hz. Davud (as) onu meşhur sesiyle, Allah’a dua makamında, yalvarma, yakarma şeklinde okurdu.

Bugün Ahd-i Atik içerisinde “Mezamir” olarak yer alır. Halen kiliselerde ayinlerde okunur.

Tevrat

Musa (a.s)’a indirilmiştir. İbranîce bir kelime olan Tevrat, talim, şeriat, kanun, öğreti anlamlarına gelir. Kanun, talim anlamına da gelen Tevrat için Allah (cc) beyanı onun bir nur ve yol gösterici olduğudur.

Tevrat, Hz. Mûsâ'dan sonra uzun asırlar esir ve sürgün hayatı yaşayan, hattâ bir ara inançlarını bile kaybedip putperestliğe düşen Yahudiler tarafından muhafaza edilemediği; bugün elde olan nüshanın Hz. Mûsâ'dan çok sonra bâzı din adamları tarafından yazıldığı, fakat Tevrat'ın aslı imiş gibi yeniden din kitabı olarak kabûl edildiği bilinen tarihî gerçeklerdendir.

Böyle uzun ve karışık bir devreden sonra ortaya çıkarılan bir kitabın Hz. Mûsâ'ya indirilen Tevrat'ın aynısı olamayacağı açıktır. Bu yüzdendir ki, içinde peygamberlere yakışmayacak isnat ve iftiralar yer almakta; tevhid dininin ruhuna aykırı düşen hükümler bulunmaktadır. Kur’an-ı Kerim de:

نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَاَنْزَلَ التَّوْريةَ وَالْاِنْجيلَ

“(Resûlüm!) O, sana Kitabı hak ve önceki kitapları tasdik edici olarak indirdi, Tevrat ile İncil'i ve Furkan'ı indirmişti.”[224]

Yahudilerin elindeki şu an Tevratlar, tarih boyunca Yahudilerin geçirdikleri maceraları, yaşadıkları olayları hikaye eden destan tarzında birer tarih kitabı mesabesinde olup, Yahudi hahamları tarafından değişik zaman ve mekanlarda yazıldıkları kesindir. Bu konuya Kur’an-ı Kerim de şöyle temas edilir:

اَفَتَطْمَعُونَ اَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلاَمَ اللهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

“Şimdi (ey müminler!) onların size inanacaklarını mı umuyorsunuz? Oysa ki onlardan bir zümre, Allah'ın kelâmını işitirler de iyice anladıktan sonra, bile bile onu tahrif ederlerdi.”[225]

İncil

Hz. İsa (a.s)’a indirilmiştir. İncil kelimesinin Yunancası Evangelium’dur. Kur’an-ı Kerim de İncil olarak geçer ve Beşaret, müjde, talim, öğreti anlamlarına gelen İncil için Allah’ın beyanı onun yol gösterici, aydınlatıcı ve Tevrat’ı tasdik edici ve öğüt olduğudur. Kur’an-ı Kerim de:

وَقَفَّيْنَا عَلَى اَثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَيةِ وَاَتَيْنَاهُ اْلاِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَيةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ

“Kendinden önce gelen Tevrat'ı doğrulayıcı olarak peygamberlerin izleri üzerine, Meryem oğlu İsa'yı arkalarından gönderdik. Ve ona, içinde doğruya rehberlik ve nûr bulunmak, önündeki Tevrat'ı tasdik etmek, sakınanlara bir hidayet ve öğüt olmak üzere İncil'i verdik.”[226]

İncil, Hz. İsâ (a.s) kendisine gelen vahiyleri yazdırmamıştı. Çünkü 30 yaşında peygamber olmuş, 33 yaşında da peygamberlik vazifesi son bulmuştu. Üç sene gibi kısa bir süre içinde de köyden köye, şehirden şehire dolaşıp, halkı irşât için uğraşmıştı. Son zamanlarında ise, zaten Yahudîlerin kışkırtmasıyla Romalı idareciler tarafından sürekli tâkip altında idi. Bu durumda İncil'i yazdırmak için ne zaman, ne de imkân bulabilmişti. Nitekim bugün elde mevcut olan İnciller, müelliflerinin adıyla anılmakta ve içinde Hz. İsâ'nın havârilerine verdiği vaazlarını, ders ve irşatlarını ihtiva eden bir siyer kitabı görüntüsünü taşımaktadırlar. Üstelik de bunları yazanlar Hz. İsâ'nın havârileri olan ilk mü'minler değil, onları görüp Hz. İsâ'ya gelen İlâhî sözleri onlardan dinleyenlerdir.

Eldeki mevcut İncillerde bir takım muhteva ve anlatış farkları görülmektedir. Aslında bu İnciller, M.S. 325 tarihinde İznik'te toplanan bin kişilik bir ruhanî konsülün kararı ile kabûl edilmiştir. Bu heyet, yüzlerce İncil'i incelemişler, 318 üyenin ittifakı ile aralarında Hz. İsâ'nın ulûhiyet tarafı olduğunu ileri süren bugünkü 4 İncil'i kabûl edip diğerlerini yakıp imha etmişlerdir.

Görüldüğü gibi, Hz. İsâ'nın (hâşâ) Allah'ın oğlu olduğu prensibi, Hz. İsâ'dan yıllar sonra bir meclis kararı ile kabûl edilmiştir. Hattâ bu karara bâzı Hıristiyan kiliseleri uymamışlardır. Bu bakımdan bugünkü 4 İncil'in, Hz. İsâ'ya indirilen İncil'in aslına uygun olduğunu söylemek mümkün değildir.

Sonuç olarak, biz müslümanlar, Hz. Mûsâ, Hz. Dâvud ve Hz. İsâ (a.s)'a Tevrat, Zebûr ve İncil adını taşıyan İlâhî kitaplar gönderildiğine ve bu kitapların hak ve tevhid dînine aykırı hiçbir hüküm taşımadığına inanırız. Fakat ne var ki, bu kitaplar sonradan muhafaza edilemeyerek asılları kaybolmuştur.

Bugün Yahudi ve Hıristiyanların ellerinde bulunan kitapların içinde, peygamberlere indirilmiş olan vahiylerden hiçbir şey yoktur diyemeyiz. Fakat, içine hurâfe ve bâtıl itikatların karıştığı da bir vâkıadır. Bu sebeple, bu kitaplara karşı ihtiyatlı davranırız. İçinde bulunan Kur'an'a uygun hükümlerin, vahiy mahsulü olduğunu kabûl ederiz. Kur'an'a zıt düşen hükümlerin ise, sonradan o kitaplara ilâve edildiğine ihtimal veririz. O kitapların Kur'an'a uygunluk veya zıt düşme durumu söz konusu olmayan haberlerinde ise, sükût ederiz. Ne kabul, ne de reddederiz. Çünkü onların vahiy eseri olma ihtimali olduğu kadar, olmama ihtimali de vardır.

Bu hususta Ebû Hüreyre (r.a) şöyle demiştir:

"Ehl-i Kitap, Tevrat'ı İbrani’ce (metni) ile okurlar, Arap diliyle de Müslümanlara tefsir ederlerdi. Bu hususta Resûlüllah (a.s) ashabına şöyle buyurdu:

-Siz ehl-i kitabın sözlerini ne tasdik, ne de tekzip ediniz. Ancak deyiniz ki:

"Biz Allah'a, bize indirilen Kur'an'a; İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakup ve torunlarına indirilenlere; Mûsa'ya ve İsâ'ya verilenlere ve (bütün) peygamberlere Rabları katından gönderilen (kitap ve âyetler)'e îman ettik. Onlardan hiçbirini (kimine inanmak, kimini inkâr etmek suretiyle) diğerlerinden ayırt etmeyiz. Biz (Allah'a) teslim olmuş Müslümanlarız"[227]

Kur’an-ı Kerim

Allah’ın son peygamberi Hz. Muhammed (as) vasıtasıyla insanlığa gönderdiği son kitabıdır. Vahy Meleği Cebrail (a.s) Kur’an-ı Kerimi Hz. Muhammed (as)’a getirmiş, o da hiçbir değişiklik yapmadan bütün insanlığa tebliğ etmiştir. Kur’an-ı Kerim, 114 sure, 6000 den fazla ayet ihtiva etmektedir.

Kur’an-ı Kerim Allah’ın kelamıdır. Cebrail (as) ve Hz. Muhammed (a.s) sadece birer tebliğcidirler.

وَاِذَا جَاءَ هُمْ اَمْرٌ مِنَ اْلاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ اِلَى الرَّسُولِ وَاِلَى اُولِى اْلاَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ اِلاَّ قَلِيلاً

“Onlara güven veya korkuya dair bir haber gelince hemen onu yayarlar; halbuki onu, Resûle veya aralarında yetki sahibi kimselere götürselerdi, onların arasından işin içyüzünü anlayanlar, onun ne olduğunu bilirlerdi. Allah'ın size lütuf ve rahmeti olmasaydı, pek azınız müstesna, şeytana uyup giderdiniz”[228] ayeti bu gerçeği bildirmektedir.

Kur’an-ı Kerim’in nazil edilmesiyle, diğer kitapların hükmü kalmamış, yürürlükten kaldırılarak, nesh edilmiştir. Bununla birlikte Kur’an-ı Kerim nesh olunan kitaplardaki bazı konulara temas etmiş, tahrif olunan olayları gerçek yüzüyle ortaya koymuştur. Diğer kitapların aslı bozulduğu halde, Kur’an-ı Kerim Hz. Peygamber (as) tarafından tebliğ edildiği şekliyle, hiçbir harf ve kelimesi değiştirilmeden on beş asırdır insanlığa hidayet ve ışık saçmaktadır.

Hz. Muhammed (as) Kur’an-ın tebliğcisi, öğreticisi, ilk uygulayıcısı ve Allah’ın elçisi olarak önemi vardır. Kur’an-ın inişi okunuşu, ezberlenişi, kaydedilişi, yazılışı ve muhafaza edilişi insanlık tarihi boyunca hiçbir kitabın nail olmadığı ve olamayacağı bir üstünlüktedir.

اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ

“Kur’an'ı kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz koruyacağız.”[229]

Sonuç olarak, Allah'ın son mukaddes kitabı, bütün insanlığa İlâhî fermanı olan Kur'an, 23 senede âyet âyet, sûre sûre nâzil olmuştur. Peygamber Efendimiz kendisine nâzil olan âyet ve sûreleri yanında bulunan sahâbelerine okur, sahâbeler de onu ezber ederler, bir kısmı da yazardı. Bundan ayrı olarak, Peygamber Efendimizin vahiy kâtipleri vardı. Bunlar nâzil olan âyetleri ve sûreleri özel olarak yazmakla vazifeli idiler. Gelen âyet ve sûrenin nerede yer alacağı, Kur'an'ın neresine gireceği de bizzat Peygamberimize Cebrâil (a.s) vasıtasıyla bildiriliyor, o da vahiy kâtiplerine tarif ederek, gerekeni yaptırıyordu. Böylece Hz. Peygamberin sağlığında Kur'an'ın tamamı yazılmış, nereye neyin gireceği belli olmuştur.

Ayrıca Cebrâil (a.s) her Ramazanda gelir, o güne kadar nâzil olmuş âyet ve sûreleri Peygamberimize yeni baştan okurdu. Efendimizin vefatından evvelki son Ramazanda Hz. Cibrîl yine gelmiş, ancak bu sefer Kur'an'ı Peygamberimizle iki sefer okumuşlardı. Birinci sefer Hz. Cibrîl okumuş, Peygamberimiz dinlemiş; ikinci seferde ise Peygamberimiz okumuş, Hz. Cibrîl dinlemişti. Böylece Kur'an, son şeklini almıştı.

Bununla beraber, Hz. Peygamber (a.s)'ın sağlığında Kur'an, henüz müstakil bir cilt hâlinde bir araya toplanmış da değildi. Sayfalar halinde Sahâbeler arasında dağınık olarak bulunuyor, hâfızalarda ezberlenmiş halde duruyordu. Fakat neyin nereye gireceği gayet kesin ve net şekilde bilinmekteydi.

Nihayet Hz. Ebû Bekir'in hilâfeti zamanında görülen lüzum üzerine Zeyd bin Sâbit'in başkanlığında vahiy kâtiplerinden ve kuvvetli hâfızlardan müteşekkil bir komisyon kuruldu. Kur'an'ın bir cilt hâlinde bir araya toplanma işi, bu komisyona havale edildi.

Ashabdan herkes, elinde yazılı bulunan Kur'an sayfalarını getirip bu komisyona teslim ettiler. Hâfızların ve vahiy kâtiplerinin elbirliği ile çalışmaları sonunda sayfalar, sûre ve âyetler Peygamberimizin tarif ettiği şekilde yerli yerine kondu. Böylece Kur'an, Mushaf adıyla tek kitap hâline getirilmiş oldu. Artık Kur'an için unutulma, kaybolma, tahrif ve tebdile uğrama diye bir şey söz konusu olamazdı. Zira aslı, Hz. Peygambere gelen şekliyledir.

e) Ehli Kitabın Bugünkü Durumu

Yahudiler arasında birbirlerine çok kötü isnatlar, iftiralar olduğu gibi Hıristiyanlar da Katolik, Protestan ve İlove iddialarıyla birbirlerini itham etmektedirler. Bütün bunlar Hz. İsa (a.s) inmiş olan gerçek İncilin bulunamayışı yüzündendir. Kur’an gibi aslı muhafaza edilmiş bir kitabın Hıristiyanların elinde olmayışı, Hz. Muhammed (a.s) gibi açık seçik olarak bilinen bir peygambere sahip olmayışları onları tarih boyunca haçlı bir zihniyete itmiştir.

En sonunda bu temelsizlik, yanlışlık üzerine kurulan düzensizlik yüzünden hınçlarını kiliseden koparak dinsizlikte aramışlar. Fakat oda derde deva olamamıştır. Tevrat ve İncilin durumları apaçık ortadadır. Onların kesinlikle asıl nüshaları yoktur. Belki içlerinde bazı ilahi hakikatler halen mevcuttur ama bütün olarak onların beşeriyetin ilahi kitapları olmaları mümkün değildir. Tüm insanlığa hitap eden kurtuluşun, mutluluğun kendinde olduğunu beyan eden tek ilahi kitap Kur’an-ı Kerim’dir.

Bugünkü Ehl-i Kitapla olan bağlarımızı Ulema şu maddelerle belirlemişlerdir:

1) Kendi dinlerini sembolü olan haç ve zünnarlarını takmaları

2) Müslümanları aldatmamaları ve Müslümanlara zarar vermemeleriyle beraber gelebilecek herhangi bir zararı Müslümanlara haber vermeleri

3) Müslüman mabetlerine herhangi bir zarar vermeden, gezip görmeleri

4) Karşılıklı saygı ile dine ve peygamberlere hakaret etmemeleri

5) Hata ve yanlışlıkları için kendi dinlerine göre mahkeme edilmeleri

İslam dininin tün insanlığa tanıdığı hak ve hukuku Ehl-i Kitaba da vermiştir. Yalnız bunlara diğer dinlerdeki insanlardan biraz daha tolerans tanınmıştır. Kur’an-ı Kerim de:

اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذَا اتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسَافِحينَ وَلَامُتَّخِذى اَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْايمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِى الْاخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرينَ

“Bugün size temiz ve iyi şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin (Yahudi, Hıristiyan vb. nin) yiyeceği size helâldir, sizin yiyeceğiniz de onlara helâldir. Mümin kadınlardan iffetli olanlar ile daha önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da, mehirlerini vermeniz şartıyla, namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Kim (İslâmî hükümlere) inanmayı kabul etmezse onun ameli boşa gitmiştir. O, ahirette de ziyana uğrayanlardandır.”[230]

Gerek Ehl-i Kitap olsun gerekse diğer dinlerdekilerle olsun, İslam dini Müslümanların medenice yaşamak için şu ortak değerleri ortaya koymuştur. Bu ortak değerler karşılıklı olup günümüzde bütün insanlığa sunulmuştur.

Medeniyetin eşiği Medine’de Peygamberimiz (a.s) tarafından oluşturulan bu temel esaslar, tarihin her diliminde Müslümanlar tarafında yerine getirilmesi gereken ahlak unsurlarıdır. Nasıl en büyük mutluluk başkalarını mutlu etmek ise, aynı şekilde en güzel ve en yüce özgürlük de başkalarına da özgürlük hakkını vermektir.

Din ve dünyanın aynı kefede tutulması gerektiğini savunan İslam dininin hiçbir kavme ve dine karşı tepkisel ve intikam tutkusu yoktur. Çünkü tepkisellik de, intikam da cahillerin kârıdır. İslam ise, en büyük erdemi, kemaleti ve efendiliği üzerinde taşmış / taşımaya da devam edecektir.

f) Medeniyet ve Ortak Değerleri

A B

----- -----

1) Din emniyeti 1) Mabet haneler

2) Akıl emniyeti 2) Kütüphaneler

3) Can emniyeti 3) Doğal yeşillikler

4) Mal emniyeti 4) İş merkezleri

5) Nesil emniyeti 5) Sular

Birinci bölüm, karşılıklı saygı ve sevgiye dayanır. İkinci bölüm ise, ortak kullanılmasını gerektirir.

a) Birinci Bölüm:

1) Din Emniyeti: İnanç özgürlüğünü temin etmek. Hangi inanç olursa olsun saygı duymak. Çünkü başkaların inancına saygı duymak, kendi inancına saygı gösterilmesini gerektirir.

2) Akıl Emniyeti: Düşünce özgürlüğünü temin etmek. Kimsenin inanç ve düşüncesi rencide edilmediği sürece, her türlü fikre saygı duymak.

3) Can Emniyeti: Can emniyetini temin etmek. İnsanların canlarını az bir paha ile değiştirmemek ve imhasına göz yummamak. Çünkü insan canı, diğer varlıklardan daha kıymetlidir.

4) Mal Emniyeti: Mal emniyetini temin etmek. Çünkü İnsanların malları, hayatlarının güvencesidir. Malı olmayanın, hayatta dayanağı kalmaz.

5) Nesil Emniyeti: Nesil emniyetini temin etmek. Hangi inançta olursa olsun insanlığın zürriyetinin bekasını güvence altına almak. Çünkü insanlık zürriyeti, bir dinin sembolü değildir, bütün insanlığın ve evrenin simgesidir.

b) İkinci Bölüm:

1) Mabethaneler: Her dinin kendi inancına göre kutsal mekanları vardır. Mabethanelerin aynı yerleşim biriminde bulunması, insanlığın terakiyeti için büyük bir erdemliliktir. Aynı şekilde, bu farklı mabetlere saygı göstermek ise, daha büyük bir efendiliktir. Günümüz dünyasının, din ve fikir çatışmasının temelinde, bu erdemliliğin, efendiliğin eksikliği yatmaktadır.

2) Kütüphaneler: Kitaplar, farklı düşünce ve inançtaki insanların fikir mahsulüdür. Her inanç kendi düşüncesindeki kitapları muhafaza etmek ister. Bunun içinde herkesin istifade ettiği bir mekan tahsis edilir. İşte bu mekana Kütüphane denilir. Ayrıca bu kütüphanelerde farklı dindeki düşünce kitapların olması hiçbir zaman zararlı değildir.

Bunun için kütüphaneler, araştırmacıların; hangi inançta olursa olsun istifade ettiği ve edebileceği ortak mekanlardır. Buna binaen kütüphanelerde bir başka inancı rencide edecek her türlü simge ve kitaplara müsaade etmemek gerekir. Çünkü buralar insanlığın ortak istifade ettiği merkezleridir.

3) Doğal Yeşillikler: Ormanlar, parklar ve benzeri doğal merkezler insanların ortak fıtri ihtiyaçlarını giderdiği mekanlardır. Bu mekanlarda her türlü inanç ve düşünceden insanların gelebileceğini göz önüne getirerek sadece bir dinin değerlerini sembolleştirmemek gerekir.

Aynı zamanda, bu mekanlarda bir başka dini küçük düşürücü veya bir başka inancı yükseltici şeylerden de sakınmak gerekir.

4) İş merkezleri: Pazar, çarşı ve mağaza gibi herkesin alış/veriş yaptığı mekanlar da, sadece bir dinin/inancın gereklilikleri olan malların satıldığı yer olmaktan ziyade herkesin istifade edebileceği şekle getirmek gerekir. Çünkü pazar vb. yerler her kesimin istifade ettiği mekanlardır.

İş merkezlerinde, kimi Kur’an satar, kimi de İncil satar. İsteyen Kur’an alır, isteyen de İncil alır. Yapılması gereken tek şey, medeniyetin gereği karşılıklı saygıdır.

Bu gibi yerlerde, sadece dikkat edilmesi gereken, toplumun umumuna zarar verecek eşyaların satımına müsaade etmemektir. Bu tür eşyalar, uyuşturucu maddeleri olabileceği gibi, insanların canını ve malını tehdit eden şeyler için de geçerlidir.

5) Sular: Medeniyetin değerlerinden biri de, sulardır. Su, hayattır ve insanlığın temel ihtiyacıdır. Çünkü su olmadan hiçbir dinin, inancın insanı yaşayamaz.

Medeniyetin ortak değerleri hiçbir zaman, bazı kişi ve kuruluşların tekeline terk edilemez. Hele su, hiç kimsenin tekeline terk edilemez. Eğer böyle bir şey yapılırsa, insanlık adına büyük bir cinayet işlenmiş olur. Çünkü doğal zenginlikler, hiç kimsenin ve hiçbir inancın malı değildir ve olamaz.

Eğer sular, bir dinin tekeline tahsis edilirse; onlar bunu rahatlıkla kendi inançlarının reklam malzemesi haline getirirler. Su, medeniyetin ortak bir değeridir. Bu değer, hiç kimsenin malı mülkü değildir olamazda...

-Okuma Parçası-

Kitaplara İman

Allah'ın bazı peygamberlere kitaplar indirdiğine, bunların hepsinin doğru ve gerçek olduğuna inanmak. Amentü olarak bilinen iman esaslarından birisidir. İman konusu olan kitaplara Allah tarafından indirilmiş kitaplar anlamında Kütüb-i ilahiye, Kütüb-i Münezzele, Kütüb-i Semâviye denir. İlahi kitaplar Allah'ın peygamberlerine gönderdiği vahiyler toplamından oluşur. Her topluma peygamber ve uyarıcı gönderildiğine[231] ve bunlarla birlikte kitaplar indirildiğinde[232] göre çok sayıda kitap indirilmiş olduğu söylenebilir.

Ne var ki, bunlar Kur'an'da ayrı ayrı anılmaz. Anılanlar yalnız Hz. İbrahim (a.s) ve Musa (a.s)'a indirilen Suhuf'la Tevrat, Zebur, İncil ve Kur'ân'dır. Güvenilirliği tartışmalı bir hadiste ise toplam yüz sahife indirildiği, bunlardan ellisinin Şit (a.s)'a, otuzunun İdris (a.s)'a, onunun İbrahim (a.s)'a ve onunun da Musa (a.s)'a (onunun Adem (a.s)'a indirildiği de söylenir), indirildiği belirtilir. Kitaplardan Tevrat Musa (a.s)'a, Zebur Davud (a.s)'a, İncil İsa (a.s)'a ve Kur'an da Hz. Muhammed (as)'e indirilmiştir.

Kur'an kitaplara inanmanın gerekliliğini çok değişik biçimlerde ortaya koyar. Bu konuya ilişkin âyetlerden bir bölümü kitaplara inanmayı buyruk halinde ifade eder:

وَقَالُوا كُونُوا هُودًا اَوْ نَصَارى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ اِبْرهيمَ حَنيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ

“Allah'a, bize indirilene, İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub'a ve torunlar(ın)a indirilene, Musa ve İsa'ya verilene ve (diğer) peygamberlere Rabb'leri tarafından verilene inandık, onlar arasında bir ayrım yapmayız, biz Allah'a teslim olanlarız deyin.”[233]

يَااَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا امِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِه وَالْكِتَابِ الَّذى نَزَّلَ عَلى رَسُولِه وَالْكِتَابِ الَّذى اَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلئِكَتِه وَكُتُبِه وَرُسُلِه وَالْيَوْمِ الْاخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعيدًا

“Ey iman edenler! Allah'a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği Kitab'a ve daha önce indirdiği kitaba iman (da sebat) ediniz. Kim Allah'ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve kıyamet gününü inkâr ederse tam manasıyle sapıtmıştır.”[234]

Bazı âyetlerde kitaplara iman, mü'minlerin nitelikleri arasında sayılır:

Peygamber de diğer mü'minler gibi kitaplara inanmak zorundadır:

امَنَ الرَّسُولُ بِمَا اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ امَنَ بِاللّهِ وَمَلئِكَتِه وَكُتُبِه وَرُسُلِه لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه وَقَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَصيرُ

“Peygamber, Rabbi tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman ettiler). Her biri Allah a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. "Allah'ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız. İşittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affına sığındık! Dönüş sanadır" dediler.”[235]

Bazı âyetler de kitaplara inanmamanın küfür ve sapıklık olduğunu belirterek imanın gerekliliğini dile getirir:

يَااَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا امِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِه وَالْكِتَابِ الَّذى نَزَّلَ عَلى رَسُولِه وَالْكِتَابِ الَّذى اَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلئِكَتِه وَكُتُبِه وَرُسُلِه وَالْيَوْمِ الْاخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعيدًا

“Ey iman edenler! Allah'a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği Kitab'a ve daha önce indirdiği kitaba iman (da sebat) ediniz. Kim Allah'ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve kıyamet gününü inkâr ederse tam manasıyle sapıtmıştır.”[236]

Kitaplara inanmak Allah'a, meleklerine ve peygamberlerine inanmanın bir gereğidir. Allah insanlara doğru yolu göstermek üzere, içlerinden seçtiği peygamberler aracılığı ile kitaplar gönderir. Kitaplar, melek aracılığı ile gelen vahiyler toplamıdır. Allah'a inanmakla birlikte meleklere, vahiy olayına inanmayan, peygamberlik kurumuna karşı çıkan kişi, İslâm'ın öngördüğü inanç bütünlüğünden uzak düşmüş olur.

Kitaplar yeryüzünde halife olarak yaratıları insana verilen emanetin, başka bir deyişle yeryüzünde Allah'ın egemenliği ilkesi üzerine kurulu ilahi düzenin gerçekleştirilmesi görevinin yerine nasıl getirileceğini gösteren, talimatlar, emir ve yasaklar toplamıdır.

Bunlar insan hayatını en mükemmel biçimde düzenleyecek inanç esaslarını, ibadet biçimlerini, yapılması ya da yapılmaması gereken davranış ve eylemleri, güzel ahlâk ilkelerini, siyasal ve toplumsal hayat düzenleyecek temel ilke ve kuralları ihtiva eder. Bu nedenle kitaplara inanmak, insanın inanç ve düşünce dünyasını, bireysel ve toplumsal hayatını Kitab'ın öngördüğü biçimde yönlendirme ve düzenlemeyi kabul etmek anlamına gelir.

Adı ne olursa olsun, nasıl nitelenirse nitelensin, bütün ilâhî kitaplar Allah kelamıdır. Kaynakları ve taşıdıkları mesaj açısından aralarında bir fark yoktur. Hepsi gerçektir ve gerçeği bildirir. Temiz yaratılmış melekler aracılığı ile indirilir, Allah'ın koruması altında oldukları için şeytânın ya da başka bir varlığın müdahalesinden uzaktır. Hepsi Allah'ın birliğini, yalnız O'na kulluk edilmesi gereğini bildirir:

وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ

“Ve senden evvel hiçbir peygamber göndermedik ki, illâ ona şöyle vahyetmiştik: "Muhakkak ki, Benden başka ilâh yoktur. Artık Bana ibadet ediniz"[237]

وَلَقَدْ بَعَثْنَا فى كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولًا اَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسيرُوا فِى الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ

“Andolsun ki biz, "Allah'a kulluk edin ve Tâğut'tan sakının" diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber gönderdik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletti. Onlardan bir kısmı da sapıklığı hak ettiler. Yeryüzünde gezin de görün, inkâr edenlerin sonu nasıl olmuştur!”[238]

شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّينِ مَا وَصّى بِه نُوحًا وَالَّذى اَوْحَيْنَا اِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِه اِبْرهيمَ وَمُوسى وَعيسى اَنْ اَقيمُوا الدّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكينَ مَاتَدْعُوهُمْ اِلَيْهِ اَللّهُ يَجْتَبى اِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدى اِلَيْهِ مَنْ يُنيبُ

“Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin" diye Nuh'a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. Fakat kendilerini çağırdığın bu (din), Allah'a ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”[239]

Ancak indirildikleri topluma göre dilleri;

وَمَا اَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ اِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ  فَيُضِلُّ اللهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِى مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

“(Allah'ın emirlerini) onlara iyice açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik. Artık Allah dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletir. Çünkü O, güç ve hikmet sahibidir”[240] ile zaman ve toplum şartlarının gerektirdiği kimi kural ve yöntemler değişir:

لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا

"Sizden her biriniz için bir şerîat ve yol belirledik."[241]

Kur'an'ın andığı suhuflar günümüze ulaşmadı. Tevrat, Zebur ve İncil ise ancak tahrif edilmiş biçimde varlığını koruyabilmiştir. Kitab-ı Mukaddes adı altında birleştirilen bu kitaplardan Tevrat Ahd-i Atik; İncil Ahd-i Cedid olarak anlamakta, Zebur ise Mezmurlar adıyla Ahd-i Atik içinde yer almaktadır. Kur'an, önceki kitapların muhataplarınca nasıl tahrif edildiğine kısaca değinir. Oysa onlardan bir grup vardı ki Allah'ın sözünü işitirlerdi de düşünüp akıl erdirdikten sonra. bile bile onu değiştirirlerdi... Vay haline o kimselerin ki Kitab'ı elleriyle, yazıp az bir paraya satmak için:

اَفَتَطْمَعُونَ اَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَريقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَاعَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُون مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِيَشْتَرُوا بِه ثَمَنًا قَليلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ فَوَيْلٌ لِلَّذينَ َ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِاَيْديهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذَا مِمَّا كَتَبَتْ اَيْديهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ

“Elleriyle (bir) Kitap yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için "Bu Allah katındandır" diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Ve kazandıklarından ötürü vay haline onların.”[242]

Buna karşılık Kur'an bozulmaktan, değiştirilmekten korunmuş, vahyin tek ve gerçek ifadesidir:

اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ

“Zikri (Kur’an'ı) kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz koruyacağız.”[243]

Bu özelliğiyle önceki kitapları içermekte, tahrif edilmiş biçimlerinde bulunan yanlışları düzeltmekte, eksik yanlarını tamamlamakta, eklemeleri iptal etmektedir.

Kitaplara iman, Kur'an'la birlikte eldeki muharref Tevrat, Zebur ve İncil'de de gerçekliğini, doğruluğunu kabul anlamına gelmez. Mü'min onların asallarının Allah kelâmı olduğunu kabul etmekle yükümlü olduğu kadar, elde bulunan biçimlerinin bozulmuş olduğunu da kabul etmekle yükümlüdür. Bu nedenle Tevrat ya da İncil'den gelen bir bilgiyle karşılaşan mü'min, bu bilginin doğru ya da yanlış olduğunu söylemeden önce Kur'an'a başvurmak zorundadır.

Bilginin Kur'an'la çelişmemesi, Kur'an'ın öngördüğü ilke ve kurallarla çakışmaması durumunda bilginin doğru olduğunun kabul edilmesinde bir sakınca yoktur. Ancak Kur'an'a ters düşen bir bilginin kabul edilmesi, Allah'tan gelen bir bilgi biçiminde değerlendirilmesi söz konusu edilemez. Öyleyse kitaplara iman, temelde Allah'ın gönderdiği vahye, vahyin peygamberler boyunca sürdüğüne ve en son ve mükemmel biçimde Kur'an'la noktalandığına inanmayı ifade eder.

7) PEYGAMBERLERE İMAN

a) Peygamberlik ve Vahiy

b) Peygamberlerin Sıfatları

c) Peygamberlerin Dereceleri

d) Mucize

e) Kur’an’da adı geçen Peygamberler

f) Peygamberlere Olan İhtiyaç

- Okuma Parçası

7) PEYGAMBERLERE İMAN

Genel Bir Bakış

Allah Teâlâ'nın, emirlerini, yasaklarını ve kullarını bildirmek üzere elçi seçtiği büyük insanlara Peygamber denir.

Peygamberlere iman, Allah'ın insanları doğru yola iletmek, emir ve yasaklarını onlara duyurmak için Peygamber denilen elçiler gönderdiğine inanmak, Peygamberlik müessesesinin varlığını kabûl etmek, Kur'an'da Peygamber olduğu zikredilen şahısların Peygamber olduklarını tasdik etmek demektir. Peygamberler de bizim gibi insan olmakla beraber, onlar Allah'ın seçkin kullarıdır. İnsan çalışıp çabalamakla, istemekle Peygamber olamaz. Peygamberlik, Allah vergisidir.

Peygamberler İnsanlar Arasından Seçilmiştir

Allah'ın insanlara elçi olarak gönderdiği Peygamberlerini yine insanlar arasından seçmesi, onların insanlara her hususta rehberlik, örneklik, mürşitlik yapabilmeleri içindir. Peygamberler melekler arasından gönderilseydi, hiç şüphesiz bu netice alınamazdı. İnsana en iyi rehberliği, yine insanın yapabileceği açık bir gerçektir.

İnsanlar Niçin Peygamberlere Muhtaçtırlar?

İnsanlar kendi akıllarıyla Allah'ın varlık ve birliğini anlayabilseler bile, O'na mahsus sıfatları tamamen kavrayamazlar. Ona ne şekilde ibâdet edileceğini bilemezler. ahiret işlerini, ahiretteki mesûliyeti idrâk edemezler. Bütün bu hususları Allah'ın kendilerine bildirip öğretmesine muhtaçtırlar.

İşte Allah, insanların bu ihtiyaçlarına cevap vermek üzere, onlara peygamberler göndermiştir. Onlar vasıtasıyla, bilmeye muhtaç oldukları maddî ve mânevî her hususu insanlara öğretmiştir. Eğer peygamberler gelmeseydi, insanlar Allah'ın varlık ve birliğini bilmenin dışında, hiçbir dinî hükümle mükellef tutulamazlardı. Hattâ bâzı Kelâm âlimlerine göre, Allah'ın varlığını, birliğini anlamaktan bile mesul olmazlardı. Nitekim âyet-i kerîmede:

مَنِ اهْتَدَى فَاِنَّمَا يَهْتَدِى لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرَى وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً

“Kim hidayet yolunu seçerse, bunu ancak kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de doğruluktan saparsa, kendi zararına sapmış olur. Hiçbir günahkâr, başkasının günah yükünü üslenmez. Biz, bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek değiliz”[244] buyurulmuştur.

İnsanlık hiçbir şeyi bilmez durumda iken her şeyi, her sanatı ve her hüneri peygamberlerden öğrenmişlerdir. Dünya ve âhirette mutlu olmanın ve huzurlu yaşamanın yollarını, birbirleriyle hoş geçinme düsturlarını, ahlâk ve görgü kaidelerini insanlara öğreten yine peygamberler olmuştur.

Sonuç olarak, Peygamberler, yüce Allah’ın özellikle seçtiği seçkin insanlardır. Ve bu seçkin insanlar, geldikleri kavimlerinin birer rahmet davetçileridir. Aynı zamanda her kavim, kendi peygamberleri gerek iyilik gerekse de kötülük bazında kavimlerinin birer şahididirler.

Demek ki, peygamberler, aynı zamanda kavimlerinin birer koruyucu melekleri gibidir. İşte buna binaen peygamberlik, Allah’ın vermesiyle mümkündür. İnsan, eğitim, öğretim ve çalışmakla peygamberliği elde edemez. Allah peygamberliği dilediğine verir. Burada önemli olan peygamberliğin kime verildiği değil, peygamberin ne getirdiğidir. Fakat cahil kimseler, bunu bir türlü hazmedemedikleri için Yüce Allah:

وَاِذَا جَاءَ تْهُمْ اَيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا اُوتِىَ رُسُلُ اللهِ اَللهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ اَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ

“Onlara bir âyet geldiğinde, Allah'ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız, dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir”[245] ayeti buna işaret etmektedir.

Peygamberlik, insanlığa bahşedilen en yüce makamdır. İnsanlığın rehberliği, önderliği, yol göstericiliği peygamberlere verilmiş bir görevdir. Peygamberlik makamı, ilk insan Hz. Adem (a.s) itibaren Allah tarafından ihdas edilmiş, son peygamber Hz. Muhammed (a.s) kadar devam etmiştir. Peygamberlik, Allah’ın emir ve yasaklarını insanlara bildirmek için içlerinden birini elçi olarak seçmesidir.

Peygamberlik Allah vergisidir. Çalışmakla elde edilemez. Peygamberler insandır, insanın bütün özellik ve niteliklerine sahiptirler. Ancak ilahi vahye mazhardırlar. Peygamberlerin dili; milletlerinin dilidir.

وَمَا اَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ اِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ  فَيُضِلُّ اللهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِى مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

“(Allah'ın emirlerini) onlara iyice açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik. Artık Allah dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletir. Çünkü O, güç ve hikmet sahibidir.”[246]

Peygamberler; tevhid mücahitleri ve hidayet elçileridir. Onlara karşı gelmek güneşe karşı gelmek gibidir. Onların risaletinden mahrum olmak güneşin ışınlarından mahrum olmak gibidir. Onlar medeniyetlerin öncüsüdürler. Onlar iman, İslam elçileridirler.

a) Peygamberlik ve Vahiy

Peygamber; haber getiren anlamına Farsça bir kelimedir. Türkçe karşılığı elçidir.İnsan için akıl ne durumda ise, peygamberlik de insanlık için aynı görevi ifa etmektedir. Akıldan yoksun insanın hali ne ise, peygamberlikten yoksun insanlığın hali de odur. Ancak Allah, rahmet ve merhameti eseri insanlığa peygamberliği hediye etmiş, ta ki insanların Allah’a daha sonra mazeret olarak diyecekleri olmasın;

رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللهُ عَزِيزًا حَكِيمًا

“(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah'a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”[247]

Vahiy: Sözlük anlamı itibariyle gizli konuşma, kelam, irsal, gönderme, emir, işaret ve gizli tebliğ demektir. Terim olarak Allah’ın dilediği hükümleri, sırları ve hakikatleri peygamberlerine bildirmesi demektir.

Vahiy, Allah’ın peygamberlerine emir ve yasaklarını bildiriş yoludur. Genellikle Melek (Cebrail) aracılığı ile olur. Ancak, melek olmadan da Allah peygamberlerine vahiy eder. Vahyin mahiyetini metafizik olduğu için kavrayamayız. Yine vahiy, Allah tarafından geldiğine dair kesin bir bilgi ve itminan ile vasıtalı veya vasıtasız olarak peygamberlerin ruhunda (kalbinde) bulduğu bir bilgi ve marifettir. Peygamberler Allah'tan aldıkları hüküm ve hakikatları vahiy yoluyla alırlar. Peygamberlerin hepsi de Allah'ın vahyine muhatap olmuşlardır.

Vahyin de pek çok çeşitleri ve mertebeleri vardır.Vahyin en yaygın şekli, vahiy meleği olan Cebrâil (a.s) vasıtasıyla peygamberlere İlâhî hükümlerin bildirilmesi, tebliğ edilmesidir. Kur'an'ın indirilişi böyle olmuştur. Cebrâil'in (a.s) vahyi getirmesinin de çeşitleri vardır. Melek, aslî hüviyeti ile peygambere görünebileceği gibi, insan suretine girerek de gelir ve vahiy getirir.

Bazen da hiç görünmeden çan sesi veya arı vızıltısı gibi bir sesle gelir ve vahyi peygamberin kalbine ilka eder.Bazen da Allah Teâlâ emir ve hükümlerini vasıtasız, doğrudan doğruya peygamberine söyler. Tûr dağında Mûsâ'nın (a.s) ve Miraçta Peygamberimizin vahyi doğrudan doğruya Allah'tan almaları gibi. Yüce Allah’ın bütün peygamberlere vahiy gönderdiği Kur’an-ı Kerim’den anlaşılmaktadır:

اِنَّآ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ كَمَآ اَوْحَيْنَآ اِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَاَوْحَيْنَآ اِلَى اِبْرَهِيمَ وَاِسْمَعِيلَ وَاِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَاْلاَسْبَاطِ وَعِيسَى وَاَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَرُونَ وَسُلَيْمَنَ وَاَتَيْنَا دَاوُدَ زَبُورًا

“Biz Nuh'a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub'a, esbâta (torunlara), İsa'ya, Eyyûb'e, Yunus'a, Harun'a ve Süleyman'a vahyettik. Davud'a da Zebûr'u verdik.”[248]

وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ اَنْ يُكَلِّمَهُ اللهُ اِلاَّ وَحْيًا اَوْ مِنْ وَرَآءِ حِجَابٍ اَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِىَ بِاِذْنِهِ مَا يَشَآءُ اِنَّهُ عَلِىٌّ حَكِيمٌ

“Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur, yahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. O yücedir, hakîmdir.”[249]

b) Peygamberlerin Sıfatları

Bütün peygamberler Allah Teâlâ tarafından seçilip ilâhî elçiler olarak insanlara gönderildiklerine göre, hepsi birbiriyle kardeş gibidirler. Onlar bir âiledendir ve bir tek cemaattır: Bütün peygamberler doğru sözlü, sâdık, emîn, akıllı, sağlam karakterli, uyanık kalpli, yüksek ahlaklı, dünyada ve âhirette itibarlı ve Allah'a en yakın olan sevgili kullar, ilahi elçilerdir.

Onların diğer insanlardan ayrı, kendilerine ait ortak bazı sıfât ve özellikleri vardır. Bu sıfatlar sayesinde yüce yaratıcı ile kulları arasında elçilik yapma liyakatını kazanmış olurlar.

Bütün peygamberlerde ortak olan sıfatları şu beş maddede toplamak mümkündür: Emânet, sadakat fetânet, ismet, tebliğ.

1. Emânet: Sözlükte, güvenmek, emin olmak, korkmamak ve güvenilir olmak anlamında bir mastardır.

Emânet, peygamberlerin kudsî görevlerini yerine getirmek hususunda ve her konuda emin ve güvenilir olmalarıdır. Bütün peygamberler son derece emin, güvenilen dürüst ve seçkin şahsiyetlerdir. Onlardan asla her hangi bir hiyânet meydana gelmez. Çünkü, Allah Teâlâ, ilâhî vahyini, peygamberlik şeref ve vazifesini hainlere değil, ancak her bakımdan emin olan sâdık kullarına verir. Peygamberlerini bu gibi emin, sâdık ve dürüst kulları arasından seçer. Şüphe yok ki Allah (c.c) peygamberlik derecesine kimin daha lâyık olduğunu en iyi bilendir.

Kur'an-ı Kerim’de, geçmiş peygamberlerin emânet sıfatlarından söz eden ayetler vardır: Hûd peygamber, kavmine şöyle demişti:

اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّى وَاَنَالَكُمْ نَاصِحٌ اَمينٌ

"Size Rabbimin vahyettiklerini tebliğ ediyorum ve ben sizin için güvenilir bir nasihatçıyım."[250]

Şuarâ Suresi'nde Nuh, Hûd. Salih, Lut ve Şuayb peygamberlerin kavimlerine;

اِنّى لَكُمْ رَسُولٌ اَمينٌ

"Şüphesiz ben, size gönderilen emîn bir peygamberim"[251] dedikleri zikredilir.

Peygamber olmadan önce Hz. Musa için Şuayb aleyhisselâmın iki kızından biri şöyle demiştir:

قَالَتْ اِحْديهُمَا يَا اَبَتِ اسْتَاْجِرْهُ اِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَاْجَرْتَ الْقَوِىُّ الْاَمينُ

"Babacığım, onu ücretle çalıştır. Çünkü o, ücretle tuttuklarının en hayırlısı, güçlü ve güvenilir bir adamdır."[252]

Hz. Musa, Medyen'den Mısır'a peygamber olarak dönünce Firavun'un kavmine şöyle demişti:

اَنْ اَدُّوا اِلَىَّ عِبَادَ اللّهِ اِنّى لَكُمْ رَسُولٌ اَمينٌ

"Allah'ın kullarını bana bırakın. Çünkü ben size gönderilmiş emîn bir peygamberim."[253]

Hz. Muhammed de gerek peygamberlikten önce ve gerekse peygamberliği sırasında toplum içinde en güvenilir bir üstün kişiliğe sahipti. Bu yüzden Mekke'de Kureyş toplumu ona "el-Emîn" lakabını takmışlardı. Nitekim peygamber olmadan beş yıl önce yapılan Kâbe tamiri sırasında Hacerul-esved'in yerine konulması şerefini paylaşamayan, Kureyşliler arasında, çatışmaya varabilecek bir anlaşmazlık çıkmıştı.

Bu arada Ebû Ümeyye Velid b. Muğîre'nin, "Şu kapıdan ilk mescide girecek olanı hakem yapınız" teklifi kabul edildi. Biraz sonra, belirtilen Benü Şeybe kapısından 35 yaşlarındaki Hz. Muhammed'in girdiği görüldü. Kureyşliler topluca "İşte el-Emîn, güvenilir kimse, onun hakemliğine razıyız" dediler.[254]

2. Sıdk Sıfatı: Sıdk, peygamberlerin, ilâhî hükümleri, emir ve yasakları insanlara tebliğde ve verdikleri her türlü haberde doğru sözlü, sadık olmalarıdır. Peygamberlerin yalan söylemeleri (kizb) asla caiz değildir. Aksi halde, insanları kendilerine inandırmaları ve onları irşad ederek doğru yola sevketmeleri mümkün olmaz. Çünkü yalan söylemek, büyük bir günah olduğundan, pey'gamberlerin "ismet" ve "emanet" sıfatlarıyla bağdaşmaz.

Oysa Allah Teâlâ onların peygamberlik iddialarını tasdik etmek için her birine "Mucizeler" veriyor ve onunla adeta, "Kulum, peygamberlik iddiasında ve bendendir diye bildirdiklerinde sadıktır" diyor. Hak Teâlâ'nın yalancıları tasdik etmesi aklen mümkün olmadığına göre, peygamberlerin sıdk (doğruluk) sıfatı ile vasıflanmaları vacip; yalan söylemeleri ise imkânsızdır.

Kur'an-ı Kerim de Allah, peygamberlerini doğruluk vasıflarıyla methetmiştir:

وَاذْكُرْ فِى الْكِتَابِ اِبْرهيمَ اِنَّهُ كَانَ صِدّيقًا نَبِيًّا

"Ey Muhammed! İnsanlara Kur'an'daki İbrahim kıssasını anlat. Şüphesiz ki o, özü sözü doğru, sıddîk bir peygamberdi."[255]

Hiç bir peygambere kavmi; "biz seni daha önce yalancı tanıyorduk" diyememiştir.

Peygamberlerin emânet sıfatı, onların diğer insanlarla münasebetlerinde güvenilir olmaları yanında; asıl vahiy üzerinde emîn olmayı, Allah'ın emir ve yasaklarını insanlara değiştirmeden, arttırıp-eksiltmeden tebliğ etmesidir. Kur'an'da:

اَلَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ اَحَدًا اِلَّا اللّهَ وَكَفى بِاللّهِ حَسيبًا

"O Peygamberler Allah'ın gönderdiklerini tebliğ ederler, O'ndan korkarlar ve O'ndan başka hiç bir kimseden korkmazlardı. Hesap görücü olarak Allah yeter"[256] buyurulur.

Bir peygamberin emânete hıyânet etmesi, O'nun kutsal görevi ile bağdaşmaz.

وَمَاكَانَ لِنَبِىٍّ اَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَاْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيمَةِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ

"Bir peygamber için emânete hıyânet etmek olur şey değildir.”[257]

3. Fetânet Sıfatı: Fetânet, peygamberlerin üstün bir akıl ve zekâya, kuvvetli bir hâfıza ve yüksek bir ikna gücüne sahip olmalarıdır. Her peygamberin, şerefli ve yüce olduğu kadar da ağır ve çok mesuliyetli olan peygamberlik görevini eksiksiz ve mükemmel bir şekilde yerine getirebilmesi için, böyle üstün bir zekâya ve yüksek vasıf ve yeteneklere sahip olması gerekir.

Aksi halde, gönderildikleri milletlere karşı kuvvetli hüccet (kesin delil) ikame edemez, onları ikna veya ilzam işin gerekli güzel mücadeleyi yapamazlar; kendilerine inananları irşad ederek onları hak ve hidayete sevkedemezler.

O halde peygamberler, en akıllı, en zeki ve en kaabiliyetli mümtaz şahsiyetlerdir. Haklarında zayıf akıl ve zayıf hâfıza, delilik ve gaflet gibi noksan sıfatlar asla caiz değildir.

Kur'an'da peygamberlerin üstün zekâ ve kabiliyetlerine işaret eden ayetler vardır:

فَتَعَالَى اللّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْانِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يُقْضى اِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنى عِلْمًا

"Kur'an vahyedilirken, henüz bitmeden okumaya kalkma. Rabbim ilmimi artır, de."[258]

لَا تُحَرِّكْ بِه لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِه * اِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْانَهُ

"Ey Muhammed, Cebrâil sana Kur'an'ı okurken, acele ederek onunla birlikte dilini oynatma. Onu bir araya toplamak ve okutmak şüphesiz bizim işimizdir."[259]

Vahyin gelişi sırasında ezberlemek için dilini Kur'an'la hareket ettirmesi onun fetânet ve zekâsındandır. Yine vahiy tamamlanmadan önce, ayetleri yeniden okumak için acele etmesi, peygamberin zekâ olgunluğunu gösterir. Çünkü O, böylece, zaten Cenab-ı Hakkın yardımı sayesinde hâfızasına yerleşecek olan vahyi, kendi zekâ gücü ile ezberinde tutmaya çalışmaktadır.

4. İsmet Sıfatı: İsmet, peygamberlerin gizli ve aşikâr her türlü masiyetten, günahtan ve peygamberlik şerefiyle bağdaşmayacak hareketlerden uzak bulunmalarıdır. İsmet'in, yani nezâhet ve mâsumiyetin zıddı olan, her türlü günah ve âdi davranışlar, peygamberler hakkında muhaldir. Çünkü, eğer peygamberlerin günâh ve suç işlemeleri veya ismet ve nezahete yaraşmayan uygunsuz hareketler yapmâları onlar hakkında caiz olsaydı, biz insanların da onlara uyarak çirkin şeyler yapmamız normal karşılanır ve günah sayılmazdı. Zira peygamberler bizim uymamız gereken güzel örneklerimizdir.

Bu bakımdan, peygamberlere uymak ve onlara itaatla emredildik. Halbuki Allah Teâlâ, kullarına günah işlemeyi ve günahkârlara itaatı emretmez ve bu gibileri peygamber olarak seçip göndermez. Bu sebeble, Ehl-i sünnete göre; peygamberler asla büyük günah işlemezler. Sehven (yanılarak) "zelle" cinsinden küçük günah işlemeleri caizdir. Ancak, bunda ısrar etmezler, derhal ikaz edilirler ve bir daha aynı hataya düşmezler.

İsmet'in peygamberlerde bulunması gereken bir sıfat olduğunda, tüm İslâm bilginleri görüş birliği işindedir. Ancak niteliği ve kapsamı üzerinde han görüş ayrılıkları mevcuttur.

Maturidilere göre, peygamberin günahtan korunmuş olması, onu tâate zorlamadığı gibi; günah işlemekten de aciz bırakmaz. Ancak ismet, Allah'ın bir lütfu olup, peygamberi hayır yapmaya sevkeder, kötülükten de alıkor. Fakat ilâhi imtihanın gerçekleşmesi için onda yine de irâde mevcuttur. [260] İsmet, peygamberler için gerekli bir sıfattır. Çünkü peygamberlerin günah işlemeleri, yalan söylemeleri caiz olsaydı; verdikleri haberlerin doğruluğuna güvenilmezdi. Bu durum, onların Allâh'ın hucceti olma özelliklerine gölge düşürürdü.

Peygamberlerden günah (fısk) sâdır olsaydı, bu onların şâhitlik ehliyetini ortadan kaldırırdı. Kur'an da:

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا اَنْ تُصيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى مَافَعَلْتُمْ نَادِمينَ

"Ey iman edenler! Size bir fâsık haber getirirse, onun doğruluğunu araştırın"[261] buyurulur.

Yüce Allah fâsığın şehâdetini kabulde tedbirli olmayı ve duraksamaya emrediyor. Peygamberden fıskın sudûru halinde dünyadaki şahitliği düşünce; ahiretteki ümmetine olan şahitliği de düşer. Halbuki Kur'an'da:

وَكَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ اُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتى كُنْتَ عَلَيْهَا اِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَاِنْ كَانَتْ لَكَبيرَةً اِلَّا عَلَى الَّذينَ هَدَى اللّهُ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضيعَ ايمَانَكُمْ اِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ

“Ve işte böylece sizleri de bir ümmet-i vasat kıldık ki nâs üzerine şahitler olasınız. Ve bu Peygamber de sizlerin üzerinize tam bir şahit olsun. Ve senin, evvelce tarafına müteveccih bulunduğun Kâbe'yi yine kıble yapmadık, ancak Resûle kimlerin tâbi olacaklarını, gerisi gerisine döneceklerden temyiz etmek için yaptık. Gerçi bu büyük bir hadisedir. Ancak Allah'ın hidâyet ettiği zâtlar hakkında değil. Ve Allah sizin imânınızı elbette zâyi edecek değildir. Şüphe yok ki Allah Teâlâ nâsa elbette raûftur, rahîmdir.”[262]

Kıyamette şâhitliği bildirilen kimsenin, dünya şahitliği de teyid edilmiş olmaktadır.[263]

Peygamberler iyiliği emir ve kötülükten sakındırmaya çalışırlar. Kendileri tâatı terkedip, masıyeti işleselerdi, şu ayetlerin muhatabı olurlardı:

اَتَاْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ اَنْفُسَكُمْ وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ اَفَلَا تَعْقِلُونَ

"İnsanlara iyiliği emredip kendinizi unutuyor musunuz?"[264]

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّهِ اَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ

"Ey insanlar, niçin yapmayacağınız şeyi söylüyorsunuz! Yapamayacağınız şeyi söylemek Allah nezdinde en sevilmeyen bir şeydir."[265]

Diğer yandan, uyanlarının onları kötülükten menetmeleri gerekirdi ki bu, peygambere karşı bir zorlama ve eziyet olurdu. Kur'an'da bu yasaklanmıştır.

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلى قَوْمِه فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَكُمْ مِنْ اِلهٍ غَيْرُهُ اَفَلَا تَتَّقُونَ

"Allâh ve Resulüne eziyet edenleri, o, dünya ve ahirette lanetledi."[266]

Ehl-i sünnete göre, peygamberlerin masum oluşu vahiyden sonra sabittir. Kur'an-ı Kerim'de bazı peygamber kıssaları anlatılırken, onların günah işlediklerini düşündüren örneklere rastlanır.

Hz. Adem'in cennette yasak meyveyi yemesi,[267] Nuh aleyhiselâmın iman etmeyen oğlunu gemiye almak için duâ etmesi,[268] Hz. İbrahim'in putları kendi kırdığı halde, kavmine kimin kırdığını büyük puttan sormalarını istemesi,[269] Hz. Lût'un eş cinsel erkeklere kendi toplumunun kızlarını teklif etmesi,[270] Hz. Musa'nın bir şahsın ölümüne sebep olması,[271] Hz. Yunus'un kavmini izinsiz terk etmesi,[272] Hz. Davud'un davacıyı dinleyip davalıyı dinlemeden davacı lehine hüküm vermesi,[273] Hz. Muhammed'in kâfirlerin reislerini İslâm'a davet ettiği sırada gelip, soru soran ve bir ama olan Abdullah b. Ümmü Mektûm'a yüzünü buruşturması ve sırtını dönmesi[274] örnek verilebilir.

Ancak bu ve benzeri peygamber kıssalarında görülen hallerin bazıları ya peygamberlikten önceye aittir veya bunlarla ilgili nakiller muteber değildir. Bazıları da peygamberlerin şanına yakışacak biçimde açıklanmıştır. Çünkü eğer peygamberlerin günah işlemesi mümkün olsaydı, onların sözüne güvenilmez ve böylece ilâhî huccet gerçekleşmiş olmazdı.

c) Peygamberlerin Dereceleri

Peygamberler arasında peygamber olmaları bakımından fark yoktur. Ancak, kavimleriyle olan mücadeleleri, onların bazılarını diğerlerinden üstün kılmıştır. Kur’an-ı Kerim de:

تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَاتَيْنَا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَ تْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ امَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلكِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ مَا يُريدُ

“O peygamberlerin bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık. Allah onlardan bir kısmı ile konuşmuş, bazılarını da derece derece yükseltmiştir. Meryem oğlu İsa'ya açık mucizeler verdik ve onu Rûhu'l-Kudüs ile güçlendirdik. Allah dileseydi o peygamberlerden sonra gelen milletler, kendilerine açık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmazlardı. Fakat onlar ihtilafa düştüler de içlerinden kimi iman etti, kimi de inkâr etti. Allah dileseydi onlar savaşmazlardı; lâkin Allah dilediğini yapar.”[275]

Aralarında derece farklılıkları, birbirinden üstünlükleri olduğunu Allah’ın beyan ettiği Peygamberlerin içinde “Ulu-l Azm” Azim sahibi peygamberler olduğunu Kur’an-ı Kerim’den öğreniyoruz:

فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلاَ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوآ اِلاَّ سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ بَلاَغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ اِلاَّ الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ

“O halde (Resûlum), peygamberlerden azim sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret. Onlar hakkında acele etme, onlar vâdedildikleri azabı gördükleri gün sanki dünyada sadece gündüzün bir saati kadar kaldıklarını sanırlar. Bu, bir tebliğdir. Yoldan çıkmış topluluklardan başkası helâk edilir mi hiç.”[276]

Ulü-l Azm Peygamberler

1) Hz. Nuh (as) : Hz. Nuh 50 yaşında peygamber olmuştur. Ve 1000 yıl yaşamıştır. Hz. Nuh zamanında çoğalan insanlar Allah’ı tanımaz oldular. Nuh Peygamberin duasıyla Allah onların başına Tufanı verdi. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Nuh’tan Şuara, Saffat ve Nuh surelerinde genişçe bahsedilir.

2) Hz. İbrahim (as) : Hz. İbrahim, Nuh (as)’dan sonra Ulu-l Azm peygamberlerin ikincisidir. Hz. Muhammed (as)’dan 2500-2600 yıl kadar önce Nemrut zamanında Babillere gönderildi. Kendisine 10 sayfalık bir kitap verildi. Nemrutla mücadelede bulundu, putları kırdı ve sonra ateşe atıldı. Halilullah olan Hz. İbrahim’e bütün semavi dinler tazimde bulunur. Kur’an-ı Kerim de, Al-i İmran, Bakara, Saffat, İbrahim ve Şuarra surelerinde Hz. İbrahim değişik yönleriyle anlatılmaktadır.

3) Hz. Musa (as) : Hz. Muhammed (as)’dan 1900-2000 yıl kadar önce, İsrail oğullarına peygamber olarak gönderildi. Firavunla mücadelesi, Kur’an-ı Kerim de genişçe anlatılır. Kendisine Tevrat verilmiştir. Kur’an-ı Kerim de özellikle Bakara, Şuara, Taha, Neml, Kasas ve Kehf surelerinde Hz. Musa (as)’dan söz edilir.

4) Hz. İsa (as) : Hz. İsa, Hz. Meryem’in oğludur. Babasız dünyaya gelişi bir mucizedir. Beşikteyken konuşmuş, 30 yaşındayken peygamber olmuş ve 33 yaşındayken semaya uruc etmiştir. Kendisine İncil verilmiştir. Peygamberimizden 600 yıl kadar önce yaşamıştır.

5) Hz. Muhammed (as) Efendimiz : Hz. Muhammed (a.s) 571 yılında Mekke’de doğmuş, 40 yaşındayken peygamberlik gelmiştir. 13 yıl Mekke’de tebliğ görevini yerine getirip, Müşriklerin baskısı karşısından Medine’ye hicret etmiştir. Ömrünün son 10 yılını da burada geçirmiş, 632 yılında Medine’de vefat etmiştir. En büyük peygamberlik alameti Kur’an-ı Kerim olmuş ve son peygamber olma şerefine nail olmuştur. Kur’an-ı Kerim’de:

 اِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهِ اْلاِسْلاَمُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ اُوتُوا الْكِتَابَ اِلاَّ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَ هُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاَيَاتِ اللهِ فَاِنَّ اللهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ

“Allah nezdinde hak din İslâm'dır. Kitap verilenler, kendilerine ilim geldikten sonradır ki, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düştüler. Allah'ın âyetlerini inkâr edenler bilmelidirler ki Allah'ın hesabı çok çabuktur.”[277]

Peygamber efendimizin diğer Peygamberlerden bazı üstün özellikleri:

- Alemlere rahmet olarak gönderilmesi.

- Son peygamber olması.

- Nübüvvetinin evrensel olması.

- İslam’ın son ve kamil din olması.

Efendimiz (a.s)’ın kendi ifadesiyle:

Câbir b. Abdu'llâh (el-Ensârî) (radiya'llâhu anhümâ)'dan:

Şöyle demiştir: Nebiyy-i Ekrem (salla'llâhu aleyhi ve selem) buyurdu ki: Benden evvel hiçbir kimseye verilmedik beş şey (hep birden) bana verilmiştir: Bir aylık yola kadar (düşmanlarımın kalbine) korku (salmak) ile mansûr oldum. Yer (yüzü) bana namazgâh ve sebep-i tahâret kılındı. Onun için ümmetimden namaz vakti gelip çatmış her kim olursa olsun namazını kılıversin. Ganâim bana helâl edildi. Halbuki benden evvel kimseye helâl edilmemiştir. Bana şefâat verildi. Bir de (benden evvel) her Nebî, hassaten kendi kavmine ba's olunurken ben umûm-ı nâsa ba's olundum.”[278]

d) Mucize

Mucize: Kudret'in karşıtı olan "acz" kökünden if'al babında "i'caz" masdarından türetilen bir ism-i fail olarak "âciz bırakan, karşı konulamayan, benzeri yapılamayan, hârika" anlamında bir terim. Kur'ân-ı Kerim'de, "mucize" anlamında çok defa, "âyet, âyât, beyyine, delil ve delâil" kelimeleri kullanılmıştır. Âyet; belli olan bir alâmet, bir şeyi ispat eden delil veya işaret demektir. O halde genel olarak mucize ya bir işaret, delil ve ispat manâsına; veya "ilâhî bir haber" yahut "tebliğ edilen kelâm" anlamına gelir.

Birinci manâ, mucizenin dinî bir terim olarak yapılan tarifine daha uygundur. İkinci manâ içine, çok defa Kur'ân âyetleri, bazen de bizzat Kur'an-ı Kerim girmektedir. Bu kelimenin, hem ilâhî bir haber olan Allah'ın kelâmı Kur'ân-ı Kerim, hem de, onu tebliğ eden Peygamber (a.s)'ın risaletini ispat için kullanılmasında önemli bir hikmet vardır. O da; ilâhî bir kelâm ve hidâyet rehberi olan Kur'an-ı Kerim'in hak ve gerçek olduğuna bizzat kendisinin en kuvvetli bir delil olmasıdır.

Nitekim Peygamber Efendimizin her devirde geçerliliğini koruyan en büyük (aklî) mucizesi Kur'ân-ı Kerim'dir. Gerçekte mucize; tabiat kanunları ve âdetler üstü, fevkalâde, harika bir olaydır. Hak Teâlâ onunla inkârcıları, bir benzerini getirmekten âciz bırakır; peygamber olarak seçtiği zâtı tasdik eder, peygamberlik iddiasının doğruluğunu ispat etmek için onda âdetler üstü hârika bir şey gösterir. İşte bu, onun peygamberliğini ispat eden bir delil yani bir mucizedir. Bir hârika olan mucizenin iki ana özelliği vardır.

Bunlardan biri; "meydan okumak" diğeri, inkârcıları "âciz bırakmak"tır. Ehl-i Sünnet âlimleri, mucizeyi, kerâmet gibi diğer harikalardan ayıran unsur ve şartları dikkate alarak çeşitli ifadelerle tarif etmişlerdir. Bunlardan en uygun ve açık olanı şöyledir; Mucize; Peygamberlik iddiasında bulunan ve inkârcılara meydan okuyan zâtın bu iddiasının doğruluğunu tasdik etmek için, Hak Teâlâ'nın, onun vasıtasıyla izhar ettiği ve onları bir benzerini 'mislini) yapmaktan âciz bırakan, tabiat kanunları ve âdetler üstü harikulâde bir hadisedir.

Bu tariften anlaşılacağı üzere mucize, Allah'ın bir fiilidir. Onu Peygamberi elinde yaratan ve gösteren, bizzat Allah (c.c) tır. Peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkan ve inkarcılara karşı meydan okuyan bir zatın elinde, onu inkâr eden herkesi aciz bırakan böyle bir harika izhar edilmesi, peygamberlik iddiasını ispat ve tasdik manası taşır. Çünkü peygamberin böyle bir harika göstermesi, "kulum, peygamberlik iddiasında sadıktır, kendiside, tebliğ ettiği sözler de, doğru ve gerçektir" demektir.

Tarifteki, "peygamberlik iddiasında bulunmak" ve "meydan okumak" (tahaddi) şartlar, mucizeyi, Allah'ın salih kulları olan evliyâ'nın gösterdikleri "kerâmet" adı verilen ve benzeri diğer fevkalâde hadiselerden ayırır. Çünkü Allah dostları olan evliyanın, "peygamberlik iddiası" ve "meydan okuma" vasfı yoktur. Onların gösterdiği kerâmetler, tâbi oldukları ve şerîatı üzere yaşadıkları peygamberlerin bir tür mucizesi sayılır.[279]

Mu'cizenin Peygamberliğe Delaleti

Şartlarına uygun olarak meydana gelen mucizenin peygamberlik iddiasında bulunan zatın peygamberliğine delâleti, kat'î ve zarurîdir. Çünkü Hak Teâlâ'nın yalancı bir zatın elinde, böyle misli gösterilemeyen fevkalâde bir mucize izhar etmesi aklen imkânsızdır. Zira bu, yalancı bir kimseyi tasdik etmek olur. Yalancıyı tasdik etmek kötü bir fiil olduğundan, Hak Teâlâ hakkında muhaldir. Gerçek şudur ki; peygamberlik denince, iki ana esas akla gelir.

Birincisi; Allahu Teâlâ'nın büyük bir lütfu olan ilahî vahye mazhar olmak ve onu tebliğ ederek insanları dünya ve âhiret saadetine ulaştırmak;

İkincisi ise, peygamberliği ispat eden ve onu tasdik eden "Mucize" göstermektir. Şayet peygamberler, kudreti herşeye yeten Hak Teâlâ tarafından teyid edilmeseler; yani onlara inkârcıları aciz bırakan mucizeler verilmese idi, Allah'ın Rasûlü olduklarına kimseyi inandıramazlardı.

Mucize göstermek o zatın peygamberliğini bilfiil tasdik etmek, "doğru söyledin, sen hak peygambersin" demektir. Buna, günümüzde şöyle bir örnek verilebilir: Nasıl ki bir devletin elçisi gittiği devlet başkanına, yalnız elçilere mahsus olan "güven mektubu" sunarak, kendi devlet başkanının sefiri olduğunu ispat eder ve kendine inandırırsa; peygamberler de, kesin bir delil sayılan "mucize" göstererek, Allah'ın Resûlü olduklarına, kendi milletlerini inandırmış olurlar.

Peygamberler, eğer mucize ile desteklenmemiş olsalardı, sözlerini kabul etmek ve onları tasdik etmek gerekmezdi. Peygamberlik davasında sadık (doğru ve samimî) olan ile, kâzip (yalancı) olan birbirinden ayırdedilemezdi. Mucize gösterilince, iddia sahibinin doğru söylediği ve peygamber olduğu kesin olarak anlaşılmış olur. Çünkü Hak Teâlâ, mucizenin hemen ardından; onu görenlerde, peygamberin sâdık, sözünün doğru olduğuna dair bir bilgi yaratır.

Bu bilgi, şu benzer olaydaki gibi şöyle hâsıl olur: Bir zât, bir topluluğa gelerek; "Ben, şu kralın size gönderdiği elçiyim" dese, sonra orada bulunan krala dönerek, "Eğer beni kendine elçi tayin etmekte sadık isen, âdetine muhalefet et; üç defa yerinden kalk ve âdetine aykırı bir yere otur" dese, kral da bunu yapsa; toplulukta, o zâtın doğru söylediği, kralın elçisi olduğu hususunda zorunlu ve kesin bir bilgi hasıl olur."[280]

Burada önemli bir hususu belirtmek, konumuza daha açıklık getirecektir. Bazı kişilerin ilmini ve usûlünü öğrenerek yaptıkları sihir, asla bir çeşit mucize sayılmaz. Çünkü sihir, normal bir insanın maddî gücü dışında görünse de, insanın ruhî, nefsî ve ilmî gücü ve takatı dışında olağanüstü bir hadise vasfında değildir. Şayet öyle olsaydı, sihir de (mucize gibi vehbî) öğrenilemez ve bir sanat haline getirilemezdi. Mucize; insanların her türlü güçleri dışında kalan, çalışarak elde edilemeyen ve ancak Hak Teâlânın yüce iradesi ve verdiği ilâhî güçle yapılan fevkalâde bir hadisedir. Sihir gibi kesbî (çalışılarak) değil, vehbîdir. İlahîdir.

Bu bakımdan, kötü maksatlarla ve şerir kimseler tarafında öğrenilerek bir sanat ve geçim aracı haline getirilen sihirbazlık, dinen haram kılınıp yasaklanmış ve büyük günahlardan sayılmıştır. Ayrıca çalışılarak elde edilen sihirbazlıkla yapılan sihirlerde, peygamberlerin gösterdiği mucizelerde bulunan şartlar; yani meydan okuma (tahaddi), insanları âciz bırakma ve peygamberlik iddiası yoktur. Bu gerçek Kur'ân-ı Kerim'de birkaç defa açıklanan "Hz. Musa'nın mucize asası ile Firavunun sihirbazları arasında geçen olaylarda çok açık olarak görülmektedir.

Bu bakımdan sihir mucizeye benzemez; mucizenin peygamberliğe kesin ve zorunlu delâletini iptal eden bir engel sayılmaz.[281]

Mucizeye İnanmanın Hükmü

Her müslümanın, Allahu Teâlâ'nın insanlara zaman zaman göndermiş olduğu peygamberlerinin davalarında sadık ve haklı olduklarını ortaya koyan ve Allah tarafından desteklendiklerini ispat eden mucizeler verdiğine inanması farzdır. Hiç bir peygamber yoktur ki, Hak Teâlâ ona bir mucize ihsan ederek onu tasdik etmiş olmasın.

Bu husus, Kur'an'da adı geçen her peygamber hakkında indirilen müteaddid âyetlerle sâbit olmuş ve onlara verilen mucizeler açıklanmıştır. O halde mucize gerçeğine iman; Kitap, Sünnet ve İcmâ-ı Ümmet ile sâbittir. Kur'an'la sâbit olan "İsrâ" ve "İnşikâk-ı Kamer" gibi hissî ve kevnî mucizeleri inkâr, küfrü gerektirir. Her Peygambere mucize verildiğine dair pek çok âyetler olduğu gibi Peygamber (a.s)'ın şu sahih hadisi de zikredilebilir: "Hiç bir peygamber yoktur ki Ona insanların imanına sebep olan mucizeler verilmiş olmasın. Bana verilen mucize ise, ancak bana vahyolunan bir vahiydir. Onun için kıyamet gününde ümmeti en fazla olan peygamber ben olacağımı ümit ediyorum."[282]

Peygamberlerin mucize göstermelerinin aklen de mümkün olduğuna en açık delil; mucizeyi yaratan Hak Teâlâ'nın her şeyi yaratacak kudrette bir "Kâdir-i Mutlak" olmasıdır. Çünkü; kâinatta, yerde ve gök yüzündeki canlı cansız varlıklar âlemine dikkatle bakılarak ondaki incelik, şaşmaz düzen ve muhkem nizam incelenip düşünülünce, bütün bunların yaratıcısı olan Hak Teâlâ'nın, peygamberlerini tasdik etmek maksadıyla gerektiğinde, herbirinin elinde, ezelî ilmine ve küllî iradesine uygun olarak mucize adı verilen fevkalâde bir şey yaratmasının aklen mümkün olduğu kolayca anlaşılır.

Allah (c.c)'a, sonsuz kudret ve azametine inanan herkes; mucizeye, onun aklen mümkin ve fiilen sâbit olduğuna tereddütsüz iman eder. İnsanlık tarihi bu gerçeğin canlı örnekleriyle doludur.

Mucizenin Çeşitleri

Akâid ve Kelâm ilmine ait muteber ana kaynaklarda mucizeler iki ana gruba ayrılmış, sonra her gruba giren mucize(erin çeşitleri beyan edilmiştir. Bunlardan birincisi, "hissî ve kevnî mucizeler"; diğeri ise, "aklî (manevî) mucizeler" dir.

Birinci gruba giren hissî ve kevnî mucizeler de, mahiyet ve keyfiyet bakımından iki büyük grupta toplanır. Birinci grup; Hak Teâlâ'nın elçileri olarak seçtiği üstün vasıflı şahsiyetler olan peygamberlerin mümtaz zatları ve kâmil sıfatları ile ilgili fevkalâde haller, üstün meziyetler, yüce tecellî ve özelliklerdir. İkinci grupta ise; peygamberlerin zat ve sıfatları dışında meydana gelen ve her peygambere verilen, o zamanki insanların duyu organları ile müşahade ettikleri tabiat üstü olaylar hissî ve kevnî mucizeler grubuna girer.

Bunlar her peygamberin peygamberliğini ispat etmek için Allah'ın izniyle gösterdiği, o zamanki insanları âciz ve hayran bırakan ve o devirde en inandırıcı görünen fevkalâde eşsiz hâdiselerdir.

Bazı alimler, özellikle Peygamber (a.s) tarafından vahye ve Kur'an âyetlerine dayanarak haber verdiği, geçmişe ve geleceğe ait hadiselere, "Mu'cizât-ı Haberiyye" adı vererek bunları aynı türde mucizeler olarak mütalaa etmişlerdir. Başta Hâtemül-Enbiya Hz. Muhammed (a.s) olmak üzere, Allah'ın sevgili ve mümtaz kulları, insanlığın hidâyet rehberleri ve gerçek eğitici ve öğreticileri olan ve bizzat Allah (c.c) tarafından terbiye edilen peygamberlerin mümtaz zat ve kâmil şahsiyetleri, onlar hakkında her müslümanın inanması gereken kemal sıfatlar, onların peygamberliğini ispat eden zâtî mucizelerdir.

Gerçek şudur ki; başta Hz. Muhammed (a.s) olmak üzere, bütün peygamberlerin herkese güven ve emniyet veren güçlü ve dürüst şahsiyetleri, sağlam karakter, güzel ahlâk, cesâret ve istikametleri, parlak zekâ ve dirayetleri, elde ettikleri eşsiz başarılar, sahip oldukları belagat ve fesahatları gösterdikleri, hissî mucizelerden daha tesirli ve açık olarak, herbirinin, Allah'ın Rasûlü olduğuna kesinlikle delâlet etmektedir.

Hissî ve Kevnî Mucizeler

Peygamberlerden bahsedilince akla gelen ve Kur'ân-ı Kerim'de bazı peygamberlerin gösterdiği bildirilen mucizeler, genellikle bu çeşit hissî ve kevnî mucizelerdir. Her peygamber, Hak Teâlâ'nın elçisi olduğunu ispat etmek için genellikle göze hitap eden hissî mucizeler göstermiştir. Bu fevkalâde hadiseler, her peygamberin içinde yaşadığı dönem gereği ve insanların anlayışına göre emsalsiz sayılan ve başkalarının benzerini yapmakta aciz kalarak hayret edecekleri türden mucizelerdir. Mahiyet ve keyfiyeti bakımından hissî ve kevnî olan bu mucizelerin çoğu Kur'ân-ı Kerim'de açıklanmıştır.

Hz. İbrahim, Hz. Musa ve Hz. İsâ ve Peygamberimiz Hz. Muhammed (a.s)'ın gösterdiği ve Kur'ân-ı Kerim’le sâbit olan bu tür mucizelerden bazılarını şöyle özetlemek mümkündür:

1- Hz. İbrahim (a.s)'ın, Bâbil hükümdarı Nemrut tarafından-mancılıkla-ateşe atıldığı halde yanmayarak kurtulması.

2- Musa Peygamberin elindeki asanın, Firavunun sihirbazlarının yaptıklarını yutan bir ejderha haline girmesi, sonra eski haline dönmesi. Aynı asayı Hz. Musa'nın Kızıldenize vurmasıyla, denizin yarılması... Böylece Hz. Musa, yanındaki İsrâil oğullarıyla karşı sahile geçerek kurtulmuşlar, deniz eski haline dönmüş ve Firavn yanındakilerle beraber boğulmuştur.

3- Hz. İsa (a.s)'nın, Allah'ın izniyle ölüleri diriltmesi, hastalara dokunarak onları iyi etmesi gibi fevkalâde hadiseler, birer hissî mucizedir.

Rasulullah (a.s) Efendimizin pek çok hissî ve kevnî mucizeleri vardır. Bunlardan Kur'ân-ı Kerim'de zikredilen ve tevâtür derecesine ulaşan sahih hadislerle sâbit olan ikisi şunlardır:

1- İsrâ ve Mirac mucizesi: Kur'ân-ı Kerim, İsrâ sûresinde:

سُبْحَانَ الَّذى اَسْرى بِعَبْدِه لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَاالَّذى بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ ايَاتِنَا اِنَّهُ هُوَالسَّميعُ الْبَصيرُ

"Kulunu (Muhammed'i), ona âyetlerini göstermek üzere, bir gece Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya götüren Allah'ın şânı ne yücedir..."[283] buyurulmuştur.

Peygamberimiz (a.s) Efendimiz, ilâhî emir üzerine Cebrail (a.s)'ın refakatinde bir gecenin belirli bir kısmında, Mekke-i Mükerremedeki Mescid-i Haram'dan, Kudüs'te bulnan Mescid-i Aksa'ya süratle götürülmüş; oradan da, yedi kat gökyüzüne yükseltilerek "sidre-i Müntehâ" ya ve diğer yüce makamlara çıkarılmış; bir çok ilâhî lütuflara (Füyuıâtı Rabbâniyeye) mazhar olduktan sonra, tekrar Mekke-i Mükerreme'ye ulaştırılmıştır.

Buharî ve Müslim'in Sahihlerinde mevcut meşhur bir hadise göre; bu mucize, Hicret'ten bir buçuk yıl önce Receb ayının yirmiyedinci gecesi vuku bulmuştur. İsrâ'nın, ruh ve ceset birlikte tahakkuk ettiğinde icmâ vardır. İsrâ hadisesi, yukarda kaydedilen âyetle sâbit olduğundan, inkâr eden kâfir olur. Mirac hadisesinde de, icmâ-ı ümmet varsa da, keyfiyetin de, yani oluş şeklinde ittifak olunmamıştır. Ancak âlimlerin büyük çoğunluğuna göre, Mi'rac ta, ruh ve ceset birlikte ve uyanık olarak tahakkuk etmiştir. Bu hadise, Rasulü Ekrem Efendimiz'in en büyük hissî mucizesi olarak kabul edilmiştir.

2- İnşikâk-ı Kâmer, Ay'ın ikiye bölünmesi mu'cizesi: Peygamber (a.s) Efendimizin bu büyük hissî mucizesi de Kur'an'la sâbittir. Nitekim: Kamer sûresinde:

اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ

"(Kıyâmet)saat(i) yaklaştı, ay (ikiye) bölündü (yarıldı)"[284] buyurulmuştur.

Bazı sahih hadislerde nakledildiğine göre; müşriklerden bir grup, bir mucize olarak, ayın iki kısma ayrılmasını, Rasul-i Ekrem (a.s)'den istediler. Hz. Peygamber (a.s) da, Allah'u Teâlâ'ya yönelerek niyazda bulundu. Ay, Allah'ın kudret ve izniyle derhal ikiye ayrıldı; bir kısmı Hıra dağı üzerinde, diğer kısmı ise, aşağıda ve tam karşısında görüldü. Müşrikler, inat ve tekebbürlerine kapılarak bu büyük mucizeyi inkâr ettiler ve "Bu, ancak bir sihirdir" dediler. Şayet bu mucize, diğer Mekkelilerce de görülmemiş olsaydı, ona delâlet eden âyetle tekzip edilmiş olur ve kimse Hz. Muhammed (a.s)'e iman etmez, hattâ inananlardan irtidat edenler bile olurdu. Halbuki böyle bir şey olmamıştır.

Aklî Mucizeler Aklî mucize, akla ve vicdana hitab eden ve her devirde geçerli olan olağanüstü eşsiz bir harikadır. Bu tür mucizeye en canlı örnek, yalnız Rasulullah (a.s) Efendimiz'e verilen ve onun en büyük mucizesi sayılan Kur'ân-ı Kerim'dir. Çünkü o, her zaman ve mekanda onun peygamberliğini simgeleyen en etkili mucizedir. Daha önceki peygamberlere verilen hissî mucizelerin fonksiyonu Kur'an’la sona ermiş; onların, hatıralarda anılan tarihî fevkalâde bir olay olmaktan öte, artık bir etkisi kalmamıştır.

Böyle bir aklî mucizenin, peygamberimiz Hz. Muhammed (a.s) Efendimize verilip, daha önceki peygamberlerin hiç birine bir benzerinin verilmemesinin hikmeti; onların peygamberliklerinin bir sonraki peygamberin gönderilişine kadar ki belirli zamana ve belirli bir millete mahsus olmasıdır. Hz. Muhammed (a.s)'ın peygamberliği ise, kıyamet gününe kadar bâki olduğu için, ona; bütün insanların peygamberi olduğuna tanıklık edecek Kur'ân-ı Kerim gibi, her devirde geçerli, aklî ve eşsiz bir mucize verildi. Kur'an'ın pek çok olan icaz yönleri, genel olarak şu iki kısımda toplanarak özetlenebilir:

1- Bütün insanları hedef alan i'câzı: Kur'an'ın o zamana kadar duyulmayan, adı sanı bilinmeyen gaybî hakikatlerden haber vermesi ve bunların aynen çıkması. Aynı şekilde, geçmiş ümmetlerden ve onların kıssalarından bahsetmiş olması da, Kur'ân'ın icazına örnek sayılır. Ayrıca, bütün devirlerde, her yerde ve her millete uygulanabilen genel ve eşsiz bir hukuk sistemi ortaya koyması da, ilmî bir mucizedir. Çünkü Hz. Muhammed (a.s) ümmî idi, okuması yazması yoktu.

Onun herhangi bir âlim ve mürşidden ders almadığı, hukuk ve kanun okumadığı tarihen sâbittir. O halde, böyle ümmî bir zâtın, Kur'ân-ı Kerim gibi, Arap belâgat ve fesâhatının zirvesinde olan ilahî hikmetlerle dolu eşsiz bir hukuk sistemini, kendi karihâsından meydana getirebilmesi mümkün müdür? İşte Kur'ân-ı Kerim'in bu yöndeki icazını ve onun büyük bir mucize olduğunu aklı selim sahibi herkes rahatlıkla kavrayabilir.

2- Kur'ân-ı Kerim'in Araplara yönelik bulunan icazına gelince; bu Kur'ân'ın ilâhî lâfzının, "nesir"in alışılmış uslub ve yöntemleriyle tam tamına uyuşmayan; "şiir" in bilinen vezinleriyle de bağdaşmayan kendine mahsus üstün ve parlak nazmıdır. Bunun yanında, Kur'an'ın hayret verici, insanı teshir eden yüce bir belağatı ve eşsiz bir fesahatı vardır. O öyle yüce bir usluba sahiptir ki; ondan, avam olsun, kültürlü olsun veya ihtisas sahibi bir âlim olsun, herkes mutlaka faydalanır ve manevî zevk alır. Eşsiz bir uslup, geniş ve engin bir manâ hazinesi olan Kur'ân-ı Kerim, asırlardır tekrar tekrar meydan okuduğu halde, Arap edebiyatı, belağat ve fesahat üstadları bu güne kadar Kur'ân'ın bir benzerini yapmaktan âciz kalmışlardır. Nitekim bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyurur:

وَاِنْ كُنْتُمْ فى رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلى عَبْدِنَا فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه وَادْعُوا شُهَدَاءَ كُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِقينَ فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتى وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ اُعِدَّتْلِلْكَافِرين

"Eğer kulumuz (Muhammed)'e indirdiğimiz (Kur'ân)'dan şüphe ediyorsanız, haydi siz de ona benzer bir sûre getirin. Allah'tan başka bütün şâhitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın; eğer doğru iseniz (bunu yapın) yok eğer yapamadınızsa, ki yapamayacaksınız, o halde yakıtı insanlar ve taşlar olan, inkârcılar için hazırlanmış ateşten sakının."[285]

Başka bir âyette:

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْاِنْسُ وَالْجِنُّ عَلى اَنْ يَاْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْانِ لَا يَاْتُونَ بِمِثْلِه وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ ِبَعْضٍ ظَهيرًا

"Deki: Andolsun eğer bütün insan(lar) ve cin(ler) şu Kur'an'ın bir benzerini meydana getirmek için (biraraya gelip) toplansalar yine onun bir benzerini yapamazlar"[286] diye meydan okuyor.

Fakat bütün bu meydan okumalara rağmen onlar, hiç bir şey yapamadılar ve Kur'ân'a cevap verme cesareti gösteremediler. Bu âyetler ve bütün Kur'an, asırlardır, değişik anlayış ve inançta bulunan belâğat üstadlarına, şair ve edebiyatçılara meydan okumaya devam ettiği halde, onunla kıyaslamaya yarayacak güzellikte herhangi bir çalışma yapılamamıştır. İşte bu, gözlem ve deneye dayalı ilmî delillerle ortaya konmuş bulunan gerçek, Kur'an'ın ilâhî icazını ve en büyük mucize oluşunu ispat eden belgedir.

Mucize Dışındaki Diğer Harikalar Bunlar başlıca beş çeşit olup, şöylece özetlenebilir:

1- İrhas: Peygamber olmaya namzet bir zatın, peygamber olarak gönderileceğine delâlet eden olağanüstü bir hadisedir. Böyle fevkalâde bir hadise, o zata peygamberlik gelmeden önce meydana gelir. Hz. İsa (a.s)'nın daha beşikte iken konuşması, bazı ağaçların ve taşların Peygamber (a.s) Efendimize selâm vermesi, bulutun onu gölgelemesi gibi... İrhas da, mucize gibi yalnız peygamberlere mahsus bir harikadır.

2- Kerâmet: İlâhî emirleri dikkatle yerine getiren, günahlardan titizlikle sakınan ve Allahu Teâlâ'ya çokça ibadet ve taatla yaklaşan, zühd ve takva sahibi bazı büyük zevatta görülen hârikalardır. Allah dostu veli ve evliya diye anılan bu gibi zevâtın, gerektiği zaman "kerâmet" göstermesi, Ehl-i Sünnete göre haktır. Bir çok hikmet ve faydalar vermesi ve etrafındakileri uyarması maksadıyla zühd ve takva sahibi bazı salih mü'minlere verilen bu ilahî lütuf ve ihsan, onların tabi olduğu peygamberlerin bir mucizesi sayılır. Kerâmet, mucize derecesine: veli de, nebinin derecesine asla ulaşamaz. Bu sebeble, keramet peygamberlik davasıyla ve istenilen zamanda gösterilemez.

3- Meûnet (Yardım, destek): Salih müslümanlardan olduğu halde, halk arasında hali gizli kalmış, iç âlemi anlaşılmayan bilinmeyen; meczup bilinen veya saf dil görünen kimselerden, bir iddiada bulunmadan meydana gelen bazı hârikalardır. Bu hal, sahibinin bazı belâ veya musibetten kurtulmasına ve geçiminin kolaylaşmasına yardımcı olur. Karşılarındaki insanların aklından geçenleri, maksat ve niyetlerini keşfetmek, bir çeşit meûnet sayılır.

4- İstidrac: Küfrü ve fıskı açık olan bazı kimseler elinde, arzularına uygun olarak meydana gelen hârikalara "istidrac" adı verilir. Bu, Allah Teâlâ'nın, inad, kibir, hased ve ihtirasları sebebiyle yola gelmeyen, münkirlere istediği fırsatı vermesidir ki; kötülüğe ve günah işlemeye devam ederek, daha çok azaba müstahak olmaları hikmetine dayanır. Bu gibi zâlim, fâsık ve inkârcı kimselerin dünya ile ilgili isteklerine, kavuşmaları, arzu ve duaların kabulu, "istidrac" sayılır.

5- İhanet: (Hakir ve zelil kılmak): Küfrü ve fıskı açık olan bazı kişiler elinde arzu ve isteklerine aykırı olarak meydana gelen bir takım harika olaylardır. Bu hale "hizlan" adı da verilir. Bu tip yalancı ve münkirler elinde meydana gelen menfi hârikalar, Hak Teâlâ'nın onları yalanlamak ve rezil etmeyi dilemesi ile ortaya çıkar. Nitekim rivâyete göre; Peygamberlik, davasında bulunan "Müseylemetü'l Kezzâb" diye anılan yalancı bir sapık, mucize göstermek maksadıyla tek gözü kör bir adama gözü açılsın diye dua etmiş; adamın gören diğer gözü de kör olmuş!

Sonuç olarak; hârika türlerinden, yalnız kerâmet ve irhas, sahibinin büyüklüğüne ve yüksek derecesine delâlet eder. Sihir ise, dinen haram olup, yukarıda belirtilen sebeplerle, bu hârika çeşitlerinden hiç birine girmez ve dinen hiç bir değer taşımaz. Sihirbazlar dinen makbul kişiler değildir.

Mucizeler ile Harikalar Arasındaki Fark

En önemli farklar şunlardır:

1- Mucize, ancak peygamberlik şerefine mazhar olan Allah'ın sevgili kulları, mümtaz şahsiyetler tarafından ve davalarına uygun olarak meydana gelir. Diğer hârikalarda bu şartlar bulunmaz.

2- Mucize, genellikle halkın istemesi üzerine gösterilir ve ortaya çıkar. Bu esnada halka, "Bir benzerini de siz getirin" diye meydan okunur ve halk âciz kalarak bir benzerini yapamazlar. Veliler ve diğer harika sahipleri, böyle bir iddiada bulunamazlar.

3- Mu'cize gösteren peygamberler, her türlü ahlâkî fazilet ve üstün vasıflarla muttasıf birer ahlâk ve fazilet timsali olurlar. O kadar ki, bu halleri de, onların peygamberliklerine delâlet eden birer hârika derecesinde görülür. Bu sebeple, vehbî olan peygamberlik sıfatlarıyla muttasıf olmayanlar, mucize gösteremezler.[287]

e) Kur’an’da Adı Geçen Peygamberler

Yirmi sekiz (28) olup, üçü (3) ihtilaflıdır. Bunlar:

1-Hz. Adem (a.s):

اِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللهِ كَمَثَلِ اَدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

“Allah nezdinde İsa'nın durumu, Adem'in durumu gibidir. Allah onu topraktan yarattı. Sonra ona "Ol!" dedi ve oluverdi.”[288]

2-Hz. İdris (a.s):

اِلاَّ مَنْ تَابَ وَاَمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَاُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ يُظْلَمُونَ شَيْئًا

“Nihayet onların peşinden öyle bir nesil geldi ki, bunlar namazı bıraktılar; nefislerinin arzularına uydular. Bu yüzden ileride sapıklıklarının cezasını çekecekler."[289]

3-Hz Nuh (a.s):

لَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلَهٍ غَيْرُهُ اِنِّى اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ

“Andolsun ki Nuh'u elçi olarak kavmine gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah'a kulluk edin, sizin ondan başka tanrınız yoktur. Doğrusu ben, üstünüze gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum.”[290]

4-Hz.Hud (a.s):

وَاِلَى عَادٍ اَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلَهٍ غَيْرُهُ اِنْ اَنْتُمْ اِلاَّ مُفْتَرُونَ

“Âd kavmine de kardeşleri Hûd'u (gönderdik). Dedi ki: Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Sizin O'ndan başka tanrınız yoktur. Siz yalan uyduranlardan başkası değilsiniz”[291]

5-Hz.Salih (a.s):

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا اِلَى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا اَنِ اعْبُدُوا اللهَ فَاِذَا هُمْ فَرِيقَانِ يَخْتَصِمُونَ

“Andolsun ki, "Allah'a kulluk edin!" (demesi için) Semûd kavmine kardeşleri Sâlih'i gönderdik. Hemen birbiriyle çekişen iki zümre oluverdiler.”[292]

6-Hz.İbrahim (a.s):

وَاِذِ اِبْتَلَى اِبْرَهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قَالَ اِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ اِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِى قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ

“Bir zamanlar Rabbi İbrahim'i bir takım kelimelerle sınamış, onları tam olarak yerine getirince: Ben seni insanlara önder yapacağım, demişti. "Soyumdan da (önderler yap, yâ Rabbi!)" dedi. Allah: Ahdim zalimlere ermez (onlar için söz vermem) buyurdu.”[293]

7-Hz.Lut (a.s):

فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ اِنِّى مُهَاجِرٌ اِلَى رَبِّى اِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

“Bunun üzerine Lût ona iman etti ve (İbrahim): Doğrusu ben Rabbim'e(emrettiği yere) hicret ediyorum. Şüphesiz O, mutlak güç ve hikmet sahibidir, dedi."[294]

8-Hz.İsmail (a.s):

وَاذْكُرْ فِى الْكِتَابِ اِسْمَعِيلَ اِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولاً نَبِيًّا

“(Resûlüm!) Kitapta İsmail'i de an. Gerçekten o, sözüne sâdıktı, resûl ve nebî idi.”[295]

9-Hz.İshak (a.s):

فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ وَهَبْنَا لَهُ اِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلاًّ جَعَلْنَا نَبِيًّا

“Nihayet İbrahim onlardan ve Allah'tan başka taptıkları şeylerden uzaklaşıp bir tarafa çekildiği zaman biz ona İshak ve Yâ'kub'u bağışladık ve her birini peygamber yaptık.”[296]

10-Hz.Yakup (a.s):

فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ وَهَبْنَا لَهُ اِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلاًّ جَعَلْنَا نَبِيًّا

“Nihayet İbrahim onlardan ve Allah'tan başka taptıkları şeylerden uzaklaşıp bir tarafa çekildiği zaman biz ona İshak ve Yâ'kub'u bağışladık ve her birini peygamber yaptık.”[297]

11-Hz.Yusuf (a.s):

وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ اْلاَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى اَلِ يَعْقُوبَ كَمَا اَتَمَّهَا عَلَى اَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ اِبْرَهِيمَ وَاِسْحَقَ  اِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

“İşte böylece Rabbin seni seçecek, sana (rüyada görülen) olayların yorumunu öğretecek ve daha önce iki atan İbrahim ve İshak'a nimetini tamamladığı gibi sana ve Ya'kub soyuna da nimetini tamamlayacaktır. Çünkü Rabbin çok iyi bilendir, hikmet sahibidir.”[298]

12-Hz.Eyyüb (a.s):

وَاذْكُرْ عَبْدَنَآ اَيُّوبَ اِذْ نَادَى رَبَّهُ اَنِّى مَسَّنِىَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ

“(Resûlüm!) Kulumuz Eyyub'u da an. O, Rabbine: Doğrusu şeytan bana bir yorgunluk ve eziyet verdi, diye seslenmişti."[299]

13-Hz.Zülkifli (a.s):

وَاِسْمَعِيلَ وَاِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ

“İsmail'i, İdris'i ve Zülkifi de (yâdet). Hepsi de sabreden kimselerdendi.”[300]

14-Hz.Şuayb (a.s):

وَاِلَى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلَهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَ تْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَاءَ هُمْ وَلاَ تُفْسِدُوا فِى اْلاَرْضِ بَعْدَ اِصْلاَحِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

“Medyen'e de kardeşleri Şuayb'ı (gönderdik). Dedi ki: Ey kavmim! Allah'a kulluk edin, sizin ondan başka tanrınız yoktur. Size Rabbinizden açık bir delil gelmiştir; artık ölçüyü, tartıyı tam yapın, insanların eşyalarını eksik vermeyin. Düzeltilmesinden sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın. Eğer inananlar iseniz bunlar sizin için daha hayırlıdır.”[301]

15-Hz.Musa (a.s):

قَالَ يَامُوسَى اِنِّى اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاَتِى وَبِكَلاَمِى فَخُذْ مَا اَتَيْتُكَ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ

“(Allah) Ey Musa! dedi, ben risaletlerimle (sana verdiğim görevlerle) ve sözlerimle seni insanların başına seçtim. Sana verdiğimi al ve şükredenlerden ol.”[302]

16-Hz.Harun (a.s):

وَاَخِى هَرُونُ هُوَ اَفْصَحُ مِنِّى لِسَانًا فَاَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْء اً يُصَدِّقُنِى اِنِّى اَخَافُ اَنْ يُكَذِّبُونِ

“Kardeşim Harun'un dili benimkinden daha düzgündür. Onu da beni doğrulayan bir yardımcı olarak benimle birlikte gönder. Zira bana yalancılık ithamında bulunmalarından endişe ediyorum.”[303]

17-Hz.Davud (a.s):

وَرَبُّكَ اَعْلَمُ بِمَنْ فِى السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضِ وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ وَاَتَيْنَا دَاوُدَ زَبُورًا

“Rabbin, göklerde ve yerde olan herkesi en iyi bilendir. Gerçekten biz, peygamberlerin kimini kiminden üstün kıldık; Davud'a da Zebur'u verdik.”[304]

18-Hz.Süleyman (a.s):

وَوَرِثَ سُلَيْمَنُ دَاوُدَ وَقَالَ يَآاَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَاُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَىْءٍ اِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ

“Süleyman Davud'a vâris oldu ve dedi ki: Ey insanlar! Bize kuş dili öğretildi ve bize her şeyden (nasip) verildi. Doğrusu bu apaçık bir lütuftur."[305]

19-Hz.İlyas (a.s):

وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَاِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ

“Zekeriyya, Yahya, İsa ve İlyas'ı da (doğru yola iletmiştik). Hepsi de iyilerden idi.”[306]

20-Hz.Elyas'a (as):

وَاِسْمَعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلاًّ فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ

“İsmail, Elyesa', Yunus ve Lût'u da (hidayete erdirdik). Hepsini âlemlere üstün kıldık.”[307]

21-Hz.Yunus (as):

وَاِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

“Doğrusu Yunus da gönderilen peygamberlerdendi.”[308]

22-Hz.Zekeriyya (a.s):

ذَلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ اِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يُلْقُونَ اَقْلاَمَهُمْ اَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يَخْتَصِمُونَ

“(Resûlüm!) Bunlar, bizim sana vahiy yoluyla bildirmekte olduğumuz gayb haberlerindendir. İçlerinden hangisi Meryem'i himayesine alacak diye kur'a çekmek üzere kalemlerini atarlarken sen onların yanında değildin; onlar (bu yüzden) çekişirken de yanlarında değildin.”[309]

23-Hz.Yahya (a.s):

فَنَادَتْهُ الْمَلَئِكَةُ وَهُوَ قَآئِمٌ يُصَلِّى فِى الْمِحْرَابِ اَنَّ اللهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ

“Zekeriyya mâbedde durmuş namaz kılarken melekler ona şöyle nida ettiler: Allah sana, kendisi tarafından gelen bir Kelime'yi tasdik edici, efendi, iffetli ve sâlihlerden bir peygamber olarak Yahya'yı müjdeler.”[310]

24-Hz.İsa (a.s):

وَاِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَابَنِى اِسْرَآئِيلَ اِنِّى رَسُولُ اللهِ اِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَىَّ مِنَ التَّوْرَيةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِى مِنْ بَعْدِى اسْمُهُ اَحْمَدُ فَلَمَّا جَآءَ هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ

“Hatırla ki, Meryem oğlu İsa: Ey İsrailoğulları! Ben size Allah'ın elçisiyim, benden önce gelen Tevrat'ı doğrulayıcı ve benden sonra gelecek Ahmed adında bir peygamberi de müjdeleyici olarak geldim, demişti. Fakat o, kendilerine açık deliller getirince: Bu apaçık bir büyüdür, dediler.”[311]

25-Hz.Muhammed (a.s):

قَالَ رَبِّ اَنّىَ يَكُونُ لِى غُلاَمٌ وَقَدْ بَلَغَنِىَ الْكِبَرُ وَامْرَاَتِى عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِكَ اللهُ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ

“Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allah'ın Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkıyla bilendir.”[312]

İhtilaflı olan Peygamberler

26 - Lokman (a.s)

وَلَقَدْ اتَيْنَا لُقْمنَ الْحِكْمَةَ اَنِ اشْكُرْ لِلّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَاِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِه وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِىٌّ حَميدٌ * وَاِذْ قَالَ لُقْمنُ لِابْنِه وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَىَّ لَاتُشْرِكْ بِاللّهِ اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ () وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْنًا عَلى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فى عَامَيْنِ اَنِ اشْكُرْ لى

“Zât-ı uluhiyetime andolsun ki, Lokman'a Allah'a şükret diye hikmet verdik ve her kim şükrederse ancak kendi nefsi için şükretmiş olur ve her kim de nankörlük ederse süphe yok ki, Allah ganîdir, hamîddir.

“Ve yâd et o vakti ki, Lokman, oğluna nasihat ederek ona demişti ki: "Allah'a şerik koşma, şüphe yok ki, şirk elbette pek büyük bir zulümdür."[313]

27 - Zülkarneyn (a.s)

وَيَسَْلُونَكَ عَنْ ذِى الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَاَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا

“Ve sana Zülkarneyn'den sual ediyorlar. De ki: "O'na dair size kâfi bir haber hikâye edeceğim."[314]

28 - Üzeyir (a.s)’dır.

() وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسيحُ ابْنُ اللّهِ ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّهُ اَنّى يُؤْفَكُونَ () اِتَّخَذُوا اَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّهِ وَالْمَسيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا اُمِرُوا اِلَّا لِيَعْبُدُوا اِلهًا وَاحِدًا لَا اِلهَ اِلَّا

“Ve Yahudiler dediler ki: "Üzeyr, Allah'ın oğludur." Nasrâniler de dedi ki: "Mesih, Allah'ın oğludur." Bu, onların ağızlarıyla söyledikleri lakırdılardır. Evvelce kâfir olanların lakırdılarına benzetiyorlar. Allah Teâlâ kendilerini kahretsin! Nasıl (Hak'tan) çevriliyorlar.”[315]

Kur'an'da ismi geçmediği halde peygamber olarak meşhûr olanlar:

a) Şît (a.s)

b) Yûşâ (a.s)

c) Cercis (a.s)

d) Danyal (a.s)

e) Hızır (Aleyhimüsselâm)

f) Peygamberlere olan İhtiyaç ve Nübüvvetin Bugünkü Durumu

Peygamberler, yeryüzünde insanların mürşitleri ve öğretmenleridir. Yüce Allah bu zatları insanlar arasında seçerek, kendisine muhatap kılmış, zararı ve tehlikeli şeylerden sakındırmak için onları elçilik vazifesi ile görevlendirmiştir. Peygamber olmasaydı insanlar doğru yolu bulamazdı. Yaptıkları hatadan dolayı sorumlu olamazdı.

بَعَثْنَا فِى كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولاً اَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِيرُوا فِى اْلاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ

“Andolsun ki biz, "Allah'a kulluk edin ve Tâğut'tan sakının" diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber gönderdik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletti. Onlardan bir kısmı da sapıklığı hak ettiler. Yeryüzünde gezin de görün, inkâr edenlerin sonu nasıl olmuştur!”[316]

Peygamberler, insanların insan olarak cemiyet ve cemaat halinde yaşayabilmeleri için lazım olan kuralları, prensipleri, kaideleri, programları Allah’tan aldıkları şekilde tebliğ etmişlerdir. Bu bakımdan insanca yaşamak Allah’ı bilmek, Allah’a kul olmak peygamberlerin gösterdiğini yapmakla mümkündür. Kur’an-ı Kerim de:

لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللهَ وَالْيَوْمَ اْلآخِرَ وَذَكَرَ اللهَ كَثِيرًا

“Kâfirler diyorlar ki: Ona Rabbinden bir mucize indirilseydi ya! (Halbuki) sen ancak bir uyarıcısın ve her toplumun bir rehberi vardır.”[317]

Nübüvvetin Bugünkü Durumu

Hâtemü'l-Mürselîn: Arapça bir isim tamlaması olan bu terim sözlükte, "peygamberlerin sonu ve mührü" anlamına gelmektedir. Arapçada noktalı "ha" ile yazılan "hateme" fiili, "mühür vurdu, bir işi bitirip serbest kaldı" demektir. Mektubu okunmasın diye katlayıp mühürlemek, içine bir şey girip çıkmasın diye tencerenin ağzını sıkıca kapatmak, hiçbir şeyi anlamasın veya unûtmasın diye kalbe mühür vurmak mânâlarına hep bu fiil veya masdarı kullanılmaktadır.

İkinci kelime "el-Mürselîn" ise "irsâl (göndermek)" fiilinin "ism-i mef'ûlü (edilgen ortacı)" olan "mürsel"in çoğulu olup "gönderilen peygamberler" mânâsına gelmektedir.

İslâm literatüründe "Hâtemü'l-Mürselîn" terimi aynı anlamda, hatta daha kapsamlı olarak "Hâtemü'n-Nebiyyîn" şeklinde şu âyetin metninde geçmektedir:

مَا كَانَ مُحَمَّدٌ اَبَا اَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيّنَ وَكَانَ اللّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَليمًا

"Muhammed sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat O, Allah'ın Rasûlü ve "Hâtemü'n-Nebiyyîn" Peygamberlerin sonu, mührüdür. Allah herşeyi lâyıkıyle bilendir."[318]

Âyet Hz. Peygamber'in çevresindeki İslâm düşmanlarının, Hz. Muhammed (a.s)'ın Zeyneb binti Cahş ile evlenmesi üzerine yönelttikleri suçlamaları bertaraf etmektedir. Onlar Hz. Muhammed'in, evlâtlığı olan Hz. Zeyd'den ayrılan Zeyneb ile evlenmesini; gelini ile, gelini olmasa bile evlatlığının önceki karısı ile "yasak bir evlenme" sayıyorlardı.

Adı geçen âyet Hz. Muhammed'in Zeyd dahil hiçbir adamın babası olmadığını, bir câhiliyye devri haramı olan "evlatlığın bıraktığı kadınla evlenme"nin aslında helal olduğunu ve bu sosyal değişikliğin son peygamber olarak Hz. Muhammed'in görevlerinden olduğunu son derece açık bir şekilde ifâde etmektedir.

Âyette geçen "hâtem" kelimesi Âsım kıraatine göredir. Diğer kıraat imamlarına göre "hâtim" şeklinde okunur. Hâtem, "mühür", "hâtim" ise "sona erdiren ve mühürleyen" demek olur. Mühür, bir şeyin doğru ve geçerli olduğunu, mühürden sonra eklenecek bir şeyin hiçbir hukûkî kıymetinin olamayacağını belirtmek için en sona basıldığından, hem "son", hem de "tasdîk" mânâsını içine alır. Şu halde iki kırâat şekli de, "Hâtemü'l-Mürselîn"in ayrı ayrı iki anlamını belirtiyor.

Yani Hz. Muhammed (a.s), hem önceki peygamberleri tasdîk edip belgelendiren, hem de nebîler silsilesini hitama erdirip kendisinden sonra peygamber gelmeyeceğini vurgulayandır. Eğer o gelmeseydi, Kur'ân-ı Kerîm'i getirmeseydi; önceki peygamberlerin hepsi unutulup gidecek; tarihteki varlıklarından ve peygamberliklerinin gerçek olduğundan ilmen söz etmek mümkün olmayacaktı. Çünkü diğer peygamberlerin hayatları ve peygamberlikleri Hz. Muhammed'inki kadar açık ve belgeli değildir. Bugün Kur'ân olmasaydı, hatta Hz. Musa ve Hz. İsâ'nın bile varlıkları ciddiyetle isbat olunamazdı.[319]

Hz. Muhammed'in (a.s) Hâtemü'l-Mürselîn olduğu, pek çok hadîslerde de izah edilmiştir. Meselâ Câbir b. Abdillah'dan rivayet edilen bir hadîs-i şerîf'de şöyle buyurulur:

"Ben ve diğer peygamberler şuna benziyoruz; bir adam bir ev yaptırır ve binayı tamamlayıp süsler de yalnız bir tuğlası noksan kalır. Bu durumda halk binayı gezmeye başlar ve (eksik yeri görüp) hayret ederek "şu tuğlanın yeri boş kalmasaydı"derler. Rasûlüllah buyurmuşlar ki: "Îşte o noksan tuğla benim. Geldim ve Peygamberleri (tamamlayıp) sona erdirdim." [320]

Bir başka hadîs-i şerîf de: Hz. Peygamber (a.s) müslümanlar ordusunun başında Tebûk Gazâsına giderken, şehrin savunması için Hz. Ali'yi Medîne'de bırakır ve ona; "Harun Mûsa'ya nasılsa, sen de bana öylesin." der. Yani Mûsâ (a.s) Tûr dağına çıkarken, İsrâiloğullarına nezaret için arkasından nasıl Hârûn (a.s)'ı bıraktıysa, ben de seni Medîne'ye nezaret için öyle bırakıyorum, dedi ve bu mukayese yanlış anlamaya yol açmasın diye hemen şunu ilâve etti: "ancak benden sonra bir peygamber yoktur."[321]

Âhir zamanda Arap ülkesinde İsmail (a.s)'ın evladından "Hâtemü'l-Mürselin"in geleceği, önceki peygamberlere gönderilen kitaplarda yazılıydı. Geçmiş peygamberlerden bazıları da onun, vasıflarını sayarak tarif etmişlerdi.[322]

Bu husus Kur'ân-ı Kerîm tarafından da şu âyet ile desteklenmiştir:

وَاِذْ قَالَ عيسَىابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنى اِسْرَائلَ اِنّى رَسُولُ اللّهِ اِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَىَّ مِنَ التَّوْريةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَاْتى مِنْ بَعْدِى اسْمُهُ اَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هذَا سِحْرٌ مُبينٌ

"Meryem oğlu İsâ: Ey İsrâiloğulları, ben size Allah'ın elçisiyim. Benden önce gelen Tevrat'ı tasdîk edici ve benden sonra gelecek, ismi de Ahmed olacak bir peygamberi müjdeleyici olarak geldim." dedi. Onlara belgeler getirince "bu apaçık bir sihirdir' dediler."[323]

İsrâiloğullarından gelen peygamberler Hâtemü'l-Mürselîn'i bazan "Ahmed", bazan da "Muhammed" diye zikretmiş ve alâmetlerini söylemiş olduklarından, o zamanki Yahûdî kâhinler arasında "Hâtemü'l-Mürselîn"e dair çok sözler konuşulur, geleceği beklenirdi.

Hâtemü'1-Mürselîn sünnetli ve göbeği kesilmiş halde doğmuştu. İki kürek kemiği arasında, kalbinin hizasında da "hâtem-i nübüvvet (Peygamberlik mührü)" denilen bir nişan vardı. Bu konuda Hz. Aişe'den şu sözler rivayet edilir:

"Hz. Muhammed'in doğduğu gecenin ertesi günü Mekke'de bir yahûdî, Kureyş'in topluca bulunduğu yere gelip "bu gece aranızda bir oğlan doğdu mu?" diye sormuş; "evet" demişler, "Abdülmuttalib'in oğlu Abdullah'ın bir oğlu oldu." Bunun üzerine Yahûdî, "işte son peygamber O'dur ve arkasında da alâmeti vardır" diye haber vermiş. Beraber gidip Muhâmmed'i görmüşler; Yahûdî o hâtem-i nübüvveti görünce aklı başında gitmiş ve "artık peygamberlik İsrailoğullarından alınmıştır. Bundan sonra başka peygamber gelme ümidi de kalmamıştır. Kureyşliler büyük bir devlete erişecek, şöhretleri doğudan batıya kadar ulaşacaktır" demiştir. [324]

Son zamanda gelecek Hâtemü't-Mürselîn'de böyle bir nübüvvet mührünün bulunacağını Busra'daki Râhip Bahîrâ'nın da bilmesi ve Hz. Muhammed'in oniki yaşındayken gittiği Şam seferinde, bir münasebetle bu mührü görerek tanıması hadîs ve tarih kitaplarında meşhur bir vak'a olarak zikredilir.

Kısacası, Hz. Muhammed (a.s)'ın en son ve en kâmil peygamber olduğu güneş gibi açıktır. Hz. Muhammed ile insanlık din konusunda tekâmülün zirvesine ermiştir. O'ndan sonra başka bir peygamber beklemek boşunadır.

Tarihî rivâyetlerden anlaşıldığı gibi, Rasûlullah'ın aniden vefatı üzerine peygamberlik iddiasında bulunanlar ile bunları kabul edenlere karşı ashab-ı kirâm topyekün savaşmışlardır.

Özellikle Müseylimetü'l-Kezzab'ın, "risâlette Hz. Muhammed'e ortak olduğu" iddiasına kendisini kâfir saymakla cevap vermişler, üzerine ordu göndermiş, mağlup edildiğinde kendisinin ve takipçilerinden kadın ve çocukların köle yapılması Hz. Ebû Bekir tarafından bildirilmişti.

Öyleyse suçları âdî bir isyan suçu değil, "peygamberlik iddiası" ve bu iddianın taraftar bulmasıydı. Hz. Ebûbekir zamanında ve bütün sahabenin icmaı ile bu iddia bastırıldı. Kıyamet alâmeti olarak Hz. İsa'nın tekrar dünyaya gelişi de Hz. Muhammed'in son peygamber olmasına ters düşmez. Çünkü İsa (a.s)'ın kendisi, önceden gönderilmiş peygamberlerden birisidir.

İkinci kez geldiğinde Hz. Muhammed'in şerîatının bir izleyicisi ve onun ümmetinin bir üyesi olarak gelecektir.[325] O sadece, Deccal'in sebep olacağı fitneyi ortadan kaldırmakla görevli olacaktır. Dolayısıyla onun gelişiyle, Hz. Muhammed'in "Hâtemü'l-Mürselîn" olmasına ters düşmeyecektir.

Hz. Muhammed (a.s)'ın bu dünyada "peygamberlik ve hâtemü'l mürselîn" rütbesiyle şereflendirilmesi, onun ardından herhangi bir insan veya cinnin peygamberliğinin sözkonusu olmadığı anlamına gelir.[326] Çünkü Rasûlullah Muhammed, "kendisinden sonra rasûl gelmeyecek biri" olduğundan, ümmetine İslâm Dinini tamamlamış ve eksiksiz bir kılavuzluk yapmıştır. [327]

-Okuma Parçası-

Ahlakın Mimarları Aziz Peygamberler

Evrenin ruh haritası akaidin öncü mimarları olan Peygamber (as)’leri, tanıyıp anlamamız gerek: Eğer onları tanımadan anlamaya kalkışırsak, ön yargılı hareket etmiş oluruz. Bunun için önce onların kimliklerini değil, kişiliklerini öğrenmemiz gerekiyor.

-Evet kim bu insanlar?

-Diğer insanlardan farkları ne?

Peygamber (as)’lar, Allah ile insanlar arasında aracılık, elçilik yapmakla görevlendirilmiş özel kişilerdir. Onların bu özellikleri, sahip oldukları ırk, kavim ve kabilelerinden dolayı değil de, akıllı, zeki ve ahlaklı olduklarından dolayıdır.

Elçiye zeval olmaz. Çünkü elçi kimliğiyle değil, temsil ettiği makamı ve sahip olduğu kişiliği, ahlakı ile anılır; kabul görür, hürmet edilir ve saygı gösterilir.İnsanlığın ruh, ahlak, şahsiyet, şeref ve namus mimarları olan aziz Peygamber (as)’ler, ismet sıfatlarıyla Allah tarafından koruma ve kontrol altına alınmışlar; toplumlarında nasıl ahlak binalarını inşa edeceklerini bilfiil göstermeye çalışmışlardır.

Ahlakta Mükemmel Örnek

Bazı güzel hasletler vardır ki, her insan onlara sahip olmak, onları kendi hayâtında yaşamak ister: Sabır, kanaat, cömertlik, tevazu, fedakârlık, cesaret gibi...

Çünkü bunlar ve benzeri güzel vasıflar, insana gerçekten "insan" olma özelliği kazandırır.

"Güzel ahlâk" adı altında toplanan bu güzel vasıfları "örnek insan" olarak en mükemmel şekilde yaşayan insan, Peygamber Efendimizdir (a.s). Onun ahlâkı o kadar yücedir ki, Cenab-ı Hak, ona hitap ederek şöyle buyurur:

وَاِنَّ لَكَ لَاَجْرًا غَيْرَ مَمْنُونٍ (*) وَاِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ

"Hiç şüphesiz senin için bitmez tükenmez bir mükâfat vardır. Ve hiç şüphesiz sen pek büyük bir ahlâk üzerindesin."[328]

Yine Kur'ân'da Peygamberimiz için

لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فى رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللّهَ وَالْيَوْمَ الْاخِرَ وَذَكَرَ اللّهَ كَثيرًا

“Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah'ı çok zikredenler için güzel bir örnektir”[329] buyurularak, mü'minlerin, hayâtlarının bütün safhalarında onu örnek almaları tavsiye ve emredilir. Çünkü onun ahlâkı bizler için en güzel örnek, onun yaşayışı, halleri, sözleri ve hareketleri en mükemmel modeldir.

Onun ahlâkı, Allah'ın övdüğü ve Kur'ân'ın öğrettiği temiz ahlâktır. Yüce Allah, İslâmı insanlığın imdadına gönderip Kur'ân'ı indirirken, İlahî prensiplerin uygulamaya geçişini hayatıyla gösterecek bir insan olarak Peygamberimizi seçmiştir.

Kur'ân'da anlatılan güzelliklerin tamamını Peygamberimizin şahsında görmek mümkündür. Sahabîlerin, Peygamberimizin ahlâkı hakkında bilgi almak istemeleri üzerine, Efendimizin hanımı Hz. Âişe şu cevabı vermişti:

"Siz Kur'ân'ı okumuyor musunuz? Onun ahlâkı Kur'ân'dı." [330]

Peygamberimizin hayâtında ve ahlâkında, her meslek ve seviyeden insan, örnek alacak yönler bulabilir. İnsan olarak onun hayâtından alacağı sayısız fazilet ve güzellik yanında, kendi mesleğini ve toplumdaki yerini ilgilendirecek yüzlerce dersi de alabilir. Çünkü Peygamberimizin hayâtı her yönüyle hepimize örnektir.

Meselâ, zengin bir insan, hicretten birkaç sene sonra bütün Arabistan'a hakim olup çok büyük servetlere sahip olan ve hepsini ihtiyaç sahiplerine dağıtan Peygamberimizi kendisine örnek alabilir.

Sahipsiz, çaresiz ve kimsesiz insanlar; Mekke hayâtı boyunca akla hayâle gelmeyen işkence ve baskılara maruz kalıp, üstelik bütün yakınları tarafından yalnız bırakılan, ama hiçbir biçimde dâvasından ve inancından taviz vermeyen bir Peygamberi kendine rehber alabilir.

Bir öğrenci; Allah tarafından Kur'ân âyetlerini vahiy yoluyla indiren Hz. Cebrail karşısında oturup Kur'ân'ı öğrenen Peygamberimizi hayâtına örnek alabilir.

Başarılı bir kumandan; Bedir ve Huneyn Savaşlarında düşmanı mağlûp edip, az sayıdaki mücahitleriyle beraber çok sayıdaki düşman karşısında büyük zaferler kazanan; Mekke'nin fethi sırasında muhteşem ordusuyla şehre girerken, mütevazı halinden, başım devesinin semerine eğecek kadar engin gönüllü ve vakar sahibi bir Peygambere bağlanabilir.

Çiftlik sahibi bir insan; fetihlerin hemen sonunda Hayber, Beni Nadir ve Fedek topraklarına sahip olduktan sonra o araziyi ıslah edip, en iyi şekilde ürün alacak kimseleri iş başına getiren, bir avuç toprağı olmayan Sahabîlerine araziyi paylaştıran zeki ve âdil bir Peygamberden ders çıkarabilir.

Bir tüccar; hanımı Hz. Hatice'nin ticaretini işleten, ticarette alıp satarken doğruluktan ve dürüstlükten ayrılmayan, Suriye'ye, Basra'ya giden kafilenin en yücesi olan Peygamberimizin yaşayışını, ticarî ahlâkını rehber edinebilir.

Küçük yaşta yetim kalmış bir çocuk; ana rahminde altı aylıkken babasını kaybeden, altı yaşında annesinin ölümünü gören, bütün hayâtı anasız babasız geçen, fakat daha sonra insanlığın övündüğü, Allah'ın en çok sevdiği insan, "inci gibi bir yetim" olarak sayılıp sevilen Sevgili Peygamberimizi örnek alabilir.

Aklı başında bir genç; gençlik yılları boyunca iffet, doğruluk, haya, edep timsali olan, amcası Ebû Talib'in koyunlarını otlatarak hayâtını kazanan genç Muham-med'in (a.s.) hayâtını kendisine rehber edinebilir.

Çünkü onun yirmi beş yaşma kadarki hayâtı boyunca ve daha sonrasında herhangi bir çirkin hareketine, bir yalanına, hilesine rastlanmamıştır.

Halka nasihat eden bir vaiz; mescitte Sahabesine en güzel bir dille yol gösterici hakikatleri anlatan, tavsiye ettiklerini bizzat kendi şahsında mükemmel manada yaşayan, tek bir sözüyle kabilelerin hidayetine vesile olan mürşid Peygamberi hatırlar, onu örnek alır.

Kısaca, her insan hangi şartlarda bulunursa bulunsun, hangi meslek ve sanatta çalışırsa çalışsın, sabah-akşam, gece-gündüz, her zaman ve her yerde Sevgili Peygamberimizi kendisi için güzel bir örnek olarak alabilir.

Öyle bir rehber ki, ona uyduğumuz zaman hayâtımızın karanlıkları kaybolup, onun nuru sayesinde yolumuz aydınlanır, işlerimiz yoluna girer, hayâtımıza bir düzen ve disiplin gelir.

Peygamberimizin hayâtı, insanların meşgul olduğu ve karşılaştıkları her ihtiyaca cevap verebilecek güzel ahlâkın bütün kurallarıyla süslenmiş nurlu bir zincir gibidir. Onun güzel ahlâkı, o nuru arayanların önüne nur serper. Onun hidayeti doğru yolu arayanlara bir kılavuz olur. Onun takdim ettiği şifalı su, ıssız ve kavurucu gaflet çöllerinde bocalayan şaşkın ruhlara bir âb-ı hayât yerine geçer. Ondan gelen ışık huzmeleri isyan ve günah bataklığında çırpınan zavallı insanların kurtuluşa ermelerine ve sahile çıkmalarına yardımcı olacak bir deniz feneri hükmüne geçer.

Peygamberimizin Ahlakî Özellikleri

Peygamberimizin ahlâkının en önemli özelliği, Allah vergisi oluşudur. O bütün güzel vasıfları, çalışıp, emek verip, bir çaba sonucu kazanmış değildir. Onun ahlâkı Allah tarafından ihsan edilmiş, ikram edilmiştir. Yüce Allah onu insanların örnek alacağı kusursuz, eksiksiz ve seçkin bir şekilde yaratmıştır.

O dünyaya gözünü açıp kapayıncaya kadar hep aynı huy ve ahlâk üzerinde yaşamıştır. Ondaki güzel vasıflar yaratılışında mevcuttu. Onu eğiten, edep ve ahlâkın en üstün özellikleriyle süsleyen Yüce Rabbidir.

İşte bundan dolayı, onu kendisine örnek kabul eden insan, onu ne kadar taklit edebilirse, o kadar istifadesi fazla olur, o nurdan aldığı feyiz, o nispette çoğalır.

Peygamberimizin ahlâkının en belirgin özelliklerinden birisi de, insan yaratılışında var olan birbirine zıt ve ters huyları en mükemmel şekilde bağdaştırıp, bütün duyguların ideal noktasını bulmasıdır. Hiçbir şekilde aşırılığa kaçmadan, orta yola, doğruya ulaşmasıdır.

Peygamberimiz, herkesin arzu edip de bir türlü ulaşamadığı en üstün değerleri ve olgunluğu mükemmel bir şekilde hayâtı boyunca ümmetine göstermiş, bütün insanlığın gözleri önüne sermiştir.

Bazı anlar olmuş, en cesur bir fedai olarak, düşmanın kat kat üstünlüğüne hiç aldırmadan, binlerce düşmana tek başına meydan okumuştur. Ama bu halinde bile yumuşak kalpliliğini, merhametini geri bırakmamıştır.

Meselâ bir savaş sonrası, öldürülmüş olarak gördüğü düşman çocuklarına o kadar acımıştı ki, düşman da olsa çocukların öldürülmemesi gerektiğini, çünkü onların suçsuz ve Cennetlik olduklarını haber vermişti.

O, bütün insanlığın kurtuluşu ve İslâmın dünyaya yayılması gibi yüce bir gaye için zihnini yorarken; bu arada binleri bulan ve Arabistan'ın her tarafına dal budak salan ümmetinin halini ve işlerini düşünürken; çevresinde bulunan yoksul ve fakir Müslümanları hiçbir zaman unutmamış; kendi çoluk çocuğunu, onların eğitim ve ihtiyaçlarını da ihmal etmemiştir. Birincisini büyük görürken, öbürünü küçümsememiştir.

Bu kadar ağır ve sorumluluk isteyen bir görev üzerinde bulunduğu halde, o yine kendisini Rabbine vermiş, günün büyük bir kısmını ibadet ve zikirle geçirmiştir.

Kalbi her an Allah'a bağlıdır. Bu haliyle dünya ile ilişkisini kesmiş gibi görünse de, yine o dünyanın içindedir. Bütün işlerinde Allah'ın rızasını gözetmiştir.

Peygamber Efendimiz, dâva arkadaşlarını gözü gibi korumuş, onlara ana-babalarından görmedikleri şefkat ve yakınlığı göstermiş, kendi şahsına yapılan kötülüğü affetmiş, intikam almayı düşünmemiştir. Kendisini öldürmek için tuzak kuranları yakaladığında serbest bırakmış, ama Allah düşmanlarını asla bağışlamamış, onların yakasını bırakmamıştır. İçi bozuk, dıştan müslüman gibi görünen münafıkların kalbine devamlı Cehennem korkusunu vermiş, âhiretteki acı hallerini hatırlatmıştır.

İslâm toprakları, güneyde Yemen'e kuzeyde İran ve Suriye sınırına dayandığı sırada Peygamberimiz, Arapların sultanı, Arabistan'ın hakimi idi. Savaş sonrası düşmanın bırakıp gittiği mallar ve ganimetler mescidin içini doldururken, en kıymetli mallar Müslümanların eline geçtiği halde, yine o kuru bir hasır üzerinde yatacak kadar engin ruhlu; içi ot dolu bir yastığa yaslanacak kadar mütevazı; her türlü imkân mevcutken, açlık sıkıntısı çekecek kadar kanaatkar ve tok gönüllü idi. Peygamberimizin ahlâkı bir meleke halindeydi, öz olarak mevcuttu. Güneş nasıl ışık saçar, çiçekler nasıl rengi ve kokusuyla ortalığı Cennete çevirip burcu burcu kokular saçarsa; ağaçlar nasıl türlü türlü meyveler verir, yaratılışlarında var olanları ortaya çıkarırsa; Resul-i Ekrem Efendimizin ahlâkî hayâtı da o şekilde normal bir seyir içinde cereyan ediyordu.

Öyle ki, her gören, Peygamberimizin o faziletle birlikte yaratıldığı kanaatine varırdı. Hiç kimse ondan o fazilete aykırı bir şeyin görüleceğine inanmazdı. O her zaman muhtaçlara yardım eder; zayıfları korur; tatlı sözlü, güler yüzlü bulunur; izzet ve vakarını muhafaza eder; tevazu ve hoşgörüsünü hiç kimseden esirgemezdi. Güneş nasıl ki, Allah'a inananın da, inanmayanın da üzerine doğarsa, Peygamberimizin dünyayı kaplayan şefkati de küçük-büyük, gençihtiyar, müslim-gayr-i müslim herkese aynı şekilde yayılırdı.

Ahlak Sahasında Büyük İnkılap

Ahlâk alanında en büyük inkılâp ve değişikliği, Peygamber Efendimiz yapmıştır. Cahiliye Arapları inanç ve âdetlerine öylesine bağlı, körü körüne öylesine tutulmuşlardı ki, yüzyıllardır yapageldikleri alışkanlıklardan onları hiçbir kuvvetin ayırması mümkün değildi. Vahşet, dehşet ve zulümde o kadar ileri gitmişlerdi ki, vahşi hayvanlara dahi yapılması hoş görülmeyen işkence ve eziyetleri göz kırpmadan savunmasız ve mazlum insanlara yapıyorlardı. Merhamet, şefkat ve acıma hisleri tamamen körelmiş, öz kızlarını canlı canlı toprağa gömecek derecede canavar kesilmişlerdi.

Fuhşun, işkencenin, her türlü rezilliklerin hiç çekinmeden yapıldığı bir karanlık devir yaşanıyordu. Güçlü ve varlıklı kimseler zayıfları eziyor, kadınlar bir mal gibi alınıp satılıyor, faiz ve tefecilik bütün çeşitleriyle kol geziyor, içki su gibi içiliyordu. Adalet, insaf, vefa, iffet gibi duygular unutulmuştu. Kendi uydurdukları manasız şeylere ve hurafelere öyle bağlanmışlardı ki, onları alışkanlıklarından vazgeçirecek, insanlığın tadını tattıracak İlahî bir güçten, bir Peygamber inkılâbından başkası düzeltemezdi.

İşte Peygamberimiz birkaç sene gibi kısa bir zamanda o geniş yarımadada vahşi, âdetlerine bağlı ve inatçı kavimleri, kötü ahlâk ve vahşi alışkanlıklarından kurtarıp, onları kökünden kazıyıp temizledi, yerlerine güzel ahlâk esaslarını yerleştirdi. Onları bütün dünyaya rehber ve medeni milletlere öncü birer şahsiyet haline getirdi. Daha Hicrî birinci asırda yeryüzüne yayılan Sahabîler ve iman erleri insanlığa gerçek medeniyeti, fazilet ve ahlâk düzenini öğrettiler. Fazilete dayalı maddî kalkınma ve medeni yükseliş bu vesileyle gerçekleşti.

Resul-i Ekrem Efendimizin öğrettiği ahlâk sayesinde yüz milyonlarca insan maneviyat iklimlerinde yükselerek hem dünya, hem de âhiret mutluluğuna erdiler. Pekçok muhtaç insanın imdadına koşarak hidayetlerine ve saadetlerine vesile oldular.

Sonuç olarak, evrenin ruh haritasının mimarı olan peygamberler, görevlerini ifa ettiler. Geriye Allah’ın emirlerini (kitaplarını) yaşayışlarını (sünnetlerini) mirasla yazıhane açtılar. Artık kim beşer hayatında ahlak binasını inşa etmek istiyorsa buraya müracaat etsin.[331]

8) AHİRETE İMAN

a) Ahiretin Varlığı

b) Kıyamet

c) Kabir

d) Diriliş

e) Hesap

f) Mizan

g) Cennet

h) Cehennem

ı) Araf

j) Şefaat

- Okuma Parçası-

8) AHİRETE İMAN

Genel Bir Bakış

Âhirete İman: "Son" ve "Sonra Olan" anlamında Arapça bir kelime olan "Âhiret", "Âhir" kelimesinin müennes (dişi) şeklidir. Lügatte "Evvel" kelimesinin zıddı olarak kullanılır. İslâm literatüründe bu kelime "Öbür Dünya" manasında kullanılmıştır. Dünya,canlıların yaşadığı evvelki âlem, ahiret ise son âlemdir. Bu kelimeler bazen "dâr=yurt" kelimesiyle birlikte kullanılır,[332] Dâr-ı Dünya ve Dâr-ı Ahiret gibi. Bazen de tek başına kullanılır.[333] Dünya, yakın ikamet yeri; Ahiret, son ikamet mahallidir. Ahiret günü, bu dünyanın ömrü tükendikten sonra yeniden başlayacak ve sonsuza kadar devam edecek olan zamandır. Bu zamanın başlangıcı, kıyamet dediğimiz dünya hayatının sonudur.

Âhiret Gününde Olacak İşler

İnsanların yeniden dirilmeleri (haşir), hesap, sual, mîzan, sırat köprüsünden geçiş, cennet ve cehenneme giriş, bunların hepsi âhiret günü olacak, insanın başına gelecek işlerdir.

Âhiret Gününe İman

Kıyâmetin kopmasından sonra başlayacak zamana âhiret günü dendiğine göre, âhirete îman; her şey gibi dünyanın da ömrünün biteceğine, sonra bir başka şekle gireceğine, insanların tekrar dirilip kabirlerinden kalkacağına, dünyada yaptıklarından dolayı hesaba çekileceklerine, amel defterlerinin ellerine verileceğine, sırat köprüsünden geçileceğine, iyilerin cennete, kötülerin cehenneme gireceğine inanmak demektir.

Âhiret Gününe İmanın İnsan Hayatı Üzerindeki Tesirleri

Âhiret gününe ve bu günde olacak hâdiselere inanmanın, îman esasları içinde hususî ve mühim bir yeri vardır. Kur'an-ı Kerîm'de îman esasları çok defa "Allah'a ve âhiret gününe îman" olarak özetlenir. Allah'ın kudret ve irâdesi ile yaratılan insan, bu dünyada az veya çok yaşadıktan sonra ölecek, bedeni çürüyerek toprak olacaktır. Fakat insanın cevherini, hakikî varlığını ve üstün cihetini teşkîl eden ruh, maddî olmadığı için yaşamaya devam edecektir.

İnsanı ilk defa yoktan vâr eden Allah, onun cismini kıyâmet günü tekrar yaratacak, ruhunu ona döndürerek tekrar diriltecek, bu dünyada yaptıklarından hesaba çekip ceza ve mükâfatını verecektir. Onun için insanın, dünya hayatına inandığı ve oradaki saadetine çalıştığı gibi, âhiret hayatına da inanması ve oradaki mutluluğu için de çalışması gerekir. Aslında bu dünya bir deneme yeri, bir imtihan salonu ve âhiretin ekin mahallidir.

Burada ne ekilirse, orada o biçilecektir. Bu sebeple âhiret hayatı, dünya hayatının gayesidir. İnsan dünyası için çalıştığı gibi, ebedî hayat yeri olan âhireti için, oradaki saadet ve mutluluğu için de çalışmalıdır.Bu ise onun âhirete inanarak Allah'ın emirlerine uyması, yasaklarından kaçması, hayırlı işleri yapması, böylece Rabbinin rızasını kazanması, yani, tam bir İslâmî hayat yaşaması ile mümkündür.

Âhirete îmanın önemini bu şekilde belirttikten sonra, insan hayatı üzerindeki tesirlerini de şu şekilde özetleyebiliriz:Yüce Allah'a ve ebediyet ülkesi ahirete îman, insanların ümitlerini yenilemek, acılarını hafifletmek ve karşılaştığı zorlukları yenmekte en büyük yardımcıdır. Çünkü böyle bir îmana sâhip olan bir kimse, bütün musibetlere sabırla karşılık verir, başına gelen felâketler karşısında ümitsizliğe düşmeden, o engelleri aşmaya şevkle ve ümitle çalışır.

Âhirete îman, insanı iki güzel vasfa sâhip kılar:

1. Bollukta, verdiği nimetler için Allah'a şükretmek,

2. Darlıkta ise, hâline sabretmek ve Rabbine isyân etmemek...

Allah'a ve âhirete îman, insanı daima iyilik ve hayır işlemeye, şerden ve kötülüklerden kaçınmaya, ahlâk ve fazilet ile zinetlenmeye, Allah'tan korkarak her işinde O'nun koyduğu İlâhî ölçülere uymaya da sevk eder.Böyle bir îman sâhibi, hiçbir işinde doğruluktan ayrılmaz. Her şeyi zamanında ve eksiksiz yapar. Nefsine, ailesine, çevresine, vatan ve milletine, hattâ insanlığa karşı dürüst hareket eder. Onlara samimî olarak sevgi ve şefkat göstermeyi, faydalı olmayı, hizmet edebilmeyi kendine hayat düsturu bilir. Hak ve adaletten de ayrılmaz, kimseye zulmetmez.

Zengin olmak istese, kötü yollara sapmaz, hile yapmaz, kimseyi aldatmaz. Malını daima hayırlı ve faydalı işlere sarf eder. Kendi hakkını bilir, başkalarının da hukukunu gözetir. Fakir ve düşkünlere yardım elini uzatmaktan zevk duyar. Kendisi için sevdiğini mü'min kardeşi için de sever. Çünkü o, ceza ve mükâfat günü olan âhirete kesin olarak inanmakta, bu dünyada yapılan işlerin orada hesabının verileceğini bilmekte, her hareketini bu esasa göre ayarlamaktadır. Bu esas, ferd ve cemiyetin hayatını düzenleyen, sulh ve huzuru temin eden çok önemli bir faktördür.

Kıyâmet

Her şeyin bir ölümü olduğu gibi, dünyanın da bir ölümü vardır. Er veya geç, bir gün mutlaka bu dünyanın, yer ve göklerin düzeni bozulacak, yerde ve gökte olanlar hep ölecektir. İşte buna Kıyâmet denir.

Allah'ın emri ile İsrâfil (as) Sura üfleyince yer ve gök yerinden oynayacak, her şey altüst olacaktır. Kıyâmetin zelzelesi öyle dehşet ve korku verici olacaktır ki, o gün herkes kendinden geçecek, sersemleyecek, yer yerinden oynayacaktır. Dağlar pamuk gibi atılacak, göktekiler darmadağın olacak, dünyayı ışığı ile aydınlatan güneş kararıp dökülecek, denizler kaynayıp birbirine karışacak, yerlerin altındakiler hep açığa çıkacak, kısacası, yerlerin ve göklerin düzeni tamamıyla bozulup her şey harâp olacaktır.

Kıyâmetin kopacağı, bütün dinlerin ve semavî kitapların beyanları ile sâbit olduğu gibi, aklen ve ilmen dahi sâbittir. Bugün dünyanın ve kâinatın yıkılıp harâp olması hususunda pek çok ilmî teoriler ortaya konulmuş, kesin hesaplarla er veya geç bir gün kâinatın sonu geleceği ve kıyâmetin kopacağı ispatlanmıştır. Bunlardan bir tanesine temas edelim:

Fizikçiler ve astronomlar, kâinatın entropisinin devamlı arttığını bildiriyorlar. Hareket olan yerde, çevrenin entropisi artar. Bu artış bir maksimumdan geçer ve nihayet artış miktarı sıfır olur. İşte o anda, bütün hareket durur. Bu ise kâinatın sonu demektir.

Öldükten Sonra Dirilme

Kıyâmet koptuktan sonra her şey yok olacak, hiçbir canlı kalmayacak, yalnız Allah bâki kalacaktır. Bu yokluk bir müddet devam ettikten sonra, Allah, İsrâfil'e Sûr'a ikinci defa üflemesini emredecek; Sûr'a üfürülmesini müteâkip de insanların cisim ve bedenlerini yeniden yaratıp ruhları o bedenlere geri gönderecek, böylece ölüleri ihya edip diriltmiş olacaktır.Bütün semavî dinler, bu inanç esasında müttefiktirler. Kur'an'da şöyle buyurulur:

وَضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِىَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِىَ رَمِيمٌ, قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى اَنْشَاَهَآ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ

“Kendi yaratılışını unutarak bize karşı misal getirmeye kalkışıyor ve: "Şu çürümüş kemikleri kim diriltecek?" diyor. De ki: Onları ilk defa yaratmış olan diriltecek. Çünkü O, her türlü yaratmayı gayet iyi bilir.”[334]

Bu âyet, dirilmenin mümkün, hattâ ilk yaratılışa göre daha kolay olduğunu anlatmaktadır.Şu âyetler de aynı mânâyı teyit etmektedir:

ءَ اِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا ءَ اِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا

“Bir de onlar dediler ki: Sahi biz, bir kemik yığını ve kokuşmuş bir toprak olmuş iken, yepyeni bir hilkatte diriltileceğiz, öyle mi?"[335]

وَاَقْسَمُوا بِاللهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ  لاَ يَبْعَثُ اللهُ مَنْ يَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلَكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ

“Onlar: "Allah ölen bir kimseyi diriltmez" diye olanca güçleriyle Allah'a and içtiler. Aksine, bu O'nun bizzat kendisine karşı gerçek bir vâdidir. Fakat insanların çoğu bilmez.”[336]

وَهُوَ الَّذِى يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتَّى اِذَا اَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَاَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

"Yağmur rahmetinin önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen O Allah'tır. Nihayet bu rüzgârlar buhar ile yüklü, ağır ağır bulutları yüklendiği zaman, bakarsın ki biz, onları ölmüş (kurumuş) memleketlere sevk etmişizdir. Böylece o bulutla, o yere su indiririz de o su ile her çeşit meyveleri çıkarırız. İşte bu ölü araziden bitkileri (nebatatı) çıkardığımız gibi, ölüleri de böyle çıkaracağız (dirilteceğiz). Gerektir ki, düşünür ve ibret alırsınız”[337]

Kelâm ve İlâhiyat âlimleri arasında fikir ayrılıklarına yol açmıştır. Münâkaşa, bilhassa haşrin sadece ruhen mi olacağı, yoksa cismanî yani ruh ve beden birlikte mi gerçekleşeceği hususu üzerinde toplanmaktadır. Ehl-i Sünnet îtikadı, haşrin cismanî olacağı üzerindedir.

Haşrin cismânî oluş hikmeti şu şekilde îzah edilmiştir: "Cisim dediğimiz madde, kendi âleminde yeknesak (monoton) bir durumda değildir. Biz, uzayda yer kaplayan ve ağırlığı olan her şeye madde diyoruz, ama havaya göre su, suya göre de toprak daha sert ve daha katı bir cisimdir. Seyyareler arasını ve bütün uzayı dolduran, eskilerin havadan daha lâtif bir cisim olduğuna inandıkları ve esir dedikleri şey, eğer bir madde ise (çünkü esirin bir takım enerji dalgaları olduğu söyleniyor) hava buna göre çok katı bir cisim sayılır. Bütün madde cinsleri arasında çeşitli madenlerden meydana gelmiş olan toprak, Allah'ın Kudret, Hâlikıyet ve Rubûbiyet sırrına hepsinden fazla mazhar olmuştur.

Bitkilerin hayatına menşe' olan toprak, Allah'ın en üstün mahlûku olan insan hayatına da sahne olmuştur. Böylece toprak, kendinden daha lâtif olan sâir madde cinslerinden daha çok İlâhî lütfe ermiştir. Yani, maddenin en katısı, en üstün durumdadır.

İnsanın mânevî hayata yükselmesine yardım eden duyu organları da maddî unsurlardır. Gözünü kaybeden, şekil ve renklerin güzelliğinden, kulağı işitmeyen de ses ve nağmelerdeki âhengin zevkinden mahrum kalacaktır. Güzel kokudan alınan tat, güzel sesten alınan tada göre daha maddî, yemek ve içmekten alınan lezzet de şekil ve renklerden aldığımız hazza göre daha maddî sayılır.

Duyu organlarının sağlam ve sıhhatli olması, düşünceye güzel ve işe yarar malzeme hazırlar. Hasta duyular yanlış idrâklere, yanlış idrâkler de hatâlı düşüncelere yol açarlar. Sağlam ve sıhhatli bir düşünce, mânevî hayatın temel unsurlarından biridir. Görüldüğü gibi insanın mânevî hayata yükselebilmesi, maddî duyulardaki kuvvet ve hassasiyete bağlı kalmaktadır.

İnsanın maddî duyulardan ve kuvvetlerden tecrîd edilmesi, onun mânevî hayatta süratle yükselmesini temin edecek yerde, mânevî hayata geçişi tamamen imkânsız kılmaktadır. İnsan vücudu, ruhu Allah'a götürecek bir enerji deposudur ve maddîdir. Bu sebeple de, maddenin ruha zıt ve düşman bir şey olmayıp, ona zemin hazırlayıp destekleyen ve tamamlayan bir vasat olduğunu söyleyebiliriz. åhiret hayatının cismen de mümkün olduğunu gösteren canlı misaller vardır. Bu dünya hayatı, ruh ile cismin müşterek bir hayatı değil midir?"

a) Ahiretin Varlığı

Ahiret, dünyada yapılanların hesabının verileceği ve karşılığının görüleceği gün demektir. İnsanın kalbinde bu inanç kuvvetli olduğu zaman hareketleri dürüst ve düşünceli olur. Ahiret gününe inanmak, Allah’a imandan sonra İslam’ın en önemli rüknüdür. Arap müşrikleri gibi bir çok insanlar, Allah’a inandıkları halde ahiret gününe inanmazlar. Bunun içindir ki, Kur’an, ahiret gününe inanmaya çok önem vermiştir.

وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِاْلاَخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

“Yine onlar, sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret gününe de kesinkes inanırlar.”[338]

Ahiret günü olmasaydı, o gün insanların dünyada yaptıkları iyilik ve kötülüklerden, hesaba çekilip iyiler cennete kötülerde cehenneme girme olayı bulunmasaydı, dünya hayatında iyilik ve kötülüklerin, adalet ve zulümün hatta dini inancın hiçbir anlamı olamazdı.

Ahiret gününü inkar eden bir sefihe soralım!

Sen annenin karnında bir cenin iken, annen sana şöyle seslenseydi:

“Ey yavrucuğum! Senin şu anda içinde bulunduğun dünya çok dar ve karanlık bir yerdir, haberin olsun ki, yakın bir gelecekte çok geniş aydınlık bir dünyaya geleceksin. Orada çeşitli nimetlerden istifade edecek, evlenip çoluk, çocuk sahibi olacaksın. Otomobil ve uçaklarla yolculuk edecek, yüz kat üzerine yapılmış gökdelenlerde oturacaksın vs. Sen de faraza bunları bir, bir işitip dinlemiş olsaydın, gözlerinin görmediği şeylere inanmazlık felsefenle elbette o zaman bunlara yalan derdin. Oysa ki, inanmadığın annenin verdiği haberler birkaç gün sonra gerçek olarak ortaya çıktı. Bunun gibi gözlerinle görmediğin için inkarına cesaret gösterdiğin ahiret gününde en korkunç sahneleriyle veya en sevinçli manzaralarıyla gerçekleşecektir.”

b) Kıyamet

Kıyâmet: Kalkmak, dikilmek, ayaklanmak, doğrulmak ve dirilmek. İslam inancında, evrenin düzeninin bozulması, her şeyin altüst olarak yok olması ile ölen tüm insanların yeniden dirilerek ayağa kalkması olayını dile getirir. Bu olay Kur'an'da çok çeşitli isimlerle anılır.

Bunların başlıcaları Yevmü'l-Kıyâme (Kalkış, Diriliş Günü), el-Saa (Saat), Yevmü'l-Âhir (Son Gün), el-Âhire (Gelecek Hayat), Yevmü'd-Din (Ceza Günü), Yevmü'l-Hesap (Hesap Günü), Yevmü'l-Fası (Karar Günü), Yevmü'l-Cem (Toplanma Günü), Yevmü'l-Hulud (Sonsuzluk, Sonsuzlaşma Günü), Yevmü'l-Ba's (Diriliş Günü), Yevmü'l-Haşre (Pişmanlık Günü), Yevmü't-Teğabün (Kusurların Ortaya Çıktığı Gün), el-Karia (Şaşırtan Felâket), en-Naşiye (İnsanı Dehşete Düşüren Felâket), et-Tamme (Herşeyi Kuşatan Felâket), el-Hakka (Büyük Hakikat) ve el-Vakıa (Büyük Olay)'dır. Bu isimler Kıyamet'in oluş biçimi ve sonuçlarına ilişkin çeşitli nitelik ve yönlerini açığa çıkarmakta, tanımlamaktadır.

Kıyâmet, Allah inancından sonra İslâm'ın ikinci temel inancı olan Âhiret hayatının ilk aşamasını oluşturur. Genel bir yok oluş ve yeniden dirilişle birlikte gelişecek Haşr, Hesap, Mizan, Cennet ve Cehennem gibi olaylar hep Kıyâmet gününün gündem içindedir.

Bu nedenle Âhiret inancı, Kıyâmet ve onunla birlikte gelecek olaylara inançtan başka birşey değildir. Bu büyük önemi yüzünden Kur'an Kıyâmet olayım sık sık hatırlatır, zaman zaman da bir korkutma, uyarma öğesi olarak kullanır. Kıyamet kesin olarak gerçekleşecek,[339] şüphe götürmeyen bir olaydır.[340] Alametleri belirmiş,[341] yaklaşmıştır.[342] Ancak bir göz kırpması gibi ya da daha yakındır.[343] Kâfirler bu günden devamı, bir şüphe içinde kalırlar,[344] yalanlarlar.[345] Onun ağırlığına ne gökler, ne de yer dayanabilir, ansızın gelir.[346] Sarsıntısı korkunç bir şeydir.[347] Belalı ve acı bir Saat'tır.[348] Yalanlayanlar için çılgın bir ateş hazırlanmıştır.[349]

Kur'an, Kıyâmet olayının kesinliğini, yakınlığını bildirdiği, hatta oluş biçimine ilişkin tasvirler verdiği halde zamanı konusunda bir açıklama yapmaz. Kıyâmet doğrudan doğruya Allah'ın dilemesine bağlı bir olaydır ve O'ndan başka hiç kimsenin bu konuda bir bilgisi yoktur. Kur'an;

اِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِى الْاَرْحَامِ وَمَا تَدْرى نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرى نَفْسٌ بِاَىِّ اَرْضٍ تَمُوتُ اِنَّ اللّهَ عَليمٌ خَبيرٌ

"Kıyâmet saatinin bilgisi şüphesiz Allah katındadır"[350] gibi âyetlerle Kıyâmet'in zamanının hiç kimse tarafından bilinemeyeceğini belirttikten sonra, bu konuda sorulan soruları şöyle cevaplar:

قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبّى لَا يُجَلّيهَا لِوَقْتِهَا اِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ

"De ki: 'Onun bilgisi ancak Rabbimin katındadır. Onun vaktini kendisinden başkası açıklayamaz"[351]

يَسَْلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ اَيَّانَ مُرْسيهَا (*) فيمَ اَنْتَ مِنْ ذِكْريهَا (*) اِلى رَبِّكَ مُنْتَهيهَا

"Kıyâmet'in ne zaman gelip çatacağını soruyorlar. Senin neyine gerek onun zamanını bildirmek. Onun nihayeti ancak Rabbine aittir."[352]

Cibril Hadisi olarak ünlü hadiste, Hz. Peygamber (a.s) Hz. Cebrâil'in bu konudaki sorusunu "Soruları sorandan daha bilgili değildir." diye cevaplayarak kendisinin de kıyâmet'in zamanına ilişkin bir bilgiye sahip olmadığını açıklamıştır.[353]

Kur'an kıyâmet'in oluş biçimine ilişkin ayrıntılı ve dehşet verici tablolar çizer. Buna göre Kıyâmet "Sur'a üflenince"[354] başlayacak, kulakları sağır edecek bir ses ve korkunç bir sarsıntı nedeniyle emzikli kadınlar kucaklarındaki çocukları unutacak, hamile kadınlar bebeklerini düşürecek, insanlar sarhoş gibi olacaklardır.[355] Gök, erimiş maden gibi, dağlar atılmış yün gibi olacak, kimse dostunu soramayacaktır.[356] Gök yarılacak, yıldızlar dağılıp dökülecek, denizler fışkıracak, kabirler altüst edilecektir.[357] Gözler dehşetten kamaşacak, ay tutulacak, güneş ve ay kararacak, insanlar kaçacak sığınacak bir yer bulamayacaktır.[358] Dehşetten on aylık gebe develer bile salıverilecek, yabani hayvanlar bir araya toplanacak, denizler kaynatılacak, nefisler çiftleşecek, gök sıyrılıp düşecek, Cehennem alevlendirilecek, Cennet yakınlaştırılacaktır.[359]

Kıyâmet'in genel yok oluşu belirten bu ilk safhasını Sur'a ikinci kez üflenmesiyle ikinci safha izleyecek, tüm insanlar yeniden dirilerek ayağa kalkacaklardır.[360] Bu diriliş ve kalkışı (Bas') toplanma (Haşr) izleyecektir. Kur'an Kıyâmet'in bu ikinci safhasını da canlı tasvirlerle anlatır: O gün insanlar gözleri dönüp kararmış bir halde, öteye beriye yayılmış çekirgeler gibi kabirlerinden çıkacak ve davet edene koşacaklardır. Bu arada kâfirler "bu ne çetin gün" diyerek korkularını dile getireceklerdir.[361] Muttaki kullar ise Allah'ın huzuruna elçiler olarak toplanacaklardır.[362] 0 gün herkes kardeşinden, anasından babasından, eşinden ve oğlundan kaçacaktır. Çünkü her insan ancak kendi derdi ile uğraşacaktır.

Mü'minlerin yüzleri parıl parıl parlayacak, gülecek ve sevinç içinde olacaklardır. Kâfir ve fâcirlerin yüzleri ise sanki toprak bürümüşçesine kapkara kesilecektir.[363] Tüm insanlar tabi oldukları önderlerle birlikte çağrılacak,[364] peygamberler ümmetlerine şahitlik etmek üzere toplanacak,[365] gök beyaz bulutlar halinde parçalanacak ve melekler bölük bölük ineceklerdir.[366]

Yeniden diriliş, kalkış ve toplanışın ardından insânlara amel defterleri dağıtılacak, mizan kurularak sevap ve günahları tartılacak, hakedenler Cennet'e, müstahak olanlar geçici ya da süresiz olarak Cehennem'e gönderilecek; böylece sonsuz âhiret hayatı mutluluk ya da azabla başlayacaktır.

Kur'an ve Sünnet'ten kesin bir delile dayanmamakla birlikte müslümanlar arasında ölüme küçük Kıyâmet (kıyâmet-i suğra) denilmesi gelenekleşmiştir. Bazı bilginlere göre bu tanımlama, ölümün âhiret hayatına bir geçiş olmasına dayanılarak yapılmıştır. Kimi bilginler ise bu tanımlamanın Kur'an'a dayandığını öne sürmektedir. Bu bilginlere göre "Allah'a kavuş(up huzura çık)mayı yalan sayanlar, gerçekten ziyana uğradı(lar). Nihayet kendilerine ansızın Saat gelince, onlar (günah) yüklerini sırtlarına yüklenerek (gelirler ve):

قَدْ خَسِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللّهِ حَتّى اِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلى مَا فَرَّطْنَا فيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ اَوْزَارَهُمْ عَلى ظُهُورِهِمْ اَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ

"Orada (hayatta iken), işlediğimiz büyük kusurlardan dolayı yazıklar olsun bize! " derler..."[367] ayetinde "Kıyâmet" anlamındaki "Saat" aynı zamanda ölümü de dile getirmektedir. Bu geleneğe göre gerçek kıyâmet, Kıyâmet-i Kübra (Büyük Kıyâmet) olarak anılır.

Küçük kıyâmet (ölüm) ile başlayan ve büyük kıyâmet'e kadar süren dönem Kabir Hayatı ya da Berzah olarak adlandırılır. Kabir Hayatı içinde Münker ve Nekir adlı meleklerin sorgusu ve ölünün mü'min ya da kâfir oluşuna göre mutluluk ya da azab vardır. Kabir Hayatı'na ilişkin bir hadisinde Hz. Peygamber (a.s) kabri ya Cennet bahçelerinden bir bahçe, ya da Cehennem çukurlarından bir çukur olarak nitelemiştir.[368]

Bir başka hadiste de Münker ve Nekir'in sorgusundan sonra ölünün nimetlendirildiği yada azaba uğratıldığı anlatılır. Buna göre Mü'minin mezarı yetmiş arşın genişletilir, aydınlatılır ve ona "Zifafa giren ve sadece en çok sevdiği kişi tarafından uyandırılan şahıs gibi Mahşer gününe kadar uyumana devam et" denilir. Münafık kişinin mezarına da "Bu adamı alabildiğine sıkıştır" emri verilir. Yer, cendere gibi adamı, kemikleri hurdahaş oluncaya kadar sıkıştırır ve ölü yeniden dirilene kadar böyle işkence görür.[369]

Ayrıca bk. Âhiret Haşr, Hesap, Mizan, Kabir Hayatı, Münker ve Nekir maddeleri.

Kıyâmet Alametleri

(Eşrâtu's-Saa), âhir zamanda (zamanın sonları) ortaya çıkarak Kıyâmet'in yaklaştığını, kopmak üzere olduğunu gösteren belirtiler. Bu belirtiler genellikle Küçük Alametler (Alâmât-ı Suğra) ve Büyük Alametler (Alâmât-ı Kübrâ) olmak üzere iki bölüm halinde incelenir.

Kur'an, Kıyâmet'in zamanını Allah'tan başka kimsenin bilemeyeceğini belirtir.[370] Buna karşılık yaklaştığını,[371] yakın olduğunu[372] ansızın geleceğini[373] bildirir. Kıyâmet alametlerinin belirdiğini[374] ifade etmekle birlikte bunlar hakkında bilgi vermez.

Ancak;

اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ

"Saat yaklaştı, ay yarıldı yarılacak"[375] âyetinin ikinci bölümünün "ay yarılacak" biçimde anlaşılması durumunda, bu olay Kur'an'da anılan tek Kıyâmet alameti olma özelliği kazanır.

Hadis külliyâtları ise Kıyâmet'ten önce ortaya çıkacak alametlerden söz eden çok sayıda hadis ihtiva eder. İslâm bilginleri hadislerde dile getirilen alametleri nitelikleri açısından değerlendirerek bunları Küçük Alametler (Alâmât-ı Suğrâ) ve Büyük Alametler (Alâmât-ı Kübrâ) olmak üzere iki başlık altında toplamışlardır. Âhir zaman olarak tanımlanan Kıyâmet öncesi donemde dini duygu, düşünce ve davranışların zayıflaması, dini kurallara gereken önemin verilmemesi, ibadetlerin terkedilmesi, ahlaksızlığın çoğalması biçiminde kendini gösteren Küçük Alametler'in başlıcaları şu şekilde sıralanabilir:

a) İnsanların bina yapmakta birbiriyle yarışmaları.[376]

b) İnsanların ölümü temenni etmeleri.[377]

c) Câriyenin efendisini doğurması.[378]

d) Hicaz'da bir ateşin çıkarak Busra'da (Şam yakınlarında bir yer) develerin ayaklarını aydınlatması. [379]

e) Fırat nehrinin sularının çekilerek, nehir yatağından altın çıkması. [380]

f) İkisi de hak iddiasında bulunan iki büyük İslâm ordusunun birbiriyle savaşması.[381]

g) İslâmî ilimlerin ortadan kalkması, cehaletin artması.[382]

h) Depremlerin çoğalması.[383]

ı) Zamanın yaklaşması, gece ile gündüzün eşit olması.[384]

i) Cinâyetlerin çoğalması, fitnelerin zuhur etmesi.[385]

j) Yahudilerle Müslümanların savaşmaları, Müslümanların Yahudileri öldürmesi.[386]

k) Zinanın açıkça işlenmesi, içki tüketiminin artması, kadınların çoğalıp erkeklerin azalması.[387]

l) Kahtân'dan bir kişinin çıkarak, insanları asâsı ile sevketmesi.[388]

Kıyâmetin büyük alâmetleri ise şu hadis-i şerifte toplu olarak zikredilir: Huzeyfetu'l-Gifarı (r.a)'den rivayet edilmiştir: Biz bir gün kendi aramızda konuşurken, Hazreti Peygamber yanımıza çıkageldi. Bize "Ne konuşuyorsunuz?" dedi. Biz de "Kıyâmet gününden konuşuyoruz" diye cevap verdik. Hazreti Peygamber: "Şüphesiz on alâmet görülmedikçe kıyamet kopmayacaktır" dedi ve "Deccâl'i, dumanı (duhan), Dâbbetü'l-arz'ı, güneşin batıdan doğmasını, İsa (a.s.)'ın yere inmesini, Ye'cûc ve Me'cuc'u, doğuda, batıda ve Arap yarımadasında olmak üzere üç yer çöküntüsünü, son olarak da Yemen'den çıkarak insanları Mahşere sürecek ateşin vuku bulacağını söyledi.”[389]

Kıyâmetin bu on büyük alameti başka hadislerce ya da İslâm bilginlerince şu şekilde açıklanır:

1. Deccal'in ortaya çıkışı: Deccâl, kıyâmette zuhur edecek yalancı bir kişidir, İslâm Dini'ni ve müslümanları ifsad edip, kötülüğe ve bozgunculuğa sevketmek isteyecektir. Deccal'in sağ gözünün kör olduğu, iki gözünün arasında "kâfir" yazdığı, çocuğunun olmadığı, Medine'ye ve Mekke'ye giremeyeceği, ortaya çıktıktan sonra yeryüzünde kırk gün kalacağı, bu süre içerisinde istidrac türünden bazı olağanüstü olaylar göstereceği, daha sonra da yine kıyâmetin büyük alametlerinden olan Hz. İsa'nın yeryüzüne inmesiyle onun tarafından öldürüleceği sahih hadislerde belirtilmiştir.[390]

2. Duhan'ın çıkışı: Duman anlamına gelen duhan da kıyâmetin büyük alametlerinden biridir.[391] Kıyâmetin vukuundan önce dünyayı bir duman bulutu kaplayarak, kırk gün ve kırk gece kalacak, mü'minler nezleye tutulmuş gibi, kâfirler ise sarhoş gibi olacaklardır.

3. Dabbetü'l-arz'ın çıkışı: Kıyâmet'ten önce çıkacağı bildirilen bir yaratıktır. Kelime anlamı "yer hayvanı" demektir. Kur'an-ı Kerim de:

وَاِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ اَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْاَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ اَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِايَاتِنَا لَايُوقِنُونَ

"Kendilerine söylenmiş olan başlarına geldiği zaman, yerden bir çeşit hayvan (dâbbe) çıkarırız ki o, onlara, insanların âyetlerimize kesin olarak inanmadıklarını söyler"[392] buyurulmaktadır.

Hz. Peygamber Dâbbetü'l-arz hakkında "Çıkacak olan kıyâmet alametlerinden ilki, güneşin batı tarafından doğması ile, bir kuşluk vakti insanlara karşı bir dâbbenin (hayvanın) zuhurudur. Bu iki alametten biri, arkadaşından evvel olur. Akabinde diğeri de onun izi üzerinde yakın olarak meydana gelir” [393] buyurmuştur.

4) Güneşin Batıdan doğması: Güneş batıdan doğacak, insanlar topluca iman edecek, ancak daha önce iman etmemiş olanların imanları kendilerine bir yarar sağlamayacaktır.[394]

5. Hz. İsa (a.s)'ın inmesi: Ehl-i sünnet itikadına göre Kıyâmetin vukuundan önce Hazreti İsa yeryüzüne inecek, hristiyanları İslâm'a davet edecek, Deccâl'i öldürecek, Hazreti Peygamber (a.s)'ın şerîati ile hükmedecektir.[395]

6. Ye'cûc ve Me'cûc'ün çıkışı: Kıyâmetin vukuundan önce çıkarak "yeryüzünde bozgunculuk yapacak"[396] olan asılları ve soyları belirsiz iki insan topluluğudur.[397] Hz. ZülKarneyn'in önlerine yaptığı seddin yıkılarak[398] açılması ile yeryüzüne dağılacaklar insanlara saldıracak, kentleri yakıp-yıkarak harabe haline getireceklerdir. Bazı rivayetlerde bu seddin Çin seddi olduğu zikredilir.[399]

7.8.9. Doğuda, Batıda, Arap Yarımadasında olmak üzere üç bölgede yer çöküntülerinin meydana gelmesi de Kıyâmet'in büyük alametlerindendir.[400]

10. Yemen'den çıkacak olan büyük bir ateşin insanları önüne katarak sürmesi.[401]

Ebu Davud ve Tirmizi'nin Sünen'lerinde yeralan bazı hadislere göre Mehdî'nin çıkması da Kıyâmet'in büyük alametlerindendir.[402]

Hz. Peygamber (a.s), Kıyâmetin kötü insanlar ve kâfirler üzerine kopacağını bildirmiştir. Bu hadislere göre Kıyâmet kopmadan önce mü'minlerin ruhları alınacak ve onların âhirete göçmeleri sağlanacaktır.[403]

c) Kabir

Kabir: Mezar, ölen kimsenin toprağa gömüldüğü yer. Çoğulu "kubûr" dur.

İnsan, ruh ve bedenden meydana gelen bir canlıdır. Ruhun yaratılışı bedenden öncedir. Buna göre insan hayatının devreleri dörde ayrılabilir. Birincisi, yaratıldığı zamandan bedene ruh üfleninceye kadar ruh devresi.

Kur'an-ı Kerîm de ruhların topluca yaratılmasından sonra Cenâb-ı Hakk'ın ilk uyarı ve tebliği şöyle ifade edilir:

وَاِذْ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنى ادَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلى اَنْفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلى شَهِدْنَا اَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيمَةِ اِنَّا كُنَّا عَنْ هذَا غَافِلينَ

"Hani Rabbin, Âdemoğullarından, onların sulhlerinden zürriyetlerini çıkarıp kendilerini nefislerine şahit tutmuş; ben sizin Rabbiniz değil miyim? demişti. Onlar da; evet rabbimizsin, şahit olduk, demişlerdi. İşte bu şahitlendirme, kıyamet günü; bizim bundan haberimiz yoktu dememeniz içindi."[404]

İkinci safha, dünya hayatıdır. Doğumla başlar, ölümle sona erer. Dünya hayatının amacı, kimin nasıl fiil ve hareketlerde bulunacağını denemek, sonuçları tesbit etmektir.[405] Üçüncü safha, kabir hayatı olup, ölümle başlar, kıyamet gününe kadar devam eder. Dördüncü safha ise, kıyametin kopmasıyla sonsuza kadar sürecek olan ahiret hayatıdır.

Kabir hayatı, bir bakıma ahiretin giriş kapısı ve başlangıcı sayılır. Ölen kimse, ister kabre defnedilsin, yırtıcı hayvanlarca parçalansın; ister ateşte yanıp külleri savrulsun ya da denizde kaybolsun, onun için kabir hayatı başlamış olur. Münker ve Nekir melekleri kabir sorgulamasını yapar. Rabbini, peygamberini ve dini sorar. Bu sorgudan sadece peygamberler ve çocuklar muaftır.

Ehl-i Sünnet inancına göre, kâfirlere ve bazı günahkâr müminlere kabir azabı vardır. Kabir, iman ve salih amel sahipleri için Cennet bahçelerinden bir bahçe; kâfirler için de Cehennem çukurlarından bir çukurdur. Kabir hayatının, azap şeklinin mahiyeti hakkında, âlimler ayrı görüşler ileri sürmüşlerdir. Azabın ruha, bedene veya her ikisine birlikte yapılması, sonucu değiştirmez. Çünkü salih amel sahibi insanlar kabirde güzel bir hayat yaşarken, kâfirler, büyük bir sıkıntı ve ızdırap içinde bulunacaklardır.[406]

Kabirdeki ölü cennetlik (said) bir kimse ise, onun ruhu Cennet'e gider, eğer günahkâr ve cehennemlik (şâkî) ise, Cehennem'in yanına gider. Bir kısım ruhlar da berzah'ta bulunurlar ki, burası ne Cennet ne de Cehennem'dir.

Bazı âlimlere göre, saidlerin rûhu Cennette olmakla birlikte kabirleriyle olan bağlantıları kesilmez. Bu irtibat özellikle cum'a gecesi ve gündüzü ile cumartesi gecesi güneş doğuncaya kadar, pek canlı bir şekilde devam eder. Saidlerin ruhları dünya haberlerini izleme imkânı bulabilirler Vefat edip yeni gelenlere dünyadan haber sorarlar. Kendilerini ziyarete gelenlerin selâmını duyarlar, hatta izin verilirse, selâma karşılık vermeleri de mümkündür.[407]

Kabirlerin hazırlanışı

Kabir hazırlanırken şu hususlara dikkat edilmelidir Kabir, bir adam boyu veya göğüs hizasına kadar kazılır. Ölüyü daha iyi koruyacağı düşüncesiyle kabir daha derin açılabilir. Toprak sert ise kabrin kıble tarafına bir lahd (oyuk) açılır. Eğer lahd açılmakla toprak göçecek kadar yumuşak olursa o zaman kabrin ortasında ölünün sığacağı kadar bir yer açılır ve oraya defnedilir.

İslâm müctehidleri ve fakihleri, kabirlerin kireç ve benzeri ile yapılmasının, kendi toprağına ilâve edilerek yükseltilmesinin, üzerine kubbeli bina yapılmasının, taşına övücü veya kadere sitem edici kelimeler yazılmasının caiz olmadığı konusunda görüşbirliği içindedir. Buna karşılık kabrin, yerden bir-iki karış yükselmesi, şeklinin deve hörgücü gibi olması, kerpiçle yapılması, kabrin baş tarafına bir taş konulması ne ölünün isminin yazılmasında bir sakınca görülmemiştir. Ancak kabrin üstüne mescit gibi bina inşa edilerek buranın mabed edinilmesi hadisle yasaklanmıştır.

Hz. Âîşe (r.a), Resulullah (a.s)'ın son hastalığında şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Allah, Yahudi ve Hristiyanlara lânet etsin, Onlar, peygamberlerinin kabrini mabed haline getirdiler." Hz. Âîşe diyor ki: "Eğer bundan korkulmasaydı, Hz. Peygamberin kabri dışarıdan belli olacak şekilde yapılacaktı.”[408]

Peygamberin ve Hz. Âîşe'nin ifadelerinden; kabrin dış şekli üzerinde titizlikle durulmasının ve bazı yasaklar konmasının sebebinin tevhit inancını korumak ve insanların şirke düşmelerini önlemek olduğu anlaşılmaktadır.

Diğer yandan İslâm dini, israfı yasaklamıştır. israf, malın lüzumsuz yere ve ölçüsüz harcanması, sarfedilmesi demektir. Aç, çıplak, ilaçsız, tahsilsiz. eşsiz, işsiz, muhtaç müslümanlara yardım etmek yerine, büyük masraflarla heybetli, süslü ve masraflı kabirlerin bina edilmesi israf sınırları içine girebilir.

Cenaze için namaz kılındıktan sonra cemaatle birlikte yaya veya ihtiyaç olunca araç vasıtasıyla kabristana gidilir. Derince ve uygun boyda açılan kabre cenazeyi gömmek farz-ı kifayedir. Cenazeyi taşıyanlar gibi kabre indirenlerin de; "Bismillah ve ala milleti Resulullah" demeleri müstehabtır.

Ölü, kabirde yüzü kıbleye gelmek şartıyla sağ yanı üzerine yatırılır. Sonra kefenin düğümleri çözülür. Kabrin tahtası dizildikten sonra kürekle veya elle üzerine toprak atılır. Kabrin üstünü biraz yükseltmek menduptur. Toprak pekişsin diye kabrin üzerine su serpilebilir.

Kabir Azabı

Her insan ister ölerek toprağa gömülsün, ister boğularak denizin dibinde kalsın veya yırtıcı bir hayvan karnında bulunsun veya yanarak külü havaya karışsın, mutlaka kabir hayatı geçirecektir. İnsan öldükten sonra kabre konulunca, Münker ve Nekir adında iki melek, kendisine gelerek; "Rabbin kimdir? Peygamberin kimdir: Dinin nedir?" diye sorarlar. İman ve güzel amel sahipleri bu gibi sorulara doğru cevap verirler. Bu gibi ölülere cennet kapıları açılır ve Cennet kendilerine gösterilir. Kâfir veya münafık olanlar ise bu sorulara doğru cevap veremezler. Onlara da Cehennem kapıları açılır, oradaki azap kendilerine gösterilir. Müminler nimet içerisinde, sıkıntısız ve huzurlu yaşarken, kâfir ve münâfıklar ise kabirde azap göreceklerdir.[409]

Kabirde azap ve nimetin varlığını gösteren birtakım ayet ve hadisler vardır. Bir ayet-i kerimede; "Firavun ve adamları sabah-akşam ateşe atılırlar. Kıyametin kopacağı gün de denilir ki;

اَلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ اَدْخِلُوا الَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ

"Firavun hanedanını ateşin en şiddetlisine sokun"[410] buyurulur. Buna göre kıyamet kopmadan önce de yani kabirde de azap vardır. Peygamber efendimiz;

يَتَجَرَّعُهُ وَلَا يَكَادُ يُسيغُهُ وَيَاْتيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِنْ وَرَائِه عَذَابٌ غَليظٌ

“Allah, iman edenlere bu dünya hayatında ve ahirette, o sabit sözlerinde daima sebat ihsan eder”[411] ayetinin kabir nimeti hakkında indiğini açıklamıştır.[412]

Kabir azabı ile ilgili hadis kitaplarında pek çok hadis-i şerif zikredilmektedir.

Bunlardan bir kaçı şöyledir: Hz. Peygamber (a.s) bir mezarlıktan geçerken, iki mezardaki ölünün bazı küçük şeylerden dolayı azap çekmekte olduklarını gördü. Bu iki mezardaki ölülerden biri hayatında koğuculuk yapıyor, diğeri ise idrardan sakınmıyordu. Bunun üzerine Resulullah (a.s) yaş bir dal almış, ortadan ikiye bölmüş ve her bir parçayı iki kabre de birer birer dikmiştir. Bunu gören ashap, niye böyle yaptığını sorduklarında: "Bu iki dal kurumadığı sürece, o ikisinin çekmekte olduğu azabın hafifletilmesi umulur" [413] buyurmuşlardır.

Hz. Peygamber diğer bir hadislerinde şöyle buyururlar: "Kabir ya Cennet bahçelerinden bir bahçedir veya Cehennem çukurlarından bir çukurdur.”[414]

Başka bir hadiste de şöyle buyurur: "Ölü mezara konulunca, birine Münker, diğerine Nekir adı verilen siyah mavi iki melek gelir; ölüye derler ki: "Şu Muhammed (a.s) denilen zat hakkında ne dersin?" O da şöyle cevap verir. "O, Allah'ın kulu ve Resuludur. Ben şahitlik ederim ki Allah'tan başka ilâh yoktur, Muhammed de O'nun kulu ve elçisidir. Bunun üzerine melekler; Biz senin böyle diyeceğini zaten bilmekte idik", derler. Sonra onun mezarını yetmiş arşın genişletirler. Daha sonra bu ölünün mezarı ışıklandırılır ve aydınlatılır. Daha sonra melekler ölüye: " Yat ve uyu " derler. O da; "Aileme gidin de durumu haber verin" der. Melekler ona; "Zifafa giren ve sadece en çok sevdiği kişi tarafından uyandırılan şahıs gibi mahşer gününe kadar sen uyumana devam et" derler. Eğer ölü münâfık olursa, melekler şöyle der: "Şu Muhammed (a.s) denilen zat hakkında ne dersin?" Münâfık da şöyle cevap verir: "Halkın Muhammed hakkında bir şeyler söylediklerini işitmiş, ben de onlar gibi konuşmuştum. Başka bir şey bilmiyorum. Melekler ona; "Böyle diyeceğini zaten biliyorduk" derler. Daha sonra yere "Bu adamı alabildiğine sıkıştır" diye seslenilir. Yer de sıkıştırmaya başlar. Öyle ki o kimse kemiklerini birbirine geçmiş gibi hisseder. Mahşer gününe kadar bu sıkıntı devam eder.” [415]

Kur'an'da şehitlerin kabir hayatıyla ilgili olarak şöyle buyurulur:

وَلَاتَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا فى سَبيلِ اللّهِ اَمْوَاتًا بَلْ اَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ

"Allah yolunda öldürenleri, sakın ölüler sanmayın. Bilâkis onlar diridirler. Rableri katından rızıklandırılmaktadırlar." [416]

وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فى سَبيلِ اللّهِ اَمْوَاتٌ بَلْ اَحْيَاءٌ وَلكِنْ لَاتَشْعُرُونَ

"Allah yolunda öldürülenlere ölüler demeyin. Bilâkis onlar dirildirler. Fakat siz farkında değilsiniz."[417]

Kabir azabının yalnız ruha mı, yoksa bedene mi, yahut da her ikisine mi yapılacağı konusu bilginler arasında tartışmalıdır. Bu azabın hem rûha, hem de bedene yapılacağı görüşü tercihe şayandır. ancak azabın niteliği hakkında fazla bilgi yoktur. Rûhun gerçeği üzerinde de görüş ayrılıkları vardır. Bir görüşe göre ruh lâtif (ince, şeffaf, nüfuz kabiliyeti olan) bir cisimdir. Yaş ağaca suyun nüfûzu gibi bedene nüfûz etmiştir. Allah, rûh cesette kaldığı sürece hayatı devam ettirmeyi âdet kılmıştır. Ruh cesetten çıkınca ölüm hayatı ortadan kaldırır. Başka bir görüşe göre de, ruh ceset için güneşin ışıkları gibidir. Mutasavvıflar bu görüşü benimsemişlerdir. Ehl-i Sünnete mensup bir topluluk, gülsuyunun güle sirâyet ettiği gibi, rûhun da bedene sirâyet eden bir cevher olduğunu söylemişlerdir.[418]

Ayette şöyle buyurulur:

وَيَسَْلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّى وَمَا اُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَليلًا

"De ki ruh, Rabbimin bildiği bir iştir. Size bu konuda pek az bilgi verilmiştir."[419]

Ebû Hanife'ye göre, peygamberler, çocuklar ve şehitler kabir sorusu ile karşılaşmazlar. Ancak Ebû Hanîfe kâfirlerin çocuklarına kabirde soru sorulması, Cennete girmeleri ve onlarla ilgili benzeri bazı soruları cevapsız bırakmıştır.[420]

Kabristan

Ölülerin toprağa verildiği ve "mezarlık" da denen saha.

İslâm dini, hayatında olduğu gibi ölümünde de insana gereken değeri vermiş ve saygıyı göstermiş, öldüğü andan itibaren ona yapılacak muameleyi de belirlemiştir.

Toprağa defnedilen insanın en uzun süre bulunacağı yer kabristandır. Bu sebeple İslâm dini, kabristanın düzenli ve tertipli yapılmasını, temiz tutulmasını ve yeşillendirilmesini, hayatta bulunan insanların ölülere karşı bir vefa borcu olarak görür. Buna rağmen dinimiz öncelikle ölünün cesedine değil hatırasına değer verir. Bu konuda Hz. Peygamber: "Ölülerinizi hayırla yâd ediniz.” [421] buyurur.

Müslümanlara ait kabristan son derece sade, tabiî ve mütevâzi olmalı; mezar yapımında da basit ve ucuz malzeme kullanılmalıdır. Camide Allah'ın huzurunda-kariyer ve sosyal durumları ne olursa olsun-aynı safi paylaşan müslümanların mezarlarının da görünüş itibariyle birbirine yakın olması İslâm'ın ruhuna daha uygundur.

Kabristana cenaze ile birlikte veya daha sonra ölüyü yâdetmek için çelenk getirerek kabrin üzerine konulması, bid'at olup, gayri müslimlere benzemek amacıyla yapıldığı takdirde ilgilileri manevî sorumlulukla karşı karşıya getireceği açıktır.

Nakl-i Kubûr

Kabirleri başka yere nakletmek, önemli bir sebep bulunmadıkça caiz görülmemiştir. Bir kabristan ne kadar eski olursa olsun, artık kendisine ihtiyaç kalmamış olsa bile yine bunun kabristan olarak korunması asıldır. Burasının satılarak veya üzerine binalar yapılarak, ölü kemiklerinin başka bir kabristana nakli, ölülerin hakkını çiğnemek olarak değerlendirilmiştir. Çünkü İslâm'da, ölülerin hakları dirilerin hakları kadar koruma altına alınmıştır.

Ancak su basması, yol geçmesi veya düşman tarafında kalması gibi nedenlerle kabristanı başka yere nakletmek caizdir.

Cenaze, kabre konulup üzerine toprak atıldıktan sonra, artık cemaatın elinden çıkmış, yüce Allah'a teslim edilmiş sayılır. Artık zaruret bulunmadıkça kabrin açılmaması gerekir. Cenazenin gasbedilmiş yere veya gasbedilmiş bir elbise ile gömülmesi veya bu yere başkasının sonra şûf'a yoluyla mâlik olması, zaruret hallerine örnek verilebilir. Bu takdirde, arazi veya elbise sahibinin isteği üzerine kabir açılır. Elbise alınınca kabir kapatılır, ya da cenaze bu mülkten başka yere nakledilir. Bu yapılmadığı takdirde mülk sahibi toprağı düzelterek ekim yapabilir. Elbise sahibi de isterse elbisenin kıymetini alabilir.

Bir ölünün cesedi tamamen toprak kesilip kemikleri de kalmamış olmadıkça kabri açılarak yerine başkası defnedilemez. Ancak cenazeyi defin için başka bir yer kalmamışsa bu taktirde kemikleri toplanır, kendisiyle, yeni gömülecek olan ölü arasına toprak vb. şeyler engel olarak doldurulur ve kabir kapatılır.

Zaruret bulunmadıkça iki ve daha fazla cenaze bir kabre gömülmez. Zaruret olursa, aralarına toprak gibi bir engel konularak toplu mezar kullanımı caiz olur. Nitekim Uhud şehitleri için uygulama böyle olmuştur. Cabir b. Abdullah'tan şöyle dediği nakledilmiştir: "Uhud savaşında şehit düşen babam, başka bir şehit olan Amr İbnü'l-Cümûh ile birlikte bir kabre gömülmüştü. Babamı bu şekilde başkası ile bir kabirde bırakmaya gönlüm razı olmadı. Altı ay sonra kabri açtım. Babamı, kulağından başka, hemen hemen kabre koyduğum gündeki gibi taze bir halde buldum; çıkardım ve başka bir kabre yalnız başına gömdüm ".

İslâm ülkesinde bulunan zimmîlerin (Hıristiyan ve Yahudiler) kabirleri de, Müslüman kabirleri gibi koruma altındadır. Onlara hayatlarında eziyet edilmesi haram olduğu gibi, ölümlerinden sonra da kemiklerinin kırılması, kabirlerinin dümdüz edilmesi yasaklanmıştır. Ancak, Müslümanların yeni ele geçirdikleri bir yerde, ihtiyaç görülürse, düşmana ait kabirleri açmak, kemiklerini kaldırıp, burasını Müslüman kabristanlığı veya mescit yapmak gibi başka bir amaçla kullanmak mümkün ve caizdir. [422]

Kabir Ziyareti

Genel olarak kabirleri ziyaret etmek erkekler için müstehab olup, kadınlar için caizdir. Salih kimselerin, anne, baba ve yakın akrabanın kabirlerini ziyaret etmek mendup sayılmıştır. Kadınların kabirleri ziyaret etmesi, bağırıp çağırma, saçını başını yolma ve kabirlere aşırı saygı gibi bir fitne korkusu olmadığı zaman mümkün ve caizdir. Çünkü Hz. Peygamber, çocuğunun kabri başında ağlamakta olan bir kadına sabır tavsiye etmiş, onu ziyaretten alıkoymamıştır.[423] Diğer yandan Hz. Âîşe'nin de kardeşi Abdurrahman b. Ebi Bekr'in kabrini ziyaret ettiği nakledilir.[424]

Hz. Peygamber, henüz kader inancının kökleşmediği ve cahiliye alışkanlıklarının devam ettiği dönemde kabir ziyaretini bir ara yasaklamış, ancak bunu daha sonra serbest bırakmıştır. Hadiste şöyle buyrulur:

“Size kabir ziyaretini yasaklamıştım. Artık kabirleri ziyaret edebilirsiniz.” [425]

Hz. Peygamber'in kabirleri çok ziyaret eden kadınlara lânet ettiğini bildiren hadisler[426] ziyaret yasağı olan döneme aittir. Tirmizi bunu açıkça ifade etmiştir.[427] Hz. Âîşe ve İbn Abdilberr bu görüştedir.

Hanefilerin sağlam görüşüne göre, saç baş yolma, ağlamayı tazeleme gibi aşırılıklar olmamak şartıyla kadının kabir ziyareti caiz görülmüştür. Çünkü hadislerde yer alan ruhsat, kadınları da kapsamına almaktadır.[428]

Kabir ziyaretinin, tarihi akış içinde, ölülerden yardım istemek, hatta tapılmak için de yapıldığı görülmektedir.

İslâm'ın başlangıcında Hz. Peygamberin kabir ziyaretlerini yasaklamasının sebebi bu idi. Yahudi ve Hıristiyanlar, aziz saydıkları kimselerin kabirlerini ibadet yeri edinmişlerdi. Cahiliyye devrinde kabirlere secde ediliyor, putlara tapılıyordu. Putperestlik, büyük tanınan kimselerin heykellerine saygı ve ta'zim ile başlamış, neticede bu saygı putlara ibadete dönüşmüştü. İslâm Dininin gayesi tevhid akidesini (Allah'ı yegane hâlık ve müessir tanıyıp yalnızca ona ibadet etmeyi) kalplere yerleştirmekti. Önceleri Hz. Peygamber (a.s) bu sebeple tehlikeli gördüğü kabir ziyaretini yasaklamıştı. Fakat tevhid inancı gönüllere iyice yerleşip Müslümanlar tarafından gayet iyi anlaşıldıktan sonra, kabir ziyaretine izin verilmiştir.

Çünkü kabir ziyaretinde, hem hayattakiler, hem de ölüler için faydalar vardır. Resulullah (a.s) Mekke seferi sırasında annesi Amine'nin kabrini ziyaret ederek ağlamış, etrafındakileri de ağlatmış ve Müslümanların kabirleri ziyaretine de izin verilmişti.[429] Bu izin hatta ziyareti teşvik konusu meşhur rivayetlerle sabittir.[430]

Kabir Ziyaretinin Faydaları

a) İnsana ölümü ve ahireti hatırlatır ve ahireti için ibret almayı sağlar.[431]

b) İnsanı zühd ve takvaya yöneltir. Aşırı dünya hırsını ve haram işlemeyi engeller. Kişiyi iyilik yapmaya yöneltir.[432]

c) Salih kişilerin kabirlerini, özellikle Hz. Peygamber'in kabrini ziyaret, ruhlara ferahlık sağlar ve yüce duyguların oluşmasına yardım eder. Hz. Peygamber'in ve Allah'ın veli kullarının kabirlerini ziyaret için yolculuğa çıkmak menduptur. Bir hadis-i şerifte; "Kim, beni öldükten sonra ziyaret ederse, sanki hayatımda iken ziyaret etmiş gibi olur" buyurulmuştur.[433]

d) Ziyaret; insanın geçmişi, dinî kültürü ve tarihi ile bağlarının güçlenmesine yardımcı olur.

Ziyaretin Ölüye Faydası

a) Özellikle anne, baba diğer akraba ve dostların kabirleri, ruhları için Allah'a dua ve istiğfar etmek amacıyla ziyaret edilir. Ölüler adına yapılan hayır ve hasenâtın sevabının onlara ulaşacağı sahih hadis ve icmâ delili ile sabittir. Ölüler ziyaret edilirken, onların ruhları için Allah'a dua edilir, Kur'an okunur, yapılan iyiliklerin sevabı bağışlanır. Kabre ağaç dikmek sevabtır. Dikilen ağaç ve bitkinin ölünün ruhundan azabın hafifletilmesine sebep olacağına dair hadisler vardır. Hiristiyanların yaptığı gibi kabre çelenk götürmek mekruhtur.

Dua ve istiğfarın ölülerin ruhları için faydalı olacağına şu ayet-i kerime de delâlet eder:

وَالَّذينَ جَاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِاِخْوَانِنَا الَّذينَ سَبَقُونَا بِالْايمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فى قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذينَ امَنُوا رَبَّنَا اِنَّكَ رَؤُفٌ رَحيمٌ

"Ey Rabbimiz, bizi ve iman ile bizden önce geçmiş olanları yarlığa. İman etmiş olanlar için kalbimizde bir kin bırakma."[434]

Bu konuda varid olan pek çok hadis vardır.[435]

b) Ölünün dirileri işitmesi. Kabir ziyareti sırasında konuşulanları kabirdeki kişinin duyduğu ve verilen selâmı aldığı hadislerle sabittir.

Abdullah b. Ömer (r.a)'den nakledildiğine göre Hz. Peygamber Bedir gazvesinden sonra yerde yatan Kureyş büyüklerinin cesetlerine karşı: "Rabbinizin va'dettiği azabın doğru olduğunu anladınız mı?" diye seslenmişti. Hz. Ömer'in: "Ey Allah'ın Resulu! Bu duygusuz cesetlere mi hitap ediyorsunuz?" demesi üzerine, Resulullah (a.s) şöyle buyurmuştur: "Siz bunlardan daha fazla işitici değilsiniz. Fakat bunlar cevap veremezler" buyurmuştur.[436]

Bu konuda Hz. Aişe'den, ölülerin işitmesi yerine, Resulullah'ın; "Gerçeği ölünce şimdi daha iyi anlarlar. Nitekim Cenâb-ı Hak'da: "Habibim sen, sözünü ölülere duyuramazsın" hadisi nakledilmiştir. Ancak çoğunluk İslâm bilginleri bu konuda Hz. Âîşe'ye muhalefet etmişler, başka rivayetlere uygun düştüğü için yukarıda zikrettiğimiz Abdullah b. Ömer'in hadisini esas almışlardır.[437]

Ziyaretin Âdabı

Ziyaretçi mezarlığa varınca yüzünü mezarlara döndürerek Peygamberimizin dediği gibi şöyle selâm verir: "Ey müminler ve Müslümanlar diyarının ahalisi, sizlere selâm olsun. İnşaallah, biz de sizlere katılacağız. Allah'tan bize ve size âf yet dilerim."[438]

Hz. Âîşe'nin rivayetinde anlam aynı olduğu halde ifade biraz farklıdır. Tirmizi'nin İbn Abbâs'tan rivayetinde Resulullah bir defasında Medine mezarlığına uğradı ve onlardan tarafa dönerek şöyle dedi:

"Ey kabirler ahâlisi, size selâm olsun! Allah bizi ve sizi mağfiret eylesin. Sizler, bizden önce gittiniz, biz de sizin ardınızdan (geleceğiz.) [439]

Kişi, tanıdığı bir kimseye kabrinin başından geçerken selâm verirse, ölü selâmını alır ve onu tanır. Tanımadığı bir kimsenin kabrinin yanından geçerken selam verirse, ölü, selâmını alır. [440]

Kabir ziyareti sırasında mezarda namaz kılınmaz. Kabirler asla mescid edinilmez. Kabre karşı da namaz kılmak mekruhtur. Kabirlere mum dikmek ve yakmak caiz değildir.[441]

Boş yere para harcandığı için, ya da kabirlere tazim için buralarda mum yakılmasını Hz. Peygamber yasaklamıştır. Kabrin üzerine oturmak ve mezarları çiğnemek mekruhtur.[442]

Kabirde ziyaretle bağdaşmayan edep dışı ve boş söz söylemekten, kibirlenip çalım satarak yürümekten sakınmak ve mütevâzı bir durumda bulunmak gerekir.[443]

Kabirlere, küçük ve büyük abdest bozmaktan sakınmak gerekir.[444]

Kabristanın yaş ot ve ağaçlarını kesmek mekruhtur. Kabir yanında kurban kesmek Allah için kesilse bile mekruhtur. Hele ölünün rızasını kazanmak ve yardımım elde etmek için kesilmesi kesinlikle haramdır. Bunun şirk olduğunu söyleyenler de vardır. Çünkü kurban kesmek ibadettir; ibadet ise yalnız Allah'a mahsustur. Kabirler Kâbe tavaf edilir gibi dolaşılıp tavaf edilmez.

Ölülerden yardım istemek ve bunun için mezar taslarına bez, mendil ve paçavra bağlamak kişiye yarar sağlamaz. Bazı kabir ve türbelerin hastalıklara şifalı geldiğine inanmak ve bunların taş, toprak ve ağaçlarını kutsal saymak İslam'ın tevhit inancı ile bağdaşmaz.

Diri veya ölü olsun salih kimseleri Allah'tan bir şey istemek için aracı kılmaya "tevessül" denilir. Kabirde kişinin başkasına bizzat bir fayda vermeye veya bir zararı gidermeye gücü yetmez. İbn Teymiyye ve taraftarlarına göre Allah'tan bir şey isterken peygamber bile olsa salih kulları aracı kılmak haram, hatta şirktir. Çoğunluk İslâm âlimlerine göre ise Allah'tan bir şey isterken salih zatları aracı ve esile kılmak ve bunun için onların kabirlerini ziyaret etmek caizdir.

Meselâ: "Hz Muhammed hakkı için, onun hürmetine, ya Rabbi onunla sana dua ediyorum, şu isteğimi yerine getir" demek duaların kabulüne vesile olur. Hanefi ve Malikilere göre kabir ziyaretini cuma ve bunun iki yanındaki perşembe ve cumartesi günleri yapmak daha faziletlidir. Şafiîler, perşembe gününün ikindi vaktinden başlamak üzere cumartesi sabahına kadar ziyaretin daha uygun olacağını söylemişlerdir. Hanbeliler, ziyaret için belli bir gün tahsis etmenin doğru olmadığını belirtmişlerdir. Sonuç olarak cuma günü ziyaret daha faziletli ise de diğer günlerde ziyaret de mümkün ve caizdir.[445]

Kabirlerden Kalkış

Kur'an, kıyametin kopmasından sonra Sûr'a ikinci defa üfürülme ile bütün canlı yaratıkların hesap için tekrar diriltileceklerini ifade eder. O kadar ki, öldükten sonra dirilmenin anlatılmadığı çok az sûre bulunabilir. Pek çok surede bu konuyu açıklayan örnekler getirilerek, akıllara gelebilecek tereddütleri ortadan kaldırır.

Kabirlerden kalkış dediğimiz tekrar dirilme inancı, kişilerin ve toplumun ıslahında çok önemli bir ilke olduğu için Kur'an-ı Kerim bu konuya önemle eğilir. Gerçekten de öldükten sonra tekrar dirilmenin gerçekleşeceğini bilen insan, hayır ve iyilik yapmaya, işlediği kötülükleri en aza indirmeye çalışır. Fakat yeniden dirilişe inanmayan kimse topluma ve kendisine her zaman zarar verebilir.

Öldükten sonra tekrar diriliş hem beden hem de ruh ile olacaktır Bu konuya açıklık getiren bir ayette:

اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِايَاتِنَا سَوْفَ نُصْليهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ اِنَّ اللّهَ كَانَ عَزيزًا حَكيمًا

"Ayetlerimizi inkar ile kâfir olanlar (var ya) onları muhakkak ki ateşe atacağız. Derileri piştikçe azabı tadıp durmaları için, onları başka derilerle yenileyip değiştireceğiz. Şüphesiz ki Allah mutlak galiptir, yegane hüküm ve hikmet sahibidir,"[446] buyurulur.

Kur'an-ı Kerim, öldükten sonra tekrar dirilmeyi inkâr eden kimselere karşı, yeniden dirilişin aklen mümkün olduğunu ve muhakkak meydana geleceğini açıklamak için bir kaç yol izlemiştir.

Yeniden dirilmeyi, ilk yaratmaya kıyaslamıştır. Bu konuda bize şöyle buyurur:

وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِىَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِىَ رَميمٌ (*) قُلْ يُحْييهَا الَّذى اَنْشَاَهَا اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ

"O, kendi yaratılışını unutarak bize bir misal getirdi. "Bu çürümüş kemiklere kim can verecekmiş?" dedi. De ki: "Onları ilk defa yaratan diriltecek. O, her yaratmayı hakkıyla bilendir."[447]

Zor bir şeyi yaratmaya gücü yetenin, kolay bir şeyi yaratması elbette mümkündür. Göklerin ve yerin yaratılması, insanın yaratılmasından daha zordur. Bunu yapabilen, insanı da öldükten sonra diriltebilir. Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulur:

وَهُوَ الَّذى يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ وَهُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلى فِى السَّموَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ

"Bütün varlıkları yoktan var eden ve sonra da tekrar diriltecek olan O'dur. Bu, O'na pek kolaydır. Göklerde ve yerde en yüce sıfatlar O'nundur."[448]

اَفَعَيينَا بِالْخَلْقِ الْاَوَّلِ بَلْ هُمْ فى لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَديدٍ

"Biz ilk yaratmadan âciz mi kaldık? Hayır, onlar yeniden yaratılmaktan şüphe ediyorlar."[449]

Kupkuru ve ölü bir durumda olan yeri, bitkilerle canlandıran, insanı da diriltebilir Ayetlerde şöyle buyurulur:

يَا اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ فى رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَاِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى الْاَرْحَامِ مَا نَشَاءُ اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا اَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلى اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيًْا وَتَرَى الْاَرْضَ هَامِدَةً فَاِذَا اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَاَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهيجٍ (*) ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى وَاَنَّهُ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ (*) وَاَنَّ السَّاعَةَ اتِيَةٌ لَارَيْبَ فيهَا وَاَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ

"...Sen yeryüzünü kupkuru ve ölü görürsün. Fakat biz onun üstüne suyu indirdiğimiz zaman, o harekete gelir, kabarır; her güzel çiftten nice bitki bitirir. Bunun sebebi şudur: Çünkü Allah hakkın ta kendisidir. Şüphesiz hakkıyla kâdirdir. O şüphesiz her şeye hakkıyla kâdirdir. O saat elbette gelecektir. Onda hiçbir şüphe yoktur. Doğrusu Allah, kabirlerde olan kimseleri de diriltip kaldıracaktır."[450]

Bir şeyi zıddına çevirmeğe gücü yeten, onu benzerine çevirebilir. Allah, ağaçlarda bol miktarda bulunan suya rağmen, nasıl ondan ateş çıkartıyorsa, öylece insanları da tekrar yaratabilir. Bu konuyla ilgili ayetlerde şöyle buyurulur:

اَلَّذى جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْاَخْضَرِ نَارًا فَاِذَا اَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ (*) اَوَ لَيْسَ الَّذى خَلَقَ السَّموَاتِ وَالْاَرْضَ بِقَادِرٍ عَلى اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَليمُ

"O Allah ki, size yeşil ağaçtan bir ateş yaptı da, simdi siz ondan yakıp duruyorsunuz. Gökleri ve yeri yaratan, onlar gibisini yaratılmaya gücü yetmez mi? elbette buna gücü yeter. O herşeyi yaratandır her şeyi bilendir."[451]

Kur'an-ı Kerim'de ikinci defa Sûr'a üfürülme ile meydana gelecek gelişmeler şöyle açıklanır:

وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّموَاتِ وَمَنْ فِى الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَاءَ اللّهُ ثُمَّ نُفِخَ فيهِ اُخْرى فَاِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ

Sûr'a ilk defa üfürüldüğünde kıyamet kopacaktır. Yani bu ilk üfürülmeyle, dünya hayatı sona erecek, Allah'ın istisnâ ettiği varlıkların dışında bütün canlılar ölecektir. Bu konuda ayet-i kerimede şöyle buyurulur: "Sûr'a üfürülünce, Allah'ın dilediğinden başka, göklerde ne var, yerde ne varsa hepsi çarpılıp cansız yere düşer."[452]

İsrâfil (a.s)'ın Sûr'a ikinci defa üfürmesiyle, insanlar kabirlerinden kalkıp Rablerine doğru akın akın koşacaklardır. Bu konuyla ilgili olarak iki ayeti hatırlatmak yeterlidir.

وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَاِذَا هُمْ مِنَ الْاَجْدَاثِ اِلى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ

"Sur'a üfürülmüştür. Bir de görürsün ki, onlar kabirlerinden kalkıp Rablerine doğru koşup gidiyorlar."[453]

وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّموَاتِ وَمَنْ فِى الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَاءَ اللّهُ ثُمَّ نُفِخَ فيهِ اُخْرى فَاِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ

"Sonra ona (Sûr'a bir daha üfürülecektir. O anda görürsün ki ölüler dirilip, ayakta bakınıp duruyorlar."[454]

İsrâfil (a.s)'ın Sûr'a iki kez üfürmesi arasında geçecek süre kesin olarak bilinmemektedir. Çünkü Ebû Hüreyre (r.a)'den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber (a.s) "Sûr'a iki defa üfürülme olayı arasında kırk (zaman) vardır" buyurmuşlardır. Orada bulunanlar, hadisi nakleden Ebû Hureyre'ye "Ey Ebû Hureyre; kırk gün mü?" diye sormuşlar; "Bilmiyorum" cevabını alınca, "Kırk ay mı?" demişler; yine: "Bilmiyorum" karşılığını alınca, "Kırk yıl mı?" diye sormuşlar. Bu soruya da Ebû Hureyre "Bilmiyorum" cevabını vermiştir.[455]

Kur'an-ı Kerim'de ölülerin diriltilmesi ile ilgili olarak Cenâb-ı Hak'la ile İbrahim arasında geçen konuşma ibretlidir.

Rivayete göre Hz. İbrahim (a.s)'ın:

وَاِذْ قَالَ اِبْرهيمُ رَبِّ اَرِنى كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قَالَ

"Ey Rabbim ölüleri nasıl diriltiyorsun? Bana göster," sorusunu sormasının sebebi şu idi: Bir gün Hz. İbrahim (a.s) deniz kenarında bir insan ölüsü görür. Dalga, ölünün üzerini açtığı zaman, hemen denizdeki yaratıklar ölüye saldırır, kopardıkları parçanın bir kısmı denize düşer ve diğer kısmını yerler. Dalga çekilince kara ve hava hayvanları saldırır. Kara hayvanları kopardıklarının bir kısmını yer, bir kısmını da havada boşluğa bırakırlardı. Bunu gören Hz. İbrahim (a.s) merak eder. Bu parçaların nasıl ayrı ayrı yerlerden toplanıp bir araya getirileceğini görmek ister. İşte bu konuyla ilgili olarak Kur'an-ı Kerim'de şu ayeti buluyoruz:

وَاِذْ قَالَ اِبْرهيمُ رَبِّ اَرِنى كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قَالَ اَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلى وَلكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبى قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَاْتينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ اَنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

"Bir vakit de İbrahim: Rabbim, ölüleri nasıl diriltirsin? Bana göster, demişti. Allah ona; inanmadın mı? buyurmuştu. O da; hayır, inandım. Fakat kalbim yatışsın diye (arzuluyorum) demişti. (Allah) dedi ki: "Dört kuş tut. Onları kendine alıştır, sonra parçalayıp her parçasını bu dağın üzerine bırak. Sonra da onları çağır. Koşarak sana geleceklerdir. Bil ki Allah, her şeye üstün ve yegane hikmet sahibidir."[456]

Cenâb-ı Hak kabirden kalkış ve mahşer meydanında toplanıp hesap verme işinin gerçekleşeceğini şöyle ifade buyurur:

يُخَادِعُونَ اللّهَ وَالَّذينَ امَنُوا وَمَايَخْدَعُونَ اِلَّا اَنْفُسَهُمْ وَمَايَشْعُرُونَ

"Ey Rabbimiz; şüphesiz sen, geleceğinde şüphe olmayan bu günde insanları toplayacaksın. Şüphesiz ki Allah va'dinden dönmez derler."[457]

Hz. Peygamber, ölümünden sonra insanın her şeyinin çürüyüp yok olacağını, ancak acbü'zzeneb denilen "kuyruk sokumu kemiği"nin bundan müstesna olduğunu bildirmiş, kıyamet koptuktan sonra ikinci yaratılışın bu çürümeyen kemikten derlenip toparlanacağını belirtmiştir.[458]

Acbü'z-zeneb'le ilgili hadislerde tasvir edilen ikinci yaratılış, başka bir deyimle kabirlerden kalkış, insanın ana rahmindeki oluşumuna benzemektedir. Nitekim tıp ilminin verilerine göre, sperm ana rahmine düştüğü zaman, ilk oluşum sırasında ana rahmi ile insan embriyonu arasında birleştirici bir sap bulunur. Başlangıçta cenin bu sap üzerinde büyür. İşte bu sap, insan embriyonunun kuyruk sokumuna tekabül eden bölgesi ile bağlantılıdır. Sonuç olarak hadis-i şeriflerde acbü'z-zeneb veya acmü'z-zeneb diye ifade edilen unsurun ölümsüzlüğünü ve yeniden dirilişin çekirdeğini teşkil edeceğini düşünmek mümkündür.

Allah ve Resulunun haber verdiği bazı konuların nasıl gerçekleşeceğini bugün için pozitif, ilimlerin tam olarak açıklayamaması, sonucu değiştirmez. Çünkü yaratıcı ve O'nun adına konuşan elçisi bir şeyi söylemişse onun doğruluğuna inanmak gerekir. Nitekim, yeni bilimsel araştırmalar İslâm'ın daha önceki asırlarda açıklanamayan tabiatla ilgili pek çok konularını günümüzde gün ışığına çıkarmıştır.

d) Diriliş

Ba's: Öldükten sonra dirilmeyi reddetmek. Hayatının başlangıç ve sonu olmayan tek varlık, Allah'tır. Diğer bütün varlıkların bir başlangıç ve bir sonu vardır. Her canlı gibi insan da doğar, büyür ve eceli gelince ölür.

Ölen insan için kabir hayatı başlar, kıyamete kadar devam eden kabir hayatından sonra kıyametin kopması ve ikinci defa İsrafil'in (a.s.) sûr'a üfürmesiyle kabirlerdeki bütün cesetler kendi ruhlarıyla birleşerek yerlerinden kalkıp, hesaplarının görüleceği geniş bir sahaya toplanırlar. Ahiret hayatının diğer merhalelerinden geçtikten sonra, iman ve amelleri nispetinde Allah'ın kendilerine takdir etmiş olduğu Cennet veya Cehennem'e giderek ahiret hayatının devamını yaşamaya başlarlar.

İşte insanın öldükten sonra dirilmesi ve ahiret hayatına başlamasına "ba's" denir. Öldüren ve dirilten Allah'tır. Ölümün ve dirilmenin nasıllık ve niceliğini tam manasıyla bilmemekle birlikte; bunlar hakkında verilen haberlerin doğruluğuna kesinlikle inanmamız istenmektedir. Haberin doğruluğu, onu bildiren zatın doğruluğuna bağlıdır. Ölümü ve öldükten sonra dirilmeyi haber veren, Allah ve O'nun peygamberidir. Bilindiği gibi öldükten sonra dirilmeye iman etmek imanın esaslarından biridir. Cibril Hadisi adı ile şöhret bulan bir hadiste Peygamberimiz (a.s.) imanın şartları konusunda şu ifadeleri kullanmaktadır: "...Allah'a, Meleklerine, Kitabına, Allah'a kavuşmaya, ve Peygamberlerine ve öldükten sonra dirilmeye inanman, bir de bütün kadere inanmandır."[459]

Hadiste bildirildiği gibi altı maddeden ibaret olan iman esaslarının hepsine birden inanmak farzdır. Bunlardan bir tanesini bile inkâr etmek, bütününü inkâr demektir. Dolayısıyla öldükten sonra dirilmeyi inkâr etmek küfür olup ebedî Cehennem azabını gerektirir. "Ba's" olayının dünyada benzerlerini görmek son derece mümkün ve kolay bir husustur.

اَللّهُ يَتَوَفَّى الْاَنْفُسَ حينَ مَوْتِهَا وَالَّتى لَمْ تَمُتْ فى مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتى قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْاُخْرى اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِكَ لَايَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

"Allah -ölenin- ölümü zamanında, ölmeyenin de uykusunda ruhlarını alır. Bu suretle hakkında ölümü hükmettiği ruhu tutar, diğerini muayyen bir vakte kadar salıverir. Şüphe yok ki bunda iyi düşünecek bir kavim için kesin ibretler vardır."[460]

Bütün varlıkları yaratan ve herkesin sırlarını bilen Allah, ömürleri tamam olup ölecek olan nefisleri öldükleri zamanda ve ömürleri tamam olmayıp ölmeyecek olanları uykuları zamanında tutar, onları cesetlerine bırakmaz. İbn Abbâs'ın ifadesine göre:

"İnsanda bir nefis ve bir ruh vardır. Aralarındaki fark güneş ile şuaları gibidir. Nefis, kendisiyle akıl ve temyiz yapılan; ruh da teneffüs ve hareket yapılandır. Ölüm halinde ruh ve nefis birlikte vefat ederken, uykuda yalnız nefis vefat eder." Ayetten ve izahından anlaşılacağı gibi ölüm ve öldükten sonra dirilmenin bir benzerini insan oğlu uyuma ve uyanmasıyla yaşamaktadır.

Geçmişte ve günümüzde inananların dışında- insanların büyük bir kısmı öldükten sonra dirilme gerçeğini iki sebepten kabul etmek istememişlerdir. Birincisi, akıl ile idrak edememeleri, ikincisi de dünyada yaptıkları isyanlarının hesabını verme korkusu. Her iki tür insana cevap ve müminlerin imanlarını takviye açısından Kur'an'da konu ile ilgili bir çok ayet vardır. Ayetlerden bir kısmı bu dünyada meydana gelen öldürme ve diriltme olaylarını göz önüne sermektedir:

a) İsrailoğullarından biri, zulmen öldürüldü fakat, cezanın tatbik edilebilmesi için katil bulunamadı. Allah onlara bir sığır kesmelerini emretti, sığır kesildi ve yine ilâhî emir gereği, kesilen sığırın bir parçası maktûle vuruldu, maktûl de Allah'ın izni ile dirilerek kendisini kimin öldürdüğünü söyledi.[461]

b) Babil hükümdarı Buhtunnasrın, Kudüs ve civarını zaptedip harabeye çevirdi. Halkının bir kısmını öldürdü, bir kısmını da esir aldı. Esirler içerisinde bulunan -kuvvetli rivayete göre Hz. Üzeyir (a.s.) Bâbil zindanlarından kaçarak Kudüs'e geri dönüp oranın harap halini görünce de buranın eski haline nasıl geleceğini üzüntü ile düşünmüştü. Bunun üzerine Allah, Üzeyir'in (a.s.) ruhunu alır ve yüz sene müddetle onu bu vaziyette bırakır. Yüz sene sonra dirilince yanındaki yiyeceklerinin aynen durup bozulmadığını, merkebinin ise kemiklerinin bile çürüyüp parçalandığını görür. Üzeyir (a.s.) bu durumda ancak bir gün veya daha az bir zaman kaldığını zanneder. Sonra Allah kudretiyle, Üzeyir'in (a.s.) merkebinin kemiklerini bir araya getirerek etlerini giydirir. Bütün bu hâdiseler Allah'ın emriyle meydana gelmektedir.[462]

3) Hz. İsa'nın (a.s.) mucizelerinden biri de ölüleri diriltmektir.[463]

4) Hz. İbrahim (a.s.), Allah'tan, ölüleri nasıl dirilteceğini göstermesini istedi. Ancak bu isteğinin, inançsızlığından değil, bilâkis kalbinin mutmain olması için olduğunu ifade etti. Allah O'na;

وَاِذْ قَالَ اِبْرهيمُ رَبِّ اَرِنى كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قَالَ اَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلى وَلكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبى قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَاْتينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ اَنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

“Ve o vakti de yâdet ki, İbrahim, "Yarabbi! Ölüleri nasıl ihya edeceğini bana göster," demiş, (Cenâb-ı Hak da) "İnanmadın mı?" diye buyurmuştu. O da, "Evet. İnandım, fakat kalbim mutmain olsun için," demiş; Allah Teâlâ da: "Kuşlardan dört tanesini tut da onları kendine çevir, sonra her dağ üzerine onlardan birer parça at, sonra da onları çağır, sana koşarak gelirler ve bilki Allah Teâlâ şüphe yok azîzdir, hakîmdir," diye buyurmuştur”[464] buyurdu.

Hz. İbrahim de emredilenleri yapmış, kestiği kuşların etlerini birbirine karıştırarak her birinden birer parçayı dağlara koymuş, sonra da onları çağırdığında kuşların her bir parçasının kendi vücutlarıyla birleşerek Allah'ın izniyle canlanıp yanına geldiklerini görmüştür.

5) Kur'an kâfir kral Dekyanos zamanında yaşayan birkaç mümin gencin, kralın zulmünden kaçarak mağarada saklanmaları hadisesini (Ashabu'l-Kehf olayını) anlatır. Özetle Kur'an'ın bildirdiğine göre bu gençler gizlendikleri mağarada üç yüz dokuz yıl uyurlar. Uyandıklarında bir gün veya daha az bir müddet uyuduklarını sanan gençler, içlerinden birini yiyecek almak üzere şehre gönderirler. Şehir değişmiş, kral değişmiş, halk Hıristiyan olmuştur. Alış veriş için kullanmak istediği paranın kâfir yönetici Dekyanos zamanına ait olduğu farkedilir. Genç ve arkadaşlarının hazine bulduğunu zanneden halk, gençle birlikte mağaraya gelirler. Genç, arkadaşlarına haber vermek üzere mağaraya girer ve bir daha dışarı çıkmaz.[465]

Yukarda bildirilen ve Kur'an'la sabit olan bu olaylar, öldükten sonra dirilme hadisesinin, bizzat insan hayatı üzerindeki canlı misalleridir. Bunlardan başka Allah, insanlardan Ba's'ı anlamak ve ibret almak isteyenler için tabiattan da bir çok örnekler ve misaller vermiştir: Hac suresi beşinci ayette Allah, öldükten sonra dirilme konusunda kuşku içinde olanları ikaz etmek üzere şöyle buyuruyor:

يَا اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ فى رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَاِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى الْاَرْحَامِ مَا نَشَاءُ اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا اَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلى اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيًْا وَتَرَى الْاَرْضَ هَامِدَةً فَاِذَا اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَاَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهيجٍ (*) ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى وَاَنَّهُ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ (*) وَاَنَّ السَّاعَةَ اتِيَةٌ لَارَيْبَ فيهَا وَاَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ

"Ey insanlar, eğer öldükten sonra dirilmekten kuşkuda iseniz (bilin ki) biz sizi (önce) topraktan, sonra nutfe (sperma)den, sonra alaka (embriyon) dan,sonra yaratılışı belli belirsiz bir çiğnem et parçasından yarattık ki, size (kudretimizi) açıkça gösterelim. Dilediğimizi belirtilmiş bir süreye kadar rahimlerde tutuyoruz, sonra sizi bir bebek olarak çıkarıyoruz. Sonra güç (ve kabiliyetler)inize ermeniz için (sizi büyütüyoruz). içinizden kimi (henüz çocukken) öldürülüyor, kimi de ömrün en kötü çağına (ihtiyarlığa) itiliyor ki, bilirken bir şey bilmez hale gelsin (çocukluğundaki gibi vücutça ve akılca güçsüz bir duruma düşün). Yeri de kurumuş, ölmüş görürsün. Fakat biz onun üzerine suyu indirdiğimiz zaman titreşir, kabarır ve her güzel çiftten bitirir. " "Bu böyledir. Çünkü Allah, tek gerçektir. (Her şey O'nunla varlık kazanır) ve O, ölüleri diriltir ve O, her Şeyi yapabilir... Allah kabirlerde olanları diriltecektir."[466]

وَهُوَ الَّذى يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِه حَتّى اِذَا اَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَاَخْرَجْنَا بِه مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

"O ki rüzgârları rahmetinin önünde müjdeci gönderir. Nihayet onlar, ağır ağır bulutları yüklenince, onu ölü bir memlekete yollarız; onunla su indirir ve türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de böyle çıkaracağız. Herhâlde bundan ibret alırsınız."[467]

Mekke müşriklerinden Adîy b. Rabîa, Hz. Peygamber'e (a.s.) kıyamet hakkında soru sordu o da kıyametin kopacağını ve bütün insanların kabirlerinden dirilerek kalkacaklarını söyledi. Anlatılanları aklı ile kavrayamayan Adiy ve benzerlerine cevap olmak üzere Allah,

اِتَّبِعُوا مَا اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِه اَوْلِيَاءَ قَليلًا مَا تَذَكَّرُونَ (*) وَكَمْ مِنْ قَرْيَةٍ اَهْلَكْنَاهَا فَجَاءَهَا بَاْسُنَا بَيَاتًا اَوْ هُمْ قَائِلُونَ

"İnsan, bizim kendisinin kemiklerini bir araya toplayamayacağımızı mı sanıyor? Evet, toplarız, onun parmak uçlarını bile düzeltmeye gücümüz yeter”[468] ayetini inzal ediyor.

Bunlardan başka daha bir çok ayetlerde Allah, -kâfirlerin inkârlarına rağmen- insanların, ölümlerinden ve toz toprak olmalarından sonra, vakti gelince tekrar dirilteceğini, hesaplarının görülmesi için mahşere sevkedileceklerini belirtmektedir. Verilen bu bilgiler, gayb alemine ait bilgilerdir. Bunların mantık veya müsbet ilimle izah ve ispatı söz konusu değildir. Ancak, ayetler üzerinde düşünen insanlar dirilme olayının gerçekliğini kavrayabilirler. İnsanı ve tüm varlıkları, modeli yok iken ilk defa yaratmaya muktedir olan bir varlık, onları öldürdükten sonra tekrar diriltmeye de güç yetirebilir. Müminler, dirilmeye inanırlar. İnanmayanları ise Allah "kâfir" olarak nitelendirmiştir.[469] Ayrıca geniş bilgi için Kur'an-ı Kerîm'in şu ayetlerine bakılabilir:[470]

e)Hesap

Hesap Günü: Allah tarafından insanların bu dünyada iken yaptıkları iyilik ve kötülüklerden dolayı âhirette hesaba çekileceklerine dair dikkat çekilen günün adı "Din günü - Ceza günü" ile hemen hemen aynı anlama gelir.

"Hesap günü"ne iman etmek İslâmiyet’in inanç esaslarından birini teşkil eder. Bu günün hak olduğu, bir gün mutlaka ' gerçekleşeceği Kitap (Kur'ân)la sabittir.

لِيَجْزِىَ اللّهُ كُلَّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ اِنَّ اللّهَ سَريعُ الْحِسَابِ

"Allah herkesi kazandığının karşılığını vermek üzere (diriltecektir). Şüphesiz Allah, hesabı çabuk görendir"[471] buyrulmaktadır. Diğer bir âyette Hak Teâlâ şöyle buyurur:

فَلَنَسَْلَنَّ الَّذينَ اُرْسِلَ اِلَيْهِمْ وَلَنَسَْلَنَّ الْمُرْسَلينَ

"Elbette kendilerine peygamber gönderilenlere de gönderilmiş olan peygamberlere de soracağız. Ve onlara olup bitenleri tam bir bilgi ile mutlaka anlatacağız. Zaten biz onlardan uzak değiliz"[472]

Âyetlerden açıkça anlaşılıyor ki, sorguya çekilmesi gereken herkesin,

"Hesap günü", ifadesi alınacaktır. Kendilerine peygamber gönderilen her ümmete peygamberlere itaat edip etmedikleri; peygamberlere de, tebliğ vazifelerini ne dereceye kadar yaptıkları ve nelerle karşılaştıkları sorulacaktır. Şu kadar var ki:

مَنِ اهْتَدى فَاِنَّمَا يَهْتَدى لِنَفْسِه وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلَاتَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرى وَمَاكُنَّا مُعَذِّبينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولًا

"Biz bir resûl göndermedikçe azap edecek değiliz"[473] âyet-i celîlesi hükmünce, kendilerine "Resûl" gönderilmeyenler bu hesap ve azaptan muaf olacaklardır. Diğer insanlar da dünyadaki amellerine göre hesaba çekileceklerdir:

يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ اَشْتَاتًا لِيُرَوْا اَعْمَالَهُمْ

"O gün insanlar, yaptıkları kendilerine gösterilmek için bölük bölük dönerler."

اَلْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَاظُلْمَ الْيَوْمَ اِنَّ اللّهَ سَريعُ الْحِسَابِ

"Bugün herkese kazandığının karşılığı verilir. Bugün haksızlık yoktur. Doğrusu Allah, hesabı çabuk görendir."[474]

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ اَمَدًا بَعيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبَادِ

"Herkesin yaptığı her hayrı ve işlediği her kötülüğü, önünde hazır bulacağı gün yaklaşmaktadır. O gün kişi, kendisiyle yaptığı kötülükler arasında uzak bir mesafe bulunmasını ister. Allah sizi, kendisinden korkmanız için uyarıyor."[475]

Gerçekten öyle zamanlar olur ki, insanın yaptığının yüzüne vurulması veya yaptıklarıyla yüzleştirilmesi her çeşit cezadan daha ağır gelir. Ne var ki, böyle bir cezayı hakketmişse bundan kurtuluş da yoktur.

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ (*) وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

"Kim zerre miktarı bir hayır işlemişse, onu görecektir ve her kim de zerre miktarı kötülük işlemişse onu görecektir."[476]

O dehşetli "hesap günü"nde Allah'ın mü'min kullarına korku yoktur, onlar mahzun da olmayacaklardır. Dünyada iken yaptıklarına karşılık Rablerinin kendilerine hazırladığı nimetlere sevinç içinde kavuşacaklardır. Cenâb-ı Hak bu gibi mü'minler için şöyle buyurur:

اِنَّ الَّذينَ امَنُوا وَالَّذينَ هَادُوا وَالنَّصَارى وَالصَّابِينَ مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَاخَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَاهُمْ يَحْزَنُونَ

"Şüphesiz iman edenlerle, Yahudilerden, Hıristiyanlardan ve Sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe hakkıyla inanıp salih amel işleyenler için Rabları katında mükâfatlar vardır. Onlar için herhangi bir korku olmadığı gibi üzülmeyecekler de."[477]

Onlara:

هذَا مَا تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسَابِ

"Îşte bu, hesap günü için size söz verilenlerdir"[478] denilecek ve kolay bir hesaptan geçirileceklerdir:

فَاَمَّا مَنْ اُوتِىَ كِتَابَهُ بِيَمينِه (*) فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسيرًا (*) وَيَنْقَلِبُ اِلى اَهْلِه مَسْرُورًا

"Kimin kitabı sağından verilirse, kolay bir hesapla hesaba çekilecek ve sevinçli olarak ailesine dönecek."[479]

فَاَمَّا مَنْ اُوتِىَ كِتَابَهُ بِيَمينِه فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُا كِتَابِيَهْ (*) اِنّى ظَنَنْتُ اَنّى مُلَاقٍ حِسَابِيَهْ

"Kitabı sağ tarafından verilen; Alın kitabımı okuyun, doğrusu ben hesabımla karşılaşacağımı zaten bekliyordum, der."[480]

Böylece hak ettiği cennete girer.

Resûlüllah (a.s) mü'minlerin "hesap günü"nündeki durumunu şöyle dile getirir: "Mü'min kıyamet günü Rabbine öyle yaklaştırılır ki, artık Rabbi onun sırrını mahşer ehlinden saklamış olur. Sonra ona bütün günahlarını ikrar ettirir: "Şunu işlediğini sen bilir misin?" diye sorar. O da: Ya Rabbi bilirim, der. Sonunda, mü'minin işlediği günahlar hakkındaki itirafları Allah'ın dilediği miktara ulaşınca Allah Teâlâ ona: "Şüphesiz Ben senin işlediğin günahları dünyada senin için örttüm. Bu gün de senin için günahlarını mağfiret ediyorum," buyurur.[481]

Bu delillerden açıkça anlaşılıyor ki, dünyada iken Allah'a ve âhiret gününe iman ederek O'nun emirlerine uyan, yasakladıklarından sakınan ve salih amel işleyen mü'minler, kolay bir hesaptan sonra Allah'ın kendilerine mükâfat olarak hazırladığı nimetlere kavuşacaklardır. Ancak Müslüman olduğu halde, mutlak sûrette cezayı hakkedecek davranışlarda bulunan kimselerin hesabı zor olacaktır.

Hz. Peygamber bir gün ashabına şöyle sorar:

"Müflis kimdir bilir misiniz? Ashâb: Bizim aramızda müflis, hiç bir dirhemi ve malı olmayandır, demişler. Bunun üzerine Resûl (a.s); "Benim ümmetimden gerçek müflis; kıyamet gününde namaz, oruç ve zekatla gelipte şuna sövmüş, buna iftirada bulunmuş, şunun malını yemiş, bunun kanını dökmüş, başkasını da dövmüş olarak gelendir. Şuna buna hasenâtından verilecek. Şayet davası görülmeden hasenatı biterse, onların günahlarından alınarak kendisinin üzerine yüklenecek, sonra cehenneme atılacaktır"[482] buyurur.

Günahkâr mü'minin durumu böyle olunca; inkârcıların ve başkalarına zulüm yapanların, daha büyük sıkıntılara düşeceklerinde şüphe yoktur. Onlar, "Hesap günü"nden söz eden âyetleri işittiklerinde alaylı bir şekilde:

وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّلْ لَنَا قِطَّنَا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسَابِ

"Dediler ki: Rabbimiz, hesap gününden önce (bize vadettiğin) hissemizi şimdiden ver."[483]

Müşrikler böyle söylemekle; "hesap gününe kadar beklemeye ne gerek var, o cezadan bizim payımıza düşeni şimdiden ver" diyerek alay etmek istiyorlardı. Cenab-ı Hak da:

اِنَّ اِلَيْنَا اِيَابَهُمْ (*) ثُمَّ اِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ

"Şüphesiz onların dönüşü bizedir. Sonra onların hesaba çekilmesi de bize aittir"[484] buyurarak, hem Resûlünü teselli etmiş, hem de onları tekrar uyarmıştır. Bu uyarılara kulak asmayıp sapık yollarına devam edenler için de şöyle buyurmuştur:

يَا دَاوُدُ اِنَّا جَعَلْنَاكَ خَليفَةً فِى الْاَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ اِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَديدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ

"Doğrusu Allah yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarından dolayı çetin bir azap vardır."[485]

O dehşetli gün gelip de insanlar hesaba çekilmeye başlanınca pişmanlık duymanın hiçbir yararı olmayacaktır.

فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازينُهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (*) وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازينُهُ فَاُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ فى جَهَنَّمَ خَالِدُونَ

"Kimlerin tartısı ağır basarsa, işte asıl kurtuluşa erenler onlardır. Kimlerin de tartıları hafif gelirse, artık bunlar da kendilerine yazık etmişlerdir, ebediyyen cehennemdedirler."[486]

وَاَمَّا مَنْ اُوتِىَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه فَيَقُولُ يَالَيْتَنى لَمْ اُوتَ كِتَابِيَهْ (*) وَلَمْ اَدْرِ مَاحِسَابِيَهْ

"Kitapları sol taraflarından verilenlere gelince, o: Keşke bana kitabım verilmeseydi de, hesabımın ne olduğunu bilmeseydim, der."[487]

Cenab-ı Hak onlara:

اَلَمْ تَكُنْ ايَاتى تُتْلى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ

"Âyetlerim okunurken onları yalanlayanlar siz değil miydiniz?"[488] diye sorunca, sanıyorlar ki konuşmalarına izin verilmiş, kendilerine ümit kapıları açılmış belki suçluluklarını itiraf ederlerse istedikleri kabul görür:

قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالّينَ (*) رَبَّنَا اَخْرِجْنَا مِنْهَا فَاِنْ عُدْنَا فَاِنَّا ظَالِمُونَ

"Derler ki: Rabbimiz, bize kötülüğümüz gâlip geldi. Biz, sapık bir kavim olduk. Rabbimiz, bizi buradan çıkar, eğer tekrar inkâra dönersek gerçekten zâlimler oluruz."[489] Onların bu sözlerine karşılık:

قَالَ اخْسَؤُا فيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ (*) اِنَّهُ كَانَ فَريقٌ مِنْ عِبَادى يَقُولُونَ رَبَّنَا امَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمينَ (*) فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتّى اَنْسَوْكُمْ ذِكْرى وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ

“Allah da buyurur: Kesin sesi. Artık benimle konuşmayın. Çünkü kullarımdan bir zümre vardı ki bunlar, Rabbimiz inandık, artık bağışla bizi, acı bize. Sen acıyanların en hayırlısısın, diyorlardı. Siz ise onları alaya alıyordunuz, bunlar size beni anmayı unutturuyordu. Ye hep gülüyordunuz onlara”[490] diyerek cehenneme gönderilecekler.

Bu arada kendilerinin bu acı hallerini gören mü'minler, cehenneme giriş nedenlerini sorarlar:

مَاسَلَكَكُمْ فى سَقَرَ (*) قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلّينَ (*) وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكينَ (*) وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضينَ (*) وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدّينِ (*) حَتّى اَتينَا الْيَقينُ

“Kitapları sağdan verilenler suçlulara: Sizi bu yakıcı ateşe sürükleyen nedir? diye sorarlar. Onlar derler ki; "Namaz kılanlardan değildik düşkünü doyurmuyorduk. Bâtıla dalanlarla beraber biz de dalardık. "Ceza günü"nü yalanlardık. Bu durumumuz, ölüm bize gelinceye kadar devam etti" derler.”[491]

Akâid kitapları, "hesap günü" ile ilgili âyet ve hadislere dayanarak, bu günün gerçek olduğunu şu şekilde açıklarlar:

a) Amellerin tartılması haktır: Çünkü Cenab-ı Allah;

وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ

"O gün tartı (vezn) haktır"[492] buyurmuştur. Mu'tezile ise amellerin tartılmasını inkâr etmiş ve bu konudaki nasları tevil etmiştir.

b) Amel defteri haktır: Bu defterden maksat, insanlara ait sevap ve günahların üzerinde tesbit edildiği şeydir. Mü'minlere sağ, kâfirlere sol ve arka taraflarından verilir.

وَاَمَّا مَنْ اُوتِىَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه فَيَقُولُ يَالَيْتَنى لَمْ اُوتَ كِتَابِيَهْ

“Fakat o kimseye ki, kitabı sol tarafından verilmiş olur.”[493]

Mu'tezile, bu konudaki nassları da te'vil ederek amel defterini gereksiz görür.

c) Öldükten sonra sorguya çekilme haktır:

فَلَنَسَْلَنَّ الَّذينَ اُرْسِلَ اِلَيْهِمْ وَلَنَسَْلَنَّ الْمُرْسَلينَ

“Sonra kendilerine peygamberler gönderilmiş olanlara mutlaka soracağız ve gönderilen peygamberlere de elbette soracağız.” [494]

f) Mizan

Mizan: Ölçü ve tartı işinde kullanılan terazi, ölçü aleti: ahirette günah ve sevapların iyilik ve kötülüklerin ölçülüp tartılacağı manevi ölçü aleti. Mizan, sadece eşyanın ağırlık miktarını tartıp bilmeye mahsus ölçü aleti değildir. Sıcaklık, soğukluk ve hız gibi arazları ölçmeye yarayan ölçü aletleri de vardır. Mîzân (terazi), eşyayı ve bir takım arazları ölçmek için kullanıldığı gibi; hukuk, iyilik ve kötülüğü ölçmek için de mecazen kullanılır. Adalet terazisi, hak terazisi, iyilik terazisi, akıl terazisi gibi... Allah Teâlâ bu çeşitli miktar ve değerlere şamil olmak üzere teraziyi Kur'an'da şöyle beyan eti:

وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْميزَانَ (*) اَلَّا تَطْغَوْا فِى الْميزَانِ (*) وَاَقيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْميزَانَ

Âllah, göğü yükseltti. Mizanda (tartıda) haksızlık yapmayın diye teraziyi koydu. Tartmayı doğru ve adaletle yapın, terazide (mizanda) haksızlık ve eksiklik yapmayın."[495]

Kıyamet gününde iyi ve kötü amellerin tartılarak miktarının bilinmesine mahsus mîzan (terazi) haktır ve konulacaktır. Yüce Allah kıyamet gününde konulacak bu terazi için şöyle buyurur:

وَنَضَعُ الْمَوَازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيمَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيًْا وَاِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اَتَيْنَا بِهَا وَكَفى بِنَا حَاسِبينَ

"Kıyamet günü adalet terazileri koyacağız. Hiç bir kimseye hiç bir haksızlık yapılmaz. Hardal tanesi kadar bile olsa yapılanı ortaya koyarız. Hesab görenler olarak bizler yeteriz"[496]

وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازينُهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (*) وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازينُهُ فَاُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِايَاتِنَا يَظْلِمُونَ

"O gün (kıyamet günü) gerçek ve dosdoğru olan vezin (tartı) vardır. "(el-hakk kelimesi veznin haberi yapılarak mana verilirse) "O gün vezin (amellerin tartılması) haktır ve gerçektir. Mîzânları ağır basanlar, işte onlar kurtulanlardır. Mîzânları hafif gelenler, âyetlerimize yaptıkları haksızlıktan ötürü kendilerini zarar ve ziyana uğratanlardır."[497]

Bir terazinin ağır gelmesi, onunla tartılan şeyin (mevzun'un) ağırlık ve miktarı ile orantılıdır. Ahirette terazinin ağır gelmesi istenilen tarafı iman ve iyi amellerin konulduğu gözüdür. Terâzide imanla birlikte iyilikleri, hayır ve hasenâtı ağır gelenler kurtulacaklardır. Yukarıda meali yazdığım âyetlerde geçen "mevazin”in, mîzânın cem'i olabileceği gibi "mevzun'un" (tartılan amelin) de çoğulu olacağına dair iki görüş rivayet edilmiştir. Allah katında kıymeti ve ağırlığı olan iyi ameldir ki, mîzânda ağır gelecek olanda budur.

Ayetlerde "Mîzân"ın, "mevâzin" şeklinde çoğul yapılması: mizanın şanını yüceltmek ve önemini belirtmek için veya amelleri tartılacak kişilerin çokluğundan dolayıdır. Yahut da her ferd için müteaddid mizanların bulunacağına işarettir. Veyahut kalplere ait ameller ayrı bir terazide sözler bir terazi de organların amelleri de başka bir terazide tartılacağı için mîzân cem'i olarak getirilmiştir. Veya mîzân, kısım ve teferruatı çok olduğundan dolayı cemilenmiştir.

Kur'an-ı Kerim'in vezin ve mîzânla ilgili beyanlarından çıkan netice şudur: Âhirette amellerin tartılması için her halde bir mîzân konulacaktır. Mîzânda amellerin tartılması, amel defterlerinin verilmesinden sonra olacaktır. Mîzân ile vezin esnasında, zâlimin hasenesi varsa, alacağı oranında mazluma verilecek: Hasenesi (iyiliği) yoksa, mazlumun günahı olacağı miktarda, zalime verilecektir. Herkesin muhtelif amellerinin tartılmasından sonra kâr ve zarar hesabı hepsinin toplamından çıkarılacaktır.

Mutezile, "Mîzândan murad, Allah'ın koymuş olduğu adalettir. Ameller, arazdır, iadesi mümkün olsa bile, tartılmaları imkânsızdır. Kulların amelleri Allah'ın malumudur, tartılması faydasızdır" dedi. Ehl-i Sünnet, Mutezilenin bu iddiasına şöyle cevap verdi: "Mizanda amellerin vezni bütün halkın içinde Allah'ın dostlarını düşmanlarından ayırdetmek ve dosdoğru ve mükemmel adaletini göstermek içindir. Böylece herkes, Cenabı Allah'ın zulmetmekten münezzeh olduğunu anlayacaklardır. Mîzânda iyilikleri ağır gelenlerin derecelerinin kemali ve faziletlerinin zuhuru sebebiyle ferah ve sürurları artacaktır. Kötülükleri ağır gelenlerin ise, gam, hüzün, korku, rezillik ve rüsvaylıkları artacaktır. Mevâzin lafzı sırf adalet üzerine hamledilir, diyenlerin delilleri tutarsızdır. Lafza hakiki manasından aklî bir zaruret olmaksızın mecaz manası vermek caiz değildir. Mîzân konusunda şu anlamda hadisler varid olmuştur:

a) Mîzânda, tartılacak olan, amel defterleridir.[498]

b) Gerekli olan değerlerine göre iyilikler güıel ve nurani suretlere (miktarlara) kötülükler de çirkin suretlere çevirilerek tartılırlar.[499]

c) İnsan bir defa sırtına iyiliklerini yüklenerek sevabıyla tartılır, ayrıca da veballerini sırtına yüklenerek günahıyla tartılır.”[500]

O halde kulların amellerinin vezni için mîzânı tasdik etmek gerekir. Bununla beraber veznin (hasıl olacağını) keyfiyetini ve mîzânın mahiyetini akıl için tafsilatıyla bilmeye imkan yoktur. Bu sebeple bunların keyfiyetinin tafsilatına iman etmek şart değildir. Vezin ve mîzânı inkar etmeyerek bunları adalet-i ilahi ile tevil edenler küfre nispet olunmaz.

Fakat Allah'a ve ahiret gününe iman etmeyenlere gelince; Allah onların amelleri için hiç bir vezin ve tartı işlemi yapamayacaktır. Mîzânda vezin, iyilikleri ve kötülükleri bulunanların sevap ve günahlarının miktarı belli olsun diye gerçekleşecektir.

Allah'ı, öldükten sonra diriltilerek hesap vermeyi inkâr ettikleri için kâfirlerin iyilikleri boşa gitmiştir. Çünkü iyilikleri tutan ve muhafaza eden kap imandır. Ahirette kâfirin küfür ve günahından başka hiç bir hasenesi kalmayacağından dolayı onun için vezin ve mîzâna gerek kalmaz. Bu sebeple Cenabı Hakk şöyle buyuruyor:

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْاَخْسَرينَ اَعْمَالًا (*) اَلَّذينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا (*) اُولئِكَ الَّذينَ كَفَرُوا بِايَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِه فَحَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَزْنًا

"De ki: Size amelce en çok ziyanda olanı haber vereyim mi. Bunlar dünya hayatında çalışmaları boşa gitmiş olanlardır. Oysa onlar güzel iş yaptıklarını sanıyorlardı. İşte bunlar, Allah'ı ve Ona kavuşmayı inkar edenlerdir. Bu yüzden amelleri boşa gitmiştir. O halde onlar için kıyamet gününde tartı işlemi yapmayacağız (vezin ikame etmeyeceğiz.)"[501]

Peygamberimiz mahşer gününde üç yerde korku ve endişesi sebebiyle kimse kimseyi hatırlamayacağım söyler:

1- Mîzân başında terazisinin ağır çekip çekmeyeceğini öğreninceye kadar

2- Amel defterinin verildiği ve "alın kitabımı okuyun" denildiği zaman kitabının sağında mı solunda mı yoksa arkasında mı bulunacağını öğreninceye kadar,

3- Cehennemin üstüne kurulduğu vakit Sırat'ın yanında.[502]

g) Cennet

Cennet: Ağaçlı bahçe; yeşillikleri bol bostan; sık dal ve yaprakları ile yeri gölgelendiren hurmalık ve bağlık.

Peygamberlerin davetine uyarak iman edip, dünya ve ahirete ait işleri, kulluk vazifelerini elden geldiği kadar güzel bir şekilde yapan temiz ve müttakî kişiler için hazırlanmış bir huzur ve saadet yurdudur. Kısaca ahiretteki nimetler yurdunun adıdır. Çoğulu Cinân ve Cennât'tır.

Kur'an-ı Kerîm ve hadis-i şeriflerde Cennet, çeşitli şekillerde tasvir edilmiştir. Bilhassa Kur'an-ı Kerîm'de ağaçları altından ırmaklar akan Cennetler şeklinde anlatılmaktadır:

وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقينَ غَيْرَ بَعيدٍ (*) هذَا مَاتُوعَدُونَ لِكُلِّ اَوَّابٍ حَفيظٍ (*) مَنْ خَشِىَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَجَاءَ بِقَلْبٍ مُنيبٍ

"Cennet takva sahiplerine, uzak olmayarak yaklaştırılmıştır. İşte size va'dolunan, gördüğünüz şu Cennet'tir ki, O, Allah'ın taatına dönen onun (hudud ve ahkâmına) riayet eden çok esirgeyici Allah'a bütün samimiyetiyle gıyâben saygı gösteren, hakkın taatına yönelmiş bir kalble gelen kimselere aittir."[503]

وَاِذْ قَالَ مُوسى لِفَتيهُ لَا اَبْرَحُ حَتّى اَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ اَوْ اَمْضِىَ حُقُبًا (*) فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبيلَهُ فِى الْبَحْرِ سَرَبًا (*) فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتيهُ اتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقينَا مِنْ سَفَرِنَا هذَا نَصَبًا (*) قَالَ اَرَاَيْتَ اِذْ اَوَيْنَا اِلَى الصَّخْرَةِ فَاِنّى نَسيتُ الْحُوتَ وَمَا اَنْسَانيهُ اِلَّا الشَّيْطَانُ اَنْ اَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبيلَهُ فِى الْبَحْرِ عَجَبًا

"Tövbe edenler, iyi amel ve harekette bulunanlar öyle değil. Çünkü bunlar hiç bir şeyle haksızlığa uğratılmayarak Cennet'e, çok esirgeyici Allah'ın kullarına gıyâben va'd buyurduğu Adn Cennet'lerine gireceklerdir. Onun vadi şüphesiz yerini bulacaktır. Orada selâmdan başka boş bir söz işitmeyeceklerdir. Orada sabah, akşam rızıkları da ayaklarına gelecektir. O, öyle Cennet'tir ki biz ona kullarımızdan gerçekten müttakî olanları vâris kılacağız."[504]

Cennet, bu dünyada yapılan iyiliklerin ahirette Allah tarafından verilen karşılığıdır. Kur'an'da Cenâb-ı Allah şöyle buyurmaktadır:

جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِدينَ فيهَا وَذلِكَ جَزؤُا مَنْ تَزَكّى

"Adn Cennetleri vardır ki altlarından ırmaklar akar. Onlar orada ebedî kalıcıdırlar. İşte günahlardan temizlenenlerin mükâfatı."[505]

Kur'an'da Cennet'in niteliklerinden bazılarına şu şekilde değinilir:

1-لكِنِ الَّذينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَعْدَ اللّهِ لَايُخْلِفُ اللّهُ الْميعَادَ

“Altlarından ırmaklar akan, birbiri üzerine bina edilmiş yüksek köşkler.”[506]

وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً

“Güzel meskenler.”[507]

2-مُتَّكِينَ عَلى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ اِسْتَبْرَقٍ وَجَنَا الْجَنَّتَيْنِ دَانٍ (*) فَبِاَىِّ الَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ (*) فيهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ اِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ (*) فَبِاَىِّ الَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ (*) كَاَنَّهُنَّ الْيَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ

“Türlü ağaç ve meyvalara, akar kaynaklara, görünüş ve kokusu güzel, isteyenlerin yanına kadar sarktığından koparılması kolay, türlü bol meyvelere sahip.”[508]

3- Gönlün çekeceği her türlü yemek ve etler, türlü kokulu içecekler, temiz şaraplar ve çeşit çeşit tükenmez nimetleri içeren bir mekân.

وَالَّذينَ امَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِايمَانٍ اَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا اَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَىْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهينٌ

"Onlara Cennet'te bir meyve, içlerinin çekeceği bir et verdik (vereceğiz.)"[509]

يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَاَكْوَابٍ وَفيهَا مَاتَشْتَهيهِ الْاَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْاَعْيُنُ وَاَنْتُمْ فيهَا خَالِدُونَ (*) وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتى اُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (*) لَكُمْ فيهَا فَاكِهَةٌ كَثيرَةٌ مِنْهَا تَاْكُلُونَ

"Canların isteyeceği ve gözlerin hoşlanacağı ne varsa, hepsi oradadır. Siz de orada devamlı olarak kalacaksınız. İşte bu, sizin çalıştığınız ameller sebebiyle mirasçı kılındığınız Cennet'tir. Sizin için orada çok meyveler vardır, onlardan yiyeceksiniz."[510]

لَا فيهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ

"Cennet şarabından (dünya Şarabı gibi) mide ızdırabı yoktur."[511]

4- Cennet'te hayat sonsuzdur, kin yoktur, boş lâf ve günah'a sokacak söz işitilmiş.

وَنَزَعْنَا مَا فى صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوَانًا عَلى سُرُرٍ مُتَقَابِلينَ (*) لَا يَمَسُّهُمْ فيهَا نَصَبٌ وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَجينَ

"Biz o Cennetliklerin kalblerindeki kinleri çıkarır atarız. Hepsi kardeşler olarak tahtlar üzerinde karşı karşıya otururlar. Orada kendilerine hiç bir zahmet dokunmaz ve onlar oradan çıkarılacak da değillerdir."[512]

لَايَسْمَعُونَ فيهَا لَغْوًا وَلَا تَاْثيمًا (*) اِلَّا قيلًا سَلَامًا سَلَامًا

"Onlar Cennet'te ne bir boş laf işitirler ne de bir hezeyan. Ancak bir söz işitirler: Selâm.. (birbirleriyle selâmlaşır dururlar)."[513]

5- Cennet nimetleri insan hayalinin erişemeyeceği güzelliktedir. Cennet'i aslında dünya ölçüleriyle tarif etmek mümkün değildir. Bununla beraber Cennet'teki eşsiz nimet ve saltanatı anlayabilmemiz için Allah Teâlâ onu bize şu şekilde tasvir etmiştir:

فَوَقيهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَلَقّيهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا (*) وَجَزيهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَريرًا (*) مُتَّكِينَ فيهَا عَلَى الْاَرَائِكِ لَايَرَوْنَ فيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَريرًا (*) وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْليلًا (*) وَيُطَافُ عَلَيْهِمْ بِانِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَاَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَاريرَا (*) قَوَاريرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْديرًا (*) وَيُسْقَوْنَ فيهَا كَاْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبيلًا (*) عَيْنًا فيهَا تُسَمّى سَلْسَبيلًا (*) وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ اِذَا رَاَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا (*) وَاِذَا رَاَيْتَ ثَمَّ رَاَيْتَ نَعيمًا وَمُلْكًا كَبيرًا (*) عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَاِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا اَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقيهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا (*) اِنَّ هذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا

"İşte bu yüzden Allah onları o günün fenâlığından esirger. (Yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine) sevinç verir. Sabretmelerine karşılık onlara Cennet'i ve oradaki ipekleri lütfeder. Orada koltuklara kurulmuş olarak bulunurlar. Ne yakıcı sıcak görürler orada, ne de dondurucu soğuk. Ağaçlarının gölgeleri üzerlerine sarkar; kolayca koparılabilen meyveleri istifadelerine sunulur. Yanlarında gümüş kaplar ve billür kaselerle, gümüşî beyazlıkta (billûr gibi) şeffâf kupalarla dolaşılır ki (Cennet sakinleri bunlara dolduracakları Cennet şarabını Cennet'teki insanların iştahları) ölçüsünde tavin ve takdir ederler. Onlara orada bir kâseden içirilir ki karışımında zencefil vardır. (Bu şarap) orada bir pınardandır ki adına Selsebil denir. Cennettekilerin etrafında öyle ölümsüz genç nedenler dolaşır ki, onları gördüğünde kendilerini etrafa saçılıp dağılmış inciler sanırsın. Ne yana bakarsan bak, (yığınla) nimet ve ulu bir saltanat görürsün. Üzerlerinde ince yeşil ipekli, parlak atlastan elbiseler vardır. Gümüş bilezikler takınmışlardır. Rableri onlara tertemiz içecekler içirir. Onlara: "İşte bu sizin işlediklerinizin karşılığıdır, çalışmalarınız şükre değer" denir."[514]

Cennet'in tasviri konusunda söylenecek son söz şu kudsî hadisin ifade ettiği durumdur: Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: Cenâb-ı Hak buyuruyor ki: "Salih kullanım için ben, Cennet'te hiç bir gözün görmediği hiç bir kulağın işitmediği ve hiç bir insan gönlünün hatırlamadığı bir takım nimetler hazırladım." [515]

Başka bir hadislerinde de, Rasûlullah (a.s.) Cennet'in gümüş ve âltın kerpiçten yapıldığını, harcının misk, taşlarının inci ve yakut olduğunu, oraya girenlerin bolluk ve refâh içinde, üzüntüsüz ve kedersiz yaşayacağını ebedî kalacaklarını, ölmeyeceklerini, elbiselerinin eskimeyeceğini ve gençliklerinin yok olmayacağını ifade eder.[516]

Ehl-i Sünnet inancına göre mü'minler Cennet'te Allah'ı görecekler, bu onlar için en büyük nimet olacaktır. Buna "Rü'yetullah" denir. Bu hususta Kur'ân-ı Kerîm'de:

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ () اِلى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ

"O gün Rablerine bakan ter-ü tâze (ışık saçan) yüzler vardır "[517] buyrulur.

Rasûlullah da bir hadislerinde şöyle buyurur: "Siz gerçekten tıpkı şu ayı gördüğünüz gibi, Rabbinizi gözle (açıkça) göreceksiniz. Onu görmekte haksızlığa uğramayacak, izdihâma düşmeyeceksiniz.”[518]

Suheyb (r.a.)'ın rivayetine göre Peygamber (a.s): "iyi iş ve güzel amel işleyenlere daha güzel karşılık ve bir de ziyâde (Allah'ı görmek) vardır,”[519] ayetini okuduktan sonra şöyle buyurdu: "Cennetlikler Cennet'e girdiği zaman Allah (c. c.) şöyle buyuracak: " Size daha da vermemi istediğiniz bir şey var mı?" Cennetlikler de Şöyle derler: "Yüzlerimizi ak çıkarmadın mı, bizi Cennet'e koymadın mı, bizi Cehennem'den kurtarmadın mı? (o yeter)." Rasûlullah sözlerine devam buyurarak: "Cenâb-ı Hak perdeyi kaldırır, Cennetliklere artık Rablerine bakmaktan daha sevimli gelecek hiç bir şey verilmiş olmaz.” [520]

Müminlerin Allah'ü Teâlâ'yı Cennet'te görmeleri, herhangi bir yön, yer ve şekilden uzak olarak vukû bulacaktır. Bunun keyfiyeti bizce meçhuldür. "Allah bilir" deriz. Kur'an ve Sünnet'te bildirildiği için kesinlikle böyle inanırız. Ehl-i Sünnet inancına göre, Cennet halen vardır, yaratılmıştır, hazırlanmıştır. Nitekim şu ayet bunu açıkça ifade eder:

وَسَارِعُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّموَاتُ وَالْاَرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقينَ

"Rabbinizin mağfiretine ve eni göklerle yer kadar olan Cennet'e koşun. O Cennet takva sâhipleri için hazırlanmıştır."[521]

Enes b. Mâlik (r.a.)'den rivayet olunan bir hadiste de Peygamber Efendimiz (a.s.) şöyle buyurmuşlardır:

"Demin Cennet ile Cehennem şu duvarın yüzünde bana arz olundu.” [522]

Başka bir hadislerinde şöyle buyururlar:

"Cennet bana yaklaştı, (yaklaştı), o kadar ki, eğer cür'et edeydim salkımlarından bir tânesini (alıp) size getirebilecektim.” [523]

Bu hadislerden de anlaşılacağı gibi, Cennet yaratılmış olup hâlen mevcuttur.

Cennetlikler: Kur'an ve Sünnet'te ifade buyrulduğuna göre, peygamberlerin davetine uyup iman eden ve amel-i sâlih işleyen kimseler Cennet'e gireceklerdir. Bu kimseler Cennetliktir. Esasen Allah'a ve insanlara karşı görevlerini yerine getirmekle insan daha dünyada iken manevî bir huzura kavuşur, maddî refah sağlanır ama tam manasıyla huzur ve kardeşlik Cennet'te gerçekleşir:

اِنَّ الْمُتَّقينَ فى جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ (*) اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ امِنينَ (*) وَنَزَعْنَا مَا فى صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوَانًا عَلى سُرُرٍ مُتَقَابِلينَ (*) لَا يَمَسُّهُمْ فيهَا نَصَبٌ وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَجينَ

"Takva sahipleri, elbette Cennet'lerde ve pınarlardadırlar. Girin oraya selâmetle, emin olarak. Biz, O Cennetliklerin kalblerindeki kinleri çıkarır atarız. Hepsi kardeşler olarak tahtlar üzerinde karşı karşıya otururlar. Orada kendilerine hiç bir zahmet dokunmaz ve onlar oradan çıkarılacak da değiller."[524]

Kur'an-ı Kerîm namazını eksiksiz kılanların, malından bir kısmını yoksullara ayıranların, ceza-hüküm gününe inananların, Allah'ın gazabından korkanların, ırzlarına sahip olanların, sözlerine ve emânete sadık kalanların, doğru şahitlikte bulunanların Cennete gireceklerini bildirmektedir.[525]

Ayrıca Cenâb-ı Hakk'ın rızasını dileyerek sabredenlere;[526] şükredenlere[527] yürekten tövbe edenlere;[528] Allah yolunda canını feda eden şehitler[529] ve Allah'a yönelmiş bir kalple idealize olmuş Müslümanlara "Allah'ın ölçüsünde Allah'a yönelenlere"[530] içinde ebedî kalınacak Cennet'e girecekleri yüce Rabbimiz tarafından müjdelenmiştir.

Cennetliklerin hallerini dile getiren Kur'an ayetlerinden bazılarında şöyle buyrulur:

اِنَّ الَّذينَ امَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِايمَانِهِمْ تَجْرى مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ فى جَنَّاتِ النَّعيمِ (*) دَعْويهُمْ فيهَا سُبْحَانَكَ اللّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فيهَا سَلَامٌ وَاخِرُ دَعْويهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمينَ

"İman edip sâlih amel işleyen kimseleri, Rableri, imanları sebebiyle, ağaçları altından ırmaklar akan, nimeti bol Cennetler'e hidâyet buyurur. Bunların, Cennet'te duâları: Allah'ım, seni tesbih ve tenzih ederiz. sözüdür ve aralarındaki dilekleri de hep selâmdır. Duâlarının sonu ise; "Bütün hamdler, âlemlerin Rabbine mahsustur" gerçeğidir."[531]

وَمَنْ يَاْتِه مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلى (*) جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِدينَ فيهَا وَذلِكَ جَزؤُا مَنْ تَزَكّى

"Kim de O'na bir mümin olarak sâlih ameller işlemiş olduğu halde varırsa, işte onlara en yüksek dereceler var. Adn Cennetleri vardır ki, (ağaçları) altından nehirler akar, orada ebedî kalacaklar. İşte böyle Cennetler' de ebedî kalış, küfür ve isyandan temizlenenlerin mükâfatıdır.”[532]

İmran b. Husayn (r.a.)'dan rivayete göre Hz. Peygamber (a.s.) Cennet ehlinin çoğunun fakirler olduğunu ifade buyurmuşlardır.[533] Hadis yorumcuları bunu şöyle açıklarlar. Bir çok kötülükleri insana mal işletir. Çoğu insan mal yüzünden azar. Onun için maldan mahrum fakirler çoğunluğu oluşturduğundan bunların Cennet ehlinin çoğunluğunu teşkil etmesi de olağandır.

Cennet'e ilk giren bir cemâatin yüzleri ayın ondördüncü gecesindeki gibi berraktır. Onlardan sonra girenler de en keskin ışık yayan yıldızlar gibidir. Hz. Muhammed (a.s)'ın ümmetinden yetmiş bin, yahut yedi yüz bin kişi hesap ve ikap görmeksizin ilk olarak Cennet'e girecektir.[534]

Hadislerden öğrendiğimize göre;[535] Cennete en son girecek kimseye, bu dünya kadar, bu dünyanın on misli kadar Cennet verilecektir. Çeşitli rivayetlerle sabittir ki, son sözü Kelimei Tevhîd olan kimsenin mükâfatı Cennet'tir.[536] Bu durumu hadisçiler şöyle yorumlarlar: Lâ ilâhe illallah, Cennet'in anahtarıdır, ancak bu anahtarın dişleri vardır, onlarda ilâhi emirlere bağlı olmak itaat ve ibadet etmektir.

Bir de "Lâ ilâhe illallah" demekle, birinin müslümanlığına hükmedilmez, "Muhammedün Rasûlullah" (Muhammed Allah'ın peygamberidir) sözünü de eklemesi gerekir. Hatta İslâm dininden başka bütün dinlerden uzak olması icab eder. Bu inançta olan kimse, ehl-i kebâir (büyük günah işleyen) de olsa, günahı kadar Cehennem'de ceza gördükten sonra Cennet'e girecektir. Nitekim Muaz b. Cebel (r.a)'ın Hz. Peygamber (a.s)'den rivayet ettiği şu hadis meseleyi açıklığa kavuşturur:

“Hiç bir kimse yoktur ki, kalben tasdik ederek Allah'tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed (a.s.)'ın, Allah'ın kulu ve resûlü olduğuna Şehadet etsin de, Allah ona Cehennem'i haram etmiş olmasın (herhalde harâm eder.)” [537]

Ehl-i Sünnet ve'l-Cemâat inancına göre, "Lâ ilâhe illallah, Muhammedün Rasûlullah" diyen ve bunun gereğince iman edip salih amel işleyen her kimse Allah'ın izniyle mutlaka Cennet'e girecektir. Cennetlikler, hastalık, sakatlık, ihtiyarlık, huysuzluk vs. hallerden uzak olarak yaşayacaklardır.

Cennet Tabakaları: İbn Abbâs (r.a.)'dan gelen bir rivayette, Cennetin yedi tabakası olduğu haber verilmektedir. Bunlar, Firdevs, Adn Cennet'i, Nâim Cennet'i, Daru'l-Huld, Me'va Cennet'i, Daru's-Selâm ve İlliyyûn'dur. Bu tabakalardan her birinde, müminlerin yaptıkları iyi işler karşılığında girecekleri veya yükselecekleri derece veya mertebeler vardır.[538]

Bunlar:

1-Cennetü'n-Nâim:

وَاجْعَلْنى مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعيمِ

"Beni Cennetü'n-Nâim'in varislerinden kıl..."[539] Ayrıca:[540]

2-Cennetü'l-Adn:

جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِدينَ فيهَا اَبَدًا رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذلِكَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ

"Şüphesiz ki, iman edenler ve güzel amel işleyenler yok mu, işte onlar mahlûkatın en hayırlısıdırlar. Onların mükâfâtı Rableri katında And Cennetleridir ki onların altlarından nehirler akar, orada onlar ebedî kalıcıdırlar, Allah onlardan razı olmuştur, onlar da ondan razı olmuşlardır. Bu Rabb'inden korkanlar içindir."[541]

3-Cennetü'l-Firdevs:

اِنَّ الَّذينَ امَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا

"Şüphesiz, iman edip güzel amel işleyenler için barınak olarak Firdevs Cennetleri. Vardır."[542]

4-Cennetü'l-Me'vâ:

اَمَّا الَّذينَ امَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَاْوى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

"İman edip güzel amel işleyenlere gelince, onlar için Me'vâ Cennetleri vardır."[543]

5-Dârü's-Selâm:

وَاللّهُ يَدْعُوا اِلى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدى مَنْ يَشَاءُ اِلى صِرَاطٍ مُسْتَقيمٍ

"Halbuki Allah Dârü's-Selâm'a çağırıyor ve O, dilediği kimseleri dosdoğru bir yola hidâyet buyurur."[544]

6-Dârü'l-Huld:

اَلَّذى اَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِه لَايَمَسُّنَا فيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فيهَا لُغُوبٌ

"O Rab ki, fazlından bizi durulacak yurda (Cennet'e) kondurdu."[545]

Her ne kadar İbn Abbâs Cennet'in tabakalarını yedi ile sınırlandırmışsa da, ayetlerden anlaşıldığına göre, Cennet'in bir çok tabakası vardır. Burada İbn Abbâs'ın haber verdiği ve ayetlerde adları geçen Cennet tabakaları, Cennet'in en yüksek tabakalarıdır. Çünkü bu tabakalarda da bir çok tabaka vardır. Nitekim Allah Teâlâ'nın Nâim Cennetleri veya "Firdevs Cennetleri" şeklindeki çoğul ifade eden ayetleri buna delildir.

Ayrıca Ümmü Hârise Hadisinde bu gerçek Hz. Peygamberin dilinden ifade olunmuştur. Ümmü Harise Bedir'de şehit olan çocuğu hakkında Hz. Peygamber'den bilgi almak üzere gelmiş ve ona Rasûlullah bir çok Cennet olduğunu belirterek, çocuğunun da "Firdevs-i Â'lâ'da" olduğunu söylemek suretiyle teselli etmiştir. [546]

Nitekim Müslim'in Ebû Sâid el-Hudrî'den rivayet ettiği hadiste de, Allah yolunda cihat edenlerin, cihatları sebebiyle Cennet'te yüz derece yükselecekleri, her derecenin arasının ise, yer ile gök arasındaki mesâfe kadar olduğu, Hz. Peygamber tarafından haber verilmektedir.[547] Hadiste sözü edilen dereceler konusunda ise şu ihtimaller öne sürülmüştür. Bu dereceleri zahiriyle anlamak mümkündür. Gerçekten söz konusu derecelerin, zahirinden anlaşıldığı üzere, birbirinden daha yüksek menziller (tabakalar) olması muhtemeldir.

Buna karşılık, yükseklikten kasdın, Cennet'teki nimetlerin çokluğu, insanın veya bir başka yaratığın hiç aklına bile gelmemiş, gönlünden dahi geçmemiş iyiliklerin büyüklüğü veya çokluğu anlamında olması muhtemeldir. Zira Allah Teâlâ'nın mücâhide lutfettiği iyilik veya cömertlik türleri birbirinden çok farklıdır, birbirinden üstündür. Buna göre, nimetlerin fazilet (üstünlük) konusundaki farklılıkları uzaklık açısından yer ile gök arasındaki mesafe gibidir. Fakat el-Kadî İyad (544/1149) birinci görüşü tercih etmiştir. [548]

Yine Buhârî'nin bir rivayetinde Hz. Peygamber, Allah yolunda savaşan mücâhidler için Cennet'te yüz derece (tabaka) hazırlandığını ve iki derecenin arasının yerle gök arası gibi olduğunu haber vermekte ve sözlerine devamla "Allah’tan istediğiniz zaman Firdevs'i isteyin... Çünkü Firdevs, Cennet'in ortası ve Cennet'in en yükseğidir (...). Firdevs'ten Cennet nehirleri doğar" buyurmaktadır.[549]

Aynî, "Firdevs, Cennetin ortasıdır (vasatıdır)" cümlesini, Cennet'in en iyi yeri veya üstünü (efdali) olarak yorumlar ve bu görüşüne "Böylece sizi en hayırlı bir ümmet kıldık"[550] ayetinde geçen "vesetan" kelimesini delil getirir.[551] Çeşitli rivayetlerde Firdevs Cenneti'nin güzellikleri dile getirilmiştir. Diğer taraftan hadiste söz konusu edilen Cennet dereceleri arasındaki mesafelerin çeşitli rivayetlere göre "yüz senelik mesafe", "Beş yüz senelik mesafe" şeklinde değiştiğine işaret edelim.[552]

Bütün bu ayet, hadis ve âlimlerin yorumlarından Cennet'in birçok tabakası olduğu anlaşılmaktadır. Bu tabakalardan bazılarının daha yüce ve nimetlerinin daha güzel veya daha efdal olması sebebiyle isimleri bize bildirilmiştir. Firdevs Cenneti mertebece en yüksek olan Cennet tabakasıdır.[553]

h) Cehennem

Cehennem: Derin kuyu, ahirette kâfir ve günahkâr kimselerin azap Cekecekleri ceza yeri. Kur'an-ı Kerîm'de inanan ve güzel amel işleyen kimselere Cennet vadedildiği gibi;[554] kâfir ve günahkâr kimselere de Cehennem vâdedilmiştir. Kâfir, münâfık ve müşrikler Cehennem'de ebedî kalırlar, orada ölmezler ve azapları hafifletilmez. Tövbe etmeden günahkâr olarak ölen ve Allah'ın kendilerini affetmediği mü'minler ise Cehennem'de ebedî kalmazlar. Kendilerine günahları kadar azap edilir. Sonra oradan kurtulup Cennet'e girerler ve orada ebedî kalırlar.[555]

Allah Cehennem'i diğer yaratıklardan önce yaratmıştır ve şu anda mevcuttur, yok olmayacaktır. Nitekim şu ayet bu durumu gayet açık ifade eder:

فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتى وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ اُعِدَّتْ لِلْكَافِرينَ

"Artık o ateşten sakının ki, onun tutuşturucu odun (kâfir) insanlarla taşlardır. O (ateş) kâfirler için hazırlanmıştır."[556]

وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتى اُعِدَّتْ لِلْكَافِرينَ

"Kâfirler için hazırlanan ateşten korkun."[557]

Enes b. Mâlik'ten rivâyet olunan bir hadiste de Peygamber Efendimiz (a.s.) şöyle buyurmuşlardır: “Demin Cennet ile Cehennem şu duvarın yüzünde bana arz olundu.”[558]

"Ateş, insan cismine çok büyük acı ve ızdırap verdiği için ahirette kâfir ve münâfıkların cezası ateşle verilecektir. Böylelikle Cehennem, Allah'nı tutuşturulmuş ateşinin ismidir."[559]

İşte Cehennem'in en açık vasfı ateş olduğu için bazen, Cehennem yerine ateş manasına "nâr" kullanılır:

اِنَّ الْمُنَافِقينَ فِى الدَّرْكِ الْاَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيرًا

"Şüplıesiz ki münâfıklar nâr (Cehenneın)'ın en aşağı tabakasındadırlar. "[560]

Kur'an-ı Kerîm'de Cehennem'in yedi kapısının olduğu belirtilmektedir.

لَهَا سَبْعَةُ اَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ

"Cehennemin yedi kapısı olup, her kapıdan onların girecekleri ayrılmış bir kısım vardır."[561]

Bu ayet iki şekilde tefsîr edilmiştir:

a- Cehenneme girecekler çok olduğu için;

b- Cezalandırma azgınlığın çeşit ve derecelerine göre olacağı için Cehennem'in yedi kapısı veya tabakası vardır. Bu kapı veya tabakalar şunlardır:

1- Cehennem;

yukarıda söz konusu edildiği şekilde Kur'an-ı Kerîm'in yetmişyedi ayetinde geçmektedir.

2- Lâzâ (alevli ateş):

كَلَّا اِنَّهَا لَظى

"Hayrı' (Allah onu azabdan kurtarmaz) Çünkü o Cehenneın alevli bir ateştir."[562]

3- Saîr (pılgın ateş):

كُتِبَ عَلَيْهِ اَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَاَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْديهِ اِلى عَذَابِ السَّعيرِ

"O şeytanlara (ahirette) çılgın ateş azabı hazırladık."[563] Ayrıca on beş ayette daha bu isimle geçmektedir.[564]

4- Sakar (kırmızı ateş):

يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيَا وَفِى الْاخِرَةِ وَيُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمينَ وَيَفْعَلُ اللّهُ مَا يَشَاءُ

"Hem ey Rasûlüm bilir misin, nedir o sakar (Cehennem)."[565]

5- Hâviye (uçurum):

فَاُمُّهُ هَاوِيَةٌ (*) وَمَا اَدْريكَ مَاهِيَهْ (*) نَارٌ حَامِيَةٌ (*)

"O, kızgın bir ateştir."[566]

6-Hutame (kalbleri saran ateşli kaygı):

كَلَّا لَيُنْبَذَنَّ فِى الْحُطَمَةِ

"Şüphesiz o, Hutame ye (ateşe) atılacaktır."[567]

7- Cahim (yanan kızgın ateş):

وَالَّذينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِايَاتِنَا اُولئِكَ اَصْحَابُ الْجَحيمِ

"Küfredenler ve ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar Cahim'in yarânıdırlar. "[568]

Cehennem'de görülecek azabın miktar, şiddet ve şekillerini ancak Allah ve Rasûlü'nün bizlere bildirmesiyle ve bildirdikleri kadarıyla bilebiliriz. Kur'an-ı Kerîm'de belirtildiğine göre;

a- Cehennem kâfirleri çepeçevre kuşatır:

وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لى وَلَا تَفْتِنّى اَلَا فِى الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكَافِرينَ

"Cehennem inkâr edenleri şüphesiz çepeçevre kuşatacaktır."[569]

b- Cehennem ateşi sönmez:

وَمَنْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ اَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِه وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ عَلى وُجُوهِهِمْ عُمْيًا وَبُكْمًا وَصُمًّا مَاْويهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعيرًا

"Biz sapık kimseleri kıyamet günü yüzü koyun, körler, dilsizler ve sağırlar olarak haşrederiz. Varacakları yer Cehennem'dir. Onun ateşi ne zaman sönmeye yüz tutsa hemen alevini artırırz.”[570]

c- Cehennem dolmak bilmez:

يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَاْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزيدٍ

"O,gün Cehennem'e: "doldun mu?"deriz. O! " Daha var mı?" der."[571]

d- Kaynarken çıkardığı ses:

وَلِلَّذينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصيرُ (*) اِذَا اُلْقُوا فيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهيقًا وَهِىَ تَفُورُ (*) تَكَادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّمَا اُلْقِىَ فيهَا فَوْجٌ سَاَلَهُمْ خَزَنَتُهَا اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَذيرٌ (*) قَالُوا بَلى قَدْ جَاءَنَا نَذيرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللّهُ مِنْ شَىْءٍ اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا فى ضَلَالٍ كَبيرٍ

"Rablerini inkâr eden kimseler için Cehennem azabı vardır. Ne kötü bir dönüştür. Oraya atıldıkları zaman onun kaynarken çıkardığı uğultuyu işitirler. Nerede ise öfkesinden çatlayacak gibi olur. İçine her bir topluluğun atılmasında bekçileri onlara: "size bir uyarıcı gelmemiş miydi" diye sorarlar. Onlar evet, doğrusu bize bir uyarırı geldi; fakat biz yalanladık ve Allah hiç bir şey indirmemiştir, siz büyük bir sapıklık içerisindesiniz, demiştik " derler."[572]

e- تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فيهَا كَالِحُونَ

"Ateş onların yüzlerini yalar, dişleri sırıtıp kalır.”[573]

f- اَلَّذينَ كَذَّبُوا بِالْكِتَابِ وَبِمَا اَرْسَلْنَا بِه رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ (*) اِذِ الْاَغْلَالُ فى اَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ يُسْحَبُونَ (*) فِى الْحَميمِ ثُمَّ فِى النَّارِ يُسْجَرُونَ

"Boyunlarında halkalar ve zincirler olarak kaynar suya sürülür, sonra ateşte yakılırlar."[574]

g- هذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فى رَبِّهِمْ فَالَّذينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَميمُ (*) يُصْهَرُ بِه مَا فى بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ (*) وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَديدٍ (*) كُلَّمَا اَرَادُوا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ اُعيدُوا فيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَريقِ

"İnkâr edenlere ateşten elbiseler kesilmiştir-. Başlarına kaynar su dökülür de bununla karınlarındakiler ve derileri eritilir. Demir topuzlar da onlar içindir. Orada uğradıkları gamdan ne zaman çıkmak isteseler, her defasında oraya geri çevrilirler. Ve kendilerine "yakıcı azabı tadın"denir."[575]

h- اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِايَاتِنَا سَوْفَ نُصْليهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ اِنَّ اللّهَ كَانَ عَزيزًا حَكيمًا

"Derileri yandıkça azabı tatmaları için yeniden başka derilerle değiştirilir."[576]

i- Ölümü isterler fakat azapları devamlıdır, ölmezler.[577]

Hz. Peygamber'in ifadesine göre:

"Cehennem ateşi (miktarca ve sayıca) dünya ateşleri üzerine altmış dokuz derece fazla kılınmıştır. Bunlardan her birinin harareti bütün dünya ateşinin harareti gibidir.” [578]

Kur'an-ı Kerîm, Cehennem ehlinin çekeceği azap ve yiyecekleri hakkında da bir takım tasvir ve izahlarda bulunur:

اَذلِكَ خَيْرٌ نُزُلًا اَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ (*) اِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِلظَّالِمينَ (*) اِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فى اَصْلِ الْجَحيمِ (*) طَلْعُهَا كَاَنَّهُ رُؤُسُ الشَّيَاطينِ (*) فَاِنَّهُمْ لَاكِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُنَ مِنْهَاالْبُطُونَ (*) ثُمَّ اِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْبًا مِنْ حَميمٍ

"(Nasıl) ağırlanmak için bu (nimet) mi hayırlı yoksa zakkum ağacı mı? Biz onu zalimler için bir fitne (sınama vesilesi veya azap) kıldık. O, Cehennem'in dibinde çıkan bir ağaçtır. Tomurcukları şeytanların başları gibidir. Onlar ondan yiyecekler ve karınlarını onunla dolduracaklar. Sonra onların, bunun üzerine kaynar su karıştırılmış bir içkileri vardır. (Yedikleri zakkum, boğazlarını yakar) Yanan boğazlarını dindirmek için içecek bir şey ararlar. Ama kaynar su katılmış kusuntu ve irinden başka içecek bulamazlar."[579]

اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِايَاتِنَا سَوْفَ نُصْليهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ اِنَّ اللّهَ كَانَ عَزيزًا حَكيمًا

"O ayetlerimizi inkâr edenleri yakında bir ateşe sokacağız, (öyle ki) derileri piştikçe azabı tatsınlar diye onlara başka deriler vereceğiz! Şüphesiz Allah daima üstün ve hikmet sahibidir."[580]

Cezalar, işlenen suçlar cinsinden olacaktır. Dilleriyle suç işleyenlerin cezaları dillerine; elleriyle günah işleyenlerin cezaları ellerine vs. tatbik edilecektir.

Cehennem'in yakacağı hakkında da Kur'an'da bilgi verilmekte ve şöyle denilmektedir:

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا قُوا اَنْفُسَكُمْ وَاَهْليكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللّهَ مَا اَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

"Ey inananlar, kendinizi ve ailenizi bir ateşten koruyun ki, onun yakıtı insanlar ve taşlardır."[581]

Kur'an'da Cennet ehli ile Cehennem ehli arasında konuşmalar yapılacağı da belirtilerek bu konuşmalardan nakiller yapılmaktadır: "O gün münâfık erkekler ve münâfık kadınlar (süratle Cennet'e girmekte olan) müminlere derler ki:

يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذينَ امَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قيلَ ارْجِعُوا وَرَاءَ كُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ (*) يُنَادُونَهُمْ اَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قَالُوا بَلى وَلكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ اَنْفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْاَمَانِىُّ حَتّى جَاءَ اَمْرُ اللّهِ وَغَرَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ

"(Ne olur) bize bakın da sizin nurunuzdan alalım." Onlara: "Arkanıza dönün de nur arayın!" denilir (Kendileriyle alay eden bu ses, onlara diyor ki: Arkada kalan dünyaya dönün nur orada aranır. Nurun kaynağı, dünyada yapılan işlerdir. Böyle denilir ve müminlerle münafıkların) aralarına kapılı bir sur çekilir ki, onun içinde rahmet vardır. Dış yönünde de azap. (Münafıklar), onlara seslenirler: "Biz de sizinle beraber değil miydik" Müminler derler ki: "Evet ama, siz kendi canlarınıza kötülük ettiniz. (İnananların başlarına felaket gelmesini) gözlediniz. Şüphe ettiniz, kuruntular sizi aldattı. Allah'ın emri (olan ölüm) gelinceye kadar (böyle hareket ettiniz). O çok aldatıcı (şeytan) sizi Allah hakkında aldattı."[582]

Başka bir yerde de şöyle anlatılır:

وَنَادى اَصْحَابُ الْجَنَّةِ اَصْحَابَ النَّارِ اَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَاوَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمينَ (*) اَلَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْاخِرَةِ كَافِرُونَ

"Cennet halkı, ateş halkına seslendi: Rabbimiz'in bize vadettiğini biz gerçek bulduk. Siz de Rabbiniz'in size vadettiğini gerçek buldunuz mu? (Onlar da): Evet dediler ve aralarında bir ünleyici: Allah'ın lâneti zalimlerin üzerine olsun! diye ünledi."[583]

İnsanın eğitimi ve iyi davranışlara yönlendirilmesi açısından Cennet ve Cehennem inancının dünya hayatına etkileri açıktır. Kişi, gizli ve açık yaptığı her şeyin karşılığını, bulacağını ve Cehennem'deki cezânın dehşetini hatırladığında, elbette hareketlerine çeki düzen verme ihtiyacını duyacaktır.

ı) Araf

A'raf: Her şeyin tümseği yüksek yer, burç, sırt, tepe, örfler, âdetler, iki şey arasında kalan kısım arf kelimesinin çoğulu. Bu nedenle atın yelesine, horozun ibiğine de arf denmiştir. Kur'an'da üç ayette geçer:

وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْاَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسيميهُمْ وَنَادَوْا اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ (*) وَاِذَا صُرِفَتْ اَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ اَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ (*) وَنَادى اَصْحَابُ الْاَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسيميهُمْ قَالُوا مَا اَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ

"İki (taraf) arasında (surdan) bir perde ve A'râf üzerinde de, (Cennetlik ve Cehennemliklerin) her biri simalarıyla tanıyacak adamlar vardır ki onlar henüz oraya (Cennete) girmemiş, fakat onlar girmeyi şiddetle arzu eder olarak Cennet yârânına: "Selâmün Aleyküm " diye nidâ ederler...

Gözleri ehl-i Cehennem tarafına çevrildiği zaman da "Ey Rabbimiz bizi zalimler gürûhu ile beraber bulundurma" derler.

(Yine) A'râf yaranı (kâfirlerden) simalarıyla tanıdıkları (elebaşı) bir takım adamlara şöyle nidâ ederek derler:

Ne çokluğunuz (yahut topladığınız mallar), ne de (hakka karşı) yeltenmekte devam ettiğiniz o kibr (ve azamet) size hiç bir fayda vermedi. "[584]

Müfessirlere göre bu ayetlerdeki Arâfdan maksat, Cennetle Cehennem arasındaki sur benzeri bir perdenin yüksek tepeleridir.

İbn Cerîr'in rivayetine göre Huzeyfe (r.a.)'e Arâf'ın ne olduğu sorulduğunda şöyle demiştir: "Arâf; iyilikleri ile kötülükleri eşit gelen insanlardır. Kötülükleri Cennet'e girmelerine, iyilikleri de Cehennem'e girmelerine mani olmuştur. Bunlar, Cenâb-ı Hak onların hakkında hüküm verinceye kadar bu sur üzerinde kalacaklardır."

Kimler A'râf'ta bulunacaktır? Bu hususta çeşitli rivayetler varsa da konuyu şöyle özetlemek mümkündür: İyilikleriyle kötülükleri denk gelenler Arâf'ta bekletileceklerdir. Nitekim İbn Merdûye'nin Câbir b. Abdullah'dan merfu olarak rivayet ettiği bir hadis'te: "Peygamberimiz (a.s.)'e iyilikleriyle kötülükleri denk gelenlerin durumu sorulduğu zaman, Hz. Peygamber, "Onlar Arâf'ta bulunacaklardır. Onlar oraya isteyerek girmemişlerdir." buyurmuştur. Daha sonra bunlar Allah'ın lûtfuyla Cennet'e gireceklerdir.[585]

Bazılarına göre de fetret devirlerinde ölenlerle müşriklerin çocukları da burada kalacaklardır.

Arâf konusunda daha başka açıklamalar da yapılmıştır. Ez cümle Hasan-i Basrî Hazretleri "Arâf marifetten gelir. Bu da Cennetliklerle Cehennemlikleri simalarından tanıyan bazı kimseler demektir. Belki de şimdi aramızda olanları vardır" şeklinde izah etmiştir.

j) Şefaat

Şefâat: Bir kimsenin bağışlanmasını istemek; bir kimseden, başka bir kimse için iyilik yapmasını ve zarardan vazgeçmesini rica etmek; yardım etmek; başkası hesabına yalvarmak, rica etmek; birinin önüne düşüp işinin görülmesi için dua ve niyazda bulunmak. Şefâat edene eş-şâfi', eş-şefi (başkası lehine taleb eden) denilir.

Bu ayette şefâat; aracı olmak, yardım etmek ve öncülük etmek anlamlarına gelir:

مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصيبٌ مِنْهَا وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا وَكَانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَىْءٍ مُقيتًا

"Kim güzel bir şefâatla (hayır ve iyiliklere aracı, vasıta olmakla) şefâat ederse, bundan kendisine bir sevab (hisse) vardır. Kim de kötü bir şefâatle (kötülüğe delil olmak ve yardım etmekle veya kötülük çığırını açmakla) şefâatde bulunursa, ondan kendisine bir günah payı vardır. Allah her şeye kadirdir."[586]

Şefâat-ı hasene, iman edip Allah'ın ve kullarının haklarına riayetle beraber, mü'minlerin iyiliği için uğraşmak, onları kötülüklerden ve zararlardan korumaya çalışmaktır. Şefaat-ı seyyie, mü'minlerin ve insanların zarara uğramaları ve kötülüklere düşmeleri için çalışmak ve kötülük çığırları açmaktır.

Hangi hususta olursa olsun, bir insan, menfaat sağlayıp zarara uğramasını engelleme yolunda sırf Allah rızası için şefâatta bulunana dünyada ve ahirette bundan nasib ve ecir vardır. Kötülüğe ve zararlara sebep olanın da bu şefâat-ı seyyienin vebal ve günahından nasibi vardır.

Ahiretteki şefâate gelince, dünyada işlenen bazı günahların âhirette cezalandırılmasından vazgeçilmesi için talebte bulunmak, aracı olmak ve bunun için dua etmektir.

Şu halde şefâat, bir mü'minin günahlarının bağışlanması için Allah'a dua edip yalvarmaktır. Nitekim Hz. Peygamber (a.s.), "Her Peygamberin bir duası vardır. Ben ise, inşaallah duamı kıyamet gününde ümmetime şefâat etmek için saklamak istiyorum" buyurmuştur.[587]

Ahirette, kendilerine şefâat izni verilen her şefi'in şefâatının sınırı, Allah katındaki yakınlığı ve derecesi nispetinde nail olacağı izin ve imkânın şâmil olduğu günahkâr mü'minler ile mütenasiptir. Şefâat olunacak mü'minlerin de şefâat edilmeye lâyık olmaları şarttır.

Allah'ın, kullarından faziletli birisinin diğer bir mü'min için hayır isteğine icabet ederek bundan bir zararı gidermesi, yahut onun günahlarını affetmesi, insanlara sonsuz nimet ve lütuflarının bir kısmıdır. Mü'minin, mü'min kardeşinin günahlarının affı için duası Allah katında ona şefâatı türündendir. Allah katında hayırlı bir kulun bu duası ister dünyada iken sağ olan mü'min için olsun, ister ölmüş mü'min için olsun yahud âhirette meydana gelsin aynıdır.

Dünyada iken Hz. Peygamber (a.s)'ın mü'minlere duası, onlara bir çeşit şefâatidir. O daha bu dünyada hayatta iken mü'minlere dua ederek şefâatta bulunmuştur. Nitekim Hz. Âişe (r.an)'nın naklettiğine göre, Rasûlüllah (a.s) çok defa geceleri yatağından kalkar, mü'min ölülere Allah'tan mağfiret istemek için "Bakîu'l-Ğarkad" mezarlığına giderdi.[588]

Yüce Allah'ın kendi yanında mukarreb ve derecesi yüksek bir kulunun diğeri hakkında şefâatını -birine kendi katında itibarı olduğunu göstererek ikram için, ötekine zayıf ve muhtaç olduğundan rahmet olarak- kabul etmesine aklen hiçbir engel yoktur. Allah'ın âhirette, peygamberlerine ve râzı olduğu bir takım zatlara şefâat etmeleri için müsaade etmesi, kendisinin bileceği adalet ve lütuf kanununa dahil olan hikmetindendir. Uhdesinde kul hakları bulunanlar hariç, günahkâr mü'minleri Allah Teâlâ'nın, Lütuf ve fazlıyla affetmesi caiz olunca, peygamberler, mukareb ve iyi kimselerden birinin şefâatına mazhariyetleri halinde bunların Allah'ın mağfiretine nail olmaları da mümkündür.

Ahirette şefâatın olacağı Kitab ve sünnetle sabittir

Peygamber, velî, şehid ve bildikleri ile amel eden imanlı âlimler ve kâmil mü'minler gibi Allah'ın müsaade ettiği, rızasına mazhar olmuş, nezdinde bir değer ve yakınlığa erişmiş kimselere şefâat etme izni verilebilecektir.[589]

Peygamberler ve diğer şefâatçıların şefâatları, Allah'ın râzı olacağı ve haklarında şefâat edilmeğe izin verdiği kimseler hakkında olacaktır.[590]

Kâfirler için şefâat kapıları kapalıdır.[591] Peygamberler bile kâfirlere şefâat edemeyeceklerdir. Kâfirler layık oldukları cezâlarını çekeceklerdir. Hz. İbrahim'in -âhirette babası ile karşılaştığında- onun için hiçbir şefâatta bulunamaması, Allah'tan "Kâfirlere ben cenneti haram kıldım " cevabını alması da buna delâlet eder.[592] Bu konuyla ilgili olarak.[593] Yalnız Hz. Peygamber (a.s.) bir hadisinde, şefâatı sebebiyle amcası Ebû Talib'in ateş çukurunun topuğuna kadar gelen yerinde bulunacağını söylemiştir.[594] Bu da sadece Rasûlüllah'a tanınan bir şefâat hakkı olsa gerektir. Çünkü Ebû Talib, Rasûlüllah'a pek çok yardım ve iyiliklerde bulunmuştur.

Peygamberlerin şefâatı: Âhirette peygamberlerin hepsine mü'minlere şefâat etme hakkı tanınmıştır.[595]

Her peygamber kendi ümmetine şefâat edecektir.[596] İnsanlar muhakeme olunmak için mahşerde toplandıklarında, peygamberler, "Allah'ım selâmet ver, Allah'ım selâmet ver" diye duâ edeceklerdir.[597]

Peygamberlerin ve Hz. Peygamberin şefâatı

اِنَّ اللّهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعيدًا

"Şübpesiz ki Allah, kendisine eş tanınmasının (şirk kosulmasının) günahını yargılamaz. Ondan başka dileyeceği kimsenin günahını mağfiret eder"[598] âyetinin hükmünce, Allah'ın izniyle mü'minlere şamil olabilecektir. Nitekim Hz. Peygamber (a.s.) hadislerinde büyük günah işleyenler de dahil, mü'minlerin şefâatına nail olacaklarını söylemiştir.[599]

Peygamberler içinde ilk defa şefâat edecek ve şefâatı kabul olunacak peygamber, Hz. Muhammed [600] Âhirette Hz. Muhammed (a.s)'ın bu ilk şefâatı, mahşer halkının muhakemeye başlanılması hakkındaki umûmî ve büyük şefâattır. Hz. Peygamber (a.s)'ın bir çok hadis kitaplarında zikredilen bu büyük şefâatının (eş-Şefâ'atü'l'uzmâ) ana hatları şöyledir:

Allah, insanların hepsini düz ve geniş bir sahâda hüküm ve hesap için toplayacaktır. Orada insanların meşakkat ve gamı dayanılmayacak bir dereceye varacaktır. Bu sırada insanların bir kısmı, diğer bir kısmına, "Size erişen şu fâciayı görmüyor musunuz? Rabbinize size şefâat edecek birisine gidiniz" derler.

Sırasıyla Hz.Âdem (a.s.), Hz.Nûh (a.s.), Hz.İbrahim (a.s), Hz.Mûsâ (a.s) ve Hz.İsâ (a.s) peygamberlere gelirler. Bu peygamberlerden her biri onları diğerine gönderir. Nihayet Hz. İsâ, onları Hz. Muhammed (a.s)'e gönderir. O vakit Hz. Peygamber (a.s) Arş'ın altında secdeye kapanır. Allah ona secdesinde yapılacak hamdlerin en güzelini ilham eder.

O Allah'a hamdettiği sırada "Başını kaldır, işte, verilir. Şefâat eyle şefâatın kabul olunur" cevabını alır. Muhakemeye başlanır. Bundan sonra Hz. Peygamber'in şefâatıyla imanlılardan bir miktar cehennemden çıkarılır. Rasûlüllah, bir kaç defa daha secdeye kapanarak Allah'a hamd ve dua eder. En nihayet onun şefâatıyla, Allah'ın izin ve takdiri dahilinde mü'minlerden büyük bir çoğunluk cehennemden çıkarılacaktır. İşte Hz. Peygamber (a.s)'ın haiz olduğu bu şefâat makamı "Makâm-ı Mahmûd"dur.[601]

Hz. Peygamber'in şefâatıyla hesaba ve sorguya çekilmeden Cennet'e girecekler de olacaktır.[602]

Cennet'te derecelerin artırılması için ilk şefâat edecek peygamber Hz. Muhammed (a.s)'dır. Bundan dolayı Hz. Peygamber bir hadisinde, "Cennet'te insanların ilk önce şefâatte bulunanı benim" buyurmuştur.[603]

-Okuma Parçası-

Ahiret Gerçeği

Âhiret gününe ve bu günde olacak hâdiselere inanmanın, îman esasları içinde hususî ve mühim bir yeri vardır. Kur'an-ı Kerîm'de îman esasları çok defa "Allah'a ve âhiret gününe îman" olarak özetlenir.

Allah'ın kudret ve irâdesi ile yaratılan insan, bu dünyada az veya çok yaşadıktan sonra ölecek, bedeni çürüyerek toprak olacaktır. Fakat insanın cevherini, hakikî varlığını ve üstün cihetini teşkîl eden ruh, maddî olmadığı için yaşamaya devam edecektir.

İnsanı ilk defa yoktan vâr eden Allah, onun cismini kıyâmet günü tekrar yaratacak, ruhunu ona döndürerek tekrar diriltecek, bu dünyada yaptıklarından hesaba çekip ceza ve mükâfatını verecektir. Onun için insanın, dünya hayatına inandığı ve oradaki saadetine çalıştığı gibi, âhiret hayatına da inanması ve oradaki mutluluğu için de çalışması gerekir. Aslında bu dünya bir deneme yeri, bir imtihan salonu ve âhiretin ekin mahallidir.

Burada ne ekilirse, orada o biçilecektir. Bu sebeple âhiret hayatı, dünya hayatının gayesidir. İnsan dünyası için çalıştığı gibi, ebedî hayat yeri olan ahireti için, oradaki saadet ve mutluluğu için de çalışmalıdır. Bu ise onun âhirete inanarak Allah'ın emirlerine uyması, yasaklarından kaçması, hayırlı işleri yapması, böylece Rabbinin rızasını kazanması, yani, tam bir İslâmî hayat yaşaması ile mümkündür.

Âhirete îmanın önemini bu şekilde belirttikten sonra, insan hayatı üzerindeki tesirlerini de şu şekilde özetleyebiliriz:

Yüce Allah'a ve ebediyet ülkesi ahirete îman, insanların ümitlerini yenilemek, acılarını hafifletmek ve karşılaştığı zorlukları yenmekte en büyük yardımcıdır.Çünkü böyle bir îmana sâhip olan bir kimse, bütün musibetlere sabırla karşılık verir, başına gelen felâketler karşısında ümitsizliğe düşmeden, o engelleri aşmaya şevkle ve ümitle çalışır.

Âhirete îman, insanı iki güzel vasfa sâhip kılar:

1. Bollukta, verdiği nimetler için Allah'a şükretmek,

2. Darlıkta ise, hâline sabretmek ve Rabbine isyân etmemek...

Allah'a ve âhirete îman, insanı daima iyilik ve hayır işlemeye, şerden ve kötülüklerden kaçınmaya, ahlâk ve fazilet ile zinetlenmeye, Allah'tan korkarak her işinde O'nun koyduğu İlâhî ölçülere uymaya da sevk eder. Böyle bir îman sâhibi, hiçbir işinde doğruluktan ayrılmaz. Her şeyi zamanında ve eksiksiz yapar. Nefsine, ailesine, çevresine, vatan ve milletine, hattâ insanlığa karşı dürüst hareket eder. Onlara samimî olarak sevgi ve şefkat göstermeyi, faydalı olmayı, hizmet edebilmeyi kendine hayat düsturu bilir.Hak ve adaletten de ayrılmaz, kimseye zulmetmez.

Zengin olmak istese, kötü yollara sapmaz, hile yapmaz, kimseyi aldatmaz. Malını daima hayırlı ve faydalı işlere sarf eder. Kendi hakkını bilir, başkalarının da hukukunu gözetir. Fakir ve düşkünlere yardım elini uzatmaktan zevk duyar. Kendisi için sevdiğini mümin kardeşi için de sever. Çünkü o, ceza ve mükâfat günü olan âhirete kesin olarak inanmakta, bu dünyada yapılan işlerin orada hesabının verileceğini bilmekte, her hareketini bu esasa göre ayarlamaktadır. Bu esas, ferd ve cemiyetin hayatını düzenleyen, sulh ve huzuru temin eden çok önemli bir faktördür.

9) KAZA VE KADERE İMAN

a) İrade

b) Tevekkül

c) Hidayet

d) Dalalet

e) Hayır

f) Şer

- Okuma Parçası-

9) KAZA VE KADERE İMAN

Genel Bir Bakış

Kaza-Kader: Müslümanlar arasında ve Kelâm ilmi litaratüründe bu terim, genellikle

"Kaza ve Kader" şeklinde geçer. Bu iki kelime birbirinin gereği ve tamamlayıcısı gibidir. Bazı hadislerde, "Kadere İman", Hayrı ile Şerri ile kadere iman" diye geçmekte ise de çok de fa bir arada kullanılmaktadır.

Ancak genellikle Eş'arîler "Kaza ve Kader", Mâturidîler ise "Kader ve Kaza" diye zikrederler. Bu kullanış, Kur'ân-ı Kerimde bir çok âyetlerde, ayrı yerlerde ve farklı anlamlarda geçen "kaza" ve "kader" kelimelerine verilen değişik anlamlardan ileri gelmektedir. Önemli olan; bu manaları iyi anlamak ve herşeyin Allahu Teâlâ'nın ezelde takdir ve tayin ettiği kaderine, yani ilahi ölçüye uygun olarak kaza şeklinde meydana geldiğine kesinlikle iman etmektir. Çünkü İslâm inançlarına göre her şeyin "takdir'i ilahi" ile yani "ilâhî kadere" uygun olarak yeri ve zamanı geldiğine, yani yaratıldığına inanmak şarttır.

Ancak kader konusu kelâm âlimleri ve İslâm düşünürleri arasında derin görüş ayrılıklarına ve çetin tartışmalara sebep olan, anlaşılması ve çözümü çok zor bir mesele, hatta bazılarınca "İlâhî bir sır" olarak kabul edilmektedir. Gerçek şudur ki; Selefiyye, Muhaddisler ve Ehl-i Sünnet Kelamcılarının ortak görüşüne göre, Allahu Teâlâ'ya ve onun, ilim, irade, kudret ve tekvin sıfatlarına iman, "kaza ve kadere iman" etmeyi de gerektirir. Çünkü lugat ve ıstılah manalarını açıklayınca anlaşılacağı gibi, "kader" Hak Teâlâ'nın "İlim" ve "İrade" sıfatlarına, "kaza" da "Kudret" ve "Tekvin" sıfatına dayanır.

Yani bu sıfatlara inanmanın kesin sonucu ve gereğidir. Bu esasa dayanılarak ve İslâm inançları arasındaki önemli yeri dikkate alınarak, bir de, peygamberimiz (a.s)'ın meşhur "Cibril Hadisi" de, nakli delil sayılarak "Kaza ve Kadere İman" ayrıca belirtilmiş ve "İman Esasları" arasında altıncı esas kabul edilmiştir.

Kazâ, zamanı gelince ezelî ilmine ve takdîrine uygun olarak eşya ve olayları yaratmasıdır.

Kader, Cenâb-ı Hakkın ezelden ebede kadar olmuş ve olacak, iyi-kötü her şeyin oluş zamanını, yerini ve her türlü özelliklerini ezelden bilmesi, öylece takdir ve tespit etmesidir.

Bu tariften anlaşıldığına göre, kader yüce Allah'ın ilim ve irâde sıfatının bir tecellisi, kaza da tekvîn sıfatının eseridir.Allah bütün kâinatı ve kâinat içinde bulunan canlı - cansız bütün varlıkları bir programa göre yaratmıştır. Allah kainatta meydana gelecek bütün hâdiseleri bildiği gibi, en ufak bir zerrenin ne gibi hareketler yapacağını dahi, en ince teferruatına kadar bilir. İlmi her şeyi kaplamıştır.

Kâinatta görünen eşsiz nizam ve hârika düzen, onu, Allah'ın bilerek plânladığını, programladığını ve her şeyi o plân ve programa göre, zamanı gelince yaratmakta olduğunu gösterir. İşte Allah'ın kâinatı yaratmadan evvel ezelde çizdiği bu programa kader denir. Zamanı gelince bu programı tatbike koyması da kazâdır. Şu halde kazâ ve kadere îman; Allah'ın her şeyi bildiğine, ezelde programladığına, sonra da zamanı gelince eşya ve olayları o bilgi ve programa göre yaratmakta olduğuna tereddütsüz olarak îman etmektir.

Âlemde Hayrın Yanında Şerler de Yaratılmaktadır

Hayrı da, şerri de yaratan Allah'tır. Bu inanış, Kadere îmanın bir cüzüdür. Ancak âlemde yaratılan hayırlar asıl, şerler ise ferîdir. Hayırlar küllî, şerler cüzîdir. Şerrin yaratılması, “her şey zıddıyla bilinir” kaidesiyle, hayrın hakikatı ve güzelliği ortaya çıkması içindir. Meselâ hastalık olmasa, sıhhatin nasıl kıymetli bir nimet, büyük bir ganimet olduğu bilinemezdi. Karanlık olmasa, ışığın değeri anlaşılamazdı. Kötülük olmasa, iyiliğin fazîlet ve üstünlüğü idrâk edilemezdi. Alemde hayrın yanında cüz'î kalan şerler hiç yaratılmasa idi, hayrın mâhiyeti ve güzelliği tam görülemediği gibi; hayrın nevîleri, dereceleri, çeşitleri de anlaşılamazdı.

Böylelikle cüz'î bir şerrin yaratılmaması neticesinde pek çok hayırlar vücuda gelemezdi, dolayısıyla büyük bir şer ve zarar ortaya çıkardı. Ayrıca şer ve hayır telâkkisi, çoğu zaman insanın anlayışına ve bakış açısına göre de değişmektedir. İnsan bâzı şeyleri kendisi için şer ve çirkin bulurken, aslında o şey onun hakkında tamamıyla hayırdır.

Fakat insan hodgâm (bencil) ve zâhir-perest olduğu için, ilk bakışta kendi menfaatine aykırı bulduğu her hâdiseye şer hükmünü verebilmektedir. Bunu bir misalle açıklayalım: Mühim bir iş için uçağa binecek bir adam, bineceği uçağı kaçırsa, bu ona büyük bir şer olarak gözükür. Çünkü menfaati zedelenmiş, dünyevî bir işi aksamıştır. Ancak daha sonra havada uçağın kaza yapıp düştüğünü farz edelim. Bu durum karşısında da, aynı insan, daha önce şer telâkki ettiği şeyin, aslında kendisi için ne kadar hayırlı olduğunu düşünmeye başlayacaktır.

Demek ki ilk bakışta insana şer gibi görünen pek çok hâdise, netice itibariyle iyi ve hayırlı olabilmektedir... Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri bu hakikati ne güzel dile getirmiştir:

“Hak şerleri hayreyler

Zannetme ki gayreyler

Ârif anı seyreyler

Mevlâ görelim neyler

Neylerse güzel eyler...” [604]

Şerrin Allah'ın ilmi ve iradesi dışında meydana geldiğini ve Allah'ın şerleri yaratmadığını söylemek; Allah'ın İlim, İrâde ve Kudret sıfatlarının bir hududu ve sınırı olduğunu iddia etmek demektir. Bu ise, ulûhiyetin şânına bir noksanlık isnâdı olduğu gibi, kâinatın bir plân ve programa göre yaratıldığı gerçeğine de zıttır.Bunun içindir ki Hayır ve şerrin de Allah'tan olduğu, Allah tarafından yaratıldığı hususu, Kaza ve Kadere îmanın içinde yer almış ve bu inanç üzerinde ayrıca durulup teyit edilmek lüzumu duyulmuştur.

Hayır da Şer de Allah’tandır

Allah Teâlâ bizim yapacağımız iyi-kötü bütün hareketlerimizi, hayır ve şer bütün davranışlarımızı bilir ve zamanı gelince de yaratır. O'nun bu bilmesi ve yaratması, bizim mesûliyetten kurtulmamızı gerektirmez. Zira Allah, biz insanlara, iyi ile kötüyü, hayır ile şerri birbirinden ayırt edip bunlardan birini tercih etme irâde ve ihtiyarını, kabiliyet ve hürriyetini de vermiştir. İnsandaki bu ihtiyar ve irâdeye, "cüz'-i ihtiyar" veya "cüz'-i irâde" denir.

İnsan bu kabiliyetini kullanarak iyiyi veya kötüyü, hayrı veya şerri seçebilir. Allah da onun bu tercihine göre, fiilini yaratır. Demek ki, Allah kulun iyi veya kötü fiillerini, onu iyilik ve kötülük yapmaya zorlayarak değil, bilakis irâde ve ihtiyarını kullanması sonucu yaptığı tercihe göre yaratmaktadır. Kul iyiyi tercih ettiyse iyiyi yaratır, kötüyü tercih ettiğinde de kötüyü... Bu durumda mesûliyet de, seçim ve tercihi yapan insana ait olur.

Özet olarak denebilir ki, kulun fiillerinde şerri ve kötüyü yaratan Allah'tır; fakat onu isteyen, kazanan, kesp eden insandır. Bu sebeple mesuliyet de insana aittir.

Allah Ezelde, Olacak Her Şeyi Bilmesi

Hayır. Çünkü kulun bir şeyi yapacağını Allah'ın bilmesinin, kulun fi'li üzerinde zorlayıcı bir tesiri yoktur. Bunu bir misalle izah edelim:

Astronomik incelemeler neticesi 1 sene sonra ayın tutulacağını bildiğimizi farz edelim. Günü gelince ay tutulsa, bu, ayın biz bildiğimiz için tutulduğu mânasına gelebilir mi? Hayır. Çünkü ay, biz bildiğimiz için değil, tutulma sebeplerinin varlığından dolayı tutulmuştur. Biz o sebepleri daha bir sene önceden ilmî incelemelerle keşfederek ayın tutulacağı hususunda bilgi sahibi olduk. Hiçbir zaman biz ayın tutulacağını söylediğimiz için ay tutulmadı.

Aynen bu misal gibi, Allah da kulun irâdesini hayır veya şerden hangi istikamette kullanarak nasıl bir davranış yapmak istediğini önceden bilir, onu tespit ve takdîr eder. Zamanı gelince de kulun istediği istikamette yaratır. Allah'ın bu bilmesi, kulun o fiili işlemeyi isteyeceği içindir. Yoksa, Allah bildiği için kulun o işi yapmayı istemesi ve işlemesi söz konusu değildir.

Şu halde, kulun irâdesini kullanarak işlediği fiillerini Allah'ın ezelde bilip takdîr etmesi, kulu mesuliyetten kurtarmaz. Çünkü, bu bilişte kulu bir zorlama, irâde ve ihtiyarını ortadan kaldırma durumu kesinlikle yoktur.

Kaza ve Kader

Kaza ve Kadere îman, aslında imanın son hududunu gösteren, hal ve vicdanla ilgili çok ince bir meseledir. Mü'min kadere, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna îman ile, her şeyi, hatta nefsini ve fiillerini bile Cenâb-ı Hakka verir. Bu durumda, mesuliyetten kaçmaması için karşısına cüz'-i ihtiyârî çıkar. "İstek ve iradenle yapıyorsun, o halde mesulsün" der. İnsan cüz'-i ihtiyârîsine dayanıp yaptığı iyilik ve kemâlâtı nefsine mâl edip mağrur olacakken, bu sefer de karşısına kadere iman çıkar. "Haddini bil, yapan sen değilsin. Yapan ve yaratan, takdîr ve irâde eden Allah'tır" der.

Görüldüğü gibi, kader nefsi gururdan, kibirden kurtarmak; cüz'-i ihtiyarî de mesuliyet ve mükellefiyetten kaçmasına fırsat vermemek için îmanın esasları arasına dahil olmuşlardır.

Bunun aksi, yani, insanın mesuliyetten kurtulmak için kadere yapışması; yaptığı iyilik ve hasenelerle gururlanması için de cüz'-i ihtiyarîye sarılması, kadere îmanın sır ve hikmetine aykırıdır.

Kaza ve Kadere İnancın İnsan Hayatı Üzerindeki Tesirleri

Kaza ve Kader inancı, insanda yesin ve ümitsizliğin ve kederin en büyük ilâcıdır. İnsan, başına gelen felâket ve musîbetlere, kadere olan inancı sebebiyle, Allah'ın takdîri gözüyle bakıp kendini teselli eder. Onun takdîrine rıza gösterir. Kudreti sonsuz bir Rabbın murâkabesi altında olduğunu hisseder. O belâ ve musibetin Allah'tan geldiğini bildiğinden, kurtulmak için yalnızca O'na iltica eder, O'na yalvarır. Gelen musibetin kendisi için kefâret ve af sebebi olduğunu düşünür, sabır ve metanet gösterir. Bu sırdandır ki:

“Kadere îman eden, kederden emîn olur” denilmiştir.

Kadere îman, insan rûhunu dünya kadar ağır yüklerden de kurtarır. Çünkü insan, bütün kâinatla alâkadardır. Maksatları ve arzuları, ideal ve hedefleri sonsuzdur. Kudret, irâde ve hürriyeti ise, sınırlı ve mahduttur. Arzu ve maksatlarının, düşünce ve fikirlerinin bâzen binde birini bile gerçekleştirmeye gücü yetmez. Bu durumda insanın gerçekleşmeyen arzu, ideal ve düşünceleri, onu mânen baskı altında tutar, ruhunu ezer, kalp ve vicdanını sızlatır. Ümitsizliğe düşürür. İşte kadere îman, bu durumdaki bir insanın en büyük teselli kaynağı, şevk ve gayret membaı, ümit ışığı, üzerindeki ağırlıkları yükleyebileceği metin bir istinad noktasıdır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi, kader, insanı gurur ve kibirden kurtarır. Nefsin ve benliğin insanı havalandırarak yoldan çıkarmasına, bir nevi firavunlaştırmasına mâni olur. Tevazu' ve mahviyet sâhibi kılar.

a) İrade

İrade: İstemek, dilemek, meyletmek, arzulamak. Kelâm ilminde Allah'ın bir sıfatı ve aynı zamanda insanın bir özeliği olarak ele alınmıştır.

Allah'ın sıfatı olarak irade; O'nu diğer sıfatlarıyla beraber tavsif eder. Allah nasıl her şeyin kusursuz ve mükemmeline sahipse ve her konuda mutlak kemâl O'na nisbet edilmek gerekiyorsa; irade hususunda da Allah mutlak irade sahibidir. Yani Allah'ın iradesini kısıtlayan, onu tehdit eden herhangi bir başka irade sözkonusu olamaz. Öyleyse Allah'ın iradesi bütün yaratıklar üzerinde mutlak surette geçerlidir.

خَالِدينَ فيهَا مَا دَامَتِ السَّموَاتُ وَالْاَرْضُ اِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ اِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُريدُ

"Rabbin şüphesiz irade ettiği şeyi kolaylıkla yapabilen ve yerine getirebilendir."[605]

Bu konudaki diğer Kur'an ayetleri şöyledir:

اِنَّمَا اَمْرُهُ اِذَا اَرَادَ شَيًْا اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

"Allah bir şeyi dilediği zaman, onun buyruğu sadece o şeye "ol " demektir; o da hemen olur."[606]

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ اُحِلَّتْ لَكُمْ بَهيمَةُ الْاَنْعَامِ اِلَّا مَا يُتْلى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّى الصَّيْدِ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ اِنَّ اللّهَ يَحْكُمُ مَا يُريدُ

"Rabbin dilediğini yaratır ve seçer";[607] "şüphe yok ki Allah dilediğine hükmeder."[608]

Allah'ın iradesi bütün yaratılmışlar, yani bütün varlıklar üzerinde geçerli ise, nasıl oluyor da insanın da bir iradeye sahip olduğu söylenebiliyor? Bu noktada İslâm tarihinin çok erken dönemlerinden itibaren meydana gelen tartışmalar, iki-üç asır devam etmiş ve nihayet hicrî asırdan itibaren belli bir kararlılık bulmuştur. Ehl-i Sünnet kelâmcılarına göre; Allah mutlak irade sahibidir.

Bu irade fark gözetmeksizin bütün varlıklar üzerinde egemendir. Ama insanın da dünyada imtihan edilebilmesi için belirli bir kudrete sahip olması gereklidir ki, yaptıklarından sorumlu tutulabilsin. Şu halde insan belirli bir fiili yapmaya niyetlendiği zaman ilâhî irâdenin kulun fiillerini halk etmesi esnasında İrâde-i Külliyeye katılır, yani onu kesb eder. İşte insan bu kesbi dolayısıyla sorumluluğu üzerine almaktadır. Bu sorumluluğu yüklenip iradesini kullanmaya da ihtiyar denilir.

İrade-i Külliyye ve İrade-i Cüz'iyye

İslâm akaidindeki belli başlı konulardan biri de irade-i külliye meselesidir. Kavramın Kelâm ilmindeki ıstılahi anlamı; bütün yaratılmışların üzerinde tek ve mutlak bir iradenin, yani Allah'ın iradesinin bulunduğudur. Bütün yaratıklar (ister canlı ister cansız olsun) bu ilahî iradeye boyun eğerler. İslâm akaidinde tevhid, bütün inanç sisteminin merkezidir. Her şey tek bir ilahî kaynaktan vücut bulmuştur. Bütün kainatın Allah karşısında pasif olduğu düşünülürse, her fiilin Allah tarafından "halk" edilmiş olması da tabiidir. Fakat insanoğlunun yaratılma hikmeti, onun bu dünyada bir imtihana tabi tutulması olduğu için, kullara da bir çeşit irade verilmiştir. İşte buna Kelâmda; İrade-i Cüz'iyye" denilmektedir.

Burada İslâm tarihinde, çokça tartışılmış bir konuya geliyoruz. İlk kelâm tartışmalarını başlatan Mu'tezile ekolü, insanın kendi fiillerinin yaratıcısı olduğunu savunmuş ve ilahî iradenin (irade-i külliyye) insanı bu dünyadaki fiillerinde serbest bıraktığını söylemiştir (Mu'tezile'ye kaderiyye de denilmektedir). Buna karşılık bir diğer ekol olan Cebriyye, insanın hiçbir iradeye sahip bulunmadığını, onun bütün yapıp ettiklerinin irade-i külliyyeye ait olduğunu iddia etmektedir. Her ikisinden de ayrıları Ehl-i Sünnet akaidi ise, orta yolu tutarak şunları ileri sürmüştür.

Her ne kadar Allah Teâlâ, bütün fiillerin yaratıcısı ise de, kullarını birtakım hükümler ve ödevlerle yükümlü tutmuş olduğundan. bunları yerine getirmeleri için onlara bir irade de bağışlamıştır. İnsan iyiyi de kötüyü de seçmekte serbesttir. Dilerse Allah'ın istemediği bir iş yapar; dilerse onun arzuladığı bir işi yapar. Şu kadar ki; ne zaman kendi iradesini bir fiili yapmaya yöneltirse o zaman Allahu Teâlâ o fiili yaratır. Bu durumda, o fiili Allah'ın kudreti yaratmıştır. Fakat, insanın iradesi de o fiili isteme suretiyle fiile ortak olmuştur.

İşte buna, yani irade-i cüz'iyyenin ilâhi fiile katılışına "kesb" denilir. Aksi takdirde, kişinin bu fiilde hiçbir katkısı olmaması (Cebriyenin görüşü), zulmü iktiza eder ki, bu Cenâb-ı Hakka noksanlık izafe etmek manasına gelir. Mu'tezile'nin ileri sürdüğü ve fiillerini yalnız insanın yarattığı görüşü ise, İrade-i külliyye haricinde ona denk bir başka irade kabul etmek demektir ki, bu da şirk anlamına gelir. Şu halde Ehl-i sünnetin görüşü bu ikisinden de ayrılır. İnsan irade sahibidir; ama aynı zamanda daha küllî bir irade tarafından kuşatılmıştır. Bu sebeple yerine getirdiği filler, kendisinin seçmesi, Hak Teâlâ'nın halketmesi ve bu ikisinin neticesinde kulun bu halk edilen fiili kesb etmesi şeklinde vukû' bulur.

Kur'an-ı Kerîm'den anlaşıldığına göre; Allah'ın irade sıfatı iki şekilde olur:

a- Tekvinî İrade: Bir şeye taalluk edince hemen vuku bulur.

Yukarıdaki ayetler bunun misalidir.

b- Teşriî irade: Bu, Allah'ın muhabbet ve rızası demektir. Bu manada Allah'ın irade etmiş olduğu şeyin meydana gelmesi vacip değildir.

َ يُريدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ

"Allah size kolaylık diler, zorluk dilemez"[609] ayeti bu türdendir.

Allah Teâla, bu manadaki iradesini ilâhi bir lutfu olarak kullarının iradesine bağlamıştır. Kul neyi dilerse Allah onu irâde edip kulun isteğine uygun olarak yaratır. Kul da yaptığı şeyleri kendi hür iradesiyle yaptığı için sorumlu olur.

Allah Teâlâ, kulun isteğine ve çalışmasına göre hayra da irade eder, şerri de. Fakat hayrı rızası var iken; şerre rızası yoktur.[610]

Hürriyet, Allah’ın insanoğluna bahşettiği büyük bir nimettir. Hareketlerinde tam anlamıyla hür olan insanoğlu, elindeki bu büyük fırsatla dilerse dünya ve ahiretin bahtiyarları arasında yer alır. Dilerse, hürriyetini Allah’ın haricindeki şeylere kaptırarak hem dünya ve hem de ahirette en bedbahtlar arasında yer alır.Hürriyet kadar güzel, özgürlük gibi saadet yoktur. Bazıları insanoğlunun bu hürriyetine göz dikmiştir. Bunların başından Şeytan, nefis ve zalimler gelir. Fakat bunlarında insanoğlunun sadece bedenine hüküm edebilirler. Oysa asıl özgürlük insanın yüreğinde saklıdır. Oraya insanın müsaadesi olmadan hiç kimse giremez.

Bu ne büyük bir hürriyet Allahım!

Bu ne güzel, evrensel bir özgürlük Allahım!

Kaza ve Kaderle İlgili Görüşler

Ehl-i Sünnetin iki kolu olan Maturidi ve Eşari itikadi mezheplerine göre, Kaza hakkında söylenenler Kader için, Kader hakkında söylenenler de kaza için söylenebilir. Ehl-i Sünnetin bu iki mezhebi, Kaza ve Kaderin sözlük ve terim olarak anlamları konusunda birbirlerinin tersini söylerler. Yani Maturidilerin Kaza dediğine Eşariler Kader, Eşarilerin Kaza dediğine de Maturidiler Kader demektedir. Kaza ve Kader kelimeleri lügat manaları yönünden bu iki anlayışa da uyar.

Yine Ehl-i Sünnete göre insan belirli ölçülere göre hareket eden hür bir varlıktır. O işlerini kendi irade ve ihtiyarıyla yapar.

Cebriyeye göre insan fiillerinde, yaptığı işlerde mecburdur. İnsanın iradesi, gücü yoktur. O fiillerini zorunlu yapar.

Mutezileye göre insan irade, güç sahibidir ve kendi fiillerinin yaratıcısıdır. Onlara göre insan kendi fiillerini yaratırsa ancak hür ve sorumlu olur, ceza ve mükafat ancak böyle tahakkuk eder.

Sonuç olarak, Ehl-i Sünnetin bu konudaki görüşü aşırılıktan uzak, Kur’an ve Sünnetin ruhuna uygun orta yolu temsil etmektedir.

Kaza ve Kaderle İlgili Ayet ve Hadisler

Yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ اُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللهُ مُوتُوا ثُمَّ اَحْيَاهُمْ اِنَّ اللهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ

“Binlerce oldukları halde, ölüm korkusundan dolayı yurtlarından çıkıp gidenleri görmedin mi? Allah onlara "Ölün!" dedi (öldüler). Sonra onları diriltti. Şüphesiz Allah insanlara karşı lütufkârdır. Lâkin insanların çoğu şükretmez.”[611]

اَلَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَىْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا

“Göklerin ve yerin mülkü O'nundur.O bir çocuk edinmemiştir, mülkünde ortağı yoktur. Her şeyi yaratmış, ona ölçü, biçim ve düzen vermiştir.”[612]

وَاِنْ مِنْ قَرْيَةٍ اِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَمَةِ اَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا كَانَ ذَلِكَ فِى الْكِتَابِ مَسْطُورًا

“Ne kadar ülke varsa hepsini kıyamet gününden önce ya helâk edecek veya en çetin bir şekilde azaplandıracağız. Bu, Kitapta (levh-i mahfuzda) yazılıdır.”[613]

اَللهُ الَّذِى خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ اْلاَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ اْلاَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوآ اَنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ وَاَنَّ اللهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَىْءٍ عِلْمًا

“Allah, yedi kat göğü ve yerden bir o kadarını yaratandır. Ferman bunlar arasından inip durmaktadır ki, böylece Allah'ın her şeye kadir olduğunu ve her şeyi ilmiyle kuşattığını bilesiniz.”[614]

ـ عن جابر رَضِيَ اللّهُ عَنْه قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: َ يُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتّى يُؤمِنَ بِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ، وَحَتّى يَعْلَمَ أنَّ مَا أصَابَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَهُ، وَمَا أخْطَأهُ لَمْ يَكُمْ لِيُصِيبَهُ.

Hz. Cabir (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Kul, hayrıyla, şerriyle kadere inanmadıkça, kendine (hayır ve şerden) isabet edecek şeyi atlatmayacağını, (hayır ve şerden) kaçacak olan şeyi de yakalamayacağını bilmedikçe iman etmiş olmaz."[615]

ـ وعن عُبَادَةِ بْنِ الصَّامِتْ رَضِيَ اللّهُ عَنْه أنه قال بنه عند الموت: ]يَا بُنَىَّ إنَّكَ لَنْ تَجِدَ طَعْمَ حَقِيقَةِ ا“يمَانِ حَتّى تَعْلَمَ أنَّ مَا أصَابَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَكَ، وَمَا أخْطَأكَ لَمْ يكُنْ لِيُصِيبَكَ، فإنِّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ يَقُولُ: إنَّ أوَّلَ مَا خَلَقَ اللّهُ الْقَلَمَ. فقَالَ لَهُ: اكْتُبْ. قَالَ: يَا رَبِّ وَمَا أكْتُبْ؟ قَالَ: اكْتُبْ مَقَادِيرَ كُلِّ شَىْءٍ حَتّى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. يَا بُنَىَّ سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَقُولُ: مَنْ مَاتَ عَلى غَيْرِ هذا فَلَيْسَ مِنِّى.

Ubade İbnu's-Samit (radıyallahu anh) oğluna ölümü sırasında demiştir ki: "Oğulcuğum, başına gelecek olan şeyin asla atlatılamayacağını, kaçırdıklarını da yakalayamayacağını bilmedikçe sen, imanın hakikatının tadını asla bulamazsın. Zîra ben, Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'ın şöyle söylediğini işittim:"Allah'ın ilk yarattığı şey kalemdir. Kalemi yarattı ve: "Kıyamete kadar olacak şeylerin miktarlarını yaz!" dedi."Oğulcuğum, Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'dan şunu da işittim:"Kim bu inanç dışında olarak ölürse benden değildir."[616]

ـ عن أبي هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قَال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: الْمُؤْمِنُ الْقَوِيُّ خَيْرٌ وَأحَبُّ إلى اللّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِ الضَّعِيفِ، وَفي كُلٍّ خَيْرٌ. احْرِصْ على مَا يَنْفَعُكَ، وَاسْتَعِنْ بِاللّهِ وََ تَعْجِزْ، وَإنْ أصَابَكَ شَىْءٌ فََ تَقُلْ: لَوْ أنِّي فَعَلْتُ لَكَانَ كَذَا وَكَذَا، وَلَكِنْ قُلْ: قَدَّرَ اللّهُ، وَمَا شَاءَ فَعَلَ. فإنَّ لَوْ تَفْتَحُ عَمَلَ الشَّيْطَانِ.

Hz. Ebu Hüreyre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Kuvvetli mü'min, Allah nazarında zayıf mü'minden daha sevgili ve daha hayırlıdır. Aslında her ikisinde de bir hayır vardır. Sana faydalı olan şeye karşı gayret göster. Allah'tan yardım dile, acz izhar etme. Bir musibet başına gelirse: "Eğer şöyle yapsaydım bu başıma gelmezdi!" deme. "Allah takdir etmiştir. Onun dilediği olur!" de! Zira "eğer" kelimesi şeytan işine kapı açar."[617]

Sonuç olarak; Ehl-i Sünnet'e göre; "kaza ve kadere iman", iman esaslarındandır. Yukarıda işaret olunduğu üzere, Ehl-i Sünnet'e göre Allahu Teâlâ'ya ve O'nun mukaddes sıfatlarına iman etmek, "kaza ve kadere" imanı da gerektirir. Çünkü kader, Hak Teâlâ'nın "ilim" ve "irade" sıfatlarının, kaza da "kudret" veya "tekvin" sıfatının birer gereğidir. Yani, "kaza ve kader akidesi" Allah'a ve O'nun ilim, irade, kudret ve tekvin sıfatlarına iman etmenin zorunlu bir neticesidir. Kadere imanı inkâr etmek, zâtullaha sâbit olan zâtî ve subûtî sıfatları inkâr etmek demektir. Bu yüzden önemi dikkate alınarak, kaza ve kadere iman İslâm'da iman esaslarından sayılmış ve altıncı esas olarak "müslüman'ın Âmentüsü"nde yer almıştır.

b) Tevekkül

Tevekkül: Acizlik gösterme, başkasına güvenip dayanmak, Allah'a güvenme, O'nun hükmünün mutlaka meydana geleceğine kesin olarak inanma ve alınması gereken tedbirleri almak anlamında Kur'anî bir terim.

Tariften de anlaşıldığı gibi tevekkül; müslümanın, yapacağı işlerde tüm zahiri sebeplere sarılması, alınması gereken tedbirleri alması, çalışıp çabalaması, ama gönlünü bunlara bağlamayıp sadece Allah'a dayanmasıdır. Tevekkül, hiç bir zaman, çalışmayı ve sebebe sarılmayı terkedip, “Allah'ın dediği olur" diyerek kenara çekilmek değildir.[618]

Nitekim Hz. Peygamber, devesini salıvererek Allah'a tevekkül ettiğini söyleyen bir bedeviye "Onu bağla da öyle tevekkül et" buyurmuştur.[619]

İslâm inancına göre; yaratıkların bütün fiilleri, halleri ve sözleri yüce Allah'ın kaza ve takdîri ile meydana gelir.[620] Onun için İslâm alınması gereken tedbirleri aldıktan sonra, insanlara ve aracılara değil, sadece Allah'a dayanma anlamındaki bir tevekkülü emreder. Bir ayette Allah Teâlâ şöyle buyurur:

وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

"Müslümanlar sadece Allah'a dayanıp güvensinler."[621]

Hz. Peygamber de şu sözleri ile müslümanlara tevekkülü tavsiye etmektedir: "Eğer siz Allah 'a hakkıyla tevekkül derseniz, o sizi kuşu rızıklandırdığı gibi rızıklandırır." [622]

Hz. Ömer, Medine'de boşta gezen bir gruba: "Siz necisiniz?" diye sordu. Onlar da: "Biz mütevekkilleriz", dediler. Bunun üzerine büyük halife: "Hayır, siz mütevekkil değil, müteekkil (yiyici)lersiniz. Siz yalancısınız, tohumumu yere atıp sonra tevekkül edene mütevekkil denir" dedi.

Bu olay tevekkülden ne anlaşılması gerektiğini çok güzel ifade etmektedir. Gerçek tevekkül güzel bir davranış, ahlâkî bir fazilettir. Cenab-ı Hak, müslümanlara tevekkülü emretmiş ve mütevekkil olanları sevdiğini haber vermiştir:

وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَىِّ الَّذى لَايَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِه وَكَفى بِه بِذُنُوبِ عِبَادِه خَبيرًا

"Bir de, daima diri olup, hiçbir zaman ölmeyen Allah'a tevekkül et."[623]

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ اِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ ايَاتُهُ زَادَتْهُمْ ايمَانًا وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ

"Müminler, ancak o kimselerdir ki Allah anılınca kalpleri ürperir, onlara Allah'ın ayetleri okunduğunda o ayetler onların imanlarını artırır ve Rablerine tevekkül ederler."[624]

Tevekkül, müslümanların kadere olan inançlarının bir sonucudur. Tevekkül eden kimse, Allah'a kayıtsız şartsız teslim olmuş, kaderine razı kimsedir. Fakat, nasıl kadere inanmak tembel tembel oturmayı, herşeyden el etek çekmeyi gerektirmiyorsa, tevekkül de tembellik ve miskinliği gerektirmez. Gerçek mütevekkil çalışmadan kazanmayacağını, ekmeden biçilemeyeceğini, amelsiz Cennet'e girilemeyeceğini, ihlasla ibadet ve taatta bulunmadan Allah'ın rızasına kavuşulamayacağını bilir.

Hz. Peygamber (a.s):

ـ عن أمّ سَلَمَة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت: كَانَ رسولُ اللّهِ إذَا خرَجَ مِنْ بَيْتِهِ قالَ: بِسْمِ اللّهِ توَكَّلْتُ عَلى اللّهِ. اللَّهُمَّ إنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ أنْ نَذِلَّ، أوْ نَضِلَّ، أوْ نُظْلَمَ، أوْ نَجْهَلَ، أوْ يُجْهَلَ عَلَيْنَا.

Ümmü Seleme (radıyallâhu anhâ) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) evinden çıktığı zaman şu duayı okurdu: "Allah'ın adıyla Allah'a tevekkül ettim. Allahım! zillete düşmekten, dalâlete düşmekten, zulme uğramaktan, cahillikten, hakkımızda cehâlete düşülmüş olmasından sana sığınırız".[625]

ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال: قالَ رسولُ اللّهِ : مَنْ قالَ إذَا خَرَجَ مِنْ بَيتِهِ بِسْمِ اللّهِ تَوَكَّلْتُ عَلى اللّهِ، وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ، يُقَالُ لَهُ: حَسْبُكَ هُدِيتَ وَكُفيتَ ووُقِيتَ وَتَنَحَّى عَنْهُ الشَّيْطَانُ.

Hz. Enes (radıyallâhu anh) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Evinden çıkınca kim: "Allah'ın adıyla, Allah'a tevekkül ettim, güç kuvvet Allah'tandır" derse kendisine: "İşine bak, sana hidâyet verildi, kifâyet edildi ve korundun da" denir, ondan şeytan yüz çevirir."[626]

ـ وعن المغيرة بن شعبة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال: قالَ رَسُولُ اللّهِ : مَنِ اكْتَوَى أوِ اسْتَرْقَى، فقَدْ بَرِئَ مِنَ التَّوَكُّلِ.

Muğîre İbnu Şu'be radıyallahu anh anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Kim vücudunu dağlatır veya rukye yaptırırsa tevekkülü terketmiş olur."[627]

ـ وعن عُمر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : لَوْ أنَّكُمْ تَتَوَكَّلُونَ عَلى اللّهِ حَقَّ تَوَكُّلِهِ لَرَزَقَكُمْ كَمَا يَرْزُقُ الطَّيْرَ، تَغْدُو خِمَاصاً وَتَرُوحُ بِطَاناً.

Hz. Ömer (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Siz Allah'a hakkıyla tevekkül edebilseydiniz, sizleri de, kuşları rızıklandırdığı gibi rızıklandırırdı: Sabahleyin aç çıkar, akşama tok dönerdiniz."[628]

ـ عن أبي سعيد رَضِيَ اللّهُ عَنْه قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : كَيْفَ أنْعَمُ وَقَدِ الْتَقَمَ صَاحِبُ الْقَرْنِ الْقَرْنَ وَحَنَا جَبْهَتَهُ وَاضِعاً سَمْعَهُ يَنْتَظِرُ أنْ يُؤْمَرَ فَيَنْفُخَ. فَكأنَّ ذلِكَ ثَقُلَ عَلى أصْحَابِهِ رَضِيَ اللّهُ عَنْهم، فقَالُوا: كَيْفَ نَفْعَلُ أوْ كَيْفَ نَقُولُ؟ قَالَ: قُولُوا: حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ، تَوَكَّلْنَا عَلى اللّهِ، وَرُبَّمَا قَال: عَلى اللّهِ تَوَكَّلْنَا.

Ebu Said (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm):"Sûrun sahibi (İsrafil aleyhisselam), sûr denen borusunu ağzına dayamış, yüzünü çevirmiş, kulağını dikmiş, üfleme emrini beklerken ben nasıl tereffühle (dünya nimetlerinden) istifade edebilirim?" buyurmuşlardı. Bu, sanki ashabına çok ağır gelmişti:"Peki biz ne yapalım -veya ne diyelim- ey Allah'ın Resûlü?" diye sordular. Onlara: "Hasbünallah ve ni'melvekil (Allah bize yeter, o ne güzel vekildir!), Allah'a tevekkül ettik. -belki de "tevekkülümüz Allah'adır!" demişti- deyiniz!" diye emir buyurdular."[629]

ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَالَ رَجُلٌ لِرَسُولِ اللّهِ: أُعْقِلُهَا وَأتَوَكَّلُ أوْ أُطْلِقُهَا وَأتَوَكَّلُ؟ قَالَ: اعْقِلْهَا وَتَوَكَّلْ.

Hz. Enes (radıyallahu anh) anlatıyor: "Bir adam Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'a gelerek: "Hayvanımı bağlayarak mı yoksa serbest bırakarak mı Allah'a tevekkül edeyim?" diye sormuştu. Ona: "Bağla ve tevekkül et!" buyurdu."[630]

Tevekkül, sebepleri terk etmek, yapılması gerekeni yapmamak değildir.

Tevekkül, bütün tedbirler alındıktan, iyi ve kötü ihtimaller düşünüldükten sonra, işi Allah’a havale etmektir. İnsan kendine düşeni yerine getirdikten sonra imanın en üstün derecesi olan yakini imanla Allah’a tevekkül eder, işin sonucunu Allah’a bırakır.

c) Hidayet

Hidâyet: İrşat etmek, doğru yolu göstermek, rehberlik yapmak. Zıddı; Saptırmak, yanıltmak, dalâlete düşürmektir. Hidâyet kelimesi (HDY) kökünden bir mastar olup terim olarak; küfür, şirk ve sapıklıklardan kurtularak, İslâm'ın aydınlık yoluna girmektir.

Kişinin bâtıl yolu bırakıp, hidâyete yönelmesi Cenab-ı Hakk'ın dilemesi ve yardımı ile olur. Kur'ân-ı Kerîm'in çeşitli âyetlerinde hidâyet ve dalâletten söz edilmiştir!

قُلْ يَا اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدى فَاِنَّمَا يَهْتَدى لِنَفْسِه وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا اَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكيلٍ

"Ey Muhammed de ki: Ey insanlar, size Rabbiniz tarafından bir hak geldi. Kim doğru yola giderse, kendi lehine doğru yola gitmiş olur. Kim de saparsa, kendi aleyhine sapmış olur. Ben üzerinize vekil değilim."[631]

وَمَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ

"Allah kimi saptırırsa, artık onu doğru yola sevk edecek, hiç bir kimse bulunmaz"[632]

وَكَذلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمينَ وَكَفى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصيرًا

"Biz, her Peygamberin karısına, böylece mücrimlerden bir düşman çıkarmışızdır. Yol gösterici ve yardımcı olarak sana Rabbin yeter."[633]

İslâm'ın hidâyet yolunu gizleyip açıklamayanlar âyette şöyle uyarılır:

اِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ مَا اَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدى مِنْ بَعْدِ مَابَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِى الْكِتَابِ اُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ (*) اِلَّا الَّذينَ تَابُوا وَاَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَاُولئِكَ اَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاَنَا التَّوَّابُ الرَّحيمُ

"İndirdiğimiz delilleri ve hidâyeti, biz insanlara kitapta açıkladıktan sonra onları gizleyenlere, işte onlara, Allah lânet eder. Hem de bütün lânet edebilenler lânetler. Ancak tevbe edip kendilerini düzelten ve Allah'ın indirdiğini açıklayanlar müstesna. İşte onların tevbelerini kabul ederim. Ben, tevbeleri çokça kabul eden ve çok merhamet edenim."[634]

Cenab-ı Hakk'ın bazı kimselere hidayeti nasip etmemesinin sebepleri âyetlerde şöyle açıklanır:

اِنَّ اللّهَ لَايَهْدى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ

"Yalancılık ve küfürde ısrar etme."[635]

وَاِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ

"Âşırı yalancılık."[636]

اِنَّ اللّهَ لَايَهْدِى الْقَوْمَ الْفَاسِقينَ

"Zâlim ve fâsık olma."[637]

Bir kimsenin, Allah dilemedikçe, Peygamber'in istemesiyle hidayete kavuşamayacağı ayetlerde şöyle ifade edilir:

اِنَّكَ لَاتَهْدى مَنْ اَحْبَبْتَ وَلكِنَّ اللّهَ يَهْدى مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ

"Ey Muhammed şüphesiz sen, sevdiğini hidayete erdiremezsin. Fakat Allah, dilediğini hidâyete erdirir. O, hidayete erecekleri çok iyi bilir."[638]

يَااَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَارَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

"Onları hidâyete erdirmek sana düşmez. Allah dilediğini hidâyete erdirir."[639]

وَمَا اَكْثَرُالنَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنينَ

"Sen ne kadar hırs göstersen de yine insanların çoğu inanmazlar.”[640]

Buhârî ve Müslim'in naklettiği bir hadise göre, yukarıdaki ilk ayet Allah Rasûlünün amcası Ebû Talib, Rasûlullah (a.s)'ı korur, ona yardım eder, bu yüzden Hz. Peygamber onu tabiî bir sevgi ile severdi. Vefatına yakın, yanına gelerek şöyle demişti: "Ey amca, Allah katında kendisiyle senin lehinde şehadette bulunabileceğim bir kelimeyi; Allah'tan başka ilâh yoktur kelimesini söyle" Ancak, Ebû Talib, bu kelimeleri söyleyemedi.[641] Vefatından sonra, Hz. Peygamber'in, onun hakkında istiğfarda bulunması üzerine hidayete ermeyenler için yapılacak duanın geri çevrileceği şu âyetle bildirilmiştir:

مَا كَانَ لِلنَّبِىِّ وَالَّذينَ امَنُوا اَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَلَوْ كَانُوا اُولى قُرْبى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُمْ اَصْحَابُ الْجَحيمِ

"Ne Peygamberin ne de Mü'minlerin, cehennemlik oldukları belli olduktan sonra, yakın hısımları da olsa, müşrikler için af dilemeleri asla doğru olmaz."[642]

Sonuç olarak, bir kimse hidâyeti yüce Allah'tan istemeli ve bu hali ömür boyu korumak için, salih amel işlemelidir. Allahu Teâlâ, irade-i cüz'iyesini hak yola dönmek için kullanan ve iyi hal gösteren kimselere aydınlık yolu gösterir.

d) Dalalet

Dalâlet: Yolunu şaşırma; kaybolma; azma; sapkınlık ve batıla yönelme. Ayrıca, helâk olmak, batıl şey ve unutmak mânâlarına geldiği gibi bilerek veya bilmeyerek, az veya çok doğru yoldan sapmak anlamlarına da gelir. Nitekim "dâll" ve "dalâl" hem peygamberler hem de kâfirler için kullanılmıştır:

اِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَاَخُوهُ اَحَبُّ اِلى اَبينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّ اَبَانَا لَفى ضَلَالٍ مُبينٍ

“(Kardeşleri) dediler ki: Yusuf'la kardeşi babamıza bizden daha sevgilidir. halbuki bizler birbirine bağlı bir toplumuz. Herhalde babamız apaçık bir hata (dalâl) içindedir."[643]

Âyette görüldüğü gibi, hata kelimesi "dalâl" ile ifade edilmiştir.

Duhâ sûresinde de peygambere hitaben;

وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدى

"Seni şaşırmış bulup da yol göstermedi mi?"[644] buyurulmaktadır. Buradaki şaşırma kelimesi de Kur'ân'da "dâll", yani yolunu kaybetmiş, şaşırmış demektir.

Dilimizde dalâlete, sapmak, sapıklık ve sapkınlık denir. Dalâl, bazen gafletten ve şaşkınlıktan doğar. Bu münasebetle dalâl; gaflet, şaşkınlık, kaybolma ve helâk olma manalarına da kullanılır.

Aslında dalâl, yoldan sapmak demek olduğu gibi, aklî sapma anlamlarında da kullanılmıştır. Biz de dalâlet ve sapkınlığı batıla düşmeyi sadece dinde; dalâl ve sapıklığı da akıl ve sözde kullanırız. Dâll kelimesinin çoğulu olan "dâllîn", tam manasıyla, sapkınlar demektir.

اَمْ تُريدُونَ اَنْ تَسَْلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسى مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْايمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبيلِ

"Kim imanı küfürle değiştirirse şüphesiz dosdoğru yoldan sapmış olur."[645]

اِنَّ اللّهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعيدًا

“Allah'a ortak koşan kimse şüphesiz derin bir sapıklığa düşmüştür.”[646]

وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ اِذَا قَضَى اللّهُ وَرَسُولُهُ اَمْرًا اَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ اَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبينًا

“Allah ve Rasülü bir işe hüküm verdiği zaman, mümin kadın ve erkeğin o işlerinde seçme hakkı yoktur. Kim Allah ve-Rasülü'ne karşı gelirse apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.”[647]

Yukardaki âyetler, ister mümin olsun ister kâfir, Allah'ın ve Resûlü’nün emir ve teklifleri karşısında inat edip ondan deliller ve harikulâde şeyler istemek suretiyle Peygamber'i müşkül durumda bırakmaya çalışmalarının onları doğru yoldan sapmış kimseler olarak nitelendirmeye götüreceğini ihtar etmektedir.

وَاِذْ قَالَ اِبْرهيمُ لِاَبيهِ ازَرَ اَتَتَّخِذُ اَصْنَامًا الِهَةً اِنّى اَريكَ وَقَوْمَكَ فى ضَلَالٍ مُبينٍ

“İbrahim, babası Âzer'e: Sen bir takım putları ilâhlar mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni ve milletini apaçık bir sapıklık içinde görüyorum demişti.”[648]

Halbuki Hz. İbrahim Kur'ân ifadesiyle yumuşak, müsamahakâr, temiz huylu ve halîm birisidir. Fakat akîde söz konusu olunca, ne babalık kalır ne de evlâtlık... Dalâleti seçenlere karşı tavır budur.

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ايَاتِه وَيُزَكّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفى ضَلَالٍ مُبينٍ

“Andolsun ki, Allah Teâlâ mü'minleri minnettar buyurdu. Çünkü içlerinde kendilerinden bir peygamber gönderdi ki onlara Hak Teâlâ'nın âyetlerini okuyor ve onları tezkiye ediyor ve onlara kitap ve hikmet talim buyuruyor. Halbuki bundan evvel apaçık bir dalâlet içinde bulunmuş idiler.”[649]

Daha önce, tasavvurda, itikatta, hayatî mefhumlarda, gaye ve yönelişlerde, âdet ve gidişatta, nizam ve prensiplerde dalâlet; sosyal ve ahlâkî yaşayışta da sapıklık içindeydiler. Allah, lütufta bulunarak onları, sapıklıktan doğru yola çıkarmıştır:

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ امَنُوا بِمَا اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَا اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُريدُونَ اَنْ يَتَحَاكَمُوا اِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ اُمِرُوا اَنْ يَكْفُرُوا بِه وَيُريدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعيدًا

“Ey Muhammed! Sana indirilen Kur'ân'a ve senden önce indirilenlere inandıklarını iddia edenleri görmüyor musun? Tâğutun önünde muhakeme olunmalarını isterler. Oysa onu reddetmekle emr olunmuşlardı. Şeytan onları derin bir sapıklıkla saptırmak ister.”[650]

İşte iman ettiğini söyleyip; Hakk'ın önünde muhakeme edilmeye çağrılınca, tâğutun hükmünü Hakk'ın hükmüne tercih edenler, gerçekte şirk ve apaçık bir sapıklık içindedirler. Şeytan da, onların, bu sapıklıklarında daha da derinleşmelerini ister ve nitekim çoğu zaman başarır.

Dalâlet kelimesinden geçişli olarak türetilen "idlâl" da saptırmak anlamına gelir. Şöyle ki:

وَلَوْلَا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ اَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ اِلَّا اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَىْءٍ وَاَنْزَلَ اللّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ عَظيمًا

"Onlardan bir güruh seni saptırmaya yeltenmişti. Onlar yalnızca kendilerini saptırırlar, sana hiçbir zarar veremezler."[651]

Rivayete göre Medine yerlilerinden Ta'me, bir komşusunun zırhını çalmış, bir un dağarcığına saklayarak getirip, bir Yahudi'nin evine gizlemişti. Ta'me'yi sıkıştırdılar. O, müslüman olmasına rağmen yemin etti. Yahudi’yi sorguya çektiler. O da: Bunu bana Ta'me verdi dedi. Bazı Yahudiler de şahitlik ettiler. Zaferoğulları Rasûlullah'a gelip Ta'me'yi beraat ettirmesini söylediler. Ta'me'nin yemini karşısında düşündü; arkasından yukarıdaki âyet indi.

Dalâletin unutma ve yanılma anlamına geldiği de olur. Aşağıdaki âyet buna bir örnektir. Borç verirken yazılmasını ve şahit getirilmesini isteyen âyet, devamla;

ِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَاِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَاَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ اَنْ تَضِلَّ اِحْد يهُمَا فَتُذَكِّرَ اِحْد يهُمَا الْاُخْرى

"Eğer iki erkek bulunamazsa rıza göstereceğiniz şahitlerden olmak üzere bir erkekle iki kadın gösterin ki, onlardan biri yanılırsa diğeri onu düzeltsin."[652]

Görüldüğü gibi burada yanılma olarak tercüme edilen kelime Kur'ân'da "dalâlet" ten türeyen, "dallet" sözcüğüdür.

Peygamber (a.s.)'ın hadislerinde de, sapıklığın dalâlet olarak geçtiğini görmek mümkündür. Bir örnek olmak üzere aşağıdaki hadisle yetinelim:

"Sonradan uydurulan şeylerden sakınınız. Çünkü sonradan uydurulan her şey bid'attır. Ve her bid'at sapıklık (dalâlet)tır.”[653]

e) Hayır

Hayır: Dilimize Arapça'dan geçmiş olan bu kelimenin aslı "hayr" olup; herkesin beğendiği, rağbet ettiği şeyler, şeref, meşru iş, faydalı ve sevabı gerektiren amel, iyilik, ibâdet ve mal gibi anlamlara gelir. Zıt anlamı ise şerdir.

Aynı kelimeden türemiş olan "hayrât"; beğenilen ve öğülen hasletler, sevap kazanmak için Allah rızası yolunda yapılan iyiliklere denir. Başkalarına maddî ve manevî yönden yararlı olan kimselere de, hayır sahibi anlamına gelen "ehl-i hayr" denir.

Hayır iki türlüdür. Birincisi "mutlak hayır" olup, herkes tarafından dâima beğenilen, sevilen ve herkese göre iyi olandır. Adâlet, yardımlaşma, cömertlik ve doğruluk gibi... Allah'ın bizler için hayır gördüğü her şey.

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ (*) وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

"Kim zerre kadar hayır yaparsa onun karşılığını görecektir. Ve her kim zerre kadar şer (kötülük) işlerse onu görecektir."[654]

وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللّهُ عَليمٌ بِالْمُتَّقينَ

"Ne hayır yaparlarsa ondan mahrum bırakılacak değildirler. Ve Allah takva sahiplerini bilir."[655]

وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ اَيْنَ مَاتَكُونُوا يَاْتِ بِكُمُ اللّهُ جَميعًا اِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ

"Herkesin yüzünü döndürdüğü bir yönü vardır. Öyleyse siz de hayırlı işlere koşun. Birbirinizle yarışın. Nerede bulunursanız bulunun, Allah hepinizi getirir. Şüphesiz ki Allah herşeye kadirdir."[656]

Cenâb-ı Allah'ın kullarının yapmış olduğu hiçbir hayrı boşa çıkarmayacağını açıkladığı bu âyetlerde geçen "hayr''dan maksat, iyilik, cömertlik, ibâdet ve tüm salih amellerdir. Rabbimizin hoşnut olduğu bu filler ve özellikler, kullar tarafından da rağbet edilen ve benimsenen hasletler olmaları hasebiyle mutlak mânada hayırdırlar.

İkinci tür hayır, "Mukayyed hayır"dır. Yani kişiden kişiye değişen birine göre hayır, bir başkasına göre şer ve kötülük sayılan şeyler... Kötü yolda harcanan çok mal gibi.

Arapça'da "hayr" kelimesi, sadece iyiliği ifade etmez, mal ve servet için de kullanılır. Meselâ, Bakara sûresi 180. âyette geçen "hayr", mal ve servet için kullanılır. Hayır kelimesinin nerede iyilik için, nerede mal ve servet için kullanıldığı ancak, kelimenin âyetin akışı içinde yer aldığı mevkiden anlaşılır. Aynı şekilde

اِنَّ الْاِنْسَانَ لِرَبِّه لَكَنُودٌ (*) وَاِنَّهُ عَلى ذلِكَ لَشَهيدٌ (*) وَاِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَديدٌ

"Şüphesiz ki insan, Rabbine karşr pek nankördür. Buna kendisi de şahittir. Ve o, hayr sevgisine aşırı derecede düşkündür"[657] âyetinde geçen "hayr" kelimesi iyilik anlamında değildir. Çünkü 6. âyette, insanın Rabbine karşı nankörlüğünden sözedilmektedir.

İçindeki "hayr" kelimesinin, mal ve servet anlamına geldiği âyetlerden bazıları:

كُتِبَ عَلَيْكُمْ اِذَا حَضَرَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ اِنْ تَرَكَ خَيْرًا اَلْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْاَقْرَبينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ

"Birinize ölüm geldiği zaman, eğer hayır (mal) bırakacaksa; anaya, babaya ve yakınlara uygun bir biçimde vasiyet etmek, Allah'tan korkanlar üzerine bir borçtur."[658]

لَيْسَ عَلَيْكَ هُديهُمْ وَلكِنَّ اللّهَ يَهْدى مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِاَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ اِلَّاابْتِغَاءَ وَجْهِ اللّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ

"Verdiğiniz her hayır kendi faydanızadır. Yalnız Allah rızasını kazanmak için infak ederseniz... İnfak ettiğiniz her hayır size eksiksiz verilir. Zerre kadar haksızlığa da uğratılmazsınız"[659]

وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّهَ بِه عَليمٌ

"Hayırdan ne infak ederseniz şüphesiz Allah onu bilir."[660]

Hz. Ali (r.a), bir kölesinin yanına girdiğinde, kölesi "Vasiyet etmeyeyim mi?" diye sorar. Hz. Ali; "Hayır. Çünkü Allah "eğer hayr (çok mal) terkederse" diyor. “Halbuki senin fazla malın yoktur" diye cevap verir.[661]

Âyetlerde kullanılan "hayr", her zaman hayır değildir. Ancak Allah rızası gözetilerek kullanılırsa hayır sayılır. Mal ve servet ne kadar çok olursa olsun, Rabb'ın rızası olmayan yerlere harcanırsa hayr yerine şer olur. O halde ister mal ister çocuk ister dünya nimetlerî olsun, Allah'tan dâimâ hayırlı olanı istenmelidir. Yüce Rabbimiz buna işaretle, şöyle buyurmaktadır:

وَعَسى اَنْ تَكْرَهُوا شَيًْا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسى اَنْ تُحِبُّوا شَيًْا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ

"İhtimal ki hoşlanmadığınız şey sizin iyiliğinizedir ve ihtimal ki sevdiğiniz bir şey kötülüğünüzedir."[662]

فَعَسى اَنْ تَكْرَهُوا شَيًْا وَيَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْرًا كَثيرًا

"Hoşlanmadığınız bir şeyi Allah çok hayırlı kılmış olabilir."[663]

Rasûlullah (a.s): "Kişinin kendinden sonra bıraktığı şeylerin en hayırlısı üç tanedir: Kendisine dua edecek salih evlat, kendisine sevabı ulaşacak olan sadaka-i câriye ve kendisinden sonra onunla amel edilecek ilim" diye buyurur.[664]

O halde, müslüman, hem kendisi için hem de tüm insanlık için hayrı istemek, hayra teşvik etmek ve kötülüklerden uzaklaşıp başkalarını da uzaklaştıramaya çalışmak durumundadır. Çünkü Hak Teâlâ:

كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلَوْ امَنَ اَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَاَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ

"Siz, insanlar için ortaya çıkarılan, ma'rufu emreden, münkerden alıkoyan, Allah'a inanan hayırlı bir ümmetsiniz."[665] buyurur.

İslâm ıstılahında "Maruf"; her türlü hayrı, "Münker"de her türlü kötülüğü ifade eder.

f) Şer

Şer: Kötülük, fesat, bozukluk, yaramazlık, zulüm, her çeşit günah ve ceza verilmesini gerektiren uygunsuz iş. Kötülükleri arzu etmek, musibet, belâ ve sıkıntı anlamlarına da gelir. Çoğulu; şürûr olup, hayrın ve iyiliğin zıddıdır.

Dinde ve felsefede anlaşılması güç olan problemlerden birisi de şer meselesidir. Gerek fenalık ve kötülük anlamında olsun gerek musbet, belâ, felaket ve sıkıntı anlamlarında olsun şerri de yaratan Allah'tır. Nitekim hayrı yaratan da O'dur. Çünkü her mümkünü ve her işi yaratan Allah'tır. O'ndan başka yaratıcı yoktur. Zâtı ekmel olup mutlak kemal sıfatlarıyla muttasıf olduğu için Allah'ın zat, esmâ (isimler), sıfat ve fiillerinde hiç bir şer yoktur. Şer insanlarda, insanların işlerinde ve insana göre yaratıklardadır. Allah şerri de hikmet ve ilahî adaletin bir gereği olarak yaratmıştır.

Yüce Allah, insanı bu dünyaya akıl ve irade vererek imtihan etmek için getirmiştir. Bu imtihan âleminde şerrin bulunmaması, dünyanın ve içindeki insanın yaratılış hikmetine aykırı düşerdi. Allah bu âlemde insanlara, içlerinden peygamberler gönderecek doğru yolu göstermiştir:

وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ

"Biz ona (insana) iki yol gösterdik."[666]

كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَاِلَيْنَا تُرْجَعُونَ

“Ve sizleri şer ve hayır (yolları) ile imtihan etmek için deniyoruz ve sonunda bize döndürüleceksiniz."[667]

Üstelik insanın ruhuna şerden sakınmanın ve şerri tanımanın bilgilerini koymuş ve ilham etmiştir:

وَنَفْسٍ وَمَا سَوّيهَا (*) فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْويهَا (*) قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّيهَا

"Her bir nefse (insan ruhuna) ve onu düzenleyene, sonra da ona kötülüğün (ne olduğunu) ve bundan sakınmayı ilham edene and olsun ki onu (nefsini = ruhunu günah ve şerden) temizleyen felaha ermiştir.”[668]

Allah, insanlara zorla şer ve kötülük yaptırmasaydı, onların hepsini kendisine inanan, taat ve iyilikte bulunan kimseler yapsaydı, daha iyi olmaz mıydı? Allah, böyle yapsaydı, insanın arıdan veya herhangi bir hayvandan farkı kalmazdı.

Arı, Allah'ın nefsine (canına) koyduğu bir ilham (güdü) ile baldan başkasını yapamaz. Onun ne aklı ne de hür bir iradesi vardır. Fakat Allah, insana akıl, şuur, bilgi edinme ve irade özellikleri olan bir ruh (nefs-i nâtıka) vererek onu hayvanlardan üstün kılmış ve yeryüzünde halifesi yapmıştır. İyilik ve hayrın kıymeti zorlayarak değil, şuur ve serbest bir irade ile yapılmasındadır. Şuurlu ve serbest bir ihtiyar ile yapılmayan iyiliğin kıymeti yoktur.

وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَامَنَ مَنْ فِى الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَميعًا اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتّى يَكُونُوا مُؤْمِنينَ

"Eğer Rabbim dileseydi, yeryüzünde bulunan bütün insanların hepsi iman ederlerdi."[669]

Allah böyle yapsaydı, insanların akıllarını kullanarak, vicdanlarına tabi olarak serbest iradeleriyle hürriyet içinde iman ve hayrı seçmeselerdi, imanın küfre karşı ne değeri olurdu; küfür ve şer olmasaydı irade ve istekle iman ve hayır uğrunda çekilen meşakkatin ne kıymeti kalırdı? Küfrün bilfiil varlığı olmasa idi iman ve kelimetullah nasıl bu kadar yüce ve değerli olurdu.

Her şeyin kıymeti zıddı ile bilinir. Eğer Nuh (a.s) kavminin küfrü olmasaydı, tufân mucizesi, meydana gelmezdi ve diğer peygamberlere iman etmeyen kavimlerde helâk âyetleri kendini göstermezdi. Helâk mucizeleri ile helâk olan milletler apaçık delilleri gördükten sonra helâk olmuştur. Hayatta kalan da apaçık beyyineyi gördükten sonra iman ettiği için hayat bulmuştur. Ta ki helâk olan apaçık bir delili gördükten sonra helak olsun. Hayat bulan da apaçık bir delili görüp anladıktan sonra hayatta kalsın.[670]

وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ

"De ki hak Rabbindendir. O halde isteyen inansın, isteyen küfretsin..."[671]

Şerri yaratmak şer değildir. Fakat şerri kazanıp şer ile vasıflanmak şerdir. İnsan aklını kullanarak iradesini şerre yöneltip kudretini buna sarf ederse, Allah da bunu yaratır. Her şey, Allah'ın dileyip yaratmasıyla vukua geldiği için, kulun iradesini yöneltip kudretini sarf ederek işlediği işi de sırf husûle gelmesi ve imtihanın tahakkuk etmesi için yaratır.

Ancak biz kendi irademizle şerri kazanırız; Allah da bizim irade ve seçimimize göre o şerri yaratır. Ancak Allah'ın şerre yardımı ve rızası yoktur.

Yaratıklardaki hayır ve şer yönünden mümkün olan durum beştir.

1- Sırf hayır,

2- Hayır tarafı galib ve fazla,

3- Hayır ve şer tarafları eşit,

4- Sırf şer,

5- Şerri hayrından fazla ve çok olandır.

Yüce Allah'ın yapın, diye emrettikleri ya sırf hayır veya hayır tarafı fazla olandır. Allah'ın nehyettiği menhiyyat (yasakladığı şeyler) sırf şer veya şer tarafı fazla olan şeylerdir. İman sırf hayır; küfür ise sırf şerdir.

Kulların ihtiyarî işlerinden başka, mikrop, zararlı böcekler, yırtıcı hayvanlar, deprem, sel gibi bize şer gibi görünen eşya ve olaylara gelince; bunların hayırları şerlerinden fazladır. Kulların işleri hariç, kendisinde hiçbir hayır bulunmayan sırf şer, şerri hayrından fazla olan ve hayrı şerrine eşit olan şeylerin yaratılması Allah'ın hikmetine aykırıdır. Melekler:

وَاِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلئِكَةِ اِنّى جَاعِلٌ فِى الْاَرْضِ خَليفَةً قَالُوا اَتَجْعَلُ فيهَا مَنْ يُفْسِدُ فيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ اِنّى اَعْلَمُ مَالَا تَعْلَمُونَ

"Biz seni hamdinle tesbih ve takdis edip dururken orada (yeryüzünde) fesatlık çıkaracak ve kanlar dökecek kimse mi yaratacaksın?"[672] diyerek Allah'ın yeryüzünde insanı yaratmasına -bundaki hayrı bilmedikleri ve şer olacağını zannettikleri için- itiraz etmişlerdi. Allah bundaki hayrı bildiği için onlara;

قَالَ اِنّى اَعْلَمُ مَالَا تَعْلَمُونَ

"Sizin bilmediklerinizi her halde ben bilirim"[673] sözüyle cevap vermişti.

Bazen insan bir şeyi hayırlı bulmayıp şer zanneder. Fakat Allah kula terbiye olması, aklını başına alması için musibet verir; günahlarının affedilmesi veya bir kısmından vazgeçilmesi ve ecirler kazanması için hastalık verir:

وَعَسى اَنْ تَكْرَهُوا شَيًْا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسى اَنْ تُحِبُّوا شَيًْا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ

"Olur ki bu şey hoşunuza gitmezken, o sizin için hayırlı olur. Bu şeyi de sevip istediğiniz halde o da hakkınızda şer olur."[674] Allah çok defa bize şer suretinde görünen sıkıntı ve musibetleri hayra vesile olması ve bir başlangıç olması için yaratır.

Eşya ve olayların mahiyet ve kıymetleri zıdları ile anlaşılır. Hastalık olmazsa sıhhatin, cehalet olmazsa ilmin kıymeti anlaşılamazdı. Yağmur ve karın yağmasında, rüzgârların esmesinde, insanlara zararlı mikrop ve hayvanların yaratılmasında görülen cüz'i şerler, bunların hayır ve faydaları yanında yok gibidir.

İnsan için dünyanın lezzetleri yemek, içmek, nikah, mal, mülk, makam ve mevkidir. İnsanların başına gelen elem ve acıların pek çoğu bunlardan dolayıdır. Bunlar, sabredilerek meşru yollardan elde edildiğinde ve hukuklarına riayet olunduğunda şerleri hayra tebeddül eder. Elem, acı ve meşakkatler olmasaydı, ilim, şecaat, zühd-ü takva, iffet, cömertlik, sabır ve ihsan gibi imanî kemaller ele geçmezdi. Şer gibi telakki ettiğimiz ve yaratılışlarındaki hikmeti anlayamadığımız pek çok şeylerde ince hayırlar vardır.

Ellerinde olmadan insanların başlarına gelen nice belâ ve musibetler, yaptıkları kötülüklerin bir kısmına, ahiretteki verilecek tam karşılıklarından ayrı olarak bu dünyada da ceza ve azab terettüp ettiği için yaratılırlar:

وَمَا اَنْتُمْ بِمُعْجِزينَ فِى الْاَرْضِ وَمَالَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِىٍّ وَلَا نَصيرٍ

"Başınıza gelen her müsîbet, kendi ellerinizle işleyip kazandığınız günahlar yüzündendir. Bununla beraber, Allah bir çoğunu da affeder.”[675]

Yüce Allah'ın âhirette kâfirler ve günahkârlara vereceği cezalar da adalet ve hayırdır. Çünkü cezalar lâyık olan ve hak eden mahallerine verir. Cezayı hak eden ve buna lâyık olan kimselere verilen cezalar bu kimselere nispetle şerdir. Çünkü kendilerine acı ve sıkıntı verir.

Eski İran'da Mecusiler ve zındıklar "Alemdeki bütün hayırları yaratan âlemin tanrısı Hürmüz (Ahura Mazda)dır. Kötülüklerin kaynağı ise Ehrimen (Angra Mainyu) dır" derlerdi. Bunların iddialarına göre, dünyada bu iki kuvvet mutlak hakimiyeti sağlamak için sürekli mücadele halindedirler.

-Okuma Parçası-

Kaza ve Kader

Kaza: Kaza, Allah (cc)’ın ezelde irade ve takdir buyurmuş olduğu şeylerin, zamanı gelince, her birisinin bu takdire uygun olarak meydana gelmesidir. Takdir eden Allah (cc)’dır. Takdire uygun olarak her şeyi meydana getiren de Allah (cc)’dır. Bu sebeple kader ile kaza arasında tam bir uygunluk bulunur. Kader bir plan, kaza ise o plana uygun olarak yapılan işe denilebilir.

Kaza ve Kadere inanmak, iman esaslarındandır. Hayır ve şer Allah’tandır. Alemde ancak Allah’ın dilediği olur. Her şey O’nun ilmince bilinir. Bununla birlikte insanın yaptığı işlerde, kısaca, hayatta bir sorumluluğu vardır nedir? Kaza ve Kadere iman, insanın Allah karşısındaki durumunun tayin edilmesidir.

Kaza; bir şeyi söz veya hareketle tamamlamak anlamındadır. Ayrıca hüküm, beyan, ilan, yaratma, emir anlamlarına da gelir. Terim olarak; Allah’ın ezelde irade ve takdir ettiği şeyleri, vakti gelince yaratması demektir.

Kader: Allah (cc)’ın ezelden ebede kadar olacak şeylerin zaman ve mekanını, evsafını, elhasıl ne şekil ve ne zamanda olacak, hepsini ezelde, daha onlar meydanda yok iken bilip, o surette tespit, tahdit ve takdir buyurmuş olmasına ‘Kader’ denir. Her şeyin Allah (cc)’ın ezelde takdir ettiği gibi olma mecburiyetindedir. Mesela; su hangi derecede kaynayacaktır, hangi dereceye inince donacaktır, madenler ne derece ısıtılınca eriyecektir., hangi derecede ne kadar uzayacak; madenlerin her birinin özgül ağırlığı ne kadar olacak... vs. bunlar hep Allah’ın takdiri ile tespit edilmiştir. Hiç biri gelişi güzel bir tesadüfe bırakılmamıştır.

Kader, ölçü, miktar, tayin, tahsis, belirli ölçülere göre yapmak anlamlarına gelir. Terim olarak; Allah’ın ezelden ebede, olmuş ve bütün olacak şeylerin her birinin zamanını, mekanını, sıfat ve özelliklerini bilmesi, o tarzda takdir, tahdit, tahsis ve tayin etmesidir.

Kader varlıkların ve hadiselerin bütün halleri ve vasıflarıyla sebepleri ve şartlarıyla, haiz olacakları kuvvet ve kabiliyetle, varlık alemine gelecekleri zaman ve mekanlarıyla Cenabı Hak tarafından ezelde tayin buyurulması ve bir tertip ile kaydedilmesi demektir. Kaza ise, ezelde takdir olunan her şeyin Cenabı Hakkın hak icadıyla vücut sahasına çıkması demektir. Bu tariflere göre, kader ilim sıfatına, kaza ise kudret sıfatına dayanmaktadır. Ve kader, kazadan öncedir. Diğer taraftan kader kazadan daha şümullüdür. Çünkü, her kaza olunan şey kaderde vardır, fakat kaderde olan her şey kaza olmamıştır. Yani, bir şeyi varlık sahasına gelmesi hem kaza, hem kaderdir.

Bir insan, Cenabı Hakkın yasakladığı fiilleri işlerse isyankar olur. Aynı insan Allah (cc) emirlerini yerine getirirse, salih bir kul ve makbul bir insan olur. İşte, birbirine zıt olan bu iki netice de kaderdir. Yani Cenabı Hak asi ve salih olmanın yollarını ezelde böylece tayin ve takdir buyurmuştur. Buna göre, bir kimse bu iki sebepten hangisine teşebbüs eder veya bu iki yoldan hangisinde giderse onun neticesine varır. İşte bu neticenin yaratılması kazadır ve aynı zamanda ilahi takdirin gereği olduğu için de kaderdir.

İnsanoğlu, yüce Allah’ın verdiği hür iradeyle şu üç şeyle kaza ve kaderi (Allah’ın izniyle) değiştirebilir:

a) Tedbir, sakınmak, korunmak ve azıklanmaktır. Kur'an-ı Kerim şöyle buyuruyor:

وَتَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَآاُولِى اْلاَلْبَابِ

“(Ey müminler! Ahiret için) azık edinin. Bilin ki azığın en hayırlısı takvâdır. Ey akıl sahipleri! Benden (emirlerime muhalefetten) sakının.”[676]

Hz. Ali (ra) anlatıyor: “Biz bir cenaze vesilesiyle Baki'u'l-Ğarkad'da idik. Derken yanımıza Resûlullah (a.s) çıkageldi ve oturdu. Biz de etrafında (halka yapıp) oturduk. Elinde bir çubuk vardı.

Çubuğuyla yere bir şeyler çizmeye başladı. Sonra: “Sizden kimse yok ki, şu anda cennet veya cehennemdeki yeri yazılmamış olsun!” buyurdular.

Cemaat:

“Ey Allah'ın Resûlü, dedi. Öyleyse hakkımızda yazılana itimat edip ona dayanmayalım mı?” “Çalışın, buyurdular. Herkes kendisi için yaratılmış olana erecektir. Cennetlik olanlar, saadet(e götüren) amelde (muvaffak) olacaktır. Şekâvet ehli olanlar da şekâvet(e götüren) amelde (muvaffak) olacaktır!"

Sonra şu ayeti tilavet buyurdular:

“Kim bağışta bulunur, günahtan kaçınır ve dinin en güzelini tasdik ederse, biz de ona hayır ve kolaylık yolunu kolaylaştırırız”[677]

Eğer Allah'tan sakınırsanız, Allah tarafından korunursunuz. Eğer yağmurun ıslaklığından korunmak istiyorsanız, kendinizi korumanız için tedbir almanız gerekiyor. Eğer elinizi yakmak istemiyorsanız ateşi maşa ile tutmak zorundasınız. Yağmur nasıl ki Allah'ın kaderinin takdiri ise yağmurdan ve ateşten korunmak için tedbir alma iradesi de yine yüce Allah'ın kaderinin takdiridir.

O halde başarmak için çalışmak, kazanmak için çırpınmak; zafer için mazlum halkların özgürlüğü için ilayi kelimetullah'ın hakimiyeti için mücadele etmek, bunlar için hazırlanmak, tedbir almak gerekmez mi?

Yüce Allah, külli kaderinin taktiriyle hayır ve şerre karşı tedbir alma iradesini, gücünü bize vermiş, hayır işlemek ve şerre baş kaldırmak bize yakışmaz mı?

b) Sadaka: Kişinin kalpten gelerek ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını gidermek için elindeki imkanlarla yaptığı bağışa, verilen paraya ve imkanları paylaşmaya denir. Kuranı Kerim müminlerin özelliklerini açıklarken:

اَلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلوَةَ  وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ

“Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar”[678] diye buyurmuştur.

Geçmişte müslümanlar sadakayı iki sebepten dolayı verirlerdi. Biri Allah'a borç "karzı hasen" verip karşılığında iki mislini almak; ikincisi, kaza, musibet ve belaları önlemek. Şöyle ki, yüce Allah’ın kendi rızası için verilen her bir habbenin karşılığını iki, üç ve yedi misli olarak geri iade edeceği hususu Kur’an'ı Kerim de geçmektedir:

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ فِى سَبِيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِى كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَآءُ وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

“Allah yolunda mallarını harcayanların örneği, yedi başak bitiren bir tane gibidir ki, her başakta yüz tane vardır. Allah dilediğine kat kat fazlasını verir. Allah'ın lütfü geniştir, O her şeyi bilir.”[679]

Denilir ki, Allah'ın kaza melekleri gökte insanı imtihan etmek, Allah'ın emriyle kulların başına kaza musibet ve bela getirirken o esnada verilmiş bir sadakası varsa gökte kazayı getiren meleğe "ben falancanın sadakasıyım. Ona kaza,musibet ve bela götürme" der. Bu şekilde az sadaka çok belayı def eder" desturu meşhur olmuştur. Sadaka, bela ve belalılardan kişiyi muhafaza eden en büyük kalkandır.

c) Dua: Davet ve çağrıdır. Yalvarış ve yakarıştır. Arz ve şikayettir. Yardım için taleptir. Korunmak için sığınaktır. Kendi varlığını hissedip, farkına varıp, acizliğini içinde bulunduğu müşkülâtını dudaklardan avuçlara, avuçlardan semaya iki damla gözyaşıyla, Yaradan’a takdim etmektir. Kur’an-ı Kerim de:

قُلْ مَا يَعْبَؤاُ بِكُمْ رَبِّى لَوْلاَ دُعَآؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا

“(Resûlüm!) De ki: (Kulluk ve) yalvarmanız olmasa, Rabbim size ne diye değer versin? (Ey inkârcılar! Size Resûl'ün bildirdiklerini) kesinkes yalan saydınız; onun için azap yakanızı bırakmayacaktır!”[680]

حَدّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ. ثَنَا وَكِيعٌ عَنْ سُفْيَانَ عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللّهِ اِبْنِ أَبِي الْجَعْدِ عَنْ ثَوْبَانَ؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ للّهِ صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: َ يَزِيدُ فِي الْعُمْرِ إَّ الْبِرُّ. وََ يَرُدُّ الْقَدَرَ إَّ الدُّعَاءُ. وَإنَّ الرَّجُلَ لَيُحْرَمُ الرِّزْقَ بِالذَّنْبِ يُصِيبُهُ.

Sevbân radıyallahu anh anlatıyor: "Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm buyurdular ki: "Ömrü sadece yapılan iyilik artırır. Kaderi de sadece dua geri çevirir. Şurası muhakkak ki, kişi, işlediği günah sebebiyle rızkından mahrum edilir." [681]

* Hayır, iyilik ve dua ubudiyet nevinden olduğu için kısa ömrü, uzun ömürden daha bereketli, öbür dünya için daha kazançlı kılar. Bunları yapmayan -veya az yapan- uzun ömürlü de olsa, öncekinin aksine bereketsiz bir ömür yaşar.

* Hayırlar, hakikaten ömrü uzatır. Bu şarta bağlı olarak ömrün uzunluğu takdir edilmiştir. Dolayısıyla kader-i muallaka göre ömrü uzar. İlm-i İlahîde ise onun bu hali de malumdur, o değişmez. Şu ayet buna delalet eder:

يَمْحُوا اللّهُ مَا يَشآءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ

"Allah dilediğini siler, dilediğini sabit bırakır, Ümmü'l-Kitap ancak O'nun katındadır."[682]

Demek ki, dua kişinin yaptıklarının farkına varması, hata ise yüce Allah'ın af ve mağfiretini talep etmesi, hayır ise yapacağı işte yardım istemesidir. Zira dua dertlilerin devası, borçluların edasının yegane merciidir. Mazlumların, Mustazafların ve zavallı sümüklü Çocukların korunmak ve kurtulmaları için tek silahıdır. Tiranların, zalimlerin ve belalıların ise korkulu rüyasıdır.

10) İMAN VE AHLAK

a) İhlas

b) İhsan

c) Takva

d) Dua

- Okuma Parçası-

10) AHLAKLI OLMAK

Genel Bir Bakış

Ahlak, Arapça’da; hulk, huylar, tabiatlar manasına gelir, insanın yaratılışından gelen hususiyetler ve Kur’an-ı Kerim ve Sünneti Şerifte sınırları çizilen, insanların iyiliğini ve mutluluğunu hedef alan kaidelerin hayata geçirilmesiyle kazanılan iyi ve güzel davranışların bütününe ahlak denir.

Ahlak, evrensel insan değerlerinin ortak adıdır. Her ne kadar insanların renkleri, dilleri ve coğrafyaları farklı olsa da, belirli ahlaki değerleri vardır. Değişen farklılıklar sadece inançtan kaynaklanmaktadır. Sonuçta inançların ismi, dili ve coğrafyası ne olursa olsun, insanlığın tek dili, tek ortak noktası ‘AHLAK’ tır. Ahlakın yüce temsilcisi Efendimiz (a.s) hakkında yüce Allah (cc) şöyle buyuruyor:

وَاِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ

“Şüphesiz ki, sen yüce bir ahlâk üzeresin.”[683]

ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال: قال رسولُ اللّهِ : إنَّ مِنْ أحَبِّكُمْ إلىَّ وَأقْربِكُمْ مِنِّى مَجْلِساً يَوْمَ القِيَامَةِ أحَاسِنُكُمْ أخْقاً وَإنَّ أبْغَضَكُمْ إلىَّ وَأبْعَدَكُمْ مِنِّى مَجْلِساً يَوْمَ الْقِيَامَةِ الثَّرثَارُونَ وَالمتَشَدِّقُونَ وَالمُتَفَيْهِقُونَ. قالُوا: يَا رسولَاللّهِ، مَا المُتَفَيْهقُونَ؟ قال: المُتَكَبِّرُونَ.

Hz. Câbir (radıyallâhu anh) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Bana en sevgili olanınız, kıyamet günü de bana mevkice en yakın bulunacak olanınız, ahlâkça en güzel olanlarınızdır. Bana en menfur olanınız, kıyamet günü de mevkice benden en uzak bulunacak olanınız, gevezeler, boşboğazlar ve yüksekten atanlardır." (Cemaatte bulunan bâzıları): "Ey Allah'ın Resûlü! Yüksekten atanlar kimlerdir?" diye sordular. "Onlar mütekebbir (büyüklük taslayan) kimselerdir!" cevabını verdi."[684]

ـ وعن النوّاس بن سمعان رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال: سَأَلْتُ رسولَ اللّهِ عَنِ الِبرِّّ وَا“ثْمِ، فقَالَ: البِرُّ حُسْنُ الخُلُقِ، وَا“ثْمُ: مَا حَاكَ في صَدْرِكَ وَكَرِهْتَ أنْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ النَّاسُ.

Nevvâs İbnu Sem'an (radıyallâhu anh) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)'a iyilik (birr) ve günah hakkında sordum. Bana şu cevabı verdi: "İyilik (birr), güzel ahlâktır. Günah da içini rahatsız eden ve başkasının muttali olmasından korktuğun şeydir."[685]

Kur’an-ı Kerim de:

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَاَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ

“(Resûlüm!) Sen afyolunu tut, iyiliği emret ve cahillerden yüz çevir.”[686]

لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللهَ وَالْيَوْمَ اْلآخِرَ وَذَكَرَ اللهَ كَثِيرًا

“Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah'ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”[687]

Sevgili Peygamberimiz (a.s) şöyle buyurmuşlar:

ـ وعن أبى ذرّ رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : اتَّقِ اللّهَ حَيْثُمَا كُنْتَ وَأتْبِعِ السَّىِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا، وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ.

Hz. Ebu Zerr (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Her nerede olursan ol Allah'tan ittika et ve kötülüğün arkasından iyilik yap, bu onu yok eder. İnsanlara iyi ahlakla muamele et."[688]

ـ وعن أبي هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ عَنْ أكْثَرِ مَا يُدْخِلُ النَّاسَ النَّارَ؟ قَالَ: الْفَمُ، وَالْفَرْجُ؛ وَسُئِلَ عَنْ أكْثَرَ مَا يُدْخِلُ النَّاسَ الْجَنَّةَ؟ قَالَ: تَقْوَى اللّهِ وَحُسْنُ الْخُلُقِ.

Hz. Ebu Hureyre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'dan ateşe insanları en çok atan şeyin ne olduğu soruldu:"Ağız ve ferc!" buyurdular. En ziyade neyin insanları cennete soktuğundan sordular:"Allah'a takva ve güzel ahlak!" buyurdular."[689]

ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ : أيُّ الْمُؤْمِنِينَ أفْضَلُ؟ قَالَ: أحْسَنُهُمْ خُلُقاً، قِيلَ: فأيُّ الْمُؤْمِنِينَ أكْيَسُ؟ قَالَ: أكْثَرُهُمْ لِلْمَوْتِ ذِكْراً، وَأحْسَنُهُمْ لَهُ اِسْتِعْدَاداً قَبْلَ نُزُولِهِ بِهِمْ.

Hz. Enes (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'a soruldu: "Mü'minlerden hangisi efdal (en faziletli)dir?""Ahlakça en güzelleridir!" cevabını verdi. Tekrar soruldu:"Pekiyi, mü'minlerden hangisi en akıllıdır?"Ölümü en çok zikreden ve kendilerine gelmezden önce onun için en iyi hazırlığı yapanlardır. İşte akıllılar bunlardır."[690]

ـ وعن سمرة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : الْحَسَبُ الْمَالُ، وَالْكَرَمُ التّقْوَى.

Hz. Semüre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Haseb maldır, kerem takvadır."[691]

ـ وعن أبى بكرة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ : أىُّ النَّاسِ خَيْرٌ؟ قَالَ: مَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَحَسُنَ عَمَلُهُ؛ قِيلَ: فأيُّ النَّاسِ شَرٌّ؟ قَالَ: مَنْ طَالَ عُمْرُهُ وَسَاءَ عَمَلُهُ.

Hz. Ebu Bekre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)'a "Hangi insan daha hayırlıdır?" diye sorulmuştu:"Ömrü uzun, ameli de güzel olandır" buyurdular.""Öyleyse insanların kötüsü kimdir?" diye soruldu:"Ömrü uzun, ameli kötü olandır!" buyurdular."[692]

ـ وعن أبي هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ : أَ أخْبِرُكُمْ بِخَيْرِكُمْ مِنْ شَرِّكُمْ؟ ثََثَ مَرَّاتٍ. قَالُوا: بَلى، قَالَ: خَيْرُكُمْ مَنْ يُرجَى خَيْرُهُ وَيُؤْمَنُ شَرُّهُ، وَشَرُّكُمْ مَنْ َ يُرْجَى خَيْرُهُ وََ يُؤْمَنُ شَرُّهُ.

Hz. Ebu Hureyre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) (bir gün):"Size en hayırlınız ve en şerliniz kim olduğunu haber vermiyeyim mi?" buyurdular ve bunu üç kere tekrar ettiler. Cemaat: "Evet, haber veriniz!" dedi."En hayırlınız, kendisinden hayır umulan ve şerri dokunmayacağı hususunda emin olunandır; en şerliniz de kendisinden hayır ümit edilmeyen ve şerrinden de emin olunmaya kimsedir."[693]

ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنهما قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : خَصْلَتَانِ مَنْ كَانَتَا فيهِ كَتَبَهُ اللّهُ تَعالى شَاكِراً صَابِراً، وَمَنْ لَمْ تَكُونَا فيهِ لَمْ يَكْتُبْهُ اللّهُ َ شَاكِراً وََ صَابِراً، مَنْ نَظَرَ في دِينِهِ الى مَنْ هُوَ فَوْقَهُ فَاقْتَدَى بهِ. وَمَنْ نَظَرَ في دُنْيَاهُ الى مَنْ هُوَ دُونَهُ فَحَمِدَ اللّهَ تَعالى عَلى مَا فَضْلَهُ بِهِ عَلَيْهِ كَتَبَهُ اللّهُ شَاكِراً صَابِراً، وَمَنْ نَظَرَ في دِينِهِ الى مَنْ هُوَ دُونَهُ وَنَظَرَ في دُنْيَاهُ إلى مَنْ هُوَ فَوْقَهُ فَأسِفَ عَلى مَا فَاتَهُ مَنْهُ لَمْ يَكْتُبْهُ اللّهُ شَاكِراً وََ صَابِراً.

İbnu Amr İbni'l-As (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"İki haslet vardır, bunlar kimde bulunursa allah onu şükredici ve sabrediciler arasına kaydeder:

* Diyanette kendinden üstün olana bakıp, ona uymak.

* Dünyalıkta kendinden aşağı olana bakıp, Allah'ın kendine vermiş olduğu üstünlüğe hamdetmek.İşte böyle olan kimseyi Allah şükredici ve sabredici olarak yazar.Kim de diyanette kendinden aşağı olana bakar, dünyalıkta da kendinden üstün olana bakar ve elde edemediğine üzülürse Allah onu şükredici ve sabredici olarak yazmaz."[694]

Güzel ahlak, milletlerin inancına, kültür yapısına, medeni ölçülerine ve süregelen geleneklerine göre farklı tarifler alır. Kimine göre iyi ahlak kabul edilen bir söz veya davranış kimine göre ahlak dışı sayılır. İslam’a gelince: O, insanın ruhunun yüceliğine yakışan, yaratılışındaki azizliğine uygun düşen ve böylece onu aile ve toplum içinde melek tabiatlı yapan her söz ve davranışı güzel ahlak sayar. Bunun bazı istisnaları olabilir ama genel kaideyi bozmaz. Çünkü Kur’an bütünüyle insan hayatına yönelmiştir. Onun konusu insan ve onu yetiştirip olgunlaştırmaktır.

O halde Kur’an’ın her hükmü, her prensibi ve tavsiyesi doğrultusunda hayatımızı düzenlemek güzel ahlakın ta kendisidir. Böylece Kur’an hukukla ahlakı, medeniyetle ahlakı, imanla ahlakı, beşeri münasebetlerle ahlakı, aile hayatıyla ahlakı, toplumdan yana olmakla ahlakı, birleştirip bütünleştirmiştir. Öğretim ve eğitimi güzel ahlakla iç içe getirip bir bütünlük içinde sunmuştur.

Ahlak akideleşmediği zaman, imanın ruhtaki dışa yansıyan haritası ahlaki erdemliliğe ulaşılamaz. Eğer ahlakı akideye dönüştürürsek işte o zaman; ahlak medeniyetinin inşasının muvahhid bireyleri olmuş oluruz.

Ayet ve hadislerden anlaşılıyor ki, ahlak bir müminin olmazsa olmaz, temel prensibidir. Ahlak prensibi, müminlerin Allah’tan aldıkları iman gücüyle davranışların medenileşmesidir. Medeni ahlakın sahibi olan insanı Allah’ta sever, kul da sever. Yine imanın ahlaka, eyleme dönüşmesi, hem dünya hem de ahiret saadetidir.

a) İhlas

İhlâs: Bir şeyi saf temiz ve arıtılmış hale getirmek. Kalbi saf etmek, çıkar ve şöhret amacı güdülmeyen, içten, riyasız, samimi sevgi ve bağlılık. Yapılan

İbadet ve işlerde gösterişe yer vermeme, ibadet ve taatda riyadan uzaklaşma hali ve kalbin safasına keder veren şeyden, kalbi uzak tutmak. Sırf Allah rızasını düşünmek, ona göre hareket etmek ve sadece Allah için ibadet etmek.

İhlâs; bir kalp hareketi ve ruhanî bir davranıştır. Kalp temizliğinin ve sağlamlığının bir delilidir. Yalnız Allah'ın rızasını arayan bir niyettir. Kişinin bütün varlığı ve benliği ile Allah'a kulluk etmesi ve bu kulluğun da ondan başkasını düşünmemesidir. Ayrıca İhlâs, "kalbi garaz şüphesi ve zan eğriliğinden temiz tutmaktır" şeklinde tarif edilmiştir. İhlâsta Hakkın rızâsı talep edilir, yapıları işlerde, riya, gösteriş, menfaat ve şöhret gayesi güdülmez.

“Bir şey karışıklıktan arındığı zaman, temiz olur. Saf ve temiz hareketlere de ihlâs denir.”[695] İhlâs bir kalp hareketi ve ruhâni bir davranış olmaktadır. Kalbî davranışların makbul oluşu, niyet ve irademizin sağlamlığına bağlıdır. İhlâs, kalp sağlamlığının bir delilidir. Böyle olunca her işe başlandığı zaman niyette ihlas, yani her türlü dünyevî karşılık beklemekten uzak olmak gerekmektedir.

Cenâb-ı Hakk'ın rızası ihlâs ile kazanılır. Yoksa ihlâs kişinin başarı ve becerileriyle elde edilemez. Bazen ihlas ile söylenmiş bir tek kelime ile kişi kurtuluşa erer ve Cenab-ı Hakk'ın rızasını elde edilebilir. Bazan bir tek adamın irşadı, bin kişinin irşadı kadar Allah rızasına sebep olur.

Kur'an-ı Kerîm, ihlâsı lüzum, fayda ve neticeleriyle belirtmiştir. Buna göre ihlas, ibadet ve davranışta Allah'a özden bağlanmaktır.

قُلْ اَتُحَاجُّونَنَا فِى اللّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ

"Yaptıklarımızın mükâfatı bize, sizin yaptıklarınızın cezası da size aittir. Biz ona özümüzle bağlanmışız"[696] ayeti, amellerinde sadece Allah'ın rızasını gözetenlerin hâlis insanlar olduğuna işaret etmektedir.

Böyle bir ihlâsı taşıyanlar, Allah'ın dininde ihlâslı ve samimi olan özyürekli kişilerdir. İhlâs ve samimiyetlerini ibadeti Allah için yaparak gösterirler, nefisleri hoşlanmasa da bu hallerine devam ederler ve Allah'a hamdetmekten geri kalmazlar.[697]

İhlâs, fenalığı ve kötülüğü gideren bir fazilettir.

وَلَقَدْ هَمَّتْ بِه وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا اَنْ رَا بُرْهَانَ رَبِّه كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصينَ

"İşte biz ondan (Yûsuf'tan), fenalığı ve fuhşu gidermek için böyle yaparız. Çünkü o, bizim ihlâslı kullarımızdandır" [698] ayetinde, evdeki kadınla Hz. Yûsuf arasında geçen olayda ve kadının niyetinin neticesiz kalışında en büyük etkenin, Hz. Yûsuf'un ihlâsı olduğu görülmektedir.

İnsanlık için ihlâsın gereği her zaman emredilen bir keyfiyet oluşuyla da anlaşılmaktadır. Çünkü ihlas, ehl-i kitaba, yapacakları diğer ibadetlerle birlikte emredilmişti.[699]

İhlas, şeytanın kişiye süslemeye çalıştığı fenâlıklara ve insanları azdırma gayretine engel olan bir tutumdur. Bu durum şeytanın,

قَالَ رَبِّ بِمَا اَغْوَيْتَنى لَاُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِى الْاَرْضِ وَلَاُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ (*) اِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ

"Yeryüzünde insanlara (fenâlıkları) süsleyeceğim, elbette onların hepsini azdıracağım. Ancak içlerinde ihlâsa sahip müminler bunun dışındadır."[700]

Ahlâk önderleri peygamberler, varlıkları ihlâsla yoğrulmuş şahsiyetlerdir. Hz. Mûsâ, Hz. Yûsuf, Hz. İbrahim, Hz. İsmâil, Hz. Ya'kûb ve Hz. Peygamber (a.s)'ın özellikleri anlatılırken Kur'an onları ihlâslı kullar olarak nitelemiştir.[701] Çünkü Peygamberler davet ve tebliğlerinde daima, Hakk'ın, rızasından başka bir gaye ve maksat gütmeyerek, ihlâslarını ortaya koymuşlardır.

Fudayl b. İyâd (r.a): "Halk için ameli terketmek, riyadır; halk işin amel etmek ise şirktir. İhlas, Allahu Teâlâ (c.c)'ın bu iki şeyden seni afiyette kılmasıdır" diyor.

Hz. Ebû Bekir (r.a) bir hutbesinde şöyle der: "Biliyorsunuz ki, malum bir ecelin peşinde gece-gündüz koşuyoruz. Allahu Teâlâ'nın (c.c) rızası için söylenmeyen hiçbir şeyde hayır yoktur. Aziz ve Celil olan Allah'ın (c.c) yolunda harcanmayan hiç bir malda hayır yoktur. Bilgiçlik taslayarak gurura kapılanlarda hayır olmadığı gibi, Allah (c.c) için yaptıklarında insanların kınamasından endişeye düşenlerde de hayır yoktur."[702]

Müminler bütün söz ve fiillerinde Allah (c.c)'ın rızasını gözetmek zorundadırlar. Eğer insanların hoşlarına gitmek niyetiyle amelde bulunurlarsa, kendi kendilerini helâk ederler. Nitekim Uhud savaşında Müminlerin en önde savaşanlarından birisi de Kuzman idi. Medine'deki hurmalıklarını korumak niyetiyle savaştığı için, Cehennemlik olmuştur.[703]

ـ وزاد في رواية: وَمَا تَوَاضَعَ عَبْدٌ للّهِ إَّ رَفَعَهُ اللّهُ، وَأُحَدِّثُكُمْ حَدِيثاً فَاحْفَظُوهُ؛ إنَّمَا الدُّنْيَا ‘رْبَعَةِ نَفَرٍ: عَبْد رَزَقَهُ اللّهُ مَاً وَعِلْماً فَهُوَ يَتَّقِي في مَالِهِ رَبِّهِ، وَيَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ، وَيَعْلَمُ أنَّ للّهِ فيهِ حَقّاً، فهذَا بأفْضَل الْمَنَازِلِ؛ وَعَبْدٍ رَزَقَهُ اللّهُ عِلْماً وَلَمْ يَرْزُقْهُ مَاً فَهُوَ صَادِقُ النِّيَّةِ، يَقُولُ لَوْ أنَّ لِى مَاً لَعَمِلْتُ عَمَلَ فَُنٍ، فَهُوَ بِنِيَّتِهِ، فأجْرُهُمَا سَوَاءٌ، وَعَبْدٍ رَزَقَهُ اللّهُ مَاً وَلَمْ يَرْزُقُهُ عِلْماً فَهُوَ يَخْبِطُ في مَالِهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ، َ يَتَّقِي فيهِ رَبَّهُ، وََ يَصِلُ فيهِ رَحِمَهُ، وََ يَعْلَمْ للّهِ فيهِ حَقّاً فهذاَ بِأخْبَثِ الْمَنَازِلِ، وَعَبْدٍ لَمْ يَرْزُقْهُ اللّهُ مَاً وََ عِلْماً؛ فَهُوَ يَقُولُ: لَوْ أنّ لِى مَاً لَعَمِلْتُ فيهِ بِعَمَلِ فَُنٍ فَهُوَ بِنِيَّتِهِ وَوِزْرُهُمَا سَوَاءٌ.»الخَبطُ« فعل الشئ على غير نظام وكذلك في القول .

Bir rivayette şu ziyade mevcuttur: "Bir kul, Allah rızası için mütevazi olur, alçalırsa Allah onu mutlaka yüceltir. Size bir hadis söyleyeceğim, onu iyi belleyin: "Dünya dört kişi içindir:

* Bir kul vardır, Allah kendisine mal ve ilim vermiştir de kul, malı hususunda Allah'tan korkmakta, (mal ve ilmi kullanarak) sıla-ı rahm yapmakta, (mal ve ilimde) Allah'ın hakkı olduğunu bilmektedir; işte bu kimse en faziletli bir makamdadır.

* Bir kul vardır. Allah ona ilim vermiştir, mal vermemiştir, ama iyi niyetlidir ve "Malım olsaydı onu falan kişi gibi (hayırda) harcardım" der. İşte bu kimse niyetindekini yapmış gibi sevaba nail olur, ikisi de eşit şekilde ücrete konar.

* Bir kul vardır Allah ona mal vermiştir, fakat ilim vermemiştir. Malını cahilane harcar. Malı hususunda Rabbinden korkmaz. (Cimriliği, cahilliği sebebiyle) malıyla sıla-ı rahim yapmaz; malında Allah'ın da hakkı olduğunu hiç düşünmez. İşte bu kimse, mertebelerin en düşüğündedir.

* Bir kul vardır, Allah ona ne ilim ne de mal vermiştir ama: "Eğer malım olsaydı, onunla filan kimsenin yaptıklarını ben de yapardım der. Bu da niyetiyle muamele görür. Niyet ettiği kimsenin vebalini aynen elde eder."[704]

ـ وعن ابن مسعود رضِىَ اللّهُ عنهُ أنه قال: مَنْ كَانَ مُسْتنّا فليستنّ بمن قَدْ مَاتَ فإنّ الْحَيَّ يؤمَنُ عليْهِ الفتنةُ، أولئكَ أصحابُ محمدٍ كَانُوا افضَلَ هذهِ ا‘مةِ أبرّها قلُوباً، وأعمقها علماً، وأقلّها تكلفاً، اخْتارَهُمْ اللّهُ تعالى لصحبة نبيهِ و“قامةِ دينهِ، فاعرِفُوا لَهُمْ فَضْلَهُمْ واتّبِعُوهُمْ عَلَى أثَرِهِمْ وَتَمَسّكُوا بِمَا اسْتطَعْتُمْ مِنْ أخْقِهِمْ وَسِيَرِهِمْ فإنهُمْ كَانُوا عَلَى الهدَى المسْتقِيمِ .

İbnu Mes'ûd (radıyallahu anh)'dan rivayet edildiğine göre, şöyle buyurmuştur: "Bir yol takip etmek isteyen, bu yolu, ölmüş olanların yolundan seçsin. Zira hayatta onların fitnesinden emin olunamaz. Ölmüş olanlar ise Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)'in Ashâbıdırlar. Onlar bu ümmetin en efdalidir. Kalpçe en temizleri, ilimce en derînleri, amelce en ihlaslıları yine onlardır. Allah, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)'in sohbeti ve dininin yerleşmesi için onları seçmiştir. Öyleyse sizler onların üstünlüğünü idrak edin, onların yolundan gidin, elinizden geldikçe onların ahlâkını ve yaşayış tarzlarını kendinize örnek kılın. Zira onlar en doğru yolda idiler."[705]

ـ وعن ابن عبّاس رَضِيَ اللّهُ عَنهما قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ : مَنْ أخْلَصَ للّه أرْبَعِينَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ يَنَابِيعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلى لِسَانِهِ.

İbnu Abbâs radıyallahu anhüma anlatıyor: "Resulullah (aleyissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Kim kırk sabah Allah'a ihlâslı olursa, kalbinden lisanına hikmet çeşmeleri akmaya başlar."[706]

Hz. Peygamber (a.s)' şöyle buyurmaktadır: “Üç hususta müslümanın kalbi hıyanet edemez: Allah için ihlâs ile amel yapmak, İslâm devletinin yöneticilerine samimiyetle öğüt vermek ve İslâm cemaatı ile birlikte olmak.”[707]

İhlâsın zıddı rıda ve gösteriştir. Bu da insanı şirke sürükler. Hz. Peygamber şöyle buyurur:

"Şüphesiz Cenab-ı Allah sadece kendisi için ve kendisinin rızası için olmayan bir amelden başkasını kabul etmez."[708]

b) İhsan

İhsan: İyilik, güzellik, uygun ve güzel olanı en güzel ve kusursuz bir şekilde yapmak. İhsan; Allah'ın huzurunda olduğunu onu gönül nuruyla görüyormuş gibi tasavvur ederek kulluk vazifelerini yerine getirmek. Bu anlamda ayet-i kerimede;

بَلى مَنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ اَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّه وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

"öyle değil! Kim muhsin olduğu halde kendini Allah'a teslim ederse, onun mükafatı Rabbinin katındadır."[709]

İnanç ve gönül planında ihsan ve teslimiyet Allah'ın kullarından istediği kurtuluş beraatıdır. Anne-baba hakkındaki tavsiyelerde de onlara "ihsan" ile davranılması istenmiştir.[710]

Münafıklar Hz. Peygamber (a.s)'e gelmişler ve yaptıkları kötülükleri gizlemek ve güzel göstermek için;

يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُودًا

"...Biz ihsan ve uzlaştırmadan başka bir pey yapmak istemezdik"[711] diyerek Allah adına yemin etmişlerdir. Bu ifade tarzından ihsan kavramının Araplar arasında bilinen ve kullanılan bir kavram olduğu anlaşılıyor. Ancak İslâm bu kavrama farklı bir anlam yükleyerek mutlak iyilik, güzellik ve iyi davranış olgusunu ilâhî iradenin kabulüne ve rızasına uygun olarak yapıları iyilik tarzında değiştirmiştir.

Nitekim bu manayı Kur'an'ın ifadelerinde ve Hz. Peygamberin hadislerinde müşahede etmek mümkündür. Cibril (a.s) sahabilerden Dıhye (r.a)'ın şeklinde Hz. Peygamber (a.s)’ın huzuruna gelmiş ve ona "ihsan nedir?” sorusunu sormuştur. Peygamber (a.s) ihsanı şöyle tanımlamıştır: "Allah'a onu görüyormuşsun, sen onu (gözle) görmesen de o seni görüyormuşçasına kulluk etmendir."[712]

Seyyid Şerif ihsan teriminin tarifini yaparken bu hadisi zikrederek şöyle demektedir: "Basiret nuruyla Rabbü'l-Âlemîn'in huzurunda olduğunu tasavvur ederek kulluğu yerine getirmektir. Hadisteki "sanki onu görüyormuşsun" ifadesi Allah'ın bizatihi görülmesinin maksat olmadığını, Allah'ın sıfatlarını idrak ederek kulluk etmenin istenildiğini anlatmaktadır."[713]

İhsan yalnız ibadetle ilgili meselelerde mü'minin yükümlü olduğu bir sorumluluk değil, bütün söz ve işlerindeki değişmez tavrıdır. Hz. Peygamber "Allah her şeyde ihsan ile davranılmasını kullarının üzerine gerekli kılmıştır. Bundan dolayı:

عن شدَّاد بن أوس رَضِى اللّهُ عَنْهُ قال: قال رَسُولُ اللّهِ : إنَّ اللّهَ تَعالى كَتَبَ ا“حْسَانَ عَلي كُلِّ شَيْءٍ. فإذَا قَتَلْتُمْ فَأحْسِنُوا الْقِتْلَةَ! وَإذَا ذَبَحْتُمْ فأحسِنُوا الذِّبْحَةَ وَلْيُحِدَّ أحَدُكُمْ شَفْرَتَهُ وَلْيُرِحْ ذَبِيحَتَهُ.

Şeddâd İbnu Evs (radıyallâhu anh) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdu ki: "Allah Teâlâ hazretleri, her şeyde iyiliği emretmiştir. Öyleyse öldürdüğünüz zaman öldürmeyi iyi yapın. Kesecek olursanız kesmeyi iyi yapın. Bıçağın ağzını bileyin. Hayvana (zahmet vermeyin) rahat ettirin"[714] buyurmuştur.

Yapıları iyiliklerin hasbî ve Allah rızası için olmasının gerekliliğine de işaret eden Hz. Peygamber (a.s) şöyle buyurmuştur: "İnsanlar bize iyi davranırsa onlara iyilik yaparız şayet kötü davranırlarsa onlara kötülük yaparız diyen şahsiyetsizlerden olmayın. Kendinizi, insan/ar iyi davranırsa onlara iyilikle mukabele etmeye, şayet kötülük yaparlarsa onlara aynıyla karşılık vermeye alıştırın."[715]

Yapılan iyiliğin ve ihsanın inkar edilmesi hoş görülmemiş, birtakım insanların yapıları iyilikleri inkâr etmelerinin kendilerinin cehenneme girmesine sebep olan bir haslet olduğu bildirilmiştir. Kocalarını ve kocalarının iyiliklerini inkar eden kadınların cehenneme gireceği bildirilmiş.[716] İhsanın insanlar arasındaki münasebetlerdeki etkisi ve önemi anlatılmıştır.

İnsanlara güzellikle davranan, Allah'a kulluk yaparken kulluğun gereği olan; kulluk yapıları zatı iyi tanımanın gereklerini yerine getiren muhsinlerin Allah'ın rahmetine çok yakın olduğunu Hz. Peygamber (a.s) bildirmiştir.[717]

c) Takva

Takva: Korkma, sakınma, Allah korkusuyla günahtan kaçınmakta, Allah'ın emir ve yasaklarına uymakta titizlik gösterme. Allah'ın himâyesine girmek, emrini tutup azabından korunma anlamında Kur'an-î bir terim.

Bu şekilde titiz davranan insana, "muttaki" denir.[718]

Kur'an'da takva üç mertebede ifade buyurulmuştur:

1- Ebedî olarak Cehennem azabında kalmamak için, imân edip şirkten korunmak. Bu hususla ilgili bir ayetin meâli şöyledir:

اِذْ جَعَلَ الَّذينَ كَفَرُوا فى قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَاَنْزَلَ اللّهُ سَكينَتَهُ عَلى رَسُولِه وَعَلَى الْمُؤْمِنينَ وَاَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَكَانُوا اَحَقَّ بِهَا وَاَهْلَهَا وَكَانَ اللّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَليمًا

"O zaman inkâr edenler, kalplerine taassubu, câhilliyet taassubunu yerleştirmişlerdi. Allah da elçisine ve müminlere sükûnet ve güvenini indirdi. Onları takvâ sözü üzerinde durdurdu. Zâten onlar buna pek lâyık kimselerdi. Allah her şeyi bilendir."[719]

2- Büyük günahlardan kaçınmak, küçük günahları tekrar tekrar işlemekten uzak durmak ve farzları edâ etmek. Bu husustaki bir ayet de şöyledir:

وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرى امَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْاَرْضِ وَلكِنْ كَذَّبُوا فَاَخَذْنَا هُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

"O (peygamberlerin gönderildiği) ülkelerin halkı inansalar ve takva ile hareket edip (Allah'ın azabından) korunsalardı, elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket (ve bolluk kapılarını) açardık. Fakat yalanladılar. Biz de kazanmakta oldukları kötülükler yüzünden onları yakalayıverdik."[720]

3- Bütün benliği ile Allah'a dönmek ve insanı Allah'tan alıkoyan her şeyden uzak durmak. Hakiki takva budur ve Kur'an'da, inanan insanlardan bu takvaya sahip olmaları istenmektedir:

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقَاتِه وَلَا تَمُوتُنَّ اِلَّا وَاَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

"Ey imân edenler! Allah'tan, O'na yaraşır şekilden korkun ve ancak Müslümanlar olarak can verin."[721]

Bu ayetin açıklaması mahiyetinde olan diğer bir ayet şöyledir:

فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَاَطيعُوا وَاَنْفِقُوا خَيْرًا لِاَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِه فَاُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

"O halde gücünüzün yettiği kadar Allah'tan korkun. Dinleyin, itâat edin, kendi iyiliğinize olarak harcayın. Kim nefsinin cimriliğinden kurtulursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir."[722]

Takvanın bu üç mertebesi, Kur'an'ın diğer bir yerinde bir arada zikredilmiştir:

لَيْسَ عَلَى الَّذينَ امَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فيمَا طَعِمُوا اِذَا مَا اتَّقَوْا وَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَامَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَاَحْسَنُوا وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ

"İman eden ve iyi işler yapanlara, hakkıyla sakınıp (takva ile hareket edip) imân ettikleri ve iyi işler yaptıkları, sonra yine hakkıyla sakınıp (takva ile hareket edip) imân ettikleri, sonra da hakkıyla sakınıp (takva ile hareket edip) yaptıklarını, ellerinden geldiğince güzel yaptıkları takdirde, (haram kılınmadan önce) taptıklarından dolayı günah yoktur. (Önemli olan inandıktan sonra imân ve iyi amelde sebattır). Allah iyi ve güzel yapanları sever."[723]

Görüldüğü gibi bu ayette imân ve ameli salih iki kere ve takva üç mertebe olarak zikredilmiştir. İnsanın imân edip şirkten korunması mahiyetinde olan ilk mertebe kişinin kendi nefsi ve vicdanı arasında olan bir takvadır. İkincisi, insanın kendisi ile diğer insanlar arasındaki hususlarla ilgili olan takvadır ve üçüncüsü de, insanın kendisi ile Allah arasındaki takvası ve imânıdır. Bu ayette takvanın bu üçüncü derecesi, ihsan olarak zikredilmiştir.[724]

Nitekim Hz. Muhammed (a.s) de, İhsan nedir?" şeklindeki bir soruya, "İhsan, Allah'ı görüyormuş Bibi hareket etmendir. Sen O'nu görmüyorsan, şüphesiz O seni görmektedir" diyerek cevap vermiştir.[725]

Hz. Muhammed (a.s) bir hadisiyle, burada söz konusu olan takvanın ikinci çeşidini şöyle açıklar:

“Helâl belli. haram da bellidir. Fakat bu ikisinin arasında şüpheli şeyler vardır. Bu nedenle şüphelerden korunan, dinini ve ırzını temiz tutmuş olur. Şüphelere düsen, harama da düşer. Nasıl koruluğun kenarında koyun otlatan çobanın koyunlarının her an koruluğa girme ihtimali varsa, şüpheli şeylerden korunmayanın harama düşme ihtimali de öylece vardır. Haberiniz olsun ki, her hükümdarın koruluğu vardır. Allah'ın korusu da haramlardır.”[726]

Yüce Allah, Kur'an-ı Kerim'in baş tarafında, el-Bakara suresinin ilk ayetlerinde, takva sahibi olan muttaki insanları övmüş ve onların çeşitli vasıflarını belirtmiştir. Buna göre takva sahibi olan insanlar, hiç tereddüt etmeden hidâyet ve kurtuluş yolu olarak Kur'an'ı seçerler; gaybe inanır, beş vakitlik namazlarını kılar ve helal yoldan elde ettikleri mallarını helal yolda, Allah'ın yolunda harcarlar.

Bütün mukaddes kitaplara iman eder, özelikle ahiret inancı ve hazırlığı içinde olurlar. Bu şekilde hareket eden takva sahipleri, aynı zamanda Allah tarafından övülmüş, hak yolda bulunan ve felaha kavuşacak olan insanlar olarak haber verilmişlerdir.[727]

Kur'an'da takvayı över mahiyette daha çok ayet vardır. Bunlardan bazıları şöyledir:

فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَاَشْهِدُوا ذَوَىْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَاَقيمُوا الشَّهَادَةَ لِلّهِ ذلِكُمْ يُوعَظُ بِه مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (*) وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَايَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ اِنَّ اللّهَ بَالِغُ اَمْرِه قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَىْءٍ قَدْرًا

"Kim takva sahibi olur (Allah'tan korkar)sa, Allah ona bir çıkış yolu ihsan eder ve ona beklemediği yerden rızık verir. Kim Allah'a güvenirse O kendisine yeter. Şüphesiz Allah emrini yerine getirendir. Allah her şey için bir ölçü koymuştur."[728]

Hz. Muhammed (a.s) dualarında Yüce Allah'tan çeşitli nimetleri talep ederken, takvayı da istemiştir ve bu şekilde dua etmesiyle, takvanın önemine ifade etmiştir.[729]

İnsanlar, Hz. Âdem ve Havva'dan çoğalmaları veya her biri bir anne ve babadan doğmaları itibariyle yaratılışta eşittirler. Bu açıdan soy ve soplarıyla övünmeleri yersizdir. Çünkü gerçek ve yegâne üstünlük takva üstünlüğüdür. Kur'an bu takva üstünlüğünü şöyle ifade eder:

يَا اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَاُنْثى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ اَتْقيكُمْ اِنَّ اللّهَ عَليمٌ خَبيرٌ

"Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık ve birbirinizle tanışmanız için sizi milletlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah yanında en değerli ve en üstün olanınız, takva bakımından en üstün olanınız (Allah'tan en çok korkanınız)dır. Şüphesiz Allah bilendir. her şeyden haberi olandır.”[730]

Hz. Muhammed (a.s) de veda hutbesinde aynı durumu şöyle izah etmiştir: "Ey insanlar! Rabbiniz birdir. Babanız birdir. Hepiniz Âdemdensiniz ve Âdem de topraktandır. Allah'ın yanında en üstün olanınız takvası en fazla olanınızdır. Araplarla Arap olmayanların birbirine karşı üstünlüğü ancak takva iledir." [731]

Başka bir hadiste de Resulullah (a.s): "Arabın Arab olmayana hiç bir üstünlüğü yoktur. Üstünlük ancak takva iledir," [732] diyerek, bu hususu teyit etmiştir.

ـ وعن مالك قال: بَلَغَنِي أنَّ رَجًُ كَتَبَ إلى ابْنَ الزُّبَيْرِ رَضِيَ اللّهُ عَنهما: أَ إنَّ ‘هْلِ التَّقْوَى عََمَاتٍ يُعْرَفُونَ بِهَا، وَيَعْرِفُونَهَا مِنْ أنْفُسِهِمْ، مَنْ رضَي بِالْقَضَاءِ، وَشَكَرَ عَلى النَّعْمَاءِ، وَصَبَرَ عَلى الْبََءِ، وَصَدَقَ فِي اللِّسَانِ، وََوَفَى بِالْوَعْدِ وَالْعَهْدِ، وَدَانَ ‘حْكَامِ الْقُرآنِ، وَإنَّمَا ا“مَامُ سُوقٌ مِنَ ا‘سْوَاقِ، فإنْ كَانَ مِنْ أهْلِ الْحَقِّ حَمَلَ إلَيْهِ أهْلُ الْحَقِّ حَقَّهُمْ، وَإنْ كَانَ مِنْ أهْلِ الْبَاطِلِ حَمَلَ إلَيْهِ أهْلُ الْبَاطِلِ بِاطِلَهُمْ.

İmam Malik anlatıyor: "Bana ulaştığına göre, bir adam İbnu'z-Zübeyr (radıyallahu anhümâ)'ye şöyle yazdı: "Haberiniz olsun: Takva ehlinin, birkısım alâmetleri vardır ki, bunlar sayesinde kendileri bilinebilir, onlar da bunları bilirler: Şöyle ki müttakî:

* (İhtilaf halinde) verilen hükme razı olur,* Nimetlere şükredr,

* Belaya sabreder,

* Dilinden doğru çıkar,

* Vaadine ve ahdine vefa gösterir,

* Kur'an'ın ahkâmını kendine yol yapar. İmam, çarşılardan bir çarşı (gibi)dir, hak ehlinden ise, ehl- ihak, hak (yükünü) ona yıkar; batıl ehlinden ise, batıl ehli de batıl (yükün)ü ona yıkar."[733]

ـ وعن سمرة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ : الْحَسَبُ الْمَالُ، وَالْكَرَمُ التّقْوَى.

Hz. Semüre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Haseb maldır, kerem takvadır."[734]

ـ وعن عطية السعدى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال: قالَ رسولُ اللّه : َ يَبْلُغُ الْعَبْدُ حَقِىقَةَ التَّقْوى حَتَّى يَدَعَ مَاَ بَأسَ بِهِ حَذْراً مِمَّا بِهِ بَأسٌ.

Atiyye es-Sa'dî (radıyallâhu anhâ) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Kişi mahzurlu olan şeyden korkarak mahzursuz olanı terketmedikçe gerçek takvaya ulaşamaz."[735]

ـ وعن أبى ذرّ رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ : اتَّقِ اللّهَ حَيْثُمَا كُنْتَ وَأتْبِعِ السَّىِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا، وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ.

Hz. Ebu Zerr (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:"Her nerede olursan ol Allah'tan ittika et ve kötülüğün arkasından iyilik yap, bu onu yok eder. İnsanlara iyi ahlakla muamele et."[736]

ـ وعنه رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال: ]كَانَ أهْلُ الْيَمَنِ يَحجُّونَ وََ يََتَزَوَّدُونَ، وَيَقُولُونَ: نَحْنُ الْمُتَوَكِّلُونَ فَإذَا قَدِمُوا مَكَّةَ سَألُوا النَّاسَ فَأنْزَلَ اللّهُ تَعالى: وَتَزَوّدُوا فإنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى.

İbnu Abbâs anlatıyor: "Yemen ahâlisi, hacca geliyorlar fakat beraberlerinde azık almıyorlardı. "Biz mütevekkil kimseleriz" diyorlardı. Mekke'ye gelince bu davranışlarını halka sordular. Bunun üzerine Cenâb-ı Hakk şu âyeti inzâl buyurdu: "Azıklanın, ancak bilin ki, en hayırlı azık takvâdır."[737]

Hz. Muhammed (a.s)'ın takva hakkında söylediği diğer bazı hadisler de şöyledir:

"Allah'a karşı takva sahibi olmanızı tavsiye ederim."[738]

"İnsanın Cennete girmesine en çok sebep olan şey, onun Allah'a karşı duyduğu takvasıdır."[739]

Ebu Süfyan'ın naklettiğine göre, Hz. Muhammed (a.s) Herakleios'a mektup yazdığı zaman, ona: "Gelin sizinle aramızda eşit olan bir kelimede birleşelim" ayetini yazmıştı. Mücâhit bu kelimenin, takva kelimesi olan "Lâ ilâhe İllallah" olduğunu söylemiştir. [740]

Ebu Hureyre'nin naklettiğine göre Resulullah (a.s) şöyle buyurmuştur: “Birbirinize hased etmeyin. Kendiniz almak istemediğiniz halde diğerini zarara sokmak için bir malı medh edip fiyatını artırma yarışına kalkışmayın. Birbirinize buğz etmeyin. Birbirinize yüz çevirip arka dönmeyin. Sizden bazınız diğer bazınızın alış verişi üzerine alış verişe girişmesin. Ey Allah'ın kullan! Birbirinizle kardeşler olunuz. Müslüman Müslümanın kardeşidir. Müslüman Müslüman'a zulmetmez. Yardıma muhtaç olduğu zaman da onu yalnız ve yardımcısız bırakmaz. Onu hor ve hakir görmez. Takva işte budur. "Resulullah (a.s) "takva işte budur" sözünü üç defâ tekrarlamış ve her seferinde de eli ile göğsüne işaret etmiştir. [741]

Hz. Muhammed (a.s) burada takvanın çok geniş bir mana ifâde ettiğini ve bunun da kalbe dayanan manevî bir duygu ile olduğunu ifâde etmiştir.

Hz. Ömer (r.a) de takva için şöyle buyurmuştur: "Müminin keremi, takvasıdır."[742]

Takva, Yüce Allah'ın inanan kulları için işâret buyurduğu bir toplanma ve yardımlaşma noktasıdır. Kur'an'da:

وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ

“İyilik ve takvada yardımlaşın. Günah ve düşmanlıkta yardımlaşmayın"[743] diyerek, takvanın İslâm'daki yerini göstermiştir.

d) Dua

Dua: Seslenmek, çağırmak, yardıma çağırmak, Allah'a yalvarmak, O'ndan dilekte bulunmak, O'na yakarmak.

Dua, insanda fıtrî bir olgudur. Bu sebepledir ki, bütün dinlerde mevcuttur. Üstün bir varlığa inanan her insan şu veya bu şekilde dua eder. İnsanlar hayatları boyunca, üstesinden gelemeyecekleri birçok şeylerle karşılaşmakta, keder, sıkıntı, acz ve ümitsizliklere maruz kalmaktadırlar.

Yüce Allah şöyle buyurur:

وَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِه اَوْ قَاعِدًا اَوْ قَائِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَاَنْ لَمْ يَدْعُنَا اِلى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

"İnsana bir darlık dokunduğu zaman yanı üzere yatarken, otururken yahut ayakta bize yalvarır, ama biz onun sıkıntısını giderince sanki kendisine dokunan bir darlıktan ötürü bize hiç yalvarmamış gibi hareket eder. İşte aşırı gidenlere yaptıkları iş böylesine süslü gösterilmiştir."[744]

وَاِذَا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ فَلَمَّا نَجّيهُمْ اِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا يَجْحَدُ بِايَاتِنَا اِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ

"(Denizde) onları gölgeler gibi dalgalar sardığı zaman dîni yalnız kendisine has kılarak Allah'a yalvarırlar. Fakat o, onları kurtarıp karaya çıkarınca içlerinden bir kısmı orta yolu tutar, (birçoğu da inkâr eder). Zaten bizim ayetlerimizi (öyle) nankör gaddarlardan başkası inkâr etmez."[745]

Bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi dua, insanda fıtrîdir ve özellikle sıkıntılı anlarda Allah'a dua etmek, sadece samimî olarak Allah'a inananlara has bir durum değildir. Allah'a ortak koşanlar da bu gibi durumlarda Allah'a yönelir ve O'na dua ederler.

Dua ettikten sonra insan gönlünde bir ferahlık ve serinlik hisseder. İsteğinin yerine getirileceği konusunda ümidi artar. Bu yönüyle dua, insana bir şifa ve rûhî bunalımlara karşı koruyucu bir sağlık tedbiridir. Bu nedenledir ki, dua etmeyen toplumlar rûhen çökmüş toplumlardır.

Âyet ve hadîslerde dua teşvik edilmiştir:

وَالَّذينَ يُؤْتُونَ مَا اتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ اَنَّهُمْ اِلى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ

"Rabbiniz, şöyle buyurdu: Bana dua edin, size cevap vereyim (duanızı kabul edeyim.)"[746]

Hz. Peygamber (a.s.) de şöyle buyurur: "Allah katında duadan daha şerefli bir şey yoktur." [747]

Dua aynı zamanda bir ibadettir. "Dua ibadetin ta kendisidir."[748]

O halde dua sadece Allah'a yapılmalı, araya başka biri aracı olarak sokulmamalıdır. Nitekim namazın her rekâtında tekrar ettiğimiz Fatiha Sûresi'nde:

اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَاِيَّاكَ نَسْتَعينُ

"Sadece sana ibadet eder ve sadece senden yardım dileriz"[749] buyurulur.

Kullardan istenecek yardım, onların güçleri dahilinde olan bir şey olmalıdır. Güçlerinin yetmediği bir şey onlardan istenemez. Hatta kulların güçlerinin dahilinde olan bir şeyin yapılmasını kendilerinden istediğimiz zaman bile asıl sebebin Allah olduğunu, O'nun dilemesi olmadan o şeyin gerçekleşmesinin mümkün olmadığını bilmek gerekir.

Allah insana şahdamarından daha yakındır ve O'nun insana merhameti, bir annenin çocuğuna merhametinden çok fazladır. Bir âyette şöyle buyurur:

وَاِذَا سَاَلَكَ عِبَادى عَنّى فَاِنّى قَريبٌ اُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لى وَلْيُؤْمِنُوا بى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

"Kullarım sana beni sorunca, haber ver ki, ben şüphesiz onlara yakınım. Bana dua edenin duasını kabul ederim."[750]

Duanın muhteviyatı, Allah'tan istenen meseleyle ilgili olmalıdır. Meselâ yemek duası ayrıdır yolculuğa çıkıldığında yapılacak dua ayrıdır... Birçok konuda Hz. Peygamber (a.s.)'den nakledilmiş dualar mevcuttur. Kur'ân-ı Kerim'de geçmiş peygamberlerin duaları zikredilir. Dua bu me'sur dualarla yapılabileceği gibi, kişinin kendi gönlünden kopanın anlatımı da olabilir. Ancak belli davranışlarda; meselâ kabir ziyaretlerinde, yemeklerden sonra, helâya girerken, yeni bir elbise giyerken, yolculuğa çıkarken... Hz. Muhammed (a.s.)'den nakledilmiş dualarla dua etmek hem sünnet, hem de daha güzeldir.

Dua eden kişi gönülden etmeli, duasında iyi şeyleri isteyerek kendisi de o doğrultuda çaba sarfetmelidir. Kişi duasında samimiyetini tavırlarıyla da ortaya koymalıdır. Meselâ duasında Allah'ın emirlerine itaat eden samimi bir müslüman olmayı ifade ediyorsa, hareketleriyle de böyle bir müslüman olma çabası içerisinde olmalıdır. Bir hadis-i şerifte şöyle buyurulmaktadır:

"Biliniz ki, Allahu Teâlâ, kendisinden gafil bir kalbin duasını kabul etmez." [751]

Şüphesiz ki Allah insanın kalbinden geçenleri ve ihtiyaçlarını bilir. Ancak dil ile dua etmenin insanın kendisinin eğitilmesi konusunda etkisi vardır. Ayrıca dua Allah'ın bir emrinin yerine getirilmesidir, bir ibadettir. Kur'ân-ı Kerim'de Hak Teâlâ kendisine nasıl dua edileceğini kullarına öğretir, resûllerinin dualarını bize haber verir. Müminler önce bu dualara bakmak ve böyle dualarla Allah'ı zikretmek durumundadırlar. Gerçekten bilmediğimizi ve en güzelini öğreten Allah'tır.

رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا اِنْ نَسينَا اَوْ اَخْطَاْنَا

"... Ey rabbimiz unutur veya hata edersek bizi sorumlu tutma... "[752]

Hz.Eyüp Aleyhisselâm,

وَاَيُّوبَ اِذْ نَادى رَبَّهُ اَنّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ وَاَنْتَ اَرْحَمُ الرَّاحِمينَ

"Ya Rabbi, gerçekten benim başıma bela geldi. Halbuki sen merhametlilerin merhametlisisin."[753]

Hz.Zekeriya (a.s.);

وَزَكَرِيَّا اِذْ نَادى رَبَّهُ رَبِّ لَاتَذَرْنى فَرْدًا وَاَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثينَ

"Rabbim, beni yalnız bırakma..."[754]

Hz.Âdem (a.s.);

قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا اَنْفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرينَ

"Ey Rabbimiz, biz nefislerimize zulmettik. Eğer sen bizi affetmez ve bize acımazsan mutlaka zarara uğrayanlardan oluruz. "[755] diyerek dua etmişlerdir.

Yusuf (a.s.)'ın;

قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَاَلْقُوهُ فى غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ اِنْ كُنْتُمْ فَاعِلينَ

"Beni müslüman olarak öldür ve beni salih kullarına kat... "[756] duası.

Yunus (a.s.)'ın;

َ اله اَِّ اَنْتَ سُبْحَانَك إنِّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ

"Ey Rabbim! Senden başka ilâh yoktur, seni tenzih ederim. Ben nefsine zulmedenlerden oldum…"[757] duası.

Dua yalnız Allah'a yapılır; istek ve yardım sadece Allah'tan istenir. Allah'tan başkasından bir yardım ve istekte bulunan, müşriktir. Hatta ölümlerinden sonra kabirleri başında veya uzaktan peygamberlere ve salih kullara dua edip yakaranlar, aynen yıldızlara sığınan ve meleklerle peygamberleri rabler edinenler gibi Allah'tan başkasına dua eden müşriklerdir. Ancak melekler müminler için dua ve istiğfar etmektedirler.

Hz. Muhammed (a.s) şöyle buyurur: "Ümmetimden yetmiş bin kişi sorgusuz sualsiz Cennet'e girecektir. Bunlar, rukye talep etmeyen, dağlayarak tedavi yapmayan, olayları uğursuzluğa yormayanlar ve Rablerine tevekkül eden kimselerdir." [758]

Yani müminler ancak "Bize Allah yeter." demelidir. Rukye, okuyup üfleyerek tedavi demektir. Bütün peygamberler en kötü durumlarda yalnız Allah'a sığınmışlardır. Bunu da namazla yapmışlardır. Çünkü dua esas olarak namazdadır ve devamlılığı vardır.

Müslüman müslüman kardeşi için dua edebilir. Rasûlullah: "Kim bir hidayete çağırırsa, o hidayete tabi olanların mükafatının aynısı onların mükafatından hiçbir eksilme olmaksızın bu kimseye de verilir" buyurmuştur.[759] Ebeveyn, kendilerine dua eden çocuklarının amelinden istifade eder: "İnsanoğlu öldüğü zaman artık ameli kesilmiştir. Yalnız şu üç şey bunun dışındadır: Sadaka-i cariye, faydalanılan ilim ve dua eden salih evlât.” [760]

Rasûlullah, ümmetinden kendisine dua etmelerini istemiştir. Cenâb-ı Hak, "O'na salât ve selâm getirin "[761] diye emretmiştir. Mümin, Allah'tan peygamber için vesîleyi isterse kıyamette o kimseye onun şefaati haktır. Rasûlullah umreye giden Ömer (r.a.)'e: "Bizi de duandan unutma kardeşim" demiştir.[762] Rasûlullah her zaman ümmetini sadece Allah'a kulluğa çağırmıştır. Hanefi fukâhâsı: "Bir yaratık aracılığıyla Allah'tan bir şey istenemez" demiştir.

Hz. İbrahim;

اِنَّ رَبّى لَسَميعُ الدُّعَاءِ

"Doğrusu benim Rabbim duayı işiticidir"[763] demiştir. Hz. Peygamber: "Biriniz dua edeceği zaman Allah'a hamd ve senâ ile başlasın, Resûlüne salâvât getirsin ve bundan sonra artık dilediği duayı yapsın" buyurmuştur.[764]

Salih ameller vesîlesiyle talepte bulunmanın örneklerinden birisi mağaraya sığınan üç kişinin duasıdır. Bunlardan her biri yalnızca Allah'ın rızasını gözettiği önemli bir amelini zikrederek duada bulunmuştu. Çünkü böyle bir amel, Allah'ın, sahibinin duasının kabulünü gerektirecek bir sevgi ile sevdiği ve razı olduğu bir şeydi. Birisi ana-babasına yaptığı iyiliği zikrederek. diğeri tam iffeti delâletiyle, öteki ise emanete gösterdiği riâyet ve iyilikseverliği ile duada bulunmuştu.[765]

İbn Ömer'in meşhur duası şöyledir: "Ya Rabbi, Senden beni İslâm'a erdirdiğin gibi ondan beni uzaklaştırmamanı ve müslüman olarak canımı almanı diliyorum.” [766]

Hz. Peygamber'den nakledilen rivâyetlerde:

"Ya Rabbi, Ya Rabbi" diye duaya başlanır" diye uyarmıştır.[767]

وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ

"Allah bize yeter, o ne güzel vekildir." derler.[768]

Dinin esası da budur. Salât, Arapça'da dua anlamına da gelir:

خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلوتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللّهُ سَميعٌ عَليمٌ

"Ey peygamber, Mü'minlere selât et, çünkü senin duan onlar için huzur ve sükûnettir."[769]

Duada istenene kavuşma ve korkulandan kurtulma isteği vardır. Bu da ancak Allah'tan istenir. İslâm bilginleri bid'at dua şekillerini şöyle tespit etmişlerdir: Ölü ya da gaip birinden yardım dilemek. Ey efendi hazretleri bana mağfiret et, tövbemi kabul et, demek şirktir. Peygamber ve salihlerden, ölmüş veya gaip birine benim için Allah'a dua et', demek bid'attir. Ölülerden medet umulmaz. Kabirleri ziyarette ölülere ancak selâm verilebilir, onlara Kur'ân okunur. Çünkü;

وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّهِ

"Yardım Allah'tandır."[770]

وَاِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ اَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرينَ

"İnsanlar (mahşerde) toplandıkları zaman kendisine dua edilenler, onlara düşman olurlar ve onların kendilerine olan dualarını inkâr ederler."[771]

Dua Âdâbı

Hz. Peygamber'e Allah'ı sormuşlardı. Cevaben Allah buyurdu ki:

وَاِذَا سَاَلَكَ عِبَادى عَنّى فَاِنّى قَريبٌ اُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لى وَلْيُؤْمِنُوا بى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

"Kullarım sana beni sorduklarında: Ben muhakkak ki, yakınım, bana dua ettiğinde dua edenin duasına icâbet ederim."[772]

Dua ederken seslerini aşırı şekilde yükseltenleri gören Rasûlullah, şöyle buyurmuştu: "Ey insanlar! Kendinize gelin. Çünkü siz bir sağırı veya uzaktaki birini çağırmıyor, ancak herşeyi işiten ve çok yakın bulunan birine dua ediyorsunuz. Sizin kendisine dua ettiğiniz size bineğinizin boynundan daha yakındır." [773]

Kul, duasında Allah ile arasında hiçbir engel hiçbir vasıta bulunmadığını böylece bilir; dua ederken yalnızca Allah'ı düşünür. Kalp başka birşey ile meşgulken dua etmek manasızdır. "Âmin" diye bağırıp çağırmak da manasızdır. İnsan dua ederek Allah'a yöneldiğinde, dileği, Allah'tan istediği şeylerin gerçekleşmesine yardımcı olacak sebeplerin yaratılmasıdır.

Yani kul eylemiyle yakınlaşmazsa, ettiği duanın mânâsı olmaz. Tembelliği huy edinmiş biri rızık için dua edebilir, ama önce çalışması lâzımdır... Duada riya olmaz. Duanın hemen kabul edilmesinde acele edilmez. Hiçbir dua boşa gitmez. En güzel sözlerden biri "Lâ havle velâ kuvvete illâ billah"tır.

Gönülden, gizlice, bağırmadan, samimiyetle dua edilir.

اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدينَ

"Rabbınıza gönülden ve gizlice yalvarın. Doğrusu o, aşırı gidenleri sevmez."[774]

Secîli, kafiyeli, yazılı dualarda riya vardır. Başkalarına dua ediyor görüntüsü vermek de böyledir. Bu şekilde ağlayarak dua edenin gözyaşları öteki insanları etkilemek içindir ve duası riyadır. Özel olarak komutlu dua da böyledir.

Sünnet Olan Dualar

Uykudan önce: "Ey Allah'ım senin adınla ölür ve dirilirim."

Uykudan sonra: "Bizi uyku gibi bir ölümle öldürdükten sonra dirilten Allah'a hamd olsun. Dönüş ancak O'nadır."

Sabahleyin: "Allah'ım senin yardımınla sabaha çıktık, senin yardımınla akşamladık, senin yardımınla yaşıyor, senin yardımınla ölüyoruz. Kabirden kalkış sanadır."

Akşamleyin: "Allah'ım, senden dünya ve âhirette selâmet isterim.

Allah'ım, senden dînim, dünyam, ehlim ve malım hakkında beni bağışlamanı ve selâmete çıkarmanı isterim.

Allah'ım, benim ayıplarımı örtüver. Korktuklarımdan emin kıl.

Allah'ım, Önümden arkamdan, sağımdan solumdan ve üzerimden gelecek belâları defederek beni koru.

Allah'ım, Altımdan gelecek ani belâlardan senin azametine sığınırım."

Evden Çıkarken: "Allah'ın ismiyle Allah'a güvendim. O'nun gücünden başka hiçbir güç yoktur."

Ezandan sonra: Ezanı tekrarlamak, salât ve selâm etmek ve "Allah'tan başka ilâh yoktur o tektir ortağı yoktur, Muhammed kulu ve Resûlüdür, Rab olarak Allah'a, din olarak İslâm'a, peygamber olarak Muhammed'e râzı oldum" demek.

Sıkıntılarda: "Senden başka ilâh yoktur. Seni her türlü noksanlıklardan tenzih ederim. Muhakkak ben zalimlerden oldum."[775]

Dua; çağırmak, nida etmek, yalvarmak, yakarmak, niyaz etmek, istemek; dert ve ihtiyaçları Allah’a arz etmek; kulun acz ve zaafını beyan ve itiraf etmesidir.

Dua ihtiyaç anahtarıdır, ihtiyaç sahiplerinin istirahat mahallidir, sıkıntıda kalanların sığındığı yerdir. Dert ve hacet sahiplerinin nefes aldıkları alandır.

Yolumuzu düzeltebilmemiz için Rabbimize ihlas ile yalvarmamız gerekiyor.

قُلْ مَا يَعْبَؤاُ بِكُمْ رَبِّى لَوْلاَ دُعَآؤُكُمْ

“(Resûlüm!) De ki: Duanız olmasa, Rabbim size ne diye değer versin?”[776]

Dua, bir çağrıdır, sessizce kimseye fark ettirmeden. Dua, bir yalvarış ve yakarıştır. Çaresizlerin ve kimsesizlerin tek merciidir. Masiva olan her şeyden sıyrılıp Allah’a yönelmedir. Mahlukattan Hakka bir yöneliştir.

Dua, imanın özü, ahlakın parçası, edep ve terbiyenin gereğidir.

Dua, kulun Allah’a niyazı, ilticası ve sığınmasının bir ifadesidir.

“Rabbinize yalvara yakara ve gizlice dua edin. Bilesiniz ki O, haddi aşanları sevmez.”[777]

“Haydi, kâfirlerin hoşuna gitmese de Allah'a, Allah için dindar ve ihlâslı olarak dua edin!”[778]

Dua, dua edilecek mercii bulduğu zaman makbul ve muteber olur. Eğer edilen dua, dua edilecek sahibi bulmazsa tekrar geri döner veya başkalarının devreye girmesiyle dua sahibini saptırır. Onun için dua, bir akide, inanç meselesidir. Allah’tan başkasına edilir veya Allah’la duanın arasına başkaları girerse kişiyi şirke götürür.

-Dua, bir inanç simgesidir.

-Dua, bir ahlak biçimidir.

-Dua, bir inceliğin, zarafetin alametidir.

-Dua, bir fakrın, acziyetin kelama ve oradan da gönle akan nurun ve o nurun tekrar Allah’a yükselmesinin itiraf dilekçesidir.

-Okuma Parçası-

Akaid ve Ahlak

Ahlak, yaratılmışların, varlıklarını ve yaşamlarını ecelleri gelinceye kadar yaratanın iradesine, isteğine göre devam ettirmeleri demektir. Onun için ahlaka; hulk yani fıtrat denilmiştir. Beşer, şaşar olan insanoğlunun, yaratılmış olanların içinde, teklife muhatap olduklarından dolayı şaşmasınlar diye, yaradan ilahi iradesinden meleklerle, Peygamberlere suhuf ve kitaplar göndermiştir. Bu kitapların sonuncusu Kur’an-ı Kerim, peygamberi ise Hz. Muhammed (a.s)’dır.

Yaradan’ın, meleklerle peygamberlerine gönderdiği son kitaba ve peygambere nasıl inanılacağı ilmine “Akaid” denilir. Bunlara inanan kimselere “Mümin” denilir. Bunların söylediklerini kabul edenlere “Müslüman” denilir.

Bunların söylediklerine hem kalben hem de bedenen teslimiyetle, yaşayarak, uygulamasına “Ahlak” denilir.

Yaratanın, yaratılmışlardan ve özellikle insanoğlundan istediği ve karşılığında dünya ve ahiret saadeti vaat ettiği “hulk” fıtrat, yani ahlak budur. Anlatmak istediğimiz rabbani ahlak da budur.

İşte bu rabbani ahlakın tesisçisi, mimarı olan müminler, dünyada izzet, şeref ve zaferle, ahirette ise cennet-i ala ile yaratan tarafından müjdelenmektedir.

Evrenin ruh haritası akaid kitabında ortaya koymak istediğimiz rabbani ahlakın ihmal, ihlal edildiği dünyada tekrar, ilk nesil sahabeler olan müminlerin, inançlarını ahlakileştirerek ortaya koyup yeryüzünün ahlak mimarı oldukları gibi özellikle insanların önce kalplerini daha sonra da memleketleri fethettikleri şekilde, biz de yeniden silkinerek, kaybolmaya yüz tutmuş ilahi ahlakın mimarları ve fatihleri olabiliriz.

Evet bu da ancak, ahlakı akideyle bütünleştirmemizle mümkün olacaktır. Onun için akaid kitabının içerisine ahlak diye başlık atılmıştır.

Ahlakın temel esasları olan İhlas, İhsan, Takva ve Dua yerli yerinde ifa edilir, gereği yapılırsa o zaman ahlakın mimarları olabileceğimizi ümit ediyorum.

11) İMANI ZEDELEYEN FAKTÖRLER

a) İnkar

b) Şek

c) Ye’s

d) Şirk

e) Taklid

f) Cehalet

g) İstikbar

h) İkrah

ı) İrtidat

- Okuma Parçası-

11) İMANI ZEDELEYEN FAKTÖRLER

Genel Bir Bakış

Küfür: Arapça bir kelime olup “Kefera” fiilinden mastardır.

Lügat manası: "Bir şeyi örtmek, gizlemek, varlığı istifhama yer bırakmayacak derecede açık olan bir şeyi, sun'i olarak gizlemektir.”

Delâlet-i ve subûti kat'i nassları tasdik etmeyen ve Allah’ı inkâr edenlere kâfir denir.

Şeriatte; Hz. Muhammed (as)'ın kesin olarak dininden olup, Cenab-ı Hak (cc) tarafından getirmiş olduğu bilinen şeylerde Resûlullah (as)'ı yalanlamaktır. Allah'a iman etmeyen, Hz.Peygamber (as)’ın tebliğini kabul etmeyen ve “Zarurat-ı Diniyye” den olan hususları inkâr edenlere kâfir denir. Çoğulu “Küffâr” veya “Kefere”dir.

İmam-ı Gazali küfrü: “Hz.Peygamber (as)’ın getirmiş olduğu haberlere inanmamak ve onları yalanlamak,”[779] şeklinde tarif etmiştir.

Küfür ile birlikte ele alınması gereken diğer bir kavram da “şirk”tir. “Eş-Şerike” veya “Eş-Şirke” şeklinde kullanılan bu kelimenin lugat manası ortaklıktır. İki ortağın sermaye ve emeklerini birbirlerine katmaları, mirasta, ganîmette, alım ve satımda birbirine şerik (ortak) olmalarına "Şirket" denilmiştir. İslâmi ıstılâhta şirk; Allah'a inanmakla birlikte kudret ve kuvvette O'na (Allah'a) denk başka ilahları da tanımaktır.

Açıktan açığa Allah'a ortak koşan, birkaç ilahın varlığını kabul edenlere “Zahiri Müşrik” denir. Allah ikiye ayıran, hayrı yaratan “Yezdan,” Şerri yaratan “Ehremen”dir diyen Mecusiler, zahiri müşrik hükmündedir. Allah'a lâyık olmadığı sıfatları nispet  edenler de müşriktirler.  Hıristiyanlar "Hz. İsa Allah'ın oğludur", Yahudiler de  "Hz. Üzeyr Allah'ın oğludur" diyerek şirke düşmüşlerdir. Hıristiyan ve Yahudiler, "Hakiki Müşrik" hükmündedirler. Küfür  ile şirk kavramı arasında, lafzı ayrılık mevcuttur.  Her müşrik, aynı zamanda kâfirdir. Buna mukabil her kâfir, müşrik vasfı ile anılmayabilir. Ancak itikadî açıdan mahiyet birliği söz konusudur. Hanefî Mezhebi: “Küfür tek millettir” hükmünde ittifak etmiştir.

Şirk kelimesi, ortaklık demek olup, tevhid kelimesinin zıddıdır. Şerik ise, ortak demektir. Kur'ân-ı Kerîm insanları tevhide, yani, Allah'ın birliğini kabûle dâvet etmiş, O'na zâtında, sıfat ve fiillerinde başkalarını şerik (ortak) kılmaktan şiddetle menetmiştir. Kur'ân-ı Kerîm, ayrıca şirkin pek büyük bir günah ve zulüm olduğunu, Hak Teâlâ'nın kendisine şirk koşulmasını asla affetmeyeceğini, bundan başka olan günahları - dileyeceği kimseler için - af edeceğini de bildirmiştir.

Yeryüzündeki her şey kendi emrine ve hizmetine verilmiş ve idaresine terkedilmiş olan insanın, kendi hizmetinde olan bâzı varlıkları ilâh kabûl ederek Allah'ı bırakıp onlara ibâdet etmesi ve onları Allah'a şerik koşması gerçekten son derece ağır bir günah, büyük bir zulümdür. Şirkin günah ve zulüm oluşu, sadece Allah'ın hukukuna karşı bir tecavüz, iftira ve hakaret oluşu sebebiyle değildir. Şirk aynı zamanda kâinatın ve umum mahlûkatın hukuklarına karşı da büyük bir hakaret ve tecavüzdür.

Şirkin Kısımları

Şirkin başlıca nevileri şunlardır:

1) Allah'ı bırakarak, O'ndan başka canlı veya cansız varlıklara tapmak ve onlara ibâdet etmektir. Hayır ilâhı, şer ilâhı diye iki ayrı ilâha tapan Mecusîlerin şirki bu nevidendir.

2) Allah'a inanmakla beraber, O'na başka varlıkları şerik (ortak) koşmak, yani, Allah'tan başka bâzı varlıkların da ulûhiyet sıfatı ile muttasıf olduğuna inanmaktır.Hıristiyanlıktaki teslis akîdesi bu kısma girer...

3) Bu âlemin yaratıcısının bir olduğunu kabûl etmekle birlikte, O'na yakınlığı te'min için, put, heykel gibi cansız eşyaya ibâdet etmektir. Putperestlik bu kısma girer.

4) Şirkin diğer bir şekli de, insanların bâzı insanları Rab kabûl etmeleri, yani, onlara körü körüne inanarak, Allah'ın emir ve yasakları yerine onların emirlerini yapmaları, yasaklarından kaçmalarıdır. Kur'ân-ı Kerîm'de Yahudilerin hahamlarını, Hıristiyanların da râhiblerini Allah'tan başka birer rab edindikleri beyan edilmektedir.

5) Şirkin en yaygın görülen bir şekli de, insanın kendi heves ve süflî arzularına prestij edip körü körüne uyması, hevâsını kendine bir nevi ilâh edinmesidir. Kur'an-ı Kerim de:

اَلَمْ تَرَ اِلَى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلاً

“Kötü duygularını kendisine ilah edinen kimseyi gördün mü? Sen (Resûlüm!) ona koruyucu olabilir misin?”[780] buyurulmak suretiyle bu gibiler kötülenmiştir.

6) Bir de gizli şirk vardır ki, bu da riyâdır. Yani ibadeti ve iyilikleri yalnızca Allah rızâsı için yapmak yerine, başkaları görsünler, beğensinler diye yapmak demektir. Böyle yapılan bir ibadette, bir nevi Allah'a şirk koşulmuş olmaktadır. Peygamberimiz bunu şirk-i hafî olarak vasıflandırmıştır.

Mü'min gizli - âşikâr, açık - kapalı her türlü şirkten dikkatle kaçınmalıdır. Hakikî tevhide ancak bu şekilde ulaşılır. Kur'ân-ı Kerîm'de şirkin bütün nevileri şiddetle reddedilmiş; hakikî tevhid inancı bütün insanlığa telkin edilmiştir.

a) İnkar

İnkâr: İnkâr etmek, bilmemek, hoş görmemek, nehy etmek. Kur'an-ı Kerîme ait bir terim olarak, imanın zıddı olan küfür ve tekzib, inkârla eş anlamlıdır. Küfr veya kefr, bir şeyi örtmek demektir. Kalbindeki inancını örten kişiye "kafir" dendiği gibi "münkir" de denir. Tövbe ve ibadet niteliği taşıyan bazı oruç ve maddî tasadduk gibi cezalar da, günahları örttüğü için "keffaret" diye adlandırılmıştır. [781]

Küfür terimi bazen nimeti inkâr anlamında kullanılır. Ayette şöyle buyurulur:

فَاذْكُرُونى اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوالى وَلَا تَكْفُرُونِ

"Öyleyse Ben'i anın ki, Ben de sizi anayım. Bana şükredin ve Bana nankörlük etmeyin."[782]

Abdullah b. Abbas'ın naklettiği bir hadiste Allah elçisi şöyle buyurur: "Cehennem bana gösterildi. Orada bulunanların büyük çoğunluğunun küfreden (inkâr eden) kadınların oluşturduğunu gördüm". Bunun üzerine; Allah'ı inkâr eden kadınlar mı? denildi. Hz. Peygamber (a.s) cevaben: "Kocalarını ve kocalarının yaptığı iyilikleri inkâr edenler. Sen onlardan birisine ömür boyu iyilikte bulunsan, hoşuna gitmeyen bir davranışını görünce; "Senden hiçbir iyilik görmedim" der. [783] buyurdu.

Eş'arî ve Mâturîdî kelâmcılarının çoğunluğuna göre, zarûrât-ı diniyyeden olduğu kesinlikle bilinen şeylerin tamamını veya bir bölümünü kalben tasdik etmeyen kimseye "kâfir" veya "münkir" denir. Eş'arî kelâmcısı el-Âmidî (ö. 631/1233), müminle münkir arasında dünyevî hükümlerdeki farklılığı dikkate alarak şöyle tarif etmiştir: "Kişiyi, hâkimlik, devlet başkanlığı, şahitlik, ganîmetlerden yararlanma, cenaze namazının kılınması, müslüman mezarlığına gömülmesi gibi, müslümanlara mahsus hallerden mahrum bırakan bir hükümdür." [784]

İnkâr edildiği zaman sahibini dinden çıkaran veya dine girişini engelleyen "zarûrât-ı diniyye"; Hz. Peygamber'in tebliğ ettiği, tevâtür yoluyla sabit olan, derin bir düşünce ve muhâkemeye ihtiyaç duymaksızın halkta kesin bir bilgi sonucu meydana gelen ve yine müslüman toplumun zarûrî ilim diye bilinen bir bilgi ile benimseyip kabul ettiği, tevhit dininin ana inanç konularıdır.

Kalbiyle tasdik ederek, kelime-i şehadet adı verilen; "Allâh'tan başka ilâh olmadığına, Hz. Muhammed'in onun kulu ve elçisi olduğuna şehadet ederim" sözünü söyleyen kimse "mümin" sıfatını kazanır. Buna "icmali iman" denilir. Bundan sonra, "âmentü" de ifadesini buları iman esasları gelir. Altı iman esası şunlardır: Allâh'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna iman etmek.[785]

Ehl-i sünnet bilginlerine göre, bir şeyin iman esası olabilmesi için Kur'an-ı Kerîm veya mütevâtir hadise dayanması gerekir. Meşhur veya âhad haberler, kesin bilgi vermedikleri için inanç konusunda delil kabul edilmezler. Ancak İslâm hukukçularının çoğunluğu, meşhur hadîsi inkârın, kişiyi sapıklık (dalâlet) içine düşüreceği görüşündedir. Bu arada, meşhur hadisi inkârın mütevâtir hadisi inkâr gibi sonuç doğuracağını söyleyenler de olmuştur.[786]

İmam er-Rabbânî (ö. 1034/1625) inanılması zarûrî olan ve inkâr edilmesi hâlinde kişiyi dinin dışına çıkaran "zârûrât-ı diniyye" adı verilen esasları sınıflara ayırır ve bunlara ayrı ayrı imanın farz olduğunu belirtir. Bu esaslar şunlardır:

1. Allah'ın varlığına ve birliğine iman, indirilmiş olan semâvî kitapların ve sahîfelerin hak olduğuna iman, peygamberlere, meleklere, ahiret gününe, kıyamet günü uzuvların toplanacağına yani insanların yeniden diriltileceğine, cennet ve cehennemde mükâfat ve azabın sonsuzluğuna, gök düzeninin bozulacağına, yıldızların dökülüp, yer ve dağların paramparça olacağına... iman.

2. Beş vakit namazın farz olduğuna, rek'atlerin sayısına, zekât, ramazan orucu ve hacc'ın farz olduğuna iman,

3. Şarap içmenin, haksız yere adam öldürmenin, ana-babaya karşı gelmenin, hırsızlık, zina, yetim malı yemek, faiz yemek ve benzeri yasakların haram olduğuna imandır. Bu sayılanlar, tevâtür yoluyla sabit olup, dinden oldukları konusunda hiçbir şüphe yoktur.

Yukarıda belirtilen zarûrât-ı diniyye kapsamına giren itikâdî, ameli veya ahlâkî hükümlerin tamamını veya bir bölümünü yahut da içlerinden bir tanesini kabul etmemek, kişiyi inkârcı durumuna düşürür.

Küfür, meydana geliş şekli, sebebi ve yeri bakımından dört kısma ayrılır.

1. Küfr-i inkârî: Allâh'ı, Hz. Peygamber'i ve onun getirdiği esasları inkâr etmek gibi.

اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ

"Ey Muhammed! Şüphesiz, inkârcıları uyarsan da uyarmasan da birdir. Onlar iman etmezler"[787] ayetinde sözü edilen zümre bu gruba girer.

2. Küfr-i cühûd: Allâh'ın varlığını kalben bildiği halde; kibri, gururu sebebiyle ikrar etmemesi ve diliyle inkâr etmesidir. Şeytan ve benzeri kişiler bu gruba girer. Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur:

وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلئِكَةِ اسْجُدُوا لِادَمَ فَسَجَدُوا اِلَّا اِبْليسَ اَبى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرينَ

"Bir zamanlar meleklere: Âdem'e secde edin " demiştik. Bunun üzerine onlar Âdem'e secde ettiler, İblis hâriç. O diretti, büyüklük tasladı ve kafirlerden oldu."[788]

وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَاعَرَفُوا كَفَرُوا بِه فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكَافِرينَ

"İşte kendilerine bildikleri (bekledikleri o Kur'an) gelince, onu inkâr ettiler."[789]

3. Küfr-i İnâdî: Kişinin, hakikatı kalben bilmesine ve zaman zaman diliyle de ikrar etmesine rağmen; sapıklık, kıskançlık, kapris, şan, şöhret, makam ve kavmiyetçilik gibi sebeplerle İslâm'ı bir din olarak kabullenmemesidir. Buna, düşünce arkadaşlarından, dost ve hısımlarından utanıp, gurur yüzünden küfre düştüğü için "küfr-i ârî" de denilmiştir. Hz. Peygamber'in amcası Ebû Tâlib'in (ö. 619 m.) küfrü böyledir. Rasûlüllah (a.s) çeşitli zamanlarda amcasını İslâm'a davet etmesine ve amcasının da bu daveti hoş karşılamasına rağmen, sırf arkasından "Ebû Tâlib ölümden korktu da atalarının dininden döndü" sözünü söyletmemek için Ebû Tâlib, müslüman olma şerefine erişememiştir.[790]

4. Küfr-i nifâk: Kişinin, inanılması gereken şeyleri diliyle ikrar etmesi, fakat kalbiyle tasdik etmemesidir. Münafıkların inkârı böyledir. Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur:

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ امَنَّا بِاللّهِ وَبِالْيَوْمِ الْاخِرِ وَمَاهُمْ بِمُؤْمِنينَ (*) يُخَادِعُونَ اللّهَ وَالَّذينَ امَنُوا وَمَايَخْدَعُونَ اِلَّا اَنْفُسَهُمْ وَمَايَشْعُرُونَ (*) فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ اَليمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ

"Bir kısım insanlar vardır ki:"Biz Allâh'a ve ahiret gününe iman ettik" derler. Halbuki onlar inanmış değillerdir. Allâh'ı ve iman edenleri aldatmaya çalışırlar. Oysa sadece kendilerini aldatırlar. Fakat bunun farkında değillerdir. Onların kalblerinde hastalık vardır. Allah, bu hastalıklarını daha da artırmıştır. Yalan söylediklerinden dolayı onlar için can yakıcı bir azap vardır."[791]

Münkir ve müşrik terimleri arasında da bazı farklar vardır. Şirk sözlükte, ortak kabul etmek demektir. Terim olarak ise; Allahu Teâlâ'nın ilâhlıkta, sıfat ve fiillerinde esi, benzeri ve ortağı bulunduğuna inanmaktır. Bu inançta olana da müşrik denir. Şirk, sadece Allah'a ortak koşmakla meydana gelir. İnkâr ve küfür ise; küfür sayıları inançlara sahip olmak veya zarûrât-ı diniyyeyi kabul etmemekle gerçekleşir.

Ebû Hanîfe'ye göre, küfür şirkten daha genel olup, şirki de kapsamına almaktadır. Bu anlamda her müşrik kâfirdir, fakat her kâfir müşrik değildir. Kur'an-ı Kerîm'de kâfir sayıları ehl-i kitapla müşrikler ayrı ayrı zikredilmiştir.

لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكينَ مُنْفَكّينَ حَتّى تَاْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ

"Ehl-i kitaptan ve müşriklerden kâfir olanlar kendilerine apaçık bir huccet, içinde en doğru hükümler yazılı temiz sahifeleri okuyacak, Allah'tan bir peygamber gelinceye kadar (gûya dinlerinden) ayrılacak değillerdir."[792]

لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قَالُوا اِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسيحُ ابْنُ مَرْيَمَ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللّهِ شَيًْا اِنْ اَرَادَ اَنْ يُهْلِكَ الْمَسيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَاُمَّهُ وَمَنْ فِى الْاَرْضِ جَميعًا وَلِلّهِ مُلْكُ السَّموَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَاللّهُ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ

"Meryem oğlu İsa Mesih Allah'tır" diyenler, şüphesiz kâfir olmuştur."[793]

Bazı âlimlere göre ise, küfür ve şirk eş anlamlıdır. Çünkü Hıristiyanlar baba, oğul ve rûhu'l-Kudüs'ten oluşan üçlü ilâh (teslîs) inancıyla şirke düşmüşlerdir. Yahûdîler de, hahamlarını sân' ve rab yerine koyarak Allâh'a şirk koşmuşlardır.[794]

Mürted ile kâfir arasında da fark vardır. Kâfir veya münkir bastan itibaren küfür içinde kalmış ve İslâm'ı kabul etmemiş kimsedir. Mürted ise, bir süre müslüman olarak yaşadıktan sonra İslâm'ı terkeden kimseye denir. Ayette şöyle buyurulur:

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِه فَسَوْفَ يَاْتِى اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرينَ يُجَاهِدُونَ فى سَبيلِ اللّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَليمٌ

"Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, bilsin ki Allah, onların yerine kendisinin onları, onların da kendisini sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı ise, güçlü ve şerefli olan, Allah yolunda cihat eden ve kınayanın kınamasından korkmayan bir kavim getirir."[795]

Küfür anlamında inkârla, irtidâd, İslâm hukukunda farklı hükümlere tabidir. Kişinin küfürden kurtulup, iman sahibi olması toplumda mümin muâmelesi görmesini gerektirir. Müslüman olduğunu ikrar ve ilân etmekle, malını, canını, ırzını her türlü saldırıdan korumuş olur.

Küfürden kurtulup İslâm'a girme şu şekillerde olabilir:

1. İslâm'a girdiğini açıkça ilân etmesi: Bu, ya kelime-i şehâdeti ifade etmekle ya da eski inancından vazgeçtiğini belirterek, kelime-i şehadeti okumasıyla gerçekleşir. Bu konuda küfür ehli dört sınıfa ayrılır:

a) Allah'ın varlığını inkâr edenler.

b) Dehriyye gibi. Allah'ın birliğine inkar edenler. Putperestler ve ateşe tapanlar gibi.

c) Allah'ın varlığına ve birliğine inandığı halde nübüvvet ve risâleti inkâr edenler.

d) Yalnız Hz. Muhammed'in peygamberliğini inkâr edenler.

Birinci ve ikinci sınıfa dahil olan münkirlerin, müslüman sayılması için, "lâ ilâhe illâllâh (Allah'tan başka hiçbir ilâh yoktur)" veya "Eşhedü enne Muhammedu'r-Resulullah (Muhammed'in, Allah'ın elçisi olduğuna şehâdet ederim)" cümlelerini kalben inanarak söylemesi yeterlidir. Böylece kişi, toplumda sosyal statü değiştirmiş olur. "İnsanlarla "Lâ ilâhe illâllah" deyinceye kadar savaş yapmakla emrolundum. Bunu söyleyince haklı durumlar dışında canlarını ve mallarını benden korumuş olurlar. Artık onların hesabı Allah'a kalmış bulunur.”[796]

Bunu tamamlayıcı nitelikteki başka bir hadiste de şöyle buyurulur: "Kim "Lâ ilâhe illâllâh" der ve Allah'tan başka taptıklarını terkederse, malı ve canı haram olur (konuma altına girer). Onun hesabı artık Allah'a kalmıştır."[797]

Temelde peygamberlik müessesini inkâr edenin, yalnız "Lâ İlâhe İllallah" demesi, müslüman sayılması için yeterli değildir. Hz. Muhammed'in peygamberliğini kabul ederse, müslümanlığına hükmedilir. Yalnız Hz. Muhammed'in peygamberliğini inkâr eden Yahudi ve Hıristiyanların İslâm'a girebilmesi için kelime-i şehadet yanında, önceki dinlerini terk ettiklerini de kalben inanarak ifade etmeleri gerekir.

Onların müslümanlığı; "Ben müminin", "Ben müslümanım", "Ben iman ettim" veya "İslâm'a girdim" gibi mücerred sözlerle gerçekleşmez. Çünkü onlar, bu ifadeleri kendi içlerinde ve kendi dinleriyle ilgili olarak da kullanmış olabilirler. Ancak daha sonraki asırlarda şartların ve kavramların değişikliğe uğraması sonucu, ehl-i kitaptan birisi "Ben müslümanım" derse, onun müslüman olduğuna hükmedilmiştir. Fetvâ da bu son görüşle verilmiştir.[798]

Allah'a şirk koşanın "Ben müslüman oldum" vb. sözleriyle İslâm'a girdiğine hükmedilir.

Delil şu hadistir: Mikdâd b. el-Esved (r.a) şöyle dedi: "Ey Allah'ın elçisi, şu konuda ne dersiniz?; kâfirlerden bir adama rastladım. Benimle savaştı ve kılıçla vurarak bir elimi kesti, sonra da benden kaçarak bir ağacın arkasına sığındı ve "Ben Allah için müslüman oldum" dedi. Bunu söyledikten sonra onu öldürebilir miydim? Hz. peygamber (a.s); "Onu öldürme" buyurdu." [799]

2. Zimnen İslâm'a girmiş sayılma: Bir Hıristiyan, Yahudi veya müşriğin, müslüman cemaate katılarak onlarla birlikte namaz kılması, müslüman olduğunu gösterir. Çünkü namaz, İslâm'daki şekliyle önceki dinlerde yoktur. Ancak Şâfiîler, mücerred namazın, İslâm'a girmiş sayılmak için yeterli olmadığı görüşündedir.

3. Tebean İslâm'a girmiş sayılma: Küçük çocuk, ana-babaya tabi olarak İslâm'a girmiş sayılır. Ebeveyn'den yalnız birisi İslâm'a girmiş bulunursa çocuk ona tabi olur. Hadiste; "İslâm yücedir, onun üzerine yücelinmez."[800] buyurulur.

Diğer yandan, savaş sırasında yakalanıp, İslâm ülkesine getirilen esir çocuklar da, ülkeye (dâr) tebean müslüman sayılır.[801]

Ehl-i küfrün, mallarını ve canlarını koruması, İslâm ordusu onları zorla yenmeden önce müslüman olmaları şartıyla mümkündür. Bu takdirde onlar öldürülmez ve malları kendilerinde bırakılır. "İnsanlarla Lâ İlâhe İllallah deyinceye kadar savaşmakla emrolundum..." hadisi ile "Kim bir malı varken müslüman olursa o mal kendisinde kalır"[802] hadisi bunun delilidir.

İslâm ordusu küfür ehli olan düşmanı yendikten sonra, İslâm'ı kabul eden erkeklere ait menkul ve gayrimenkuller, kadınlar ve büyük çocuklar müslümanların fey'i (ganimet) olur. Burada kadın kâfir harbî sayıldığı gün, İslâm'a giren kocasına tabi olmaz. Büyük çocuklar da kâfir harbî hükmüne tabi olurlar.

Çoğunluk İslâm hukukçularına göre, İslâm; anne veya baba, dâru'l harpte olsun veya dâru'l-İslâm'da bulunsun İslâm'a girince, küçük çocukları korur. Çünkü küçük çocuk dinî bakımdan ana-babadan en hayırlı olana tabi olur. Bu konuda ittifak vardır. Kur'an'ı Kerîm'de şöyle buyurulur:

وَالَّذينَ امَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِايمَانٍ اَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا اَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَىْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهينٌ

"İman edip de, zürriyetleri de iman ile kendilerine tabi olanlar (yok mu) biz onların nesillerini de kendilerine kattık. Kendilerinin amelinden bir şey de eksiltmedik. Herkes kazancı karşılığında bir rehindir."[803]

Hanefilere göre, bir küfür ehli, dâru'l-İslâm'da İslâm'a girdiği zaman, dâru'l-harp'te bulunan küçük çocukları, babalarının müslüman olmasıyla, müslüman olmuş sayılmaz. Burada ülke ayrılığı yüzünden aralarındaki birinin diğerine tabi oluşu kesilmiştir. Kadın ve büyük çocukların ise müslüman veya küfür ehli sayılması için koca veya ana-babaya bağımlı olmadığı konusunda görüş birliği vardır.[804] Herkes prensip olarak büluğ çağından sonra bağımsız velayet sahibidir, İslâmî emir ve yasakların muhatabıdır.

Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulur:

وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ اِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرى

"Herkesin kazandığı kendisinden başkasına ait değildir."[805]

كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهينٌ

"Herkes kazancı karşılığında bir rehindir."[806]

b) Şek

Şüphe: Şüphe ve karıştırma anlamında Arapça bir kelime. Çoğulu "şubeh" ve "şübehât" tır. Şüphe veya şüphecilik inanç, ibadet, günlük muameleler ve ceza hukukunda sonuçlar doğurur.

Bir kimsenin mümin sayılması için iman esaslarını şeksiz ve şüphesiz kabul etmesi gerekir. Kur'an-ı Kerim'de müminin şüpheden sakınmasını bildiren çeşitli âyetler vardır:

اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ

"Hak, Rabbinden gelendir. Artık şüphe edenlerden olma.”[807]

اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرينَ

"(Ey Muhammed)! Bu, Rabbin tarafından bir gerçektir. Sakın şüphe edenlerden olma."[808]

اَفَغَيْرَ اللّهِ اَبْتَغى حَكَمًا وَهُوَ الَّذى اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذينَ اتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ

"Kendilerine kitap verdiklerimiz, bu Kur'an'ın senin Rabbin tarafından hak olarak indirilmiş olduğunu bilirler. Öyleyse sakın şüphe edenlerden, olma."[809]

فَاِنْ كُنْتَ فى شَكٍّ مِمَّا اَنْزَلْنَا اِلَيْكَ فَسَْلِ الَّذينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ

"Eğer sana indirdiğimizden şüphe ediyorsan, senden önce indirdiğimiz kitapları okuyanlara sor. Şüphesiz ki sana Rabbin tarafından hak gelmiştir. O halde kesinlikle şüphe edenlerden olma."[810]

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِه ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ فى سَبيلِ اللّهِ اُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ

"Allah'a ve Resulüne iman eden, sonra hiç bir zaman imanında şüpheye düşmeyen, Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihat eden kimseler ancak hakkıyla iman edenlerdir. Samimi olanlar da işte bunlardır."[811]

İbadetlerde şüphe halinde galip zanna göre hareket edilir. Meselâ bir kimse bir vakit namazını kılıp kılmadığında şüphe etse, eğer böyle bir şüphe ilk defa olmuşsa namazını kılması gerekir. Fakat sık sık vuku buluyorsa galip zannına göre amel eder. Yine bir kimse namazında şüphelenerek üç mü yoksa dört rekât mı kıldığını hatırlamasa, eğer yanılma olayı bu kişinin başına ilk defa gelmişse yani bu gibi şüphelenmeler o kişide sürekli bir durum haline gelmemişse namazını yeniden kılmalıdır. Çünkü Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Sizden biri namazı kaç rekât kıldığı hususunda şüpheye düşerse namazını yeniden kılsın."[812]

Eğer böyle bir kimseye çoğu kez şüphelenme durumu geliyorsa, galip olan kanaatine göre namazına devam eder. Üç veya dört rekâtten hangisi hakkındaki kanaati ağır basıyorsa o tarafı tercih eder. Çünkü sık sık vesveseye düşen kimsenin namazını yeniden kılmasında güçlük vardır. Eğer eksiklik farzın veya vacibin geciktirilmesine yahut vacibin terkine yol açmışsa sehiv secdesi yapılarak bu eksiklik giderilmiş olur. Eksik rekât kıldığı kanaati galip olursa bu rekât tamamlanır ve arkasından sehiv secdesi yapılır. [813]

Abdullah b. Mes'ud (r.anh)'tan Resulüllah (a.s)'ın şöyle buyurduğu nakledilmiştir: "Sizden biri namazında şüpheye düşerse, doğrusunu araştırsın ve namazını kanaatine göre tamamlasın. Sonra selâm versin ve sehiv secdesi yapsın, yani yanıldığı için iki secde daha yapsın." [814]

Ebû Said el-Hudrî (r.a) şöyle demiştir: Rasûlüllah (a.s) buyurmuştur ki:

“Sizden biri namazı dört rekât mı üç rekât mı kıldığında şüpheye düşerse, şüphesini atsın ve kesin olarak bildiği ne ise onun üzerinden namazını tamamlasın, sonunda da iki secde yapsın. Eğer beş rekât kılmışsa, bu secdeler namazına şefaatçi olur, eğer tam kılmış ise, bu iki secde şeytanın kendisinden uzaklaştırılmasına vesîle olur." [815]

d) Ye’s

Ye's: Umudunu kesmek, ümitsizlik, ümid ve güvenle bağlanacağı şeyden ümidini kesmek anlamında, yeise fiilinden masdar. Recâ (umma, ümid besleme) karşıtıdır. Bir kimsenin bir şeyden emel ve umudunu kesmesi, güvenini kaybetmesi, kalbinden ümid ve emeli tamamen kesip tamamıyla umuttan uzak ve boş olması anlamına gelir. Kur'an-ı Kerîm'de bu anlamda kullanılmıştır:

يَا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْاخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ اَصْحَابِ الْقُبُورِ

"Ey iman edenler! Allah'ın kendilerine gazab ettiği o kavim ile dost olmayın ki kabirlerde bulunan kafirler nasıl ye'se düştülerse (ümidlerini kesdilerse), onlar da öylece âhiretten ümidlerini kesmişlerdir (ye'se düşmüşlerdir.)”[816]

Çünkü ölmüş ve kabre girmiş olan kâfirler, Cehennemdeki ebedi kalacakları mevkilerini gördükleri ve ahiret nimetlerinden mahrûmiyetleri belli olduğu için her vechile Cennet'ten ümidleri kesilmiş ve ye'sleri gerçekleşmiştir. Ölmemiş kâfirler de ölülerin diriltilmesinden ve ahiretten tamamen ümidlerini kesmişlerdir.

Kur'an-ı Kerîm'de yalnız bir âyette "ye's" "bilmek" anlamınadır:

وَلَوْ اَنَّ قُرْانًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ اَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْاَرْضُ اَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتى بَلْ لِلّهِ الْاَمْرُ جَميعًا اَفَلَمْ ياَيَْسِ الَّذينَ امَنُوا اَنْ لَوْ يَشَاءُ اللّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَميعًا وَلَا يَزَالُ الَّذينَ كَفَرُوا تُصيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ اَوْ تَحُلُّ قَريبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتّى يَاْتِىَ وَعْدُ اللّهِ اِنَّ اللّهَ لَا يُخْلِفُ الْميعَادَ

“Ve eğer bir Kur'an ki, onunla dağlar yürütülmüş veya onunla yer parçalanmış veya onunla ölüler söyletilmiş olsa idi işte bu Kur'an ile olmuş olurdu. Fakat bütün emir Allah'ındır. İmân edenler anlamadılar mı ki, Allah Teâlâ dileyecek olsa idi elbette bütün insanları hidâyete erdirirdi. Kâfirlere gelince onlara kendi kötü amelleri sebebiyle bir felaket isabet edip duracaktır. Veya Allah'ın vaadi gelinceye değin o felaket yurtlarının yakınında hulûl edecektir. Şüphe yok ki, Allah Teâlâ verdiği söze muhalefet etmez.”[817]

Önemli olan, insanların kendi ihtiyarları ile hakkı arayıp iman etmeleridir.

Kelâm ve Akaid kitaplarında ye's kelimesi "îmanü'l-ye's" ve "tevbetü'l-ye's: tevbe-i ye's" şeklinde kullanılır. Bir kimsenin bir şey hakkında kendi bilgi ve ihtiyariyle karar veremeyerek ye's ve korkuya düşmesine ye's hâli denilir. Ye's kelimesi yerine be's kelimesi de:

فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ ايمَانُهُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا سُنَّتَ اللّهِ الَّتى قَدْ خَلَتْ فى عِبَادِه وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ

“Be'simizi (azabımızı) gördükleri zaman imân etmeleri bir fâide vermiş olmadı. (Bu) Allah'ın kulları hakkında cari olan adetidir. İşte kâfirler orada helâke uğramış oldu”[818] âyetine uymak için kullanılır. Be's; azab, şiddet, sıkıntı, güç ve kuvvet demektir.

Bir kâfir, yani Allah'a veya Allâh'ın peygamberlerine ve âhiret gününe îman etmeyen bir kimse, ölürken ölümün şiddetleri kendisine gelip çattığı ve ilahî azabı müşahede ve muayene ettiği vakit iman ederse, bu imana iman-ı ye's veya îman-ı be's denilir. Bir fasıkın ölürken günahlarından tevbe etmesine de tevbe-i ye's denilir.

İman-ı ye's (ye's halinde iman) makbûl değildir.

Ye's halinde iman üç şekilde olur:

1- Peygamberler gelip Allah'ın emirlerini tebliğ ederler, doğruluklarına dair mu'cizeler gösterirler. İnanmayanların üzerine Allah'ın azabının ineceğini söylerler. Bundan sonra geride inananların dışında Fir'avn gibi kalbleri katılaşmış inanmayan kimseler kalır.

Azab-ı elîm olan helâk âyetleri gelip inanmayanları yakalayınca, bu sırada iman edenlerin imanları kabul edilemez ve bunların imanları kendilerine bir fayda vermez. Çünkü kendi ihtiyarları ile değil, korku ve ümitsizlikten dolayı iman etmiş oldukları için, bu imanları bir iman-ı ye's veya iman-ı be's olur.

Önceden serbest iradeleri ile iman etmedikleri halde peygamberlerin geleceğini söyledikleri azabın apaçık görüldüğü böyle yeis zamanında imanları sahih olmaz ve hiç bir fayda vermez. Gözönünde hazır olana ve meşhûde inanmakla iman sahih olmaz. Nitekim ahirette diriltildikten sonra kâfirlerin iman etmesi de böyledir.

İhtiyarî olan, gayb ve istikbâle taalluk eden ve burhanlarla gerçeği istidlâl ile elde edilen ve gelecek için bir hayır kazanacak kadar ölümden önce bulunan bir vakitte husûle gelen iman makbuldür. Olacak olmağa başladıktan ve iş işten geçtikten sonra inanmakta bir fayda yoktur. Olacağa olmadan önce inanılmalı ki zararlarından korunmak için hazırlık ve tedariklerde bulunulabilsin. Bu gerçekleri şu âyetler apaçık bir şekilde ifade eder:

فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه يَسْتَهْزِؤُنَ (*) فَلَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا قَالُوا امَنَّا بِاللّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِه مُشْرِكينَ (*) فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ ايمَانُهُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا سُنَّتَ اللّهِ الَّتى قَدْ خَلَتْ فى عِبَادِه وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ

"Öyle ya kendilerine peygamberleri mucizeler getirince, onların nezdindeki ilme karşı şımarıklık gösterdiler (veya kendi bildikleri ile şımarıp mağrur oldular). İstihza edip eğlenceye aldıkları azab kendilerini çepeçevre kuşatıverdi. O çetin azabımızı gördükleri vakit "tek olan Allah'a inandık, ona eş tutmakta olduğumuz şeyleri inkâr ettik" dediler. Fakat azabımızı (be'simizi) gördükleri zaman iman etmeleri kendilerine fayda vermedi. Allah'ın kulları hakkında câri olan âdeti budur. İşte kâfirler burada hüsrana uğradı."[819]

وَجَاوَزْنَا بِبَنى اِسْرَائلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتّى اِذَا اَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ امَنْتُ اَنَّهُ لَا اِلهَ اِلَّا الَّذى امَنَتْ بِه بَنُوا اِسْرَائلَ وَاَنَا مِنَ الْمُسْلِمينَ (*) الْنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدينَ

"Nihâyet, Firavun suda boğulup can pekişirken "inandım, hakikat İsrail oğullarının iman ettiğinden başka tanrı yokmuş, ben de müslümanlardanım, "demişti. Şimdi mi îman ediyorsun. Halbuki sen bundan evvel ömrün boyunca isyan etmiş, fesadçılardan olmuştun."[820]

Yûnus kavmi gibi bir millet peygamberlerin söyledikleri azab gelmeden önce iman ederlerse imanları sahih olur. Yûnus kavmi, Hz. Yûnus'un söylediği azabın emareleri belirince, azab kendilerine gelmeden önce iman ettikleri için imanları sahih olup fayda vermiştir.[821]

2- Önceden iman etmeyen bir kâfir, üzerinde ölümün emareleri belirip ölümün şiddetleri kendisini sardığı zaman iman ederse, bu iman-ı ye's veya îman-ı be's'dir; makbul değildir. Çünkü ölüm zamanında geride îman ile hayır işleyeceği hiç bir vakit kalmamıştır ve hayır işlemesine hiç bir imkân kalmamış, nefsi elinden çıkmıştır.

Bir kâfir ölüm hastalığına yakalanır, ölümün şiddetleri belirmeden ve can boğazına gelmeden önce aklı başında olarak bir hayır kesbine imkân bulacak bir zaman ve lahzada olur ve ye's (ümitsizlik) ve be's (azab) tahakkuk etmeden iman ederse, bu iman makbûl ve sahih olur. Fakat halet-i nezi'de, can boğaza gelince ye's halinde küfürden tevbe ederek îman etmek makbûl değildir:

وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السَّيَِّاتِ حَتّى اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنّى تُبْتُ الْنَ وَلَاالَّذينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ اُولئِكَ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا اَليمًا

"Günahları işleyenlerden her birine ölüm gelince "işte ben şimdi tevbe ettim" diyen kimselere tevbe yoktur. Kâfir olarak ölenlerin de tevbeleri makbûl değildir. İşşte bunlara biz çok acıklı bir azab hazırlamışızdır"[822] ayeti gereğince günah işleyip günahlara dadanan mü'minlerin ölüm gelip çatınca ve hayattan ümidlerini kesmeden önce, tevbelerinin kabulü kat'i değildir; Allah'ın dilemesine bağlıdır.

Fakat mü'min olduğu halde bazı günahlara da bulaşmış olan insanın son nefesinde bile tevbesi makbul olabilir. Çünkü:

لَاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ

"Allah Teâlâ Âllah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyiniz"[823] buyuruyor. Fakat imansızın son nefesindeki tevbesi makbul değildir. Çünkü bunun önceden iman ve irfandan nasibi yoktur ve Allah'ın rahmetinden ümidini kesmiştir. Bunda bütün İslâm âlimlerinin ittifakı vardır. Bir kısım âlimler, iman-ı ye'si, vaktinde dikilmediği için, tutup büyümekten uzak olan ve kuruyacak fidana benzettiler.

Peygamberimiz (a.s); Allah, kulunun tevbesini, canı boğazına gelmediği müddetçe kabul eder" [824] buyurur. Hadiste geçen gargara ile murad, ye's halidir. Bir kulda, ye's ve be's hafinin tahakkukundan sonra, onun Allah'ın emirlerini yerine getirmesi aklen ve naklen tasavvur olunamaz. Nitekim Allah Teâlâ;

بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَاِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ

"Onlar (kâfirler) eğer tekrar, hayata döndürülseler, nehy olundukları şeylere tekrar dönerlerdi. Muhakkak onlar yalancıdırlar"[825] buyurmuştur.

Bu ayet-i kerime, kâfirin ölürken iman etmesinin kendi istek ve ihtiyarı ile olmayıp mecburî olduğuna delâlet eder. Çünkü kâfirler, ölürken ilahî azabı görürler ve meleklerin verdiği şiddetli acıyı tadarlar:

وَلَوْ تَرى اِذْ يَتَوَفَّى الَّذينَ كَفَرُوا الْمَلئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَريقِ

"Melekler o kafirlerin yüzlerine ve arkalarına vura vura, ve " gelecekte de tadın cehennem azabını" diyerek canlarını alırken onları bir görmeliydin."[826]

فَكَيْفَ اِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْ

"Onların (kâfirlerin) hali ne olacaktı melekler onların yüzlerine ve arkalarına vura vura canlarını alırken."[827]

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبًا اَوْ قَالَ اُوحِىَ اِلَىَّ وَلَمْ يُوحَ اِلَيْهِ شَىْءٌ وَمَنْ قَالَ سَاُنْزِلُ مِثْلَ مَا اَنْزَلَ اللّهُ وَلَوْ تَرى اِذِ الظَّالِمُونَ فى غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلئِكَةُ بَاسِطُوا اَيْديهِمْ اَخْرِجُوا اَنْفُسَكُمْ اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ ايَاتِه تَسْتَكْبِرُونَ

"Ölümün şiddet ve dehşetleri içinde meleklerin pençelerini uzatarak kendilerine "Canlarınızı çıkarın! Allah'a karşı haksız olanı söyleye geldiğiniz, Allah'ın âyetlerinden kibirlenerek uzaklaşmış olduğunuz içindir ki bugün hakâret azabıyla cezalandırılacaksınız", dedikleri zaman o zalimleri sen bir görmeliydin."[828]

فَلَوْلَا اِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ (*) وَاَنْتُمْ حينَئِذٍ تَنْظُرُونَ

"Hele can boğaza gelince, o vakit siz görürsünüz." [829]

Bütün bu âyetler, kâfirlerin ölürken ilâhî azabı müşahede ettiklerine delâlet eder. Bu sebeple onların iman etmeleri ümitsizlik ve korkudan dolayı olup ihtiyarî değildir.

İmam Mâtüridî'den sonra Matüridîlerin en büyük kelamcısı Ebu'l-Mu'in Meymûn b. Muhammed en-Nesel, ye's ve be's halinde bir kişinin iman etmesinin geçersizliğinin sebeplerini şöylece açıklar:

1- Bir kimsenin ye's (ümitsizlik ve korku) halinde iman etmesi, kendisine yönelen ve yakasına yapışan azabı gidermek için olup ihtiyarî ve hakiki iman değildir. Hakiki iman ihtiyar ve istek ile Allah'a yaklaşmak ve O'nun rızasını elde etmek için sahib olunan imandır.

2- Ye's ve be's halinde kişiyi ihtiyarsız olarak inanmaya mecbûr eden, gördüğü âhiret azabının başlangıcı olan bir sıkıntı ve azabtır. Bundan kurtulması için imana sığınır. İmansız kişi dünyada ölürken azab çeker bununla âhirete intikal eder.

3- Kişinin ölürken ve öldükten sonra nefsi elinden çıkmıştır. Ölürken nefsinde tasarrufa ve bir hayır kesbederek onunla faydalanmaya güç getiremez.

4- Bu şekilde bir imanın faydasının bulunmayacağı hakkında nass varid olmuştur. [830]

Ebû Mansûr el-Matürîdî de ye's halindeki iman hakkında şöyle der: “Bu zaman (kişinin can çekiştirdiği zaman), azabın indiği vakittir. O vakit kişi şahid ile (göz önündeki azab ile) gaibe dair bir delil getiremez ki, onun (inandım) sözü ilim ve bilgiden meydana gelen inanç olsun. Çünkü bu şekilde iman, korku ve azabı gidermek için inanmadır. İsteği ile çalışarak erişilen iman değildir ki, inanması çalışıp çabalama ile husûle gelen iman olsun.” [831]

3- Güneşin batıdan doğması veya semâ (yıldızlar) parçalanıp üzerlerine düşmek gibi kıyâmetin açık ve büyük alâmetleri zuhur ettiğinde, veya kıyamet kopmaya başlayınca veyahut da öldükten sonra diriltildiğinde kâfirin iman etmesi de bir iman-ı ye'sdir, kendisine fayda vermez. Bu husus Kur'an-ı Kerîm'de şöyle ifade edilir:

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلئِكَةُ اَوْ يَاْتِىَ رَبُّكَ اَوْ يَاْتِىَ بَعْضُ ايَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَاْتى بَعْضُ ايَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا ايمَانُهَا لَمْ تَكُنْ امَنَتْ مِنْ قَبْلُ اَوْ كَسَبَتْ فى ايمَانِهَا خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ

"Onlar (kâfirler) ancak kendilerine azab meleklerinin gelmesini, yahud Rabbinin gelmesini veyahud Rabbinin âyet ve hâlâk mucizelerinden bazısının gelmesini mi bekliyorlar? Rabbinin âyetlerinden bazısı geldiği gün, daha önceden iman etmemiş veya imanında bir hayır kazanmış olmayan hiçbir kimseye o gün iman etmesi asla fayda vermez. De ki, "Bekleyin, şüphesiz biz de bekliyoruz."[832]

Burada meleklerden murad, ölüm veya azâb melekleridir.

Allah Teâlâ'nın iki türlü âyeti vardır:

a) Allah'ın varlığına ve ekmel sıfatlarına delâlet eden, gelecekteki hadiseleri meydana gelmelerinden önce haber veren ve gösteren âyet ve delillerdir ki iman ve ahiret bunlarla kazanılır.

b) Bir kısım âyetler (alâmetler) de hâdise ve vâkıaların bilfiil ortaya çıkmaya başladıklarını ve ilahî kudretin tecellisini gösterirler. Bunlar gelince açıkça herkese belli olduğundan, ihtiyarî olarak delil ile istidlâl ederek gayba inanma ihtimali kalmaz ve bu zaman iman etmenin bir faydası olmaz. Bu âyetler gelmeden önce inananlar kurtuluşa erer. Bu ikinci kısım âyetler de kıyametin büyük âlametleridir ki bunları görenler iman edeceklerdir.

Fakat bunlar gelmeden önce iman edenler veya iman edip amel-i salih işlemiş ve iyilik yapmış olanların imanları makbûl olacaktır. Yoksa önceden iman etmemiş veya imanla bir hayır kazanmamış kişinin, kıyametin büyük ve açık olan âyetleri zuhur edince veya kıyamet koparken veyahut da öldükten sonra diriltilince iman etmesi de bir iman-ı ye'sdir, kendisine fayda vermez. Güneşin batıdan doğması gibi kıyametin büyük âlametleri zuhur ettiğinde teklif zamanı geçeceği için imanın kabul olunmayacağına dair Buharî ve Müslim'in de rivayet ettiği bir çok hadisler vardır.

Merhum Hamdi Yazır'ın tefsirine göre; bir kişi kıyametin büyük alâmetlerinden önce iman etmiş olursa, onun kurtuluşu için bu kâfi olacaktır. Fakat bu âyetlerin zuhurundan itibaren iman etmenin kabulü için, bu imanı ile beraber hayır işlemesi de şarttır. Çünkü vakit daralmıştır. Henüz kıyamet kopup bitmeden ve vâkıa tamam olmadan iman etmekle birlikte hayır ve iyilik işlemek fayda verecektir. Kıyamet kopup bitince ve vâkıa tamam olunca be's ü ye's tamam olacak ve artık iman etmek de fayda vermeyecektir. Bununla beraber, kıyâmetin kapmasının alâmetleri belirince, henüz kopup bitmeden büsbütün ye'se düşmeyerek hemen iman edip salih amel işlemelidir. [833]

İslâm âlimleri ye's ve be's (ümitsizlik, korku ve azab) halinde iman etmenin geçersiz olduğunda ittifak etmişlerdir. Fasık mü'minin ye's halinde tevbe etmesinin makbul olup olmamasında ihtilâf etmişlerdir. Hanefi Matüridîlerden ve Şâfiîlerden bazı âlimler, âsî mü'minin ye's halinde bile günahlarından tevbesi makbuldür, demişlerdir.

Zamanımızda iman-ı ye'sin geçerliliğine dair Fusûsu'l-Hikem'deki İbn'ü'l-Arabî'ye aid olduğu iddia edilen görüşün te'siri altında kalarak delilsiz görüşler serdeden Mahmûd el-Gurâb gibi çağdaş yazarlar da mevcuttur.

d) Şirk

Şirk: "Şe-ri-ke" fiilinin masdarı, ortak olma demektir. Dinî anlamda şirk, Allah'a eş ve ortak koşma manasına gelir.

Bu fiilin dört harfli "if'âl" babındaki şekli "eşrake"dir ve ortak tanıma, ortak koşma demektir. Bu babın ismi faili olan "müşrik" de, ortak koşandır. [834]

Şirk, aynı kökten gelen kelimelerle birlikte, Kur'an'da yüzelliyi aşkın yerde geçmektedir.

Kur'an-ı Kerim'i incelediğimiz zaman, şirke düşen insanların nefislerine tabi olarak tevhide karşı çıkmalarının neticesinde bu duruma düştüklerini görüyoruz. Bütün müşrik toplumlarda, genellikle ahlaksızlık, nefis duyguları, zulüm, hırs, azgınlık, taşkınlık ve menfaatperestlik hakimdir. Şirkin temeli, insanların Allah'a tam manasıyle inanmamaları, O'nun emir ve yasaklarına gerektiği gibi uymamaları ve ondan sonra yukarıda arzedilen süfli bir duruma düşmelerine dayanır. Bu husus birçok âyette dile getirilmiştir.[835]

Kur'an âyetlerinden başka, çeşitli hadislerde ve ilmî eserlerde de şirk konusuna geniş yer verilmiştir. Allah'ın birliğine ortak kabul etmek şirk olduğu gibi, kudret ve tasarrufunda O'na ortak kabul etmek de şirktir. Şirk'in diğer bir çeşidi de, yalnız Allah'tan beklenmesi gereken sonuçları, Allah'tan başka güç ve kişilerden beklemektir.

Şirk'in zıddı tevhiddir. O da, Allah'ın varlığını ve birliğini kabul etmekle beraber, O'nun tasarruflarında tek kudret sahibi olduğunu, hüküm ve irâdesinin her şeyin üstünde bulunduğunu kabul etmektir. İslâm dininde tevhid esastır. Hemen hemen bütün ibâdetlerin ana gayesi çeşitli konularda müslümanların arasında birliği sağlamaktır. Dünyanın her yerindeki müslümanların aynı ezanı okumaları, ibadetlerinde aynı kıbleye dönmeleri, tevhidin birer göstergesidir. Şirk bunun tam zıddıdır. Tevhid'in ana gayesi ve esas hedefi olan Allah'ın birliği hususundaki inancı zedelemek, O'na ortak kabul etmek, büyük şirk kabul edilmiştir.

Yüce Allah Kur'an'da:

وَاِذْ قَالَ لُقْمنُ لِابْنِه وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَىَّ لَاتُشْرِكْ بِاللّهِ اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ

"Muhakkak ki şirk büyük bir zulümdür"[836] diye buyurarak, şirki bir zulüm olarak tanıtmıştır. Nitekim şirke düşen insan, bu hareketiyle kendi nefsine zulmetmiş olur.[837] Ve yine şirk göklerin, yerin ve bunlarda bulunanların, maddenin ve hayatın zorunlu olarak teslim olduğu küllî bir kanuna, yani Allah'ın tek ilah ve Rab olduğu gerçeğine karşı gelinmekle Allah'ın hakkını O'na teslim etmemek bakımından da bir zulümdür. Şirk'e düşen insanın kendi şahsına zulmettiğini destekler mahiyetteki diğer bir âyetin meâli şöyledir:

حُنَفَاءَ لِلّهِ غَيْرَ مُشْرِكينَ بِه وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ اَوْ تَهْوى بِهِ الرّيحُ فى مَكَانٍ سَحيقٍ

“Allah'a ortak koşmadan, halis olarak Allah'ı birleyenler olun. Kim Allah'a ortak koşarsa, o sanki gökten düşmüş de kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir."[838]

Şirk'e düşen insan o kadar perişan olur ki, Yüce Allah ile bağları kopar; istikametini şaşırır; iyi ile kötüyü ayırd edemez hale gelir ve kendi öz çocuğunu öldürecek kadar şaşkın bir duruma düşer. Onların bu acı hali, Kur'an'da şöyle haber verilmiştir:

وَكَذلِكَ زَيَّنَ لِكَثيرٍ مِنَ الْمُشْرِكينَ قَتْلَ اَوْلَادِهِمْ شُرَكَاؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَلِيَلْبِسُوا عَلَيْهِمْ دينَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ

“Yine ortakları, müşriklerden çoğuna evlatlarını öldürmeyi süslü (güzel bir şeymiş gibi) gösterdi ki (böylece) hem kendilerini mahvetsinler hem de dinlerini karıştırıp bozsunlar. Allah dileseydi bunu yapamazlardı. O halde onları, uydurduklarıyla baş başa bırak!"[839]

Yüce Allah'ın şirke bakışını ve şirkin Kur'an'daki tanımını sergileyen diğer bazı âyetler şöyledir:

اِنَّ اللّهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعيدًا

"Allah, kendisine ortak koşulmasını elbette bağışlamaz. O'ndan başka günahları dilediği kimse için bağışlar. Kim Allah'a ortak koşarsa, büsbütün sapıtmıştır."[840]

وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ وَلَاَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكينَ حَتّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ اُولئِكَ يَدْعُونَ اِلَى النَّارِ وَاللّهُ يَدْعُوا اِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِاِذْنِه وَيُبَيِّنُ ايَاتِه لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

"Onlar (müşrikler, şirk koşanlar insanları) ateşe çağırır. Allah ise izniyle Cennete (girmeye) ve mağfirete çağırır."[841]

اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكينَ فى نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدينَ فيهَا اُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ

"Kitâb ehlinden ve (Allah'a) şirk koşanlardan kâfir olanlar, Cehennem ateşindedirler. Orada ebedî kalacaklardır. Onlar, halkın en şerlileridir."[842]

Tevhide aykırı olan, Allah'ın ve Peygamber (a.s)'ın emirlerine ters düşen şirke, kimden gelirse gelsin, itâat etmemek gerekir. İslâm dini anne-babaya son derece itâat etmeyi, onlara saygıda bulunmayı emrettiği halde, şirk olan hususlarda, onların sözünü dinlememeyi ve onlara tabi olmamayı istemektedir. Konu ile ilgili bazı âyetler şöyledir:

وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَاِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بى مَا لَيْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا اِلَىَّ مَرْجِعُكُمْ فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

"Biz insana anne-babasına iyilik etmeyi tavsiye ettik. Eğer onlar seni, (gerçekliği) hakkında hiçbir bilgin olmayan bir şeyi, bana ortak koşmanı için zorlarlarsa, (bu hususta) onlara itâat etme. Dönüşünüz banadır. O zaman size yaptıklarınızı haber veririm."[843]

وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْنًا عَلى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فى عَامَيْنِ اَنِ اشْكُرْ لى وَلِوَالِدَيْكَ اِلَىَّ الْمَصيرُ (*) وَاِنْ جَاهَدَاكَ عَلى اَنْ تُشْرِكَ بى مَالَيْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِى الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبيلَ مَنْ اَنَابَ اِلَىَّ ثُمَّ اِلَىَّ مَرْجِعُكُمْ فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

Biz insana anne-babasını tavsiye ettik. Anası onu zayıflık üstüne zayıflık çekerek (karnında) taşımıştır. Onun (memeden) ayrılması da iki yıl içinde olmuştur. (Bunların hepsi, güç şeylerdir. Onun için biz insana) '-Bana ve anne-babana şükret. Dönüş banadır, (diye öğüt verdik). Eğer onlar seni hakkında bir bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itâat etme. Onlarla dünyada iyi geçin ve bana yönelen kimsenin yoluna uy. Sonra dönüşünüz banadır. (O zaman ben) size yaptıklarınızı haber vereceğim."[844]

Allah'ın Rasûlü Hz. Muhammed (a.s) de, şirki helâk edici büyük günahların başında saymıştır: Bu hususu belirten bir hadiste şöyle buyurmuştur:

Helak edici yedi şeyden sakının:

1- Allah'a şirk (ortak) koşmak;

2- Sihir (ve büyücülük gibi göz boyayan, aldatıp oyalayan şeyler)le meşgul olmak;

3- Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymak;

4- Yetim malı yemek;

5- Savaş alanından kaçmak;

6- Faiz yemek;

7- İffetli, namuslu, suçtan beri, mü'mine kadınlara zina isnat etmek."[845]

Şirkin dışındaki günahların affedileceği, imân sahibi olan bir insanın bu gibi günahları işlediği takdirde, cezasını çektikten sonra mutlaka cennete gideceği, ancak şirke giren insanların, tevbe etmeden öldüğü takdirde, affedilmeyeceği Rasûlüllah (a.s) tarafından haber verilmiştir:

"Cebrail bana gelerek şu müjdeyi verdi: "-Ümmetinden kim Allah'a şerik (ortak) koşmadığı halde ölürse, Cennet'e girer". Bunun üzerine ona dedim ki: "-Zina da etse, hırsızlık da yapsa ..?" Cevap verdi: "Evet, zina da etse, hırsızlık da yapsa..." Peygamberimiz (a.s)'ın bildirdiğine göre, Cebrâil (a.s)'a bu soruyu üç defa sormuş ve her seferinde aynı cevabı almıştır. [846]

Bir de küçük şirk diye bir çeşit şirk daha vardır. O da, ibâdetlere riya ve gösterişi karıştırmak, Allah'ın rızasından sapmaktır. Kur'an'da bu hususta şöyle buyurulmuştur:

قُلْ اِنَّمَا اَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى اِلَىَّ اَنَّمَا اِلهُكُمْ اِلهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّه فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّه اَحَدًا

Kim Rabb'ine kavuşmayı umuyorsa, artık salih bir amelde bulunsun ve Rabb'ine ibâdette hiç kimseyi şerik kılmasın (ortak tutmasın.)"[847]

Bu âyette geçen, ibâdette Allah'a şirk koşmaktan gaye, ibâdette ihlaslı ve samimi olmamak, Allah'ın rızasının dışındaki riya, gösteriş ve benzeri menfaat duygularını taşımak demektir.[848]

Hz. Muhammed (a.s)'ın de bu hususta söylediği hadislerden bazıları şöyledir:

"Sizin için en çok korktuğum şey, küçük şirktir." Hazır bulunanlar: "Ya Rasûlüllah! Küçük şirk nedir?" diye sordukları zaman, Rasûlüllah (a.s) şöyle devam etmiştir: "Küçük şirk, riya yani gösteriştir. Ahiret gününde insanlara amellerinin karşılığı verildiği zaman, Allah diyecek ki: "- Dünya hayatında iken, kendileri görsün diye riya ve gösteriş yaptığınız kişilerin yanına gidin, bakın, onların yanında herhangi bir karşılık bulacak mısınız?" [849]

"Ümmetim için en çok korktuğum şey, Allah'a şirk koşmaktır. Ama dikkat edin; Ay'a, Güneş'e veya puta tapacaklar, demiyorum. Fakat, Allah'ın rızasının dışındaki gayeler için harekette bulunacaklar ve gizli şehvet, yani riyâ ve gösteriş duygularını taşıyacaklar (demek istiyorum.)" [850]

Ebu Hureyre (r.a) dedi ki, ben Rasûlüllah (a.s)'ı şöyle söylerken işittim:

"Kıyamet günü aleyhine hükm olunacak halkın birincisi şehid edilen bu adam olacaktır. O kimse, (Allah'ın huzuruna) getirilir; Allah ona verdiği nimetlerini bir bir anlatır. O da bunları bilir ve hatırlar. Yüce Allah:

-”Bu nimetlerin arasında ne yaptın?" diye sorar. O kişi:

-"Senin rızan için savaştım ve nihâyet şehid oldum " diye cevap verir. Yüce Allah:

-”Yalan söylüyorsun. Fakat sen, hakkında kahraman denilsin diye savaştın. Bir rivâyete göre, Allah'ın emri üzerine o kişi yüz üstü sürüklenerek Cehennem'e atılır.

(İkinci olarak) İlim öğrenmiş, başkalarına da öğretmiş ve Kur'an okumuş biri huzur'u ilâhiye getirilir. Yüce Allah ona da verdiği nimetlerini tek tek anlatır. O da bunları anlar. Allah ona:

-"Bu nimetlerin arasında bulunurken, ne yaptın " diye sorar. O şu cevabı verir:

-”Senin rızan için Kur'an'ı, ilmi öğrendim ve başkasına öğrettim." Yüce Allah ona da şöyle der:

-”Sen yalan söylüyorsun. Fakat sen Kur'an'ı, ilmi riya ve gösteriş için, sana alim, güzel okuyor, densin diye okudun, öğrendin. Nitekim senin için bu övgüler yapıldı." Allah'ın emri üzerine o da sürüklenerek Cehennem ateşine atılır.

(Üçüncü olarak) Allah'ın kendisine geniş çapta zenginlik ve çeşitli maldan verdiği biri getirilir. Allah, buna da verdiği nimetleri ayrı ayrı anlatır. O da, bu nimetleri kabul eder, hatırlar. Yüce Allah ona da şunu sorar:

-"Bu nimetlerin arasında bulunurken, ne gibi hayırlı işler yaptın? O da şöyle cevap verir:

-"Senin rızan için, sevdiğin her türlü yola para harcadım. Maddi yönden, yardımda bulunmadığım hiç bir şeyi bırakmadım. " Yüce Allah ona da aynı şekilde cevap verir:

-”Sen yalan söylüyorsun. Aslında sen bunları, sana cömert denilsin diye yaptın. Riya ve gösterişte bulundun. Beklendiğin medih ve övgülere de kavuştun." O da Allah'ın emri üzerine yüzüstü sürüklenerek Cehennem ateşine atılır." [851]

Bu hadiste ifâde edildiği gibi, şehid olmak, alim olmak ve hayır yollarına maddi yardımda bulunmak, son derece güzel şeylerdir. Ancak bunlar Allah rızası için değil, riya, gösteriş veya başka herhangi bir menfaat duygusu ile olunca, hiç bir kıymeti ve değeri yoktur.

e) Taklid

Taklid: Kılıç takmak, bir kimsenin omuzuna kılıcın askısını yerleştirmek.

Fıkıh usulünde, bir sözü delilsiz olarak kabul etmek ya da bir kimsenin şer'i delillerden olmayan sözüyle, şer'i bir delile dayanmadan amel etmek. Dayandığı deliller bilinmeden bir müctehid veya bilginin sözüne göre amel edilmesi durumunda taklit gerçekleşmiş olur. Taklit edene mukallit denir. Fakat taklit ile ittiba karıştırılmamalıdır. İttiba, bir müctehidin ictihadını, delillerini inceleyerek benimsemedir. Hicri ikinci yüzyılın ortalarına doğru ortaya çıkan taklidin cevazı, dördüncü yüzyıldan bu yana tartışıla gelmektedir.

Teori planında taklit, ictihad konusuyla birlikte ele alınmıştır. İctihad kapısının belli bir dönemde kapandığını savunanlar taklidin vacib ve gerekli olduğunu savunurken, ictihad taraftarları, tam aksine, taklide hiçbir meşruiyet tanımamışlardır. Konuya bu iki karşıt noktadan bakanların yanısıra, konuyu kişilerin durumuna göre değerlendirme yoluna giden daha mutedil bilginler de olmuştur.

Dört mezhebten birine bağlı hukukçular taklidin caiz, hatta vacib olduğu görüşünü savunmuşlardır. Bunlar görüşlerini birçok delille desteklemeye çalışmışlardır. Bunların taklit lehine getirdikleri delillerin başlıcaları şöyle özetlenebilir:

1. Kur'an'da; فَسَْلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لَاتَعْلَمُونَ "Bilmiyorsanız, zikir ehline sorun"[852] buyurulur.

Bu ayet, bilmeyenin bilenden sormasını gerektiren bir emirdir.

2. Hz. Peygamber, başından yaralı birine guslün gerekli olduğunu söyleyerek ölümüne neden olanlar için, "... madem ki bilmiyorlar, bilenlere sorsalar ya! Cehaletin şifası sormaktır" buyurmuştur. [853]

3. Hz. Ömer, kelale meselesinde Hz. Ebu Bekr'e uymuş ve "Ona muhalefet etmekten utanırım" demiştir. Taklit caiz olmasaydı Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir'e uymazdı.

4. Sahabe, cemaatle kılınan namazın bir bölümünü kaçırınca, önce bu bölümü kılıyor, sonra imama uyuyorlardı.

5. Allah Teâlâ kendine, Resulune ve ulü'l-emre itaati emretmiştir.[854] Ulü'l-emr, yöneticiler ve bilginlerdir. Yönetici ve bilginlere itaat, verdikleri fetvayı taklitle olur.

6. Allah Teâlâ, muhacir ve ensara iyi bir şekilde ittiba edenleri övmüş, onlardan razı olduğunu bildirmiştir.[855] Bunlar taklidin tasvibi ve övülmesi anlamına gelir.

7. Müctehid bilginler açıkça taklidin caiz olduğunu söylemişlerdir. Sözgelimi Muhammed bin el-Hasen, "Alimin daha bilgin olanı taklit olması caizdir"; İmam Şafîî de, "Bazı meselelerde Ömer'i, Osman'ı, Zeyd'i taklit ederek söylüyorum" demiştir.

8. Allah insanları çeşitli yeteneklerde yaratmış, öğrencinin hocasını, çırağın ustasını taklidini zorunlu kılmıştır. Her insanın müctehid olmasını istemesi, O'nun bu adet ve hikmetine aykırıdır.

İçlerinde İbn Hazm, İbn Teymiye, İbnu'l-Kayyim ve Şevkanî'nin de bulunduğu bazı İslam bilginleri ise bid'at olarak niteledikleri taklidin haram olduğunu savunmuşlardır. Bunlar da görüşlerini delillerle desteklemeye, taklidi savunanların delillerini çürütmeye çalışmışlardır:

1. Allah Teâlâ'nın mukallidleri zemmetmesi,[856] Kitap ve Sünnet'in hakim kılınmasını emretmesi ve ihtilaf çıkınca Kitap ile Sünnet'e başvurulmasını istemesi,[857] hükmün yalnız kendisine ait olduğunu bildirmesi,[858] dinde Allah ve Resulunden başkasına dayanmayı yasaklaması,[859] kendinden başkasının helal ve haram kılacak rab ve veli ittihaz edilmesini yasaklaması,[860] Kitap ve Sünnet'e davet edilen bir kimse, hangi nedenle olursa olsun, onu terk ederse, kendisine büyük bir bela isabet edeceğini bildirmesi[861] taklidin haramlığına delalet eder.

2. فَسَْلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لَاتَعْلَمُونَ “Bilmiyorsanız, zikir ehlinden sorun"[862] ayetindeki "zikir" Kur'an ve hadis, onun "ehli" de bunları bilen kimselerdir. Meselesiyle ilgili ayet ve hadisi bilmeyen kimse, elbette bunları bilenlerden soracak ve nakledilen ayet ya da hadise uyacaktır. Selef, hiçbir zaman bunlar yerine bir kimsenin kişisel rey ve görüşünü sormamıştır.

3. Başı yaralı kişiye, bu konudaki delili bilmeden fetva veren ve onun ölümüne neden olanlara Hz. Peygamber, "Allah canlarını alsın..." diye çıkışmıştır. Bu, ilimsiz fetva vermenin haram olduğuna delalet eder. Taklit ilim olmadığına göre, onunla fetva vermek de haramdır.

4. Hz. Ömer'in kelale meselesinde Hz. Ebu Bekir'i taklit edişi birkaç şekilde açıklanabilir: Hz. Ömer bu konuda ölene kadar kesin bir kanaate varamadığına göre, burada söz konusu olan uyma, Hz. Ebu Bekir'in söyledigi "Reyimle hükmediyorum, hata edebilirim" ilkesine ait olacaktır. Yoksa Hz. Ömer, mürted esirlerin reddi; savaşla fethedilen arazinin vakfı, hilafette veliaht tayin edilmesi gibi birçok konuda Hz. Ebu Bekir'e muhalefet etmiştir.

5. Hz. Peygamber'in Muaz'ın hareketini tasvib etmesiyle sünnet meydana gelmiş, sahabe de bu sünnete uymuştur. Kitap ve Sünnet'e uymak taklit değildir.

6. Ulü'l-emre itaat, dinin uygulayıcıları olmaları bakımındandır. Yoksa onların kendilerine itaat emredilmemiştir.

7. Muhacirun ile ensara uymaktan maksat, dini hayatta onların yolundan yürümektir. Onlardan hiçbiri Kitap ve Sünnet'in naslarını bir kişinin rey ve ictihadı için terketmemişlerdir. "Ashabım yıldızlar gibidir..." sözü de sağlam yollardan gelmemiştir. Sahih olduğu kabul edilirse, mukallidlerin imamlarından önce ashaba uymaları gerekir. Bundan da önce ashab gibi davranarak Kitap ve Sünnet delillerini öğrenip bunlara tabi olmaları gerekirdi.

8. Müctehid imamların taklidi yasaklayan söz ve davranışlarını herkes bilir. Onların Kitap ve Sünnet'ten delilini bulamadıkları birkaç meselede daha alim kimselerin ictihadlarına tabi olmaları, herkes için vacib olan taklittir ve zaruret halleriyle sınırlıdır.

9. Allah'ın insanları çeşitli yeteneklerde yarattığı, öğrenci ve çırağın hocalarını taklit etmelerinin doğal olduğu gerçektir. Ama bununla taklidin bir ilgisi yoktur. Taklit, sözü hüccet olmayan bir kimsenin sözüne delilini sormadan uymaktır. Oysa Allah, kullarının fıtratına körü körüne takliti değil, iddia sahibinden delil ve ispat isteme eğilimini yerleştirmiştir.

Konuya daha mutadil yaklaşan bazı İslam bilginleri, genel anlamda vacib ya da haram hükmünü vermek yerine, mesele ve mükellefin durumuna göre bazı şartlarla hüküm vermeyi yeğlemişlerdir. İbn Abdilba, el-Hatibu'l-Bagdadî, Ebu Same, Satıbî ve Sah Veliyullah Dehlevî gibi bilginlerin içinde bulunduğu bu grup, mükellefleri ehliyet bakımından müctehidle, müttebiler ve avam şeklinde üç bölüme ayırır. Müctehidlerin zaruret hali dışında birbirlerini taklit etmeleri caiz değildir. Müctehidlerin delillerini inceleyip bunlara göre tercih ettikleri hükümlere uyan kimseler olarak tanımlanan müttebilerin de, delile bakmaları mümkün oldukça, delile bakmadan bir kimseyi taklit etmeleri caiz değildir.

Fiili olarak delili bulmak ve anlamak imkanına sahip olmayan avam (halk), bilginleri belli şartlarda taklit edebilir. Bu şartlar şunlardır:

1. Müctehid ve bilgini bizzat itaat ve taklite ehil olduğu için değil, tebliğ ederek buna vasıta oldukları için taklit etmeleri. Çünkü bizzat itaat, Allah ve Resulune aittir.

2. Taklitlerinin basit ve zanni de olsa bir tercihe dayanması, bazı karine ve emarelerle taklit ettiği kimsenin en bilgin ve layık kişi olduğuna inanmaları.

3. Taassuptan uzak bulunmaları. Taklit ettikleri bilginin yanılabileceğini kabul edip onun görüşüne uymayan sahih bir nas ile karşılaşınca, nassı değil, imamının görüşünü terkedecek bir durumda olmaları.

4. Taklit ettikleri hususun beş vakit namaz, oruç, hac ve zekatın farz, zina ve içkinin haram olduğu gibi kesin olarak bilinmesi gereken "zarurat-ı diniye" den olmaması.

f) Cehalet

Câhil, Cehâlet: Bilmeyen, iş bilmez, bilgisiz, tecrübesiz anlamlarına gelen ve halk arasında yol-yordam, ilim-irfandan haberdar olmayan kimse. Cahilin içinde bulunduğu hâle de cehalet denir. Ayrıca cehalet, ilmin karşısında olmak, bilmemek manasını taşır. İlim; bilmek, her şeyin en iyisi, en hayırlısı olduğu gibi; cehâlet de onun zıddı, her şeyin en fenasıdır. İlim sahibi faziletli, yüce kişi sayılırken; cahil insanlar da bilgiye karşı daima aşağılanan kişiler olarak bilinirler.

Kur'an-ı Kerîm inkârcıları:

اَلَّذينَ هُمْ فى غَمْرَةٍ سَاهُونَ

"..Cehalet içerisinde kalmış (bilgisizliğe saplanıp kalan) gafiller"[863] olarak zikreder. Yine cahillerden sakınmak için;

خُذِ الْعَفْوَ وَاْمُرْ بِالْعُرْفِ وَاَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلينَ

"Âf yolunu tut, bağışla, mâruf olan şeyleri emret, cahillerden yüz çevir"[864] buyurulur. Bilgisiz insanlar körler gibidir:

هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذينَ لَايَعْلَمُونَ

"Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" [865] "Aynen görenle görmeyenin bir olmadığı gibi."

Cahil kişiler faziletli, doğru ve ilmi kendine önder seçmiş, akıllı kişilerden kaçarlar. Çünkü, kendini olduğundan büyük görme hastalığına tutulan cahiller, tevazû sahibi bilginlerden hiç bir şey anlayamazlar. Cahil, her şeyin dış yüzünü görür, kabukta kalır. Her şeyi bildiğini sanır, boş iddialarda bulunur.

Ancak görünenin arkasında bir de hissedilenin varolduğunu bilemez. Cahilin tedbiri, düşüncesi köksüz ve çürüktür. Bundan dolayı cahiller için:

"Cahil yaşayan ölüdür.", "Diri iken ölü." denilmiştir. Hazret-i İsa da:

"Ben ölüleri dirilttim fakat cahilleri diriltemedim." buyurmuştur.

Halk arasında hadis olarak bilinen yaygın bir sözde: "Akıllının düşmanlığı, cahilin dostluğundan daha hayırlıdır" denilmektedir.

Hz. Ali (r.a.):

"Faziletli kişiler hakkında haset edilir. Cahiller de ilim sahiplerine düşman kesilirler" buyurmuştur.

Eskiden İslâm toplumlarında âlimlerden birine kızıldığı zaman en büyük ceza olmak üzere onu cahil bir kişi ile hapsederler veya bir arada yaşamaya zorlarlardı. "Cahillere para verilse de yüz verilmez" deyimi çok kullanılan bir deyimdir.

g) İstikbar

İstikbâr: Allah'a istiğna ve isyan, insanları küçük görme, onlar üzerinde zorbalıkla egemenlik kurma anlamını da ihtiva eden büyüklenme. Bu niteliklere sahip olan kişiye de müstekbir denir. Kelime olarak istikbar, büyük olma anlamındaki "ke-bü-ra" kökünden gelir ve büyüklenme anlamını dile getirir. Aynı kökten gelen tüm kelimeler de büyüklük ve büyüklenmeyle ilgili anlamlar taşır. Meselâ kebir, büyük; kebire, büyük şey; ekber, daha büyük, en büyük; kibriya, büyüklük, yücelik, ululuk; ikbar, büyük görme; tekbir, büyükleme, yüceltme, ululama; tekebbür, büyüklenme; mütekebbir, büyüklenen demektir.

Büyüklük Allah'a özgü bir niteliktir. Bu nedenle "ke-bü-ra" kökünün tüm türevleri genellikle Allah'ı nitelemek, adlandırmak, yüceltmek için kullanılır. Sözgelimi büyüklük anlamındaki Kibriya, Allah'ın sıfatlarındandır. Mütekebbir de Allah'ın güzel adlarından (esmau'l-hüsna) birisidir. Bu nedenle müslümanlar her fırsatta Allah'ın büyüklüğünü, yüceliğini dile getirmekle yükümlüdürler.

Meselâ, kulluğun en büyük işareti olan namaza, "Allahu ekber" denilip (tekbir) Allah'ın ismi yüceltilerek başlanır. Namaz sonunda Allah Tealâ, yine "Allahu ekber" (Allah en büyüktür) denilerek tesbih edilir. Kurban ve Hac ibadetleri sırasında, Şeytan taslanırken, Kâbe tavaf edilirken, büyüklüğün Allah'a özgü olduğu "Allahu ekber" denilerek, tekbirle ilan edilir. Şaşırtıcı her durumda da tekbirle, "Allahu ekber" denilerek Allah'ın ismi yüceltilir, yaratılmışlara özgü niteliklerden soyutlanır, tenzih edilir.

Ke-bü-ra kökünden gelen kibir, tekebbür ve mütekebbir kelimeleri gibi, istikbâr ve müstekbir kelimeleri de insan için ancak olumsuz bir durumu belirtmek ya da adlandırmak için kullanılır. Bu bağlamda istikbar kelimesi büyüklenme, büyüklük isteğinde olma, bu istekle yeryüzünde bozgunculuk çıkarma, başkaları üzerinde rableşme ve kendinde kibir içinde bir büyüklük vehmetme anlamlarını dile getirir.

Bütün bu nitelikler müslüman tanımının dışına, kâfir insan tipine özgü niteliklerdir. Çünkü müslüman olan, tevazu ile Allah'a teslimiyet demektir. Dolayısıyla müslümanın temel nitelikleri tevazu (alçak gönüllülük) ve hilm (yumuşak başlılık) dir. İstikbar ise, hepsi de küfürle eşanlamlı ya küfrün nedeni veya sonucu olan isyan, zulüm, azgınlık ve sapkınlık gibi niteliklerle ilişkilidir.

Kur'an'a göre istikbar, insanlara tepeden bakma, onları küçük görme gibi kâfirin en tipik özelliklerinden birisini temsil eder. Bunu kelimenin kullanıldığı çok sayıdaki ayette açıklıkla görmek mümkündür. Semud kavminin istikbarı ve bunun neden olduğu küfür şöyle dile getirilir:

قَالَ الْمَلَاُ الَّذينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِه لِلَّذينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ امَنَ مِنْهُمْ اَتَعْلَمُونَ اَنَّ صَالِحًا مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّه قَالُوا اِنَّا بِمَا اُرْسِلَ بِه مُؤْمِنُونَ (*) قَالَ الَّذينَ اسْتَكْبَرُوا اِنَّا بِالَّذى امَنْتُمْ بِه كَافِرُونَ

"Sonra (Salih'in) kavminin kibirli (istikbâru) önde gelenleri, hakir görülen insanlara dediler ki; "Siz Salih'in Rabbi tarafından gönderilen biri olduğunu kesin olarak biliyor musunuz?" Onlar da; "Biz onunla gelene iman ediyoruz" dediler. Ama kibirlenenler (istikbâru) dediler ki: "Biz ise sizin iman ettiğiniz şeye iman etmiyoruz."[866]

Aşağıdaki örnekler de kâfirlerin istikbârını ve bunun sonuçlarını ortaya koymaktadır:

وَالَّذينَ كَذَّبُوا بِايَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا اُولئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فيهَا خَالِدُونَ

"Ayetlerimizi yalanlayıp onların karşısında istikbâra kapılanlar, işte onlar ateş halkıdır."[867]

وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلئِكَةِ اسْجُدُوا لِادَمَ فَسَجَدُوا اِلَّا اِبْليسَ اَبى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرينَ

"Meleklere"Âdem'e secde edin " dedik de hepsi secde ettiler. İblis hariç. (O) diretti, istikbarda bulundu ve kâfirlerden oldu."[868]

اِلى فِرْعَوْنَ وَمَلَائِه فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا عَالينَ

"Firavun'a ve adamlarına; onlar istikbarda bulundular ve böbürlenen bir topluluk oldular."[869]

بَلى قَدْ جَاءَتْكَ ايَاتى فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنْتَ مِنَ الْكَافِرينَ

"Sana ayetlerim vasıl oldu da sen onlara iftira ettin ve istikbarda bulundun, iman etmeyenlerden biri oldun."[870]

Kur'an'da istikbârın çeşitli tezahürleri, onunla anlamdaş ya da onun anlamını açan başka kelimelerle de anlatılır. Bunlardan birisi "beğâ" kelimesidir. "Beğâ", başkalarına karşı aşırı kibir yüzünden haksız ve hukuk-dışı davranışlarda bulunmak, zulüm yapmaktır,

وَلَوْ بَسَطَ اللّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِه لَبَغَوْا فِى الْاَرْضِ وَلكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَايَشَاءُ اِنَّهُ بِعِبَادِه خَبيرٌ بَصيرٌ

"Eğer Allah rızkı kullanma (ölçüsüz) verseydi; mutlaka yeryüzünde beğada bulunurlardı"[871] ayetindeki beğa kelimesi müfessirlere göre böbürlenip şişinme, küstahlıkla bozgunculuk yapma anlamına gelir. Şu ayet ise beğanın adeta tanımını yapmaktadır:

اِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ وَاتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا اِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ اُولِى الْقُوَّةِ اِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ اِنَّ اللّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحينَ (*) وَابْتَغِ فيمَا اتيكَ اللّهُ الدَّارَ الْاخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَاَحْسِنْ كَمَا اَحْسَنَ اللّهُ اِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِى الْاَرْضِ اِنَّ اللّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدينَ

"Karun, Musa ümmetindendi. Ama o, o ümmete beğada bulundu. Çünkü biz kendisine hazinelerden o kadarını vermiştik ki, bunların anahtarlarını bile taşımak bir tabur güçlü insana çok ağır yük olurdu. Allah böbürlenenleri, başı göklerde gezeni sevmez... "[872]

İstikbârın anlamını açan kelimelerden birisi de "batire" kelimesidir.

وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعيشَتَهَا فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ اِلَّا قَليلًا وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثينَ

"Refahı ile mesrur olan (batirat) kaç şehir helak ettik biz! İşte bak konutları, hepsi boş kaldı, çok azı hariç"[873] ayetinde görüldüğü gibi; sahip olunan servetten dolayı aşırı bir övünmeye saplanmak anlamındaki batire, kişinin bu sevinçle küstahça ve mağrurca hareketlerini ifade eder. İstikbârın anlamdaşlarından biri de "atâ" kelimesidir. "Atâ", ölçüsüz şekilde kibirli olmak, son derece hoyratça hareket etmek demektir. Kelime "-dan, -den" eki olan "an" ile kullanıldığında da emredilen birşeyden burun kıvırarak sırt çevirmek, bir emre isyan etmek anlamına gelir:

يَسْمَعُ ايَاتِ اللّهِ تُتْلى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ اَليمٍ

"Şimdiye kadar kaç şehir halkı burun kıvırıp Rabbinin ve O'nun elçilerinin emrinden yüz çevirdi (atât). Biz de Onlarla hesabımızı acı bir biçimde gördük ve onlara emsalsiz bir ceza verdik."[874]

İkinci bir örnek olarak da şu ayet anılabilir:

فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِينَ

"Fakat onlar koyduğumuz yasaktan yüz çevirdiler (atât). Biz de dedik ki: Maymunlar olasınız! Uzak mı uzak olasınız "[875]

"Teğa" ve türevi olan "tuğyan" da İstikbarın başka bir yönüne ışık tutar. "Tuğyan", engellere bakmaksızın ve özellikle de ahlâkî ve dini kuralları çiğneyerek yola devam etme, kendi gücüne sınırsız biçimde güvenme, yaratıcıyı hiçe sayma ve inkâr etme anlamlarını dile getirir.

مَا اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَاَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ اِلى يَوْمِ الْقِيمَةِ

"Sana indirilenin onların birçoğundaki tuğyan ve küfrü artıracağı muhakkaktır"[876] ayeti, istikbarın küfürle özdeş azgınlığını dile getirir. İstikbârla anlam ilişkisi içindeki kelimelerden biri de "istiğna"dır. "İstiğna", insanın kendini zengin, Allah'tan ve başkalarından müstağni sayması ve sonuç olarak kendi gücüne sınırsız bir güven duymasıdır:

كَلَّا اِنَّ الْاِنْسَانَ لَيَطْغى (*) اَنْ رَاهُ اسْتَغْنى

"Yo, doğrusu insan küstahlığını ortaya koydu. Kendini ihtiyaçsız görüyor (istiğna). "[877]

Örnek olarak ayetlerde görüldüğü gibi istikbar İblis, Firavun ve Karun gibi tipik kâfirlerin; peygamberlerin davetine karşı çıkarak Allah'ın ayetlerini yalanlayan, peygamber ve mü'minleri aşağı gören, büyük bir şımarıklık ve küstahlıkla yeryüzünde bozgunculuk çıkaran, insanlar üzerinde egemenlik kurarak onlara zulmeden, sömüren küfür toplumunun ileri gelenlerinin değişmez niteliğidir. Bu yönüyle istikbâr küfrün en temelli ve evrensel öğelerinden birini temsil eder.

İstikbar içindeki müstekbirler, her peygamberin tebliği sırasında yaptıkları gibi Hz. Muhammed'in tebliği sırasında da onun karşısına dikilmiş; Allah'ın ayetlerini yalanlamış, mü'minleri küçük ve aşağı görmüş, zulüm ve sömürü üzerine kurulu düzenlerini, saltanatlarını korumak için her türlü işkence ve cinayete başvurmuşlardır. İstikbârın bu evrensel niteliği, günümüzde de kâfir düzenlerin müslümanlara karşı tutum ve davranışlarında açık bir biçimde kendini göstermektedir.

h)İkrah

İkrâh: Zorlamak, bir kimseyi istemediği ve çirkin gördüğü bir işi yapmaya mecbur tutmak. Bir İslâm hukuku terimi olarak; bir kimsenin başkasına yaptığı, ondaki rızayı kaldıran veya ehliyetini yok etmediği halde, onun ihtiyarını (seçme hürriyeti) bozan, yahut da şer'î yükümlülüğü kaldıran korkutma hâlini ifade eder. Mecelle'nin tarifi şöyledir:

"İkrah; bir kimseyi korkutmak suretiyle rızası olmaksızın bir iş işlemek üzere haksız yere zorlamaktır." [878]

İslâm'da, insana din, inanç ve vicdan özgürlüğü tanınmış; iradeyi baskı altına almak ve insanı rızası olmayan işlere zorlamak yasaklanmıştır. İkna etme, güzel öğüt, toleranslı davranış ve en güzel irşad ve eğitim metodunu bulup uygulamak İslâm'ın amacıdır.

Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur:

اُدْعُ اِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِه وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ

"Ey Peygamber! insanları Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et. Onlarla en uygun şekilde mücadele et. Şüphesiz ki Rabbin, yolundan sapanı da, doğru yolda yürüyenleri de çok iyi bilir."[879]

لَااِكْرَاهَ فِى الدّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَميعٌ عَليمٌ

"Dinde zorlama yoktur. Hak yol, bâtıl yoldan ayrılmıştır. Kim tâğutu inkâr edip Allâh'a iman ederse, muhakkak ki o, kopmayan sağlam bir kulpa sarılmıştır. Allah, her şeyi çok iyi işiten ve çok iyi bilendir."[880]

Ayetin inme sebebi şu olaydır. Huseyn el-Ensarî'nin, müslüman olmayan iki oğlu Ensar'da bazılarıyla birlikte yiyecek almak üzere Medîne'ye gelmişlerdi. Babaları; "müslüman olmadan sizi bırakmam" dedi. Oğulları İslâm'a girmek istemeyince, Hz. Peygamber'e başvurdu ve; "Ben bakıp dururken, bende bir parça olan çocuklarım ateşe mi girsin?" dedi. Bunun üzerine yukarıdaki ayet nâzil oldu.[881]

Başka bir ayette iradesi zorlanan kimse için bazı kolaylıklara işaret edilir:

لَايَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرينَ اَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّهِ فى شَىْءٍ اِلَّا اَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقيةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاِلَى اللّهِ الْمَصيرُ

"Müminler müminleri bırakıp da, kâfirleri dost ve idareci edinmesinler. Kim bunu yaparsa, ona Allah'tan hiçbir şey (yardım) yoktur. Eğer ki, onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolayı sakınmış olasınız. Allah size, asıl kendinden korkmanızı emrediyor. Nihayet gidiş de ancak onadır."[882]

Bu ayetteki; "meğer ki onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolayı sakınmış olasınız" hükmünün tefsîrini İbn Abbas şöyle yapar. "Bu, kalbi iman ile dopdolu olduğu halde, diliyle küfür kelimesini söyleyip, işkence ve ölümden kurtulmuş olmasıdır. Böyle yapan kimse hem hayatını kurtarır, hem de o anda günahı kaldırıldığı için, sorumlu olmaz."[883]

İbn Kesîr, bu konudaki ruhsatı şöyle açıklar: "Bazı yer ve zamanlarda inkârcıların şerrinden korkanlar, niyyet ve kalblerinden değil de, dış görünüş bakımından kendilerini koruyacak şekilde davranabilirler."[884]

Hanefîlere göre, ölüm tehlikesi ve bir uzvun koparılması söz konusu olunca, bir kimsenin, diliyle küfür kelimesini açığa vurmasında bir sakınca yoktur. Hz. Peygamber'in Ammar b. Yâsir'e bu konuda verdiği müsaade, bir konuda en büyük delildir.[885]

Ammar'ın ana ve babası inançlarından vazgeçmedikleri için Kureyş müşriklerince şehit edilmiş, kendisi de dayanılmaz işkence karşısında, müşriklerin söylenmesini istediği küfür sözlerini söylemiştir. Ammâr'ın durumu Hz. Peygamber'e ulaşınca, kendisine, küfür kelimelerini söylerken kalbinin durumunu sormuştur. Ammâr b. Yâsir; "iman ile mutmain olarak buldum" cevabını verince, Resulullah (a.s) "Eğer yine aynı işkenceyi yaparlarsa, onların istedikleri sözleri söyleyip kurtulabilirsin" buyurmuştur. Bunun üzerine şu ayet-i kerîme inmiştir:

مَنْ كَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ ايمَانِه اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْايمَانِ وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظيمٌ

"Kalbi iman üzere sabit ve bununla mutmain olduğu halde, ikrâha uğratılanlar müstesna olmak üzere, kim imanından sonra, Allah'ı tanımış, küfre göğsünü açarsa, işte Allah'ın gazabı o gibilerin başınadır. Onların hakkı en büyük azaptır."[886]

Hz. Peygamber; "Şüphesiz Allah, ümmetimden hata, unutma ve üzerine zorlandıkları şeyin hükmünü kaldırmıştır" [887] buyurmuştur.

Bu duruma göre, zor altında iken, dil ile küfür kelimesini söylemek, imanın zail olmasına sebep teşkil etmez. Zira kalbî tasdik mevcuttur. O şartlarda dahi; küfrü gerektiren bir söz söylemekten ve kâfirlerin dediklerini yapmaktan kaçınmak, ölümü göze almakla mümkündür. Bu sebeple, ikrah altında iken küfrü gerektiren söz söylemek caiz olur.

Fakat mümin sabreder, küfür kelimesini söylemez ve bu sebeple katledilirse, büyük sevap kazanır. Zira Ashab-ı Kirâm'dan Hubeyb b. Adiyy küfür kelimesini, bütün işkencelere rağmen söylemedi ve onu idam ettiler. Resul-i Ekrem (a.s) Hubeyb'e "Seyyidü'ş-Şüheda" (şehitlerin efendisi) ismini verdi ve buyurdu ki:

"- O cennette benim arkadaşımdır." Çünkü o halde dahi; küfür kelimesini söylemenin haramlığı bakidir. İslâm'ı aziz kılmak için kâfirlerin isteklerini yerine getirmekten kaçınmak azimettir. Küfür kelimesini söyleyip kurtulmak bir ruhsattır.[888]

Zorlamanın şartları

1) Korkutanın, söylediğini yapacak durumda olması: Ebû Yusuf ve İmam Muhammed'e göre başkasından yardım istemek mümkün olup da, o şekilde tehditten kurtulmak imkân dahilinde bulunsa bile yine ikrâh hali gerçekleşir.

2) Korkutulanın, korkutulduğu şeyin derhal gerçekleşmesinden korkması: Korkutulan, söylenen şeyi yapmadığı takdirde, tehlikeye maruz bulunduğu kanaatine sahip olmalıdır. Bu konuda onun galip zanni ölçü alınır.

3) Korkutmanın, zorlananın veya yakınlarının mal, can veya uzuvlarına karşı yapılmış olması:

Büyük İslâm hukukçusu es-Serahsî (ö. 490/1097) yakınlara karşı vuku buları korkutma altında yapılan bir satım akdini kıyasa göre geçerli kabul ederken, bunun istihsan prensibine göre bir korkutma sayılacağını belirtir. Çünkü kişiye, babasına veya eşine yapılacak işkence, kendisine yapılacak işkenceden daha ağır gelebilir.[889]

İslâm hukukçuları ikrahı üç kısına ayırır:

1) Tam ikrah: Zorlananın mal, can veya uzvunun telefine yol açabilecek ağırlıktaki ikrah.

2) Eksik ikrah: Malın bir kısmını telefle tehdit, uzuvların telefine yol açmayacak şekildeki dövme, tehdit, hapis ve bağlamakla tehdit bu kısına girer.

3) Yakınlara verilecek zararla ikrah: Ana, baba, dede, nine, çocuklar, torunlar ve eş gibi yakınlardan birisine eziyetle tehdit bu kısına girer.

İkrah hükmü

İkrah, söz ve fiillerin sonuçlarına etki yapar, fakat ehliyetin aslını ortadan kaldırmaz.

Geçerli olan ikrah, tam olsun, eksik bulunsun, sözleri hükümden düşürür. Bu nedenle, ikrah altında yapılan ikrarlar geçerli olmaz. Ancak, ikrah hâli kalktıktan sonra rıza gösterilmesi hali müstesnadır. Tam ikrah da, eksik ikrah da rızayı yok eder. Bağlayıcı akid ve sözlerde ise karşılıklı rıza esastır.

Nitekim Kur'an'da:

لَا تَاْكُلُوا اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ اِلَّا اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ

"...Aranızda mallarınızı bâtıl yollarla değil, ancak karşılıklı rızaya dayanan ticaretle yeyin"[890] buyurulmuştur.

Hz. Peygamber de: "Bir kimsenin malı, ancak onun gönül hoşluğu ile helâl olur" [891] buyurur.

Zorlananın fiilleri, zorlamanın tam veya eksik olmasına göre değişik hükme tâbi olur. Eksik ikrah, zorlananı fiilinin sonucu bakımından mutlak olarak serbest bırakmaz. Meselâ, bir kimse hapisle tehdit edilerek içki içmeye veya bir şahsı öldürmeye zorlansa, teklifi yerine getirirse tamamen sorumlu olur. Çünkü karşılaştığı eziyeti kabul ederek istenilen şeyi yapmayabilir. Söyleneni yapmadığı takdirde uğrayacağı eziyet tahammül edilir cinstendir.

Tam ikrahta ise zorlanan, işlediği fiilden sorumlu olmamakla birlikte, korkutan sorumlu olur. Sorumluluk ikisi arasında yer değiştirmiş bulunur.

ı) İrtidat

Mürted: Geri dönmek, geri istemek, eski haline dönmek anlamındaki "irtidad" mastarının ism-i faili. Istılahta ise, müslüman olduktan sonra, İslâm'dan dönüp başka bir dine giren veya dinsizliği tercih eden kimseler için kullanılan bir akaid terimi. Dinden çıkma olayına da "riddet" denir.

Müslümanın dinden çıkıp, irtidat etmesine sebep olan şeyler şunlardır:

1- Allah Teâlâ'ya ibadette O'na şirk koşmak:

لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قَالُوا اِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَقَالَ الْمَسيحُ يَا بَنى اِسْرَائلَ اعْبُدُوا اللّهَ رَبّى وَرَبَّكُمْ اِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَاْويهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمينَ مِنْ اَنْصَارٍ

"Kim Allah'a ortak koşarsa, şüphesiz Allah ona Cenneti haram kılmıştır ve onun varacağı yer Cehennemdir. Zâlimlerin hiç bir yardımcısı da yoktur."[892]

İbadet türlerinden her hangi birini Allah'tan başkasına yönelterek işlemek, ölülerden yardım istemek, aracılık ve şefaat dileyerek ilk müşriklerin yaptığı gibi Allah'a şirk koşmak, (Mekkeli müşrikler ibadet ettikleri ilâhlarının, insanları yarattığına, rızıklandırdığına ve tasarruf yetkisine sahip olduğuna inanmıyorlardı. Onlar, tapındıkları putlarının Allah indinde bir makama sahip olduklarına ve insanlarla Allah arasında aracı ve şefaatcılıkta bulunduklarına inanıyorlardı):

يَقُولُونَ هؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللّه

"Bunlar Allah katında şefaatcilerimizdir derler."[893]

وَاَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ اَحَدًا

"Şüphesiz, mescidler Allah'a mahsustur. O halde orada Allah ile beraber bir başkasını anmayın."[894]

وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِه وَالْمَلئِكَةُ مِنْ خيفَتِه وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِى اللّهِ وَهُوَ شَديدُ الْمِحَالِ (*) لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه لَا يَسْتَجيبُونَ لَهُمْ بِشَىْءٍ اِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِه وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرينَ اِلَّا فى ضَلَالٍ

"Doğru dua ancak Allah'a yapılandır. Allah'tan başkasından yardım istenmez. Zira Allah'tan başka diğer varlıklar ise dua edenlerin ve yardım isteyenlerin hiçbir isteğine cevap veremezler. Allah'tan başkasından yardım isteyenlerin durumu ellerini tamamen açarak suya uzatan kimseye benzer. Ağzına su götürmek ister fakat götüremez. Şu halde kâfirlerin duası sapıklıktan başka bir şey değildir."[895]

Allah'tan başkasına dua edip bir dilekte bulunanlar, kâfirler olarak adlandırılmaktadır. Bu konu üzerinde ulemânın icma'ı olup, buna muhalif görüş beyan eden hiç bir kimse yoktur.

Allah'ın şeriatından başka kanunlarla veya Allah'ın nizamının dışındaki şirk düzenlerinin kaideleriyle hükmetmek de, Allah'a ibadette ortaklar edinmektir:

اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّهِ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوا اِلَّا اِيَّاهُ ذلِكَ الدّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ

"Hüküm ancak Allah'ındır. O ancak kendisine ibadet etmenizi emretti."[896]

وَلَا يُشْرِكُ فى حُكْمِه اَحَدًا

"O hiç bir varlığı hükmüne ortak yapmaz."[897]

Allah'ın dışında; insan, melâike, cin, taştan heykel vb. adına kurban kesmek veya adak adamak; ayrıca, Allah'a tevekkül eder ve O'na sığınır gibi, bir başka varlığa sığınmak ve ondan medet ummak da irtidadı gerektirecek fiillerdendir.

2- Kâfirleri tekfir etmemek, kâfirler hakkında şüpheye düşmek ve uydukları İslâm dışı ideolojilerinin doğru olduğuna inanmak; anıt, mezar ve ölülere tapınmak; Yahudilik, Hristiyanlık, Komünizm, Kapitalizm, Demokrasi, Sosyal Demokrasi vb. şirk düzenlerini doğrulamak. Allah Teâlâ, bunların hepsinin küfür olduğuna hükmetmiştir. Bu, Kitap, Sünnet ve icma ile sabittir. Buna göre bunların küfür olduğunu kabul etmeyen, Kur'an'ı, Sünnet'i ve icma'ı yalanlamıştır. Müslüman olduktan sonra, bu şekilde düşünmeye başlayan kimse irtidat etmiştir.

3- Muhammed (a.s)'ın getirdiklerinden bir şeye kızmak ve uygunsuz görmek. Onlarla amel ediyor olsa bile durum değişmez. Allah Teâlâ bunu şöyle ifade etmektedir:

ذلِكَ بِاَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا اَنْزَلَ اللّهُ فَاَحْبَطَ اَعْمَالَهُمْ

"Bunun sebebi, onların, Allah'ın indirdiklerini beğenmeyip çirkin bulmalarıdır. Dolayısıyla da Allah, onların amellerini heder etmiştir."[898]

4- Rasulullah (a.s)'ın dininin sevap veya günahlarından herhangi birini alaya almak, eğlence konusu yapmak:

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ اِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ اَبِاللّهِ وَايَاتِه وَرَسُولِه كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ (*) لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ ايمَانِكُمْ اِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِاَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمينَ

"Onlara de ki: Allah ile âyetleri ve peygamberleriyle mi alay ediyordunuz? Özür beyan etmeyin. Çünkü iman ettikten sonra, inkâr ettiniz."[899]

5- Kâfirleri alkışlamak ve mü'minlere karşı onlara yardım etmek:

لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارى اَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاِنَّهُ مِنْهُمْ اِنَّ اللّهَ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمينَ

"Sizden kim onları dost edinirse, şüphesiz onlardan olur. Muhakkak ki Allah zâlim kavmi hidayete erdirmez."[900]

6- Allah'ın dininden tamamıyla veya o olmadan dinin sahih olması mümkün olmayan temel unsurlarının birinden yüz çevirmek:

مَاخَلَقْنَا السَّموَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَابَيْنَهُمَا اِلَّا بِالْحَقِّ وَاَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذينَ كَفَرُوا عَمَّا اُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ

"Fakat kâfirler, uyarıldıkları şeylerden yüz çevirirler."[901]

7- Bazı insanların, Muhammed (a.s)'ın şerîatini aşıp, ona bir şeyler ekleyebileceğine inanması:

وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْاِسْلَامِ دينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِى الْاخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرينَ

"İslâm'dan başka bir din arayan kimseden Allah bunu asla kabul etmez. O kimse ahirette de hüsrana uğrayanlardan olacaktır."[902]

8- Üzerine icma vaki olmuş İslâm'ın farzlarından birisi üzerinde tartışmaya girmek veya yine haramlığı icmayla sabit olan bir şeyi helâl saymak. İmam Suyûtî şart koşulan sahihlik şartlarını taşıyan hadisi inkâr edenin İslâm dairesinden çıkıp irtidat etmiş olduğunu ve kıyamet gününde Yahudilerle, Hristiyanlarla veya küfür gruplarından uymayı dilediği kimselerle haşrolacağını söylemektedir.[903]

Bir kimse şehadet getirip, namazını kılsa, orucunu tutsa ve kendisinin müslüman olduğunu iddia etse bile, bu sayılan şeyleıden ve İslâm'a dair eserlerin mürted bahislerinde etraflıca zikredilen hususlardan bir tanesini işlediği zaman irtidat etmiş sayılır.

Burada şöyle bir soru sorulabilir: Bir müslüman nasıl tekfir edilebilir? Zira Rasûlüllah (a.s); "Bir adam kardeşine "ey kâfir" derse, bu söz ikisinden biri için mutlaka gerçekleşir."[904]

"Allah'tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed'in O'nun Rasulü olduğuna şehadet eden kimseye Allah ateşi haram kılmıştır." [905] buyurmaktadır.

Burada tekfir edilmesi caiz olmayan müslüman, muvahhid olup, İslâm'a aykırı olan şeylerden kaçınan kimsedir. O, tevhid üzere olan kişidir. İşte Allah Teâlâ bu gibi kimseler üzerine ateşi; kendisine şirk koşanlara ise Cennet'i haram kılmıştır. Nitekim, Rasûlüllah (a.s), şöyle buyurmaktadır: "Allah'a inanıp, O'na hiç bir şeyi ortak koşmayan Cennet'e girmiştir. Allah'a inanıp da, O'na şirk koşan ise Cehenneme girmiştir."[906] Bunun içindir ki Ashab, Müseylemetü'l-Kezzab ve Esvedü'l-Ansî'nin nübüvvetine iman edenleri ve ayrıca zekât vermek istemeyenleri tekfir ederek, onların mürted olduklarına hükmetmiş ve onlarla savaşmışlardı.

Akıl hastası ve çocuğun dinden dönmesi irtidat cezasını gerekli kılmaz: "Üç kişiden hesap sorma kaldırılmıştır: Aklını kaybetmiş kimse akıllanana kadar; uyuyan uyanana kadar ve çocuk, bulûğa erene kadar. Bu üç zümreden kalem kaldırılmıştır ve yaptıklarından sorumlu tutulmazlar."[907]

Bunun gibi, istemediği ve kastetmediği halde hataen küfrü getiren bir söz sarfeden kimse de mürted sayılmaz:

"Allah, ümmetimden hata, unutma ve zorlanma ile yaptığı Şeylerden sorumluluğu kaldırdı."[908]

Kalbi imânla dolu olduğu halde, zorlama (ikrah) ile dinden döndüğünü söyleyen kimse için irtidat vaki olmaz:

مَنْ كَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ ايمَانِه اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْايمَانِ وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظيمٌ

"Kalbi imanla dolu olduğu halde, inkâra zorlananların dışında her kim imanından sonra Allah'ı inkar edip de küfre göğüs açarsa, işte Allah'ın gazabı o gibilerin başınadır ve onlar için büyük bir azap vardır."[909]

İkrahın özür sayılmasının bir ölçüsü vardır. İçki içmek, ölü eti yemek, küfür ve malı telef etmek şeklindeki zorlama veya dövmek ve hapsetmekle tehdid edilmek, ikrah değildir ve haddi gerektirir. Sadece ölümle tehdit edilip de tehdit edenin bunu yapabilme gücüne sahip olması halinde ikrah özür sayılabilir. Kişi sabreder, dininden dönmez ve öldürülürse bunun karşılığında büyük bir mükâfat alır.[910]

Zorlama olmadan (ikrah) küfrü gerektiren bir söz söyleyen veya bir iş yapan, bunu korkusundan yahut alay için yapmış olsa bile mürted sayılır. Çünkü mücerred korku özür değildir. Sarhoşların irtidadı hakkında alimler arasında ihtilaf vardır.

-Okuma Parçası-

İman En Büyük Hazinedir

Evren, İlahi kaderin haritasıyla şekillenmiştir. İlahi kaderin haritası, hayat ve memat kanunuyla varlığını devam ettirmektedir.

Evrendeki en küçükten en büyüğüne kadar, canlıdan cansıza kadar, imanın esasları olan Allah’ın varlığı ve birliği, Peygamberlerin habercisi oldukları ahiret gerçeği, yaşamın bedeli olan cennet ve cehennem karşılığı gerçeği herkesin alın yazgısıdır.

İşte evrendeki hayat ve memat gerçeğini, kimileri düşünerek onu inanca dönüştürür. Kim de inkar edip yaşamın bu gerçeğiyle bir gün burun buruna gelerek hayatı pahasına görerek onu kabullenir.

Acizane ortaya koymaya çalıştığımız “EVRENİN RUH HARİTASI AKAİD”, nasıl inanılması konusunda bir çalışmadır. Temennimiz, yaşam pahası değerinde olan gerçekleri kaybederek inanmak değil, okuyarak, düşünerek inanmak isteyenlere küçük bir armağandır.

Unutmayalım!

Allah’a iman gerçeği evrenin her zerresinin ruh haritasıdır. İnsanoğlu da evrenin bir zerresi, toplumun bir bireyi, Ailenin bir neferi olduğundan dolayı, aynı gerçek insan ruhunda da şekillenmiştir. Eğer okuyarak, düşünerek bu haritayı ortaya çıkarmazsak, bir gün gelir, hayatın Allah’a iman gerçeği bize kendini açık gözle gösterecektir. O zaman, kaybedenlerden mi oluruz? Yoksa kazananlardan mı oluruz? Bunu zaman gösterecektir. Fakat kazananlardan olmak, ancak düşünmeyi bedel olarak ödemekle mümkündür. Çünkü gerçekten düşünen, bir gün bulacaktır. İnsanoğlunun yapısı buna müsaittir. Yeter ki, bedel ödenebilsin.

Hayatın en büyük hazinesi imandır. İmana sahip olan kimsenin elinde en büyük hazine var demektir. Çoğu zaman para zengini olanlar, ellerinde hiç imkan olmayabilir. Fakat iman imkanına sahip olanın ise, açmayacağı imkansız kapı yoktur. Onun içindir ki; İman en büyük imkandır. İman imkanın zengini olanın elinde, hem dünya hem de ahiret hazinesi bulunur. Fakat para zengini olanın eline ancak bazı şeyler geçebilir. Fakat bir çok şeylerden de mahrum olur.

Sonuç olarak; mantıkla iman, hayatın takatı,

Okuyarak iman yaşamın haritası;

Düşünerek iman, dünya ve ahiretin anahtarı;

Aranarak bulunan iman, cehennemden necat ve cennet muradına erme;

Yorularak bulunan iman, ruha ferman, kalbe nur, göze fer ve dize dermandır.

AKAİD DERSİNİN TESTİ

Soru 1 : İman nedir?

Cevap : Allah (cc)’ın dinini, Rasulüllah (a.s)’ın getirdiği tüm şeyleri kalp ile kabul edip dil ile tasdik etmektir.

Soru 2 : İmanın şarları nelerdir?

Cevap : Allah (cc)’a, Meleklerine, Kitaplarına, Peygamberlerine, Ahiret gününe, kaza ve kadere, hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine, öldükten sonra tekrar dirilmeye iman etmektir.

Soru 3 : Hak dinlerin gayesi nelerdir?

Cevap : Aklı, Dini, Nefsi, Nesli ve Malı korumaktır.

Soru 4 : İslam dininin kaynakları (Edille-i Şeriyye) nelerdir?

Cevap: Kitap, Sünnet, İcma-i Ümmet ve Kıyas-ı Fukaha’dır.

Soru 5 : Peygamberimiz (a.s)’den sonraki dönemlerde bir meselenin dini hükmü üzerinde o devirde yaşayan müçtehitlerin birleşmesi ve ittifak etmesine ne ad verilir?

Cevap : İcma-i Ümmet denir.

Soru 6 : Kur’an’ı Kerim ve Hadis-i Şeriflerde karşılığı bulunmayan bir meseleyi,Kitap, Sünnet, İcma-i Ümmet dediğimiz şeri delillerde sabit olan hükümler ışığında, aynı illete (sebebe), aynı hikmete bağlayarak çözümlemeye dinimizde ne ad verilir? bu hükümleri verene Fakih denir?

Cevap : Kıyası Fukaha.

Soru 7 : İmam ve müçtehit olarak kabul edilen bir kişinin içtihat ve görüşlerinden oluşan, itikadi, fıkhi, dini veya şeri yola ne ad verilir?

Cevap : Mezhep adı verilir.

Soru 8 : İtikadi mezheplerimiz ve imamlarını söyleyiniz?

Cevap : a- Maturidiyye; İmam Ebu Mansur Muhammed Maturidi

b- Eşariyye; İmamı Ebul Hasan Aliyyül-Eşari.

Soru 9 : Allah’ın zati sıfatlarını sayınız?

Cevap : a- Vücut (Var olması)

b- Kıdem (Varlığının başlangıcı olmaması)

c- Beka (Varlığının sonu olmaması)

d- Vahdaniyet (Bir olması)

e- Muhalefetül lil Havadis (Yaratılmışların hiç birine benzememesi)

f- Kıyam bi Nefsihi (Varlığının kendisinden olması)

Soru 10: Büyük günahlar nelerdir?

Cevap : a- Allah (c.c.)’a ortak koşmak.

b- Haksız yere adam öldürmek.

c- Namuslu kadına iftira etmek.

d- Sihir yapmak ve yaptırmak.

e- Savaştan kaçmak

f- Müslüman anne ve babaya isyan etmek

e- Yetim malı yemek

g- Mescidi Haram’da günah işlemek

h-Yetim malı yemek i-Zina yapmak

Soru 11: Rabbimizin en güzel, en şerefli manalara ve sıfatlara dalalet eden mübarek isimleri vardır. Ki bu isimler hakkında Peygamberimiz (a.s.) “Muhakkak ki Allah (cc)’a mahsus 99 ismi şerif vardır. Her kim bu isimleri (sayar, ezberler veya şuurlu bir şekilde manalarını anlarsa) cennete girer, sonsuz mutluluğa ulaşmış olur.” buyurdu. Rabbimizin bu isimlerine ne ad verilir?

Cevap : Esmaül Hüsna

Soru 12: Allah (c.c.)’ın zatında, sıfatında ve fiillerinde eşsiz olduğunu bilip inanmaya ne denir?

Cevap : Tevhit denir.

Soru 13: Peygamberimiz (a.s.)’ın Miraç hadisesinde 7. Kat semada, Mescidi Haram ve Mescidi Aksa’dan sonra uğradığı, Meleklerin kıyamete kadar hayatlarında bir defa sıra gelerek tavaf ettikleri 7. Kattaki mescidin adı nedir?

Cevap : Beytül-Mamur.

Soru 14: Allah’ın subuti sıfatlarını sayınız?

Cevap : a- Hayat (Diri olması)

b- İlim (Her şeyi bilmesi)

c- Semi (İşitmesi)

d- Basar (Görmesi)

e- İrade (Dilemesi)

f- Kudret (Gücünün yetmesi)

g- Kelam (Konuşması)

h- Tekvin (Yaratması)

Soru 15: Dört büyük melek hangileridir ve görevleri nelerdir?

Cevap : a- Cebrail; Vahiy getiren melektir

b- Mikail; Tabiat olaylarının iradesi ile görevlidir

c- İsrafil; Sura üfleyecek olan melektir

d- Azrail; Ölüm meleğidir, can alır.

Soru 16: Kendilerine Kitap verildiği Kur’an’ı Kerimde bildirilen peygamberler hangileridir ve hangi kitaplar kendilerine verilmiştir?

Cevap : a- Musa(a.s.); Tevrat

b- Davut(a.s.); Zebur

c- İsa(a.s.); İncil

d- Muhammed(s.a.v.); Kur’an

Soru 17: Kendilerine kitap indirilmeyip sahife verilmiş olan peygamberler ve kaç sahife verildiğini yazınız?

Cevap : a- Adem(a.s.) 10 sahife

b- Şit(a.s.) 50 sahife

c- İdris(a.s.) 30 sahife

d- İbrahim(a.s.) 10 sahife

Soru 18: Hakikatler hakkında ilim elde etme vasıtaları yani İslam’da bilginin kaynakları nelerdir?

Cevap : a- Sağlam duyu organları b- Doğru haber c- Akıl

Soru 19: İslamın kesin nasla sabit olan hükümlerine, şüphe götürmez bir şekilde inanmaya ve Allah (c.c.)’ın hükmüne ve iradesine teslimiyete ne ad verilir?

Cevap : İtikat denir.

Soru 20: İlk peygamber Hz. Adem (a.s.)’dan Hz. Muhammed Mustafa (a.s.)’e kadar gelen peygamberlere bildirilen Allah’ın dininin adı nedir?

Cevap : İslam.

Soru 21: İnsanları iyiliğe yöneltmek için Allah (c.c.)’ın peygamberleri vasıtasıyla bildirdiği emirler ve hükümlere ne denir?

Cevap : Din denir.

Soru 22: İnsanların yaşayışlarında yapmaları ile emrolundukları, ilahi yol ve umumi prensiplere ne ad verilir?

Cevap : Şeriat.

Soru 23: İnanç bakımından insanlar üçe ayrılır bunlar hangileridir?

Cevap : a- Mü’min b- Münafık c- Kafir.

Soru 24: Allah (c.c.)’e ve onun dinine kalbiyle inanıp, diliyle de inandığını söyleyen ve inandığını yaşamaya çalışan insana ne denir?

Cevap : Mü’min.

Soru 25: İnanmadığını açıkça söyleyen kimseye ne denir?

Cevap : Kafir.

Soru 26: Dili ile iman ettiğini söylediği halde kalbinden inanmayan kişiye ne denir?

Cevap : Münafık.

Soru 27: İsyanda haddi aşan, zalim ve Allah (c.c.)’dan başka ibadet edilen put ve ilahı olan sistemlere ne ad verilir?

Cevap : Tağut.

Soru 28: Allah (c.c.)’ın birliğini kabul etmeyen, ama ona inanan fakat ondan başka varlıklarıda ilah kabul eden kimseye ne ad verilir?

Cevap : Müşrik.

Soru 29: İnsanların biri sağ biri sol omuzlarında olmak üzere iki gözetleyici melek vardır. Bu meleklerden sağ taraftaki melek insanın iyi amel ve davranışlarını, sol taraftaki melekte insanın kötü amel ve davranışlarını tespit edip amel defterine yazmakla görevlidirler. Bu meleklerin isimleri nelerdir?

Cevap : Kiramen Katibin.

Soru 30: İnsanlar ölüpte mezara konduktan sonra sual melekleri denilen iki melek gelir ve kendilerine Rabbimiz tarafından emrolunan kabir suallerini sorarlar. Bu sualler: Rabbin kim?, Peygamberin kimdir?, Dinin nedir?, Kitabın nedir? Kıblen neresidir? şeklindedir. Bu sualleri soran meleklerin isimleri nelerdir?

Cevap : Münker ve Nekir.

Soru 31: Cennetteki meleklerin başkanının ismi nedir?

Cevap : Rıdvan

Soru 32: Cehennemdeki görevli meleklerin başkanlarının ismi nedir?

Cevap : Malik.

Soru 33: Allah (c.c.)’a çok yakın bulunan, mukarrebun melekleride denilen, son derece şerefli olan meleklerin diğer isimleri nedir?

Cevap : İlliyyun melekleri.

Soru 34: Peygamberlerin kendilerine has sıfatları nelerdir, manalarıyla birlikte söyleyiniz?

Cevap : a- Sıdk; Doğru sözlü olmak

b- Emanet; Güvenilir olmak

c- Tebliğ; Tebliğ etmek

d- Fetanet; Üstün akıl ve zekaya sahip olmak

e- İsmet; Günah işlememek.

Soru 35: Peygamberimiz (a.s.) hesap gününü anlatırken mahşerin düz bir yerinde mahkeme-i kübranın kurulacağını ve hesapların seri olarak sorulacağını anlattı. İnsanların beş şeyden mutlaka sorulacağını, hesaba tutulacaklarını haber vermişti. İşte Peygamber (a.s.)’ın hesap günü mutlaka sorulacak dediği beş şey nedir?

Cevap : a- Ömrünü nerede tükettiği

b- Gençliğini nasıl geçirdiği

c- Malını nereden kazandığı

d- Malını nereye harcadığını

e- Bildikleri ile amel edip etmediğinden sorulacaktır.

Soru 36: Ahiret günü hesaptan sonra herkesin amel defterini (sevap ve günahını) tartmaya mahsus olan ilahi adalet terazisine ne ad verilir?

Cevap : Mizan

Soru 37: Cehennem üzerinde uzanan son derece ince ve keskin olan, mü’minler için geniş ve rahat olacak, kafirler ise takılıp kalıp cehenneme düşecekleri, ona inanmak imanın gereği olan köprünün adı nedir?

Cevap : Sırat Köprüsü.

Soru 38: Her canlı için ezelde tayin edilmiş olan hayat süresi vardır. Süresi dolan canlıların ömrü son bulmuş ve kendisine takdir edilmiş olan geçici dünyadaki hayatı bitmiş olur. Her canlı için tayin edilmiş olan süreye ne denir?

Cevap : Ecel.

Soru 39: İslam’ın şartları nelerdir?

Cevap : 1- Kelime-i Şahadet getirmek

2- Namaz kılmak

3- Oruç tutmak

4- Hacca gitmek

5- Zekat vermek.

Soru 40: Başkalarının meydana getiremeyeceği olağanüstü şeyleri bir peygamberin, gerçekten Allah (c.c.)’ın elçisi olduğunu doğrulaması için Rabbimizin o, olağanüstü olayı peygamberi eliyle ortaya çıkarmasına ne ad verilir?

Cevap : Mucize.

Soru 41: Yüce Rabbimizin kudret ve izni ile veli kulları tarafından bir kısım olağanüstü hallerin meydana gelmesine ne ad verilir?

Cevap : Keramet.

Soru 42: Hatır ve hayale gelmeyen maddi ve manevi nimetleri içinde toplayan, hiçbir zaman yok olmayan ve bugün mevcut olup sekiz bölümlü bir mükafat alemi olan, yerini ancak Rabbimizin bildiği, yakuttan, inciden, elmastan döşenmiş köşklerin var olduğu, altından ırmakların aktığı, içinde hurilerin olduğu bildirilen ve Allah (c.c.)’a kul, habibine ümmet olmuşların, şehitlerin gideceği yer olarak bildirilen o güzel mekanın ismi nedir?

Cevap : Cennet.

Soru 43: Kapısında zebanilerin olduğu, yedi kat aşağı doğru tabakaya bölünmüş, her bir katında ayrı, türlü azabın tattırılacağı ve bazı günahkar mü’minlerinde ceza göreceği, kafirler için ise ebedi azap yeri, devamlı kalacakları mekan olarak bildirilen bu yerin ismi nedir?

Cevap : Cehennem.

Soru 44: Kainattaki her şey kendisinden başka yaratıcı olmayan Allah (c.c.)’ın bilmesi, dilemesi ve yaratması ile olur. Onun için herhangi bir şeyin belirli bir şekilde meydana gelmesi Cenabı Hakkın ezelde dilemesi ile olur. Rabbimizin bir şeyi ezelde dilemiş olmasına ne ad verilir?

Cevap : Kader.

Soru 45: Yüce Rabbimizin ezelde dilemiş olduğu herhangi bir şeyin zamanı gelince yine Allah (c.c.)’ın izniyle meydana gelmesine ne ad verilir?

Cevap : Kaza.

Soru 46: Müellefe-i Kulüp kimlerdir?

Cevap : Müslüman olmayıp, kalpleri İslam’a ısındırılmak istenenlerdir.

Soru 47: Büyük günahlardan birini işlemiş veya küçük günahlara devam eden kimseye ne denir?

Cevap : Fasık.

Soru 48: Günahı olan mü’minlerin affedilmesi, günahsızların daha yüksek mertebelere erişmeleri için Peygamberler ve evliyaların Allah (c.c.)’a yalvarmasına ne denir?

Cevap : Şefaat.

Soru 49: Bir şeyi elde etmek için gereken maddi ve manevi vesilelerin hepsiniyaptıktan sonra, Allah (c.c.)’a güvenip ondan sonrasını Allah (c.c.)’a bırakmaya ne ad verilir?

Cevap : Tevekkül.

Soru 50: Karzı hasen ne demektir?

Cevap : Çıkar gözetmeksizin Allah (c.c.)’ın rızası için ödünç para vermektir.

Soru 51: Aynı peygamberin yolunda yürüyen insanlara ne denir?

Cevap : Ümmet.

Soru 52: Hasenat ne demektir?

Cevap : İyi amellere, yapılan iyiliklere denir.

Soru 53: Cennetteki en büyük nimet nedir?

Cevap : Ru’yetullah yani Allah (c.c.)’ın cemalini görmektir.

Soru 54: İslam dininde olmadığı halde sonradan insanların dindenmiş gibi hayatlarına geçirdikleri yanlış adetlere ne denir?

Cevap : Bidat.

Soru 55: Yapılan her şeyin sırf Allah (c.c.)’ın rızası için yapmaya, gösterişten uzak amele ne denir?

Cevap : İhlas denir.

Soru 56: Seyyiat ne demektir?

Cevap : Kötülükler, günahlar ve suçlardır.

Soru 57: Münafığın alametleri nelerdir?

Cevap : Konuştuğunda yalan söyler, söz verir sözünde durmaz, emanete hıyanet eder.

Soru 58: En güçlü insan kimdir?

Cevap : Öfkesini yenen insandır.

Soru 59: Hacerul Esvet nedir, nerededir ve nereden gelmiştir?

Cevap : Kabe’nin köşe duvarı içine yerleştirilmiş siyah bir taştır ve cennetten gelmiştir.

Soru 60: Akait ilminin ilk temsilcileri kimlerdir?

Cevap : İmamı Azam Ebu Hanife, Ebu Mansur Maturidi, İmamı Eşari.

Soru 61: Davetçinin vasıfları nelerdir bir kaç tanesini sayınız?

Cevap : a- Çalışmalarının karşılığını Allah (c.c.)’dan beklemelidir.

b- Yardımın yalnız Allah (c.c.)’dan olduğunu unutmamalı

c- Vazifesini yapar ama neticeyi Allah (c.c.)’a bırakır

d- Yumuşak huylu, seven, sevdiren,sevindiren, mütevazi olmalıdır

e- Korkutucu değil, müjdeleyici olmalıdır

f- Hareketlerini ve duyu organlarını Kur’an’a göre ayarlamalı ve onunla

terbiye etmelidir.

Soru 62: İslam devletinde müslümanlar gibi mal, can, din, namus ve nesil güvenlikleri devlet teminatı altında olan, fakat askerlik yapmayan, bunun karşılığında cizye ödeyen ve bir anlaşma ile halifeye bağlı olanlara ıstılahta ne ad verilir?

Cevap : Zımmi.

Soru 63: Ateşten yaratılan, maddi varlıkları olmadıkları için melekler gibi görünmeyen, insanlar gibi iyileride, kötüleride olan bizler gibi imtihana tabi tutulacak ve yine bizler gibi “Allah (c.c.)’a ibadet etmeleri için yaratılmış” olan mahlukların ismi nedir?

Cevap : Cinler.

Soru 64: Efendimiz (a.s.)’ın buyurduğuna göre, kıyamet günü Allah (c.c.)’ın gölgelendireceği yedi sınıf insan hangileridir?

Cevap : a- Adil yöneticiler.

b- Allah (c.c.)’a ibadet yolunda yetişen gençler.

c- Camilere kalpten bağlı kimseler.

d- Allah (c.c.) için birbirini seven kimseler.

e- Makam sahibi bir kadın harama davet ettiğinde “Ben Allah’tan korkarım”

diyerek reddedenler.

f- Sağ elinin verdiğini sol eli bilmeyecek şekilde sadaka verenler.

g- Yalnızken Allah (c.c.)’ı anıp gözyaşı dökenler.

Soru 65: Kıyamet gününde en son dirilip, hesaba ilk olarak çekilecek ümmet hangisidir?

Cevap : Ümmeti Muhammed

Soru 66: İyiliğe kabiliyeti olmayan ruh cinsinden bir yaratıktır. Ateşten yaratılan, daima kötülük düşünen, insanları yoldan saptırmaya çalışan, bir adı da iblis olan bu yaratığı tanıdınız mı?

Cevap : Şeytan.

Soru 67: Herkesin bilmesi gereken dört mesele nedir?

Cevap : a- İlim; Allah (c.c.)’ı, Peygamber (s.a.v.)’i ve İslam dinini delilleri ile bilmek

b- Amel; Bildiği ilim ile amel etmek

c- Davet; Tebliğ görevini yerine getirmek.

d- Sabır; Eziyet ve zulümlere sabretmek, yılmamak

Soru 68: Allah (c.c.)’ın katından yeni bir din getiren peygambere ne ad verilir?

Cevap : Rasül

Soru 69: Yeryüzünde bütün varlıklar kime hizmet için yaratıldı?

Cevap : İnsanlar için.

Soru 70: İnsanın yeryüzündeki konumu nedir?

Cevap : Yeryüzünde Allah (c.c.)’ın halifesidir.

Soru 71: Kıyamet hangi gün kopacaktır?

Cevap : Cuma günü.

Soru 72: Bu dünyadan sonra gideceğimiz ebedi alemdir. Kıyamet koptuktan sonra bütün varlıkların ve insanların devamlı kalacakları yerdir. Orada ölüm yoktur. Bu yere inanmayan insan müslüman olamaz. Bu alemi bildiniz mi?

Cevap : Ahiret

Soru 73: Nefis terbiyesinde başarılı olmak için terbiye edilmesi gereken iki unsur nedir?

Cevap : a- Akıl b- Kalp

Soru 74: Hakkı batıl, batılı hak yapmaya çalışan nedir?

Cevap : Tağut

Soru 75: “Rab” kelimesinin manası nedir?

Cevap : Terbiye eden, yöneten, mülkün sahibi, koruyan.

Soru 76: “İlah” kelimesinin manası nedir?

Cevap : Kendisine sığınılan, güvenilen, sevilen, tapılan.

Soru 77: Gizli şirke iki örnek veriniz?

Cevap : a- Başkasının övgüsünü kazanmaya çalışmak

b- Başkasının gözüne girmek için namaz kılmak

c- Nam ve şöhret için cihat

d- Mevki ve makam için ilim.

Soru 78: Ehli sünnet itikadının mezhep alimlerinin adlarını yazınız?

Cevap : a- Maturidi b- Eşari

Soru 79: İslam’ın özelliklerinden olan irade neyi ayırt etmeye yarar?

Cevap : Fayda ve zararı ayırt etmeye yarar.

Soru 80: İlim ile yönetimin çatışmasından ne doğar?

Cevap : Sosyalizm

Soru 81: Herhangi bir konuda ayrı ayrı yerde bulunan alimlerin aynı görüşe varmalarına ne denir?

Cevap : İcma denir.

Soru 82: Herhangi bir konuda ayrı ayrı yerlerde bulunan alimlerin farklı görüş bildirmelerine ne denir?

Cevap : İçtihat

Soru 83: Rabbimiz bizi neden imtihan ediyor?

Cevap : Kemal sıfatı gereği.

Soru 84: İnsanın kendini maddi ve manevi kötülüklerden korumasına ne denir?

Cevap : Takva.

Soru 85: Tağuti güçlerle işbirliği yapan ve onların iktidarlarını İslam’ı istismar ederek ayakta tutmaya çalışan din adamına ne denir?

Cevap : Belam denir.

Soru 86: Küfrün çeşitleri nelerdir?

Cevap : a- Cehli küfür b- İnadi küfür c- Hükmi küfür

Soru 87: İnsanı küfre götüren haller nelerdir?

Cevap : a- Kur’an’ın ve sünnetin açık hükümlerine gizli manalar vermek

b- Kur’an’ın ve sünnetin hükümlerini yalanlamak

c- Din ile alay etmek

d- Allah’tan ümidi kesmek

e- Allah’ın azabını emin olmak (Allah bana azap etmez demek)

f- Gaibden haber verdiğini söyleyen kahinlere inanmak.

Soru 88: Cennetin Kur’an’ı Kerim’de geçen isimleri nelerdir?

Cevap : a- Adn b-Meva cenneti

c- Firdevs cenneti

d- Mukame cenneti

e- Naim cenneti

f- Darul Huld

g- Darus-Selam

i- Makamul Emin

Soru 89: Elfaz-ı Küfür ne demektir?

Cevap : İnsanı küfre götüren sözler demektir.

Soru 90: İkinci kez sura üflenince bütün insanların yeniden hayat bulup, hesap günü için toplanmasına ne ad verilir?

Cevap : Mahşer.

Soru 91: İnsanların ölümden sonra, mahşere kadar kabirde geçirdikleri zamana ne ad verilir?

Cevap : Berzah alemi.

Soru 92: Ezelde hiç bir şey yaratılmamışken sadece ruhların var olduğu ve Allah’a iman sözü verdiğimiz zamana ne ad verilir?

Cevap : Galü Bela

Soru 93: Cehennemin en alt tabakasının ismi nedir ve oraya kimler girecek?

Cevap : Haiye, Münafıklar girecek.

Soru 94: Allah’ın fiili sıfatları nelerdir?

Cevap : a- Rızk verme b- İhsan etme c- İkramda bulunma

d- Rıza gösterme e- Muhabbet besleme f- Gazap etme

g- Öldürme h- Diriltme.

Soru 95: Tevhidin kısımları nelerdir?

Cevap : a- Rububiyet tevhidi

b- Uluhiyet tevhidi

c- İsimlerde ve sıfatlarda tevhit.

Soru 96: Allah’tan başka yaratıcı, rızk verici,Rab, terbiye edici ve kainatın işini düzene koyan başka ilah olmadığı hangi kısım tevhit inancının gereğidir?

Cevap : Rububiyet tevhidi

Soru 97 : Allah (c.c.)’ı Allah ve Rasülü nasıl isimlendirdi ve vasıflandırdı ise o şekilde Allah (cc)’ı isimlendirmek ve vasıflandırmak hangi kısım tevhit inancı gereğidir?

Cevap : İsimlerde ve sıfatlarda tevhit

Soru 98 : “Allah (cc)’ın varlığının başlangıcı yoktur. Allah (cc) sonradan meydana gelmiş bir varlıkta değildir. Hiç bir şey yok iken O yine var idi.” Bu tanım Allah (cc)’ın hangi sıfatlarından neyin açıklamasıdır?

Cevap : Zati sıfatlarından Kıdem sıfatının.

Soru 99: İbadet ederken sadece Allah’ü Teala’ya ihlasla ve O’ndan başka ilah olmadığına inanarak ibadet etmek hangi kısım tevhit inancının gereğidir?

Cevap : Uluhiyet tevhidi

Soru 100: Peygamberlerde, peygamberlik göreviyle görevlendirilmeden önce görülen ve nübüvvetin temellerini kuvvetlendiren bazı harikuladelikler görülür. Mesela: Hz. İsa (a.s)’ın daha beşikte iken konuşması. Hz. Muhammed (a.s)’ı daha çocukluğunda bir bulutun takip etmesi. Putların yüzüstü yıkılması gibi. Bu gibi harikalara İslami ıstılahta ne ad verilir?

Cevap : İrhasat

Soru 101: Mevcut alemlerin ve ahiret aleminin hükümdarı o Allah (c.c.)’dır. Her iki cihandaki eşyanın tasarrufu Allah (cc)’a aittir. Ferman onundur. Onun dilediği olur, dilemediği olmaz. Onun hükümdarlığı dünyadaki hükümdarlıklara benzemez. Hüküm kendisine aittir. Bir yardımcıya bir vezire ihtiyacı yoktur. Bütün mükevvenatın mevcut olan her şeyin sahibi ve mutlak hükümdarı manasına gelen Esmaul Hüsna’da yer alan Allah (c.c.)’ın isimlerinden olan bu ismi nedir?

Cevap : El-Melik

Soru 102: İçenin niyetine göre şifa olan, Hz. Hacer ve Hz. İsmail’in susuz kaldıklarında ortaya çıkan, hacıların geri dönerken hediye olarak getirdikleri zemzem suyuna, Allah (cc)’ın Hz. İsmail’i suya kandırması nedeni ile “Sakıyullahı İsmail”, inananlara fayda verdiği için “Saibe”, sıhhat ve berekete sebep olduğu için “Meymune”, yemeğin yerini tuttuğu için “Kafiye”, içenler rahatlık ve afiyet bulduğu için “Afiye” denilmiştir. Doya doya içenlerin cehennem azabından kurtulacakları müjdesinden dolayı verilen isim nedir?

Cevap : Büşra

Soru 103: Akait ile ilgili meşhur eserler arasında İmamı Azamın meşhur kitabının adı nedir?

Cevap : Fıkhi Ekber.

Soru 104: Allah (c.c.)’ın Kur’an’ı Kerim’inde bildirdiği, Peygamber efendimiz (a.s.)’ın tarif ettiği insanoğluna mahsus nefis yedi kısımdır.

Bunlar:

a- Nefsi Emmare

b- Nefsi Levvame

c- Nefsi Mutmainne

d- Nefsi Safiyye (Kamile)

e- Nefsi Merdiyye’dir. Bizim saymadığımız diğer ikisini de siz söyleyiniz?

Cevap : Nefsi Mülhime ve nefsi Raziye

Soru 105: Tasavvufi Ahlakta bir müslümanın kat etmesi gereken kaç merhale vardır?

Cevap : 4 merhale vardır:

a- Şeriat

b- Tarikat

c- Marifet

d- Hakikat

KAYNAKÇA

Ateş, Süleyman, İnsan ve İnsan Üstü, İstanbul 1979

Aydın, Ali Arslan, İslâm İnançları (ilm-i Kelâm), İstanbul 1984

Aydın, Mehmet, Dinler Tarihi, Konya 1980

Aclunî, İsmail İbnu Muhammed (v. 1162/1748): Keşfu'l-Hafa Müzîlü'l-İlbâs ammâ İştehere mine'l-Ehâdîsi alâ Elsineti'n-Nâs, Beyrut 1351

Amidi, Seyfuddin Ebu'l-Hasen Ali İbnu Ebi Ali (v. 631), el-İhkam fi Usuli'l-Ahkam, Kahire, 1968/1387

Allan, Muhammed b.- Delilu'l-Fâlihîn, Mısır 1971

Ayni, Bedru'd-Din Ebu Muhammed Mahmud İbnu Ahmed (v. 855), Umdetü'l-Kârî Şerhu Sahihi'l-Buhari, 1348 (baskısından ofset, Beyrut).

……. Tibyan Tefsiri, İstanbul-1986

Aliyyu'l-Kâri, Fıkh-ı Ekber Şerhi, terc. Y. Vehbi Yavuz, İstanbul 1979

Ahmed Saim Kılavuz, İman-Küfür Sınırı, İstanbul 1982

Alî el-Kârî, Şerhu'l Fıkhı'l-Ekber, Mısır 1323 h.

Bağdâdî, Usûlü'd-Dîn, İstanbul 1346/1928

Beydâv, Envanu't-Tenzil ve Esranu't-Te'vîl, Mısır 1955

Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, İstanbul 1962.

………İşârâtü'l-İ'caz, İstanbul 1962.

Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük İslâm İlmihali, İstanbul 1985

Buharî, Ebi Abdillah Muhammed İbnu İsmail (sv. 256) el-Ebedi'l-Müfred, Kahire, 1379.

Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Muhtasarı Şerhi, Ankara 1988.

…… Hz. Peygmaberin Sünnetinde Terbiye; 1979, Ankara.

Cessas, Ebu Bekir Ahmed İbnu Ali (v. 370), Ahkamu'l-Kur'an, Kahire, ty.

el-Ceziri,el-Fıkh ale'l-Mezâhibi'l-Erbea, Çağrı,İstanbul,1968

………. Tavdîhu'l-Akâid, Beyrut,1350

el-Cevher, es-Sıhah, Beyrut, 1399/1979

Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, İstanbul, 1311 h.

………et-Ta'rifât, Beyrut,ty.

Custav Davidson, A Dictionary of Angels, London 1968

ed-Devânî, Şerhu'l-Akâidi'l-Adudiyye,1345

Döndüren Hamdi, Delilleriyle İslâm İlmihali, İstanbul, 1991

Darakutnî, Ali İbnu Ömer (v. 358), es-Sünen Kahire, 1386/1966

Erzurumi, İbrahim Hakkı, (v. 1194), Marifetname, İstanbul, 1330

Frûzâbâd, Kâmus Tercemesi, İstanbul 1305

Gazzâlî, el-İktisâd, Mısır t.y.

Hamidullah Muhammed, İslam Peygamberi, Tercüme: Said Mutlu, İstanbul 1966

İbnu Hacer el-Askalanî (v. 852), Selamet Yolları, Tercüme: Ahmed Davudoğlu, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1972.

….. Fethu'l-Bari, Mısır, 1959.

İbnu'l-Arabi, Ebu Bekr (v. 543), Ahkamu'l-Kur'an, Kahire, 1968.

…………. el-Fütühâtü'l-Mekkiye, Bulak, 1269 h.

İbnu Kesir, İmamuddin Ebu'l Fida (v. 774), Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, Beyrut, 1966.

İbnu Hazm, Ali, el-Endülusî (v. 457/1064): el-İhkâm fi Usûlü'l-Ahkâm, Kahire, ty.

………….el-Fasl fi'l Milel, Beyrut 1395/1975

İbnu Asâkir, Keşfu'l-Gıta fi Fazâili'l-Mustafa, 1946, Mısır

İbn Abidin, Reddü'l-Muhtâr, İstanbul 1984

İsfahânî, el-Müfredât fi Caribi'l-Kur'an, Mısır 1961

İbn Kudâme, el-Muğnî, Kahire t.y.

İbnü'l Hümâm, Fethu'l-Kadîr, Beyrut 1317

İbnu Haldun Abdurrahman (v. 808), el-Mukaddime, Beyrut, ty.

İbnu Hibban, Ebu Hatim Muammed İbnu Hibban el-Bustî, Sahihu İbnu Hibban, Beyrut 1987.

İbn-i Manzur, Lisânü'l-Arap, Bulak Mısır 1303

İbn İshak, İbn Hişam, Sîre, Beyrut 1391

İbnül-Esîr, el-Kâmil, Beyrut 1385/1965

İşler, Mehmed Hulusi, Nefis ve Şeytan, İstanbul 1984

Kılavuz, A. Saim, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm'a Giriş, İstanbul 1987

Kâsânî, Bedâyiu's Sanâyi, Beyrut 1328/1910

Kuşeyri, er-Risalesi, İstanbul 1978

Kutup, Seyyid, Fizılâlı'l-Kur'an, Çev: M. E. Saraç, İ Hakkı Şengüler, Bekir Karlığa, İstanbul

Kurtubî, el-Câmi' Li Ahkâmi'l Kur'an, Kâhire 1967

Matürîdî, Te'vîlât, vrk. 182a. Numara: 47 Raşid Efendi Kütüphanesi, Kayseri

Meydanî, el-Lubâb, İstanbul, ty.

Maverdi Eb'l-Hasen Ali ibnu Muhammed (v. 450), Edebu'd-Dünya ve'd-Din, İstanbul 1299

….en-Nuketu ve'l-Uyunu, Beyrut, 1992

Münâvî, Feyzu'l-Kadîr, Beyrut 1972

Molla Hüsrev, Düraru'l-Hukkâm, İstanbul 1307

Mevdudî, Tefhimu'l-Kur'an, Terc. Heyet, İstanbul 1986

………..Peygamberler ve Tevhid Mücadelesi, İstanbul 1982

Nâsıf, Mansur Ali, et-Tâcü' el-Câmi' li'l-Usul, fi Ahadisi'r-Rasûl, İstanbul,ty

en-Nesefı, Ebu'l-Mu'ın Meymûn b. Muhammed, Tabsıratü'l-Edille, vrk. 8b-9a. Raşid Efendi Kütüphanesi, Numara: 496. Fatih Kütüphanesinde 2907 numarada kayıtlı nüsha, vrk.

…………Şerhu'l-Akâidil-Nesefiyye, Beyrut,1322

…………Medâriku't-Tenzîl, Beyrut,1322

Nizameddin, Şeyh, Fetâvâ'l-Hindiyye, Bulak 1310 h.

Nureddin, Ali ibnu Ebi Bekr (v. 807), Mecma'u'z-Zevaid, Beyrut, 1967

Paşa, Ahmed Cevdet, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, İstanbul 1972

Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi, terc Şerafeddin Gölcük, İstanbul 1980,

Râgıb, El-Mutredâd; Asım Efendi, Kamüsü'l-Mühit tercemesi, İstanbul 1272

………….el-Müfredât fi Caribi'l-Kur'an, Mısır, 1961

Razî, et-Tefsiru'l-Kebir, Mısır 1937

Safve, Ahmed Zeki, Cemheretu Hutebi'l-Arab, Mısır 1962

Sâbık, Seyyid, el-Akâidü'l-İslâmiyye, Beyrut, t.y

Serahsî, Şemsü'd-Dîn Ebu Bekr Muhammed İbnu Ahmed (v. 490/1096): Usûlu's-Serahsî, Haydarâbad-Deken, 1973

es-Sıddîkî, Delilu'l-Falihin li turuki Riyazi's-Salihin, Mısır 1971

Suyuti, Celalü'd-Din Abdurrahman Ebu Bekr (v. 911) Tefsiru Celaleyn, Dımeşk, 1378

Sabunî, el-Bidâye, terc. Bekir Topaloğlu, Ankara 1979

Sâbûnî, Mâtürîdî Akaidi, terc. Bekir Topaloğlu, Ankara 1979

Subkî, el-Menhel, Beyrut, 1394

Serahsî, Şerhu's-Siyeri'l Kebîr, Kahire 1971

Şevkânî, Neylü'l-Evtâr, el-Matbaatü'l-Osmâniyye, Mısır

Tahavî, Ebu Ca'fer Ahmed İbnu Muhammed (v. 321), Şerhu Me'ani'l-Asar, Kahire, 1387/1968

……..Hâşiye alâ Merâkı'l felâh, İstanbul, 1985

Taftâzânî, Şerhu'l-Makâsıd, İstanbul t.y.

……………Şerhul-Akâid en-Nesefiyye; Kahire 1939

Taberî, Câmiu'l-Beyân, Mısır 1388/1968

………..Tefsir, Mısır 1954

……..Tarih, Mısır 1326

Ünal Ali, Kur'an'da Temel Kavramlar, İstanbul 1986

Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul 1971.

Zebîdi, Tecrid-i Sarih Terc. Kâmil Miras, Ankara 1985

ez-Zeb,Seyyid Muhammed Murtaza, Ed, Tâcü'l-Arûs, Beyrut, ty,

Ziyaüddin, G.Ahmed, Ramuz El Hadis, Gonca Yayınevi, İstanbul, 1997

……………….Ehli Sünnet Akaidi, İstanbul, Bedir Yay,1967

Zühaylî, el-Fıkhu'l-İslâmî ve Edilletüh, Dımaşk 1405/1985

BASKIYA HAZIRLANAN KİTAPLAR

1.KUR’AN’IN RUHU-KUR’AN-I KERİM (Sebeb-i Nüzulü Açıklamalı ve Kelime Kelime Meali)

Bütün kitaplar tek bir kitabı anlamak içindir,

Bütün bilgiler tek bir bilgiye ulaşmak içindir,

Bütün hakikatler tek bir hakikat içindir,

Bütün dinler tek bir dine kavuşmak içindir,

Bütün güzellikler tek bir güzeli görmek içindir,

Bütün ilahlar tek bir Allah'a erişmek içindir,

Bütün yollar tek bir yolu yürümek içindir,

Bütün şeyler tek bir şeyi anlamak içindir,

Aslında herşey tek bir şey ve aynı şeydir.

2. KIRK AYET –KIRK HADİS (Kırk Hadis)

Resûlullah (a.s): "Kim ümmetime, sünnetimden kırk tanesini koruyup ulaştırırsa ben kıyamet günü onun imânına şâhid ve şefaatçi olurum" (Abdullah İbnu'l-Mubârek el-Hanzalî (181/797). Beyhakî, Şuabu'l-İmân, 2/270)

Sebeb-i Nüzulüne göre kırk ayet ve Sebeb-i Vüruduna göre kırk hadis.

Sünneti anlamak için Peygamberi tanımak, Peygamberi tanımak için KUR’AN-I KERİM’e bakmak, bunun için de KUR’AN-I KERİM’in dilini bilmek şarttır.

3. EVRENİN RUH HARİTASI (Akaid Kitabı)

Kaybetmişiz Pusulamızı

Ebrehelerin Hüküm Sürdüğü Kaldırımlarda

Ölüler Abid

Taşlar Mabud

Ağaçlar Mabed Olmuş.

4. İNSANLIĞIN RUH HARİTASI (Ahlak Kitabı II Cilt)

Ahlak, ruhun derinliklerinde dışa yansıyan iyiliğin, kıvılcımıdır.

Gülün güzelliği rengidir.

Bülbülün ki, sesidir.

Göğün ki, yıldızlardır.

Yerlerin ki, bitkilerdir.

Dilberin ki, cemalidir.

Yiğidin ki, bileğidir.

Arifin ki, bilgidir.

Abidin ki, zikridir.

İnsanlığın ki ise, AHLAKIDIR.

5. RUHLARIN ŞİFASI (Esma’ül Husna)

“En güzel isimler (el-esmâü'l-hüsnâ) Allah'ındır. O halde O'na o güzel isimlerle dua edin. Onun isimleri hakkında eğri yola gidenleri bırakın. Onlar yapmakta olduklarının cezasına çarptırılacaklardır.” (7:180)

Ebû Hüreyre (r.a) den nakil: Resûlüllah (a.s) buyurdular ki:

"Şüphesiz ki, Allahü Teâlâ'ya mahsus doksan dokuz isim vardır. Her kimbu (güzel) isimleri ihsâ eder (sayar, ezberler vedilinin tesbihi haline getirirse) Cennete girer.”(Tirmizi, ibn Hibban ve Hakim)

Esma-ül Husna’nın bilinmesi üç şey için çok önemlidir:

1-İlahi Rububiyyet; yüce Allah’ın Rabbaniyyetine dalalet eden; varlığına ve biriliğine ve nasıl yaratıcı, nasıl yarattığı varlıkların rızıklarını verici ve nasıl terbiye edici olduğunu öğrenmek.

2-İlahi Uluhiyyet; yüce Allah’ın Azametine dalalet eden ne kadar güçlü, ne kadar büyük, nerde ve ne yaptığını öğrenmek.

3-İlahi Ubudiyyet; yüce Allah’ın lutfuna dalalet eden; niye ibadet edilir, nasıl dua edilir, kimi sever, kime rahmet eder, kimi ne için cehenneme koyar ve kimi niçin cennetine koyar gibi özellikleri öğrenmek.

6. YAŞAMIN RUH HARİTASI (Fıkıh Kitabı IICilt)

Anlamak (fıkh etmek), insanın ruh portresidir.

Anlayış sahibi insanlar, halkların gülü ve çiçekleridir.

Anlayış sahipleri, halklar tarafından her zaman koklanmaya çalışılır.

Bazen göklere çıkartılıp yükseltilirler.

Bazen yerlere atılıp ezilirler.

7. İNSANLIĞIN RUH MİMARLARI PEYGAMBERLER (Peygamberlerin Hayatı IICilt)

Evrenin en büyük sanatçısı Allah’tır.

Yüce Allah’ın en büyük sanat eseri insandır.

İnsanın en büyük sanatı ruhtur.

Ruhun mimarları aziz Peygamberlerdir.

8. PEYGAMBERLERİN ÇİZDİĞİ RUH HARİTASI (Hz. Peygamber(a.s)'in Hayatı II Cilt)

Kaybolmuşuz Peygamberlerin çizdiği haritanın üzerinde.

Yön tayin etmede zorlanıyoruz.

Neresi doğu.

Neresi batı.

Neresi kıble.

9. ÇOCUKLARIN RUH DÜNYASI (Doğumundan Ölümüne Kadar Çocuk Terbiyesi)

“Her çocuk İslam fıtratı üzere doğar.”

Hiç bir çocuk, anne ve babasının meşru veya gayri meşru yaptıklarıyla sorumlu değildir.

Her çocuk kendi kişisel menkıbesinin sorumlusudur.

Çocuklar, ailenin balı ve dalı,

Toplumun gülü ve bülbülü,

Kainatın çiçeği ve eşrefidirler.

10. DERSLERİN RUHU (Tefsir Dersine Giriş 1)

Bütün kitaplar, bir kitabı anlamak içindir, oda KUR’ANI KERİM’dir.

Bütün ilimler, tek bir ilimden onay alır, oda KUR’ANI KERİM’dir.

Bütün ilimlerin merkezi, tefsir ilmidir, oda KUR’ANI KERİM’dir.

11. DERSLERİN RUHU (Tefsir İlmine Giriş 2)

Usûl, Arapça asl'ın çoğuludur.

Asl sözlükte temel, kök, soyluluk ve orijinal anlamlarına gelir.

Tefsir usûlü ya da İlmu Usûli't Tefsir,

Kur'ân-ı Kerim'in insanlar tarafından anlaşmasına yardımcı olmak üzere onu, insanların zihinlerine, akıllarına yaklaştırma çalışmaları diyebileceğimiz tefsirin ve müfessirlerin prensiplerini, şartlarını ve çerçevesini belirleyen, tarihini tespit eden ilim veya ilimlerin hepsine birden verilen isimdir.

12. ÇAĞIN ALTIN RUHLULARI (Sahabe-i Kiramın Hayatı II Cilt)

Rasulullah (a.s)’ın da üzere yaratılmış olduğu “ALLAH AHLÂKI”?…

“VERMEK”!

Karşılıksız vermek!

Çıkar düşünmeksizin vermek! EBU BEKİR gibi.

Zâhirde ve bâtında her an ve her koşul altında adil olmak! ÖMER gibi.

Ar, haya, sevgi vermek!.. Karşılık beklemeksizin! OSMAN gibi.

İlim, cesaret vermek!… Karşılık beklemeksizin! ALİ (r.a) gibi...

13. ADEMİN HİKMETİ

Adem dedikleri;

el,

ayak,

baş değil,

manaya derler.

Kaş,

göz değil,

ruha derler.

14. ALEMİN HİKMETİ

Her insan bir ademdir.

Her adem bir alemdir.

Her alem bir sırdır.

Her sır bir yitiktir.

Her yitik bir hikmettir.

Her hikmet bir hazinedir.

Her hazine bir saadeti dareyndir.

15. EĞİTİMİN HİKMETİ

Her Müminin dinini öğrenmesi ve bildiklerini öğretmesi dini bir ihtiyaçtır.

Zira inandıklarını uygulayabilmesi öğrenmeye bağlıdır. Öğrenim, eğitimin bir parçasıdır.

Eğitim, hedeflenen davranışların programlı ve planlı faaliyetlerle insana kazandırılmasıdır.

Öğretim ise, öğretme faaliyetlerinin belirlenen hedefler doğrultusunda, planlı ve kontrollü olarak düzenlenmesi ve uygulanmasıdır.

16. DÜŞÜNMENİN HİKMETİ

Felsefe;

“seviyorum, peşinden koşuyorum ve arıyorum”;

anlamına gelen ve

“bilgi, bilgelik”

anlamına gelen sözcüklerinden türeyen terimin

işaret ettiği entelektüel faaliyet ve disiplindir.

Buna göre felsefe

“bilgelik sevgisi”

yada;

“bilginin peşinden koşma”

anlamına gelir.

17. DÜŞLERİN HİKMETİ

Rüya konusunda;

Batı bilginleri genelde rüyanın insanın günlük yaşantısı sonucu gördüğü şey olarak yorumlarken,

Doğu bilginleri bu görüşe katılmakla birlikte Allah'tan gelen ilahi bir mesaj olarak da görmüşlerdir.

18. HAYALİN HİKMETİ

Fertte çağrışım yapan hayaller neticesinde meydana gelen kolektif alt şuuru psişik hayatın esaslı faktörüdür.

19. MEDENİYETİN HİKMETİ

Allah'ın indirdiklerini kendisine hayat nizamı olarak kabul eden toplumlarda medeniyet, kavramın içerdiği gerçek anlamıyla ortaya çıkmıştır. İslâm medeniyeti, iman, amel, ahlâk, sosyal ilişkiler, toplum hayatını insanların iyiliği doğrultusunda yöneten idarî prensiplerin bir tezâhürüdür.

20. ACILARIN HİKMETİ (Şiir)

Şair, Şiir yazarken,

çocuk dünyaya getiren

bir annenin sancısını çekmiyorsa

yazdıklarının hepsi yalandır.

21. ŞEREFİN HİKMETİ (Müslüman Kadın)

İslâm'a göre şeref, müttakî olandır; Allah'tan korkup haramlardan her zaman sakınan, Allah'ın emirlerini yerine getirendir.

22. AKLIN HİKMETİ

Akıl, eşyanın güzellik, çirkinlik, kemâl ve noksanıyla ilgili sıfatını idrak eden özelliktir. İki hayırdan daha hayırlı; iki şerden daha az şerli olanını idrak etmekten ibarettir. Akıl insanoğluna verilmiş manevi bir kuvvettir. İnsan bu güç ile gerekli ve nazarı bilgileri elde eder. Bilgiyi elde eden güç İslâm'da insanı mükellef kılan akıl gücüdür. Bu güç insanda ana rahminde cenin iken oluşan özelliktir. Bu erginlik çağına gelince gelişir ve gittikçe olgunlaşır. Bu da, zarûriyyâtı anlayan güçtür. Bu güç ile elde edilen 'bilgi'ye gelince yerine göre kullanılmadığında akılsızlık özelliğini taşır.

23. NAMAZIN HİKMETLERİ

Namaz, tekbir ile başlayıp selâm ile son bulan, belli fiil ve sözleri içine alan bir ibadettir. Allah'a karşı tesbîh, ta'zîm ve şükrün ifadesidir.

Sabah namazının iki rekat olmasının hikmeti nedir? Öğle namazı niçin dört rekattır? Bazı namazların iki ve üç veya dört rekat olmasının sebebi hikmeti nedir? İşte bütün bunların hikmeti bu kitabın içinde geçer.

24. DİN NASİHATTIR (İbretli Sözler) *Çıktı*

Nasihat, İslâm'ın pratik hayata aktarılması, ahlâkî prensiplerin yaşanması, insanî erdemliliklerin, görgü kurallarının öğretilmesi amacıyla bilenlerin bilmeyenlere öğretmesi ve hatırlatmada bulunması amacıyla yapılan öğütlerdir. Bu öğütler yapılırken asla bir ard niyet güdülmez, dünyevî çıkarlar düşünülmez.

25.NAMAZIN DİLİ

Namaza başlarken ve namaz kılarken, söylediklerimizin anlamı nedir? Neden “Allah’u Ekber” diyoruz? Neden Ku’ran ile değil de “Sübhaneke” ile namaza giriş yapıyoruz? Neden “Ruku” ediyoruz? Niçin “Secde”ye kapanıyoruz? Bütün bunlar ne anlama geliyor? Ve biz bunları yaparken ne demek istiyoruz? Bunların anlamı ve dili nedir?

---

[1] Asr Suresi,1-3

[2] Bakara, 2/140

[3] En'am,6\ 114

[4] Ankebut,29/2

[5] Mümin,40\60

[6] Tehânevî, Keşşâf, II, 952

[7] Buhâr-î, iman, 37; Müslim, iman, 1, 5, 7; Ebû Dâvud, sünne, 15

[8] Râgıb el-isfahanî: El-Mutredâd; Asım Efendi, Kamüsü'l-Mühit tercemesi, İstanbul 1272 H., 3, 593-594; İbn-i Manzur, Lisânü'l-Arap, Bulak Mısır 1303, 17 160-163

[9] Cürcani, et-Ta'rifat, Beyrut 1985, s. 160

[10] Cürcânî, a.g.r, s. 160, 167

[11] Tahanevi, Keşşafü lstılahati'l-fünun, II, 1055

[12] Nisa,4/105

[13] Tevbe, 60-103

[14] Bakara, 275-279

[15] Bakara, 2/178

[16] Maide, 38

[17] Nur; 2-4

[18] Bakara; 190-216

[19] Bakara,2/193

[20] Ali İmran,3/19

[21] Ali İmran, 3/85

[22] Zümer,39/3

[23] Maide,5/3

[24] İşârâtü'l-İ'caz, Bediuzzaman Said Nursi, 1985, Sözler yay,

[25] Bak. 1/3. 3/19,85.5/3

[26] Ali İmran, 3/19

[27] Ali İmran,3/85

[28] Maide,5/3

[29] Nisa,4/60

[30] Zariyat, 67/20-21

[31] Fussilet, 61/53

[32] Tevbe,9/18, Müslim, Mesacit,1

[33] İbn Abbas şöyle yapar. "Bu, kalbi iman ile dopdolu olduğu halde, diliyle küfür kelimesini söyleyip, işkence ve ölümden kurtulmuş olmasıdır. Böyle yapan kimse hem hayatını kurtarır, hem de o anda günahı kaldırıldığı için, sorumlu olmaz" (el-Kurtubî, el-Câmi' Li Ahkâmi'l Kur'an, Kâhire 1967, IV, 57; İbni Kesîr, Tefsîr, Beyrut 1969, I, 357.)

[34] Mutaffifin,83\14

[35] Tirmizî, Tefsir, Mutaffifin (3331); İbnu Mace, Zühd 29,

[36] Tirmizî, İman 17,

[37] Mektûbât,Said-i Nursi-İstanbul-1985, Sözler,Yay

[38] Nesai,,İman,8

[39] Tirmizi,İman,9

[40] Tirmizi,İman,12

[41] Tirmiz-i,İman,11

[42] Asr,103/1,3

[43] Bakara,2/82

[44] Bakara, 2/170

[45] Hucurat,49/14

[46] Müminin,23/1

[47] Sahih-i Buhari,İman,11

[48] Bakara,2/27

[49] Buharî, Edeb 60; Müslim, Zühd 52,

[50] Bakara,2/6,7

[51] Buhârî , Fiten 21.

[52] Bakara,2/165

[53] Buhârî, Tevhid 33; Müslim, İman 153; Tirmizî, İman 18.

[54] Bakara,2/8

[55] Buhâri, İman,10; Müslim, İman,23; Ebu Dâvud, sünnet; Tirmizi, İman; Nesâi, İman

[56] Buhârî, Cenaiz, 1, Libas, 24, İsti'zan, 30, Rıkak, 13,14, Tevhid, 33; Müslim, İmân, 153, 154, Zekat, 32,33; Tirmizî, İmân, 18; Ahmed b. Hanbel, V, 152, 159, 161, VI, 166

[57] N. YILDIRIM, Zafer Dergisi, 195. sayı.

[58] Yunus,10/12

[59] Ankebut,29/65

[60] Müslim-Tirmiz-i,İman,23

[61] İhlas,112/1,4

[62] Rad,13/28

[63] İhlas,112/1,4

[64] Sahih-i Buhari,İman,21

[65] Saffat,37/5

[66] Bakara,2/258

[67] Sahih-i Buhari, Tevbe,32

[68] Bakara,2/163

[69] Bakara,21/22

[70] Ebu Dâvud, Cenâiz 20

[71] Ali İmran,3/31

[72] Haşr,59/24

[73] Araf,7/180

[74] Buhârî hadisi bu lafızla tahric etmiştir. Müslim'de "tek" kelimesi yoktur. Buhârî, Daavât 68; Müslim, Zikr 5, (2677); Tirmizî, Daavât 87.

[75] Buhârî, Daavât 68; Müslim, Zikr 5; Tirmizî, Daavât 87

[76] Şura,42/11

[77] Ali İmran,3/47

[78] bkz.2\127; (2:137-256) (8:17) (49:1)

[79] Enam,6/162

[80] Sahih-i Buhari,Hacet,31

[81] Bakara,2/165

[82] Ali İmran,3/31

[83] Bakara,2/152

[84] Sahih-i Buhari,İman,11

[85] Sahih-i Buhari,İman,22

[86] Naziyat,79/40,41

[87] Rahman,55/46

[88] İsra,17/57

[89] Araf,7/57

[90] Sahih-i Buhari,Kıyamet,7

[91] Macdonald Melek mad. İA., Fazla bilgi için bk. "İbni-Manzur Lisânül-Arap, 12, 386-387; Râğib el-Müfredât s. 49; M. Hamdi Yazır Hak Dini Kur'an Dili, I, 301-303.

[92] et-Tahrîm, 66/6

[93] Enbiya, 21/26-27

[94] Tahrim 66/6

[95] Enbiyâ, 21/19-20

[96] Fâtır 35/1

[97] Meryem, 19/17

[98] Buhârî, İman, 1; Müslim, İman, 1

[99] Enbiyâ, 21/26-27; el-Mümin, 40/7

[100] M. Said Ramazan el-Butî, Kübrâl-Yakîniyyât el-Kevniyye, s. 271-278; A. A. Aydın İslâm İnançları, I, 402-403).

[101] Rahman, 55/15

[102] Sâd 38/76

[103] Sahih-i Müslim 7/226 (1333 H.)

[104] Bakara, 2/285

[105] Müslim, İman 1; ayrıca Buharî, Ebu Davud, Tirmizî ve Nesaî de benzerlerini rivayet etmişlerdir

[106] Nahl 16/2

[107] Fatır, 35/1

[108] Nahl, 16/2

[109] Bakara, 2/97

[110] Şuarâ, 26/192-193

[111] Nahl 16/102

[112] Nisâ, 4/163

[113] Bakara, 2/87, 253 ve en-Nisâ 4/110

[114] Bakara 2/87 ve 253

[115] Ahzab, 33/56

[116] Fussilet, 41/30-31

[117] Enfâl, 8/9-10

[118] Âl-i İmran, 3/123

[119] Âl-i İmran,3/124

[120] Ahzâb 33/9

[121] Mümin, 40/7-9

[122] Ahzâb, 33/56

[123] Necm, 53/26

[124] Bakara,2/177

[125] Bakara,2/285

[126] Nisa,4/136

[127] Müslim, Zühd,65

[128] Zariat, 51/56

[129] Nahl,16/49,50

[130] Buhari, Mevakitu's-Salat,5; Müslim, Mesacid,3

[131] Bakara,2/97

[132] Enam,6/61

[133] Naziat,79/5

[134] Enam,6/73

[135] Kaf, 50/18

[136] Ahzab,33/56

[137] Bakara,2/98

[138] Bakara,2/268; Tirmizî, Tefsir.

[139] En'âm, 6/130

[140] Cinn, 72/13

[141] -Ahkâf, 46/29-32

[142] Cin, 72/1-3 Buhârî ve Müslim

[143] Müslim, Salat 150 (450); Tirmizî, Tefsir, Ahkâf, (3254); Ebu Dâvud, Tahâret 42; Kurtubî, el-Camî'li-Ahkâmi'l-Kur'an, Beyrut 1967, 19, 2.

[144] Sebe, 34/14

[145] Şuarâ, 26/212

[146] Hicr, 15/27

[147] Zariyat, 51/56

[148] Neml, 27/39

[149] Sebe, 34/12

[150] Bakara, 2/24

[151] Yasin, 36/60

[152] Fatır, 35/6

[153] Müslim, Münafikun 70; Nesâî, İşretü'n-Nisâ 4; et-Tâc, 5, 233.

[154] Müslim, 1, 332; Salat, 150-153; Ebû Davûd, 1,10, hadis no: 39.

[155] Sayılar, 22/22

[156] Yuhanna, 16/11

[157] Efesoslulara Mektup 2/2

[158] Custav Davidson, A Dictionary of Angels, London 1968, s. 101

[159] Eyüp, 1/6;2/7

[160] A'raf, 7/12

[161] Davidson, a.g.e., s. 63,261; S.G.F. Brandon A, Dictionary of Comparative Religion, London 1971, s. 558).

[162] Bakara, 2/34; el-A'raf, 7/11; el-Hicr, 15/31-32; el-Asra, 17/61-62; el-Kehf, 18/50; Tâ-hâ, 20/116; Sa'd, 38/84-85

[163] Kehf, 18/50

[164] Frûzâbâd, Kâmus Tercemesi, İstanbul 1305, 4, 665; Seyyid Muhammed Murtaza ez-Zeb-Ed, Tâcü'l-Arûs, Beyrut (t.y) 9, 353; İsmail b. Hammad el-Cevher, es-Sıhah, Beyrut, 1399/1979, 5, 2144; Râgıb Isbahân, el-Müfredât f Garibi'l Kur'ân, Mısır (t.y) s. 383; es-Seyyid Sâbık, el-Akâidü'l-İslâmiyye, Beyrut (t.y) s. 139; Süleyman Ateş, İnsan ve İnsan üstü, İstanbul 1979, s. 36 vd.; Mehmed Hulusi İşler, Nefis ve Şeytan, İstanbul 1984, s. 106) .

[165] Bakara, 2/31; el-Hicr, 15/26-29

[166] Kehf, 18/50

[167] Sâ'd, 38/71-85

[168] Hicr, 15/29; Sâd, 38/72

[169] M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul (t.y), 3, 2133; N. Mehmet Solmaz-İsmail L. Çakan, Kur'ân-ı Kerim'e Göre Peygamberler ve Tevhid Mücadelesi, İstanbul 1982, 1, 19

[170] Yazır, a.g.e., 3, 2129).

[171] Bakara, 2/30

[172] A'raf, 7/13; el-Hicr, 15/34-35; Sâd, 38/77-78

[173] A'raf, 7/14

[174] Zümer, 39/68; el-Mutafffin, 83/6

[175] Hicr, 15/38

[176] A'raf, 7/15

[177] Neml, 27/87

[178] Yazır, a.g.e., 3, 2135).

[179] Hicr, 15/39

[180] Hicr, 15/42

[181] A'raf, 7/18

[182] M.Hamdi Yazır, a.g.e., 111, 2138

[183] Rûm, 30/21

[184] Sahih-i Buhar Tecrid-i Sarih Tercemesi, 9/81

[185] Bakara, 2/35; Tâ-Hâ, 20/117-119

[186] Yazır, a.g.e., 3, 2139

[187] Bakara, 2/36

[188] A'raf, 7/20-22; Tâhâ, 20/120

[189] Tâhâ, 20/115

[190] Tahâ, 20/121

[191] A'raf, 7/22

[192] A'raf, 7/23

[193] Bakara, 2/37; Tâhâ, 20/122

[194] A'raf, 7/24-25

[195] A'raf, 7/23

[196] Nisa, 4/1

[197] Bakara,2/38; Âlu İmrân 3/33; Tâhâ, 20/122-123

[198] Çakan-Solmaz, a.g.e., 1, 27

[199] A 'raf, 7/27

[200] Bakara, 2/168-169

[201] Nisa, 4/117-121) Ayrıca bkz. (el-Kehf, 18/50; el-Fâtır, 35/6

[202] Zuhruf, 43/36-39

[203] Mücâdele, 58/19

[204] En'âm, 6/121

[205] A'raf, 7/200-201

[206] Nahl, 16/98-100

[207] Hıcr, 15/28-43; el-İsrâ, 17/61

[208] En'âm, 6/112- 113

[209] Müslim, Münâfikûn, 11; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 7, 115

[210] Seyyid Sâbık, a.g.e., s. 154).

[211] Buhârî, Fedâilü'l-ashâb, 6; Müslim, Fedâilü's-sahabe, 2; Ahmed b. Hanbel, I, 171, 182

[212] En'âm, 6/128

[213] Yâsin, 36/59-64

[214] İbrâhim, 14/22

[215] Müslim, Tevbe, 2; Tirmiz, Cennet, 2; Daavât, 98; Ahmed b. Hanbel, 1, 289, 2, 309

[216] Seyyid Sâbık, a.g.e., s. 155-156; A. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm'a Giriş, İstanbul 1987, s. 196

[217] Bakara,2/4

[218] Bakara,2/41

[219] Bakara,2/86

[220] Bakara,2/91

[221] Bakara,2/213

[222] Ala,87/18-19

[223] Nisa,4/163

[224] Ali-İmran,3/3

[225] Bakara,2/75

[226] Maide,5/46

[227] Bakara,2/136; Buhar-i ,9.

[228] Nisa,4/83

[229] Hicr,15/9

[230] Maide:5/5

[231] Nahl, 16/32; el-Fatır, 35/25

[232] Bakara, 2/213

[233] Bakara, 2/136

[234] Nisâ, 4/136

[235] Bakara, 2/285

[236] Nisâ, 4/136

[237] Enbiya, 21/25

[238] Nahl, 16/36

[239] Şûra, 42/13

[240] İbrahim, 14/4

[241] Maide, 5/48

[242] Bakara, 2/75-79

[243] Hicr,15/9

[244] İsra,17/15

[245] Enam,6/124

[246] İbrahim,14/4

[247] Nisa,4/165

[248] Nisa,4/163

[249] Şura,42/51

[250] A'raf, 7/68

[251] bkz. 26/108, 125, 143, 162, 178

[252] Kasas, 28/26

[253] Duhân, 44/18

[254] Meryem, 19/41

[255] Meryem, 19/55

[256] Ahzâb, 33/39

[257] Âl-i İmrân, 3/161

[258] Tâhâ, 20/114

[259] Kıyâmet, 75/16-17

[260] İbn İshak, İbn Hişam, Sîre, Beyrut 1391, I, 209; İbn Sa'd, Tabakât, I, 146; Abdurrazzâk, el-Musannef, 5, 319; İbnül-Esîr, el-Kâmil, Beyrut 1385/1965, 2, 45; Taberî, Tarih, Mısır 1.326,2I, 201

[261] Hucurat, 49/6

[262] Bakara, 2/ 143

[263] Sabunî, el-Bidâye, terc. Bekir Topaloğlu, Ankara 1979, s. 121-122

[264] Bakara, 2/44

[265] Sâf, 61/2-3

[266] Ahzâb, 33/23

[267] Bakara, 2/35-37; el-A 'râf. 7/20, 21, 23

[268] Hud, 11/45-47

[269] Enbiyâ, 21/57, 62, 63

[270] Hud, 11/77-79

[271] Kasas, 28/15

[272] Enbiyâ, 21 /87-88

[273] Sâd, 38/21-25

[274] Abese, 80/1-12

[275] Bakara,2/253

[276] Casiye,46/35

[277] Ali-İmran,3/19

[278] er-Râzî, İsmetü'l-Enbiyâ, Kahire 1986, s. 41-42; Mefatih'ul Gayb, 3, 8.

[279] et-Taftazânî, Şerhul-Akâid en-Nesefiyye; Kahire 1939, s. 459-460; Diğer tarif için bk. el-Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, 3,177; el-Cezirî, Tavdîhu'l-Akâid, 140

[280] Celâl ed-Devânî, Şerhu'l-Akâidi'l-Adudiyye, 2, 277

[281] Fazla bilgi için bk. Şerhu'l-Akâidil-Nesefiyye, 460, el-Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, 3, 181, 182.

[282] Buharî, Fezâilûl-Kur’an, 1; Müslim, İman, 239

[283] İsrâ, 17/1

[284] Kamer,54/1

[285] Bakara, 2/23-24

[286] İsrâ, 17/88

[287] Ali Arslan Aydın, İslâm'da İman ve Esasları, İstanbul 1990, 200, 201 Buharî, Fezâilûl-Kur îın, 1; Müslim, İman, 239

[288] Ali-İmran,3/59

[289] Meryem,19/59

[290] Araf,7/59

[291] Hud,11/50

[292] Neml,,27/45

[293] Bakara,2/124

[294] Ankebut,29/26

[295] Meryem,19/54

[296] Meryem,19/49

[297] Meryem,19/49

[298] Yusuf,12/6

[299] Sad,38/41

[300] Enbiya,21/85

[301] Araf,7/85

[302] Araf,7/144

[303] Kasas,28/34

[304] İsra, 17/55

[305] Neml,27/16.

[306] Enam,6/85

[307] Enam,6/86

[308] Saffat,37/139

[309] Ali-İmran,3/44

[310] Ali-İmran,3/39

[311] Saf,61/6

[312] Ali-İmran,3/40

[313] Lokman, 31/12,13

[314] Kehf,18/83-98

[315] Tevbe, 9/30,31

[316] Nahl, 16/36

[317] Ahzab,33/21

[318] Ahzâb, 33/40

[319] Fazla bilgi için bkz. Şerhu'l-Mevâkıf 3, 177-181, Şerhu'l-Makâsıd, 2, 130-135, İslâm'da İman ve Esasları 204-220). Ali Arslan AYDIN

[320] Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, 6, 3906

[321] Müslim, Fedâil 23

[322] Tecrid-i Sarih tercümesi, 10, 418 vd.

[323] Saff, 61/6

[324] Tecrid-i Sarih tercümesi, 10, 418 vd.

[325] Bkz. Tevrat, 5. Sifir, 18. fasıl Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, İstanbul 1972, 1, 59

[326] Nesefî, Medâriku't-Tenzîl, 471; el-Beydâvî, Envaru't-Tenzîl, I,164

[327] Mâide, 5/3

[328] Kalem,68/3-4

[329] Ahzab,33/21

[330] Müslim, Eymân 21; Ebu Dâvud, Eymân 8; Tirmizî, Ahkâm 19,

[331] Âlusî, Rühu'l-Meânî, 18, 32

[332] Ankebût, 29/64

[333] Bakara, 2/220

[334] Yasin,36/78,79

[335] İsra,17/49-51

[336] Nahl,16/38

[337] Araf,7/57

[338] Bakara,2/4

[339] Hicr, 15/85

[340] Hac, 22,7

[341] Muhammed, 47/18

[342] Kamer, 54/1

[343] Nahl, 16,77

[344] Hac. 22/55

[345] Furkan 25/11

[346] A'raf, 7/187

[347] Hac, 22/1

[348] Kamer, 54/46

[349] Furkan, 25/11

[350] Lokman, 31/34

[351] A'raf, 7/187

[352] Nâziât, 79/42-44

[353] Buhârî, İmân, 37

[354] Zümer, 39/68

[355] Hac, 22/1-2

[356] Meâric, 70/8-10

[357] İnfitâr, 82/1-5

[358] Kıyame, 75/6-12

[359] Tekvir, 81/1-13

[360] Zümer, 39/68

[361] Kamer, 54/7-8

[362] Yûnus 10/45

[363] Abese, 80/34-42

[364] İsra, 17/71

[365] Mürselat, 77/11

[366] Furkan, 25/25

[367] En'am, 6/31

[368] Tirmizî, Kıyâmet, 26

[369] Tirmizi, Cenaiz; 70

[370] A'raf, 7/187; Lokmun 31/34; el-Ahzab, 33/63

[371] Zümer, 54/1

[372] Nahl, 16/77

[373] A'raf, 7/187

[374] Muhammed, 47/18

[375] Kamer, 54/1

[376] Buhârî, Fiten, 25; bk. Tecrid-i Sarih Terc; 1/58

[377] Buharî, Fifen, 25; Müslim, Fiten, 53-54

[378] Müslim, İmân, 1

[379] Buhârî, Fiten, 24; Müslim, Fiten, 42

[380] Müslim, Filen, 29-31

[381] Buhârı, Fiten, 25; Müslim, Fiten, 17

[382] Buhârî, Fiten, 4

[383] Buhârî, Fiten, 25

[384] Buhârî, Fiten, 25

[385] Buhârî, Fiten, 4; Müslim, Fiten, 18

[386] Tecrid-i Sarih Tercümesi, 8, 341; Müslim, Fiten, 79-82).

[387] el-Ali en-Nâsif Tac, 5/335

[388] Buhârî, Fiten, 23

[389] Müslim, Fiten, 39

[390] Buhârı, Fiten, 26; Müslim, Fiten, 37, 39, 40, 91, 101, 110, 112

[391] Müslim, Fiten, 39

[392] Neml, 27/82

[393] Müslim, Fiten, 118

[394] Tecrid-i Sarih Tercümesi, 12 307; Müslim, Fiten, 118

[395] Buhârî, Büyû, 102; Müslim, İmân, 242-247

[396] el-Kehf, 18/94

[397] Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 4, 3288

[398] el-Enbiya, 21/96

[399] Muhammed Hamdi Yazır, a.g.e., 4, 3291, 3374; Buhârı, Enbiyâ, 7; Müslim, Fiten, 1,2

[400] Müslim, Fiten, 39

[401] Müslim, Fiten, 39

[402] Sünen-i Tirmizî, 4, s.1-93: Sünen-i Ebu Davud, N. Şr. M.Abdul Hamid 4, 100, 106

[403] Buhari, Fiten, 5; Müslim, imare, 53

[404] A'raf, 7/172

[405] bkz. el-Mülk, 67/2, el-Bakara, 2/155

[406] Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi, terc Şerafeddin Gölcük, İstanbul 1980, s. 235, 237: es-Sâbûnî, Mâtürîdî Akaidi, terc. Bekir Topaloğlu, Ankara 1979, s. 185; Taftazânî, Şerhu'l-Akaid, s. 251; Tirmizi, Kıyâme, 26; Müslim, İman, 34; Ebû Dâvud, Tahâret, 26; Münâvî, Feyzu'l-Kadîr, Beyrut 1972, 3, 29

[407] ez-Zebîdî, Tecrîd-i Sarih, Terc. Kâmil Miras, Ankara 1985, 4, 504, 505

[408] Buhâri, Cenâiz, 916

[409] bkz. ez-Zebîdî, Tecrîdi Sarih, terc. Kamil Miras, Ankara 1985, 4 496 vd.

[410] Mümin, 40/46

[411] İbrahim, 14/17

[412] Buhârî, Tefsîr, sure: 14

[413] Buhârî Cenâiz, 82; Müslim, İmân, 34; Ebû Dâvud, Tahâret, 26

[414] Tirmizî, kıyamet, 26

[415] Tirmizi Cenâiz 70

[416] Âli- İmrân, 3/169

[417] Bakara, 2/154

[418] Aliyyu'l-Kâri, Fıkh-ı Ekber Şerhi, terc. Y. Vehbi Yavuz, İstanbul 1979, s. 259

[419] İsrâ, 17/85

[420] Alliyü'l-Kâri, a.g.e, s. 252-253

[421] Tirmizi, Cenâiz, 34

[422] İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtâr, İstanbul 1984, 2 233-246; el-Fetevâ'l-Hindiyye, Beyrut 1400/1980 I, 165-167; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslâm İlmihali, İstanbul 1985, s. 259-267

[423] Buhârî, Cenâiz, 7, Ahkâm, ll; Müslim, Cenâiz, 15

[424] Tirmizi, Cenâiz, 61

[425] Müslim, Cenâiz, - 106, Edâhi, 37; Ebû Dâvud, Cenâiz 77, Eşribe, 7; Tirmizi, Cenâiz, 7;Nesaî, Cenâiz, 100; İbn Mâce, Cenâiz, 47; Ahmed b. Hanbel, I, 147, 452, 3, 38, 63, 237, 250, 5, 35, 355, 357

[426] Tirmizi, Salât, 21; Cenâiz, 61; Nesaî, Cenâiz, 104; İbn Mâce, Cenâiz, 49

[427] Tirmizi, Cenâiz, 60

[428] Tirmizi, Cenâiz 60, 61; İbn Abidin, Reddü'l-Muhtâr, İstanbul 1984, 2, 242

[429] İbn Mâce, Cenâiz 48; Nesâf, Cenâiz; 101;Müslim, Cenâiz, 36; Ebû Dâvud, Cenâiz, 77

[430] İbn Mâce, Cenâiz, 47; Tirmizî, Cenâiz, 60

[431] Müslim, Cenâiz, 108; Tirmizî, Cenâiz, 59; İbn Mâce, Cenâiz, 47-48; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 145

[432] İbn Mâce, Cenâiz, 47

[433] Mansur Ali Nasif, et- Tâc, el-Câmiu'l-Usûl, 2, 190

[434] Haşr, 59/10

[435] Ahmed b. Hanbel, Müsned, 2, 509; 6, 252; İbn Mâce, Edeb,

[436] Ahmed b. Hanbel, 2, 121

[437] bk. ez-Zebîdi, Tecrid-i Sarih Terc. Kâmil Miras, Ankara 1985, 4, 580

[438] Müslim, Cenâiz, 104; İbn Mâce, Cenâiz, 36

[439] Tirmizi, Cenâiz, 58, 59

[440] Gazzâli, a.g.e, 4, s 87

[441] Müslim, Cenâiz, 98; Ebû Dâvud, Salât, 24; Tirmizî, Salât, 236

[442] Müslim, Cenâiz, 33; Tirmizi, Cenâiz, 56

[443] Nesâî, Cenaiz, 100; Tirmizî, Cenaiz, 46

[444] Nesaî, Cenâiz, 100; ibn Mâce, Cenâiz, 46

[445] Abdurrahman el-Ceziri, el-Fıkh ale'l-Mezâhibi'l-Erbea, I, 540

[446] Nisâ, 4/56

[447] Yâsin, 36/78-79

[448] Rûm, 30/27

[449] Kâf, 50/15

[450] Hacc, 22/5-7

[451] Yâsin, 36/80-81

[452] Zümer, 39/68

[453] Yasin, 36/51

[454] Zümer, 39/68

[455] Müslim, Fiten, 28; Ebû Dâvud, Sünne, 22

[456] Bakara, 2/260

[457] Bakara, 2/9

[458] Buhârı, Tefsîru Sure, 39/3, 78/1; Müslim, Fiten, 14 t-143; Ebû Dâvud, Sünne, 22; Nesâî, Cenâiz, 117; İbn Mâce, Zühd, 32; Mâlik, Muvatta, Cenâiz, 49; Ahmed b. Hanbel, 2, 322, 428, 499, 3, 28

[459] Müslim, İmân, 8

[460] Zümer, 39/42

[461] Bakara, 2/73

[462] Bakara, 2/259

[463] Âli İmrân, 3/49

[464] Bakara, 2/260

[465] Kehf, 18/9-26

[466] Hacc, 22/5-7

[467] A'râf, 7/57

[468] Kıyame, 75/3, 4

[469] Tegabün, 64/7

[470] 2/28, 6/29, 30, 94, 16/38, 17/51, 20/102, 31/28, 58/6, 64/7, 36/52, 22/7, 19/33, 17/49

[471] İbrâhim, 14/51

[472] A'raf, 7/6

[473] İsrâ,17/I5

[474] Mü'min, 40/17

[475] Âlu İmrân, 3/30

[476] Zilzâl, 99/7-8

[477] Bakara, 2/62

[478] Sâd, 38/53

[479] İnşikâk, 84/7-9

[480] Hâkka, 69/19-20

[481] Müslim, Tevbe, 52; İbn Mâce, Mukaddime, 13

[482] Müslim, Birr, 59

[483] Sâd, 38/16

[484] Ğâşiye, 88/25-26

[485] Sad, 38/26

[486] Mü'minûn, 23/102-103

[487] Hâkka, 69/25-26

[488] Mü'minûn, 23/105

[489] Mü'minûn, 23/106-107

[490] Mü'minûn, 23/108-110

[491] Müddessir, 74/42-47

[492] A'râf, 7l8

[493] Hâkka, 69/25-26; el-İnşikâk 84/10; el-İsrâ, 17/13

[494] A'râf, 7/6; İbrâhîm 14/51; Âli İmrân 3/30; Buharî, Mezâlim, 2; Müslim, Tevbe, 52;

[495] Rahman, 55/7-9

[496] Enbiya, 21/47

[497] A'râf, 7/8-9

[498] İbn Kesir Tefsir, Beyrut 1966/1385, 4, 566

[499] Fahrüddin er-Razi, Mefatihu'l-Gayb, İstanbul 1398 h. 4, s. 266-267, 8 s. 666

[500] İbn Kesir, 3, s. 146-147

[501] Kehf, 18/103-105

[502] Mansur Ali Nasıf et-Tac, 5, 376

[503] Kâf, 50/31-33

[504] Meryem, 18/60-63

[505] Tâhâ, 20/76

[506] Zümer, 39/20

[507] Tevbe, 9/72

[508] Rahmân, 55/58-54

[509] Tûr, 52/21

[510] Zuhruf 43/71-73

[511] Saffât, 37/47

[512] Hicr, 15/47-48

[513] Vâkıa, 56/25-26

[514] İnsan, 76/11-22

[515] et-Tâc, el-Câmiu li'l-Usül, fî ahâdisi'r-Rasul, 5, 402

[516] et-Tâc, aynı yer).

[517] Kıyamet, 75/22-23

[518] Buhârî, Mevâkıt 16, 26

[519] Yunus, 10/26

[520] Müslim'in rivayeti, et-Tâc, 5, 423

[521] Âli İmrân, 3/133

[522] Tecrid-i Sarih Terceme ve Şerhi, 2, 483

[523] a.g.e, 2, 713

[524] Hicr, 15/45-48

[525] Meâric, 70/23, 24, 25, 26, 27, 29, 33

[526] Ra'd, 13/20, 21, 22, 23

[527] Ahkâf, 35/15-16

[528] Tahrim, 66/8

[529] Bakara, 2/154

[530] Kaf, 50/31-34

[531] Yunus, 10/9-10

[532] Tâhâ, 20/75-76

[533] Tecrid-i Sarih Tercemesi, 9, 40

[534] Tecrid-i Sarih Tercemesi, 4, 41-43

[535] Tecrid-i Sarih Tercemesi, 2, 845

[536] Tecrid-i Sarih Tercemesi,4, 264-275

[537] Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, 4 271

[538] Beydâvî, Envâru't-Tenzîl, Beyrut (t.y.), 1, 119

[539] Şuârâ, 26/85

[540] bk. el-Mâide, 5/65; et-Tevbe, 9/21; Yunus, 10/9

[541] Beyyine, 98/8, Ayrıca bk. et-Tevbe, 9/72; er-Ra'd, 13/23; en-Nahl, 16/31

[542] el-Kehf,18/107 ve el-Mü'minun, 23/11

[543] Secde, 32/19 ve En-Necm, 53/15

[544] Yunus, 10/25 ve el-En'âm, 6/127

[545] Fâtır, 35/35

[546] Mansur Ali Nâsıf, et-Tâcü' el-Câmi' li'l-Usul, fi Ahadisi'r-Rasûl, İstanbul (t.y.), 5, 4033

[547] Müslim, İmâre, 116

[548] en-Nevevi, Şerhu Müslim, Kahire (t.y.), 13. 28

[549] Buhârî, Cihad 4

[550] Bakara, 2/143

[551] el-Aynî, Umdetü'l-Kârî fî Şerhi Sahihi'l-Buhârî, İstanbul 1309, 6, 539

[552] el-Aynî, aynı yer

[553] Ayrıca bkz. et-Taberi, Tefsir, Mısır 1954, 16. 37-8

[554] Kehf 18/107

[555] Alâuddin Âbidîn, el-Hediyetü'l-Alâiyye, 468

[556] Bakara, 2/24

[557] Âli İmrân, 3/131

[558] Tecrid-i Sarih Terceme ve Şerhi, 2, 483

[559] Râğıb el-İsfahani, el-Müfredat, 102

[560] Nisâ, 4/145

[561] Hicr, 15/44

[562] Meâric, 70/15

[563] Mülk, 67/5

[564] Hacc, 22/4; 31/21; 34/12 vs.

[565] Müddessir, 14/27

[566] Kâria, 101/9-11

[567] Hümeze, 104/4

[568] Mâide, 5/10

[569] Tevbe, 9/49

[570] İsrâ, 17/97

[571] Kaf, 50/30

[572] Mülk, 67/6-9

[573] Mü'minün, 23/104

[574] Mü'min, 40/70-72

[575] Hâcc, 22/19-22

[576] Nisâ, 4/56

[577] bk. 43/74-77; 35/36

[578] Tecrîd-i Sârih Tercüme ve Şerhi, 9, 50

[579] Sâffat, 37/62/67

[580] Nisâ, 4/56

[581] Tahrîm, 66/6

[582] Hadîd, 57/13-14

[583] Â 'raf, 7/44-45

[584] A'râf, 7/46-48

[585] Ali Sabuni, Muhtasaru Tefsîr, ibn Kesîr, 2, 22

[586] Nisâ, 4/85

[587] Buhârî, Daavât, I; Tevhid, 31; Müslim, Nşr. M. Fuâd Abdulbaki, İman, 86

[588] Müslim, Cenaiz, 35

[589] Bakara, 2/255; Yûnus, 10/3; Meryem, 19/87; Tâhâ, 20/109; ez-Zuhruf, 43/86

[590] el-Enbiyâ, 21/27-28; ed-Duhân, 44/41-42; Buharî, Cihad, 189; Müslim, İmare, 6).

[591] Bakara, 2/48, 123, 254; en-Nisâ, 4/116; el-A'râf, 7/53; el-Mü'min, 40/18; es-Secde, 32/4; ez-Zümer, 39/44; el-Müddessir, 74/48; el-İnfitâr, 82/19

[592] Buharî, Tefsir, Sûre 26

[593] bkz. Buharî, Enbiya, 8; Tefsir, Sûre 6; Rikak, 45, 53; Müslim, Fadail, 9

[594] Buharî, Meğazi, 73; Müslim, İman, 90

[595] Buhârî, Rikak, 45; Tevhid, 33; Müslim, İman, 81;Ebû Dâvûd, Cihâd, 26;Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3, 94 vd. 325, 5, 43; Tirmizî, 2, 66

[596] Buhârî, Tefsir Sûre 18

[597] Buhârî, Rikak, 52; Müslim, İman, 81

[598] Nisâ, 4/116

[599] Buhârî, Rikak, 51; Ebû Dâvûd, es-Sünne, 20; Tirmizi, 2, 66

[600] Müslim, Fadâil, 2

[601] el-İsrâ', 17/79; Buhârî, Tevhid, 24; Müslim, İman, 84

[602] Buhârî, Tefsir, Sûre 18; Müslim, İman, 84

[603] Müslim, İman, 85

[604] Erzurumi, İbrahim Hakkı, (v. 1194), Marifetname, İstanbul, 1330

[605] Hûd, 11/107

[606] Yâsin, 36/82

[607] Kasas, 28/68

[608] Mâide, 5/1

[609] Bakara, 2/ 185

[610] Nureddin es-Sâbûnî, Maturidiyye Akaidi, terc. Bekir Topaloğlu, s. 105, 106

[611] Bakara,2/243

[612] Furkan,25/2

[613] İsra,17/58

[614] Talak,65/12

[615] Tirmizî, Kader 10, 2145

[616] Ebu Davud, Sünnet 17; Tirmizî, Kader 17

[617] Müslim, Kader 34

[618] Fahru'd-Din er-Razî, Mefatihu'l-Gayb, Bulak 1289, 111, 122; Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 7, 5063, 5064

[619] Tirmizî, Sıfatü'l-Kıyame, 60

[620] Nureddin es-Sâbûnî, Mâtûridîye Akaidi, Terc. Bekir Topaloğlu, 161

[621] Âl-i İmrân, 3/122

[622] İbn Mâce, Zühd, 14).

[623] Furkan, 25/58

[624] Enfal, 8/2

[625] Tirmizî, Daavât 35, (3423); Ebû Dâvud, Edeb 112, (5094); Nesâî İstiâze 30, (8,268); İbnu Mâce, Dua 18

[626] Tirmizî, Daavât 34, (3422); Ebû Dâvud, Edeb 112, (5095); Nesâî, İstiâze (8,268)

[627] Tirmizî, Tıbb 14; İbnu Mâce, Tıbb 23

[628] Tirmizî, Zühd 33

[629] Tirmizî, Kıyamet 9

[630] Tirmizî, Kıyamet 61

[631] Yûnus, 10/108

[632] Ra'd, 13/33

[633] Furkân, 25/31

[634] Bakara, 2/159, 160

[635] Zümer, 39/3

[636] Mü'min, 40/28

[637] Âhkâf, 46/10, es-Saf, 61/5,7; el-Cum'a, 62/5; Münâfıkûn, 63/6

[638] Kasas, 28/56

[639] Bakara, 2/272

[640] Yûsuf, 12/103

[641] bkz. İbn Kesîr, el-Kasas 56. âyet tefsîrî

[642] Tevbe, 9/113

[643] Yusuf, 12/8

[644] Duhâ, 93/7

[645] Bakara, 2/108

[646] Nisâ, 4/116

[647] Ahzâb, 33/36

[648] En'am, 6/74

[649] Âli İmrân, 3/164

[650] Nisâ, 4/60

[651] Nisâ, 4/113

[652] Bakara, 2/282

[653] Ebû Dâvûd, es-Sünne, 5

[654] Zilzâl, 99/7,8

[655] Âlu İmrân. 3/115

[656] Bakara, 2/148

[657] Âdiyât, 100/6-8

[658] Bakara, 2/180

[659] Bakara, 2/272

[660] Bakara, 2/273

[661] Rağıb el-Isfahânî, Müfredât, HYR maddesi

[662] Bakara, 2/216

[663] Nisâ, 4/19

[664] İbn Mace, Mukaddime 20

[665] Âlu İmrân, 3/110

[666] Beled, 90/10

[667] Enbiya, 21/35

[668] Şems, 91/7,9

[669] Yûnus, 10/99

[670] Enfal, 8/42

[671] Kehf, 18/29

[672] Bakara, 2/30

[673] Bakara, 2/30

[674] Bakara, 2/216

[675] Şurâ, 42/31

[676] Bakara,2/197

[677] Leyl, 92/5-7. Buhari, Kader5,; Müslim, Kader9; Ebu Davud, Sünnet; Tirmizi, Kader,11

[678] Bakara,2/3

[679] Bakara, 2/261

[680] Furkan,25/77

[681] Buhari, Kader,6; Müslim, Kader; Ebu Davud, Sünnet; Tirmizi, Kader, 1223. (4022) (7210)

[682] Ra'd,13\ 39

[683] Kalem,68/4

[684] Tirmizî, Birr 77

[685] Müslim, Birr 15; Tirsmizî, Zühd 52

[686] Araf,7/199

[687] Ahzab,33/21

[688] Tirmizî, Birr 55,

[689] Tirmizî, Birr 62

[690] Rezin tahric etmiştir. (İbnu Mace, Zühd 31

[691] Tirmizî, Tefsir, Hucurat, (3268).

[692] Tirmizî, Zühd 22

[693] Tirmizî, Fiten, 76,

[694] Tirmizî, Kıyamet 59,

[695] İmâm Gazalî, İhyâu Ulûmi'd-din, Kahire, 1954, 4/ s 379

[696] Bakara, 2/139

[697] A'râf, 7/29; Yûnus, 10/22; Lokmân, 31/32; en-Nisâ, 4/46; ez-Zümer, 39/2, 2, 14; el-Mümin, 40/14, 65

[698] Yûsuf, 12/24

[699] Beyyine, 98/5

[700] Hicr, 15/40; Sâd, 38/83

[701] Meryem, 19/51; Yûsuf, 12/24; Sâd, 38/45, 46; ez-Zümer, 39/11

[702] Kuşeyri Risalesi, İstanbul 1978, s. 3, 7

[703] İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'ani'l-Azîm, Beyrut 1969, 4, 342).

[704] Tirmizî, Zühd 17, (2326); İbnu Mace, Zühd 21,

[705] İbnu Abdilberr, Câmi'ul-Beyâni'l-İlm ve Fadlihi'de kaydetmiştir 2, 9.

[706] Rezîn tahric etmiştir. Hadis Hilyetü'l-Evliya'da Ebu Eyyûb el-Ensârî'den merfu olarak kaydedilmiştir, (5, 189); keza hadisi Câmiu's-Sagîr'de de bulmaktayız. (Feyzu'l-Kadir 6, 43)

[707] İbn Mace, Mukaddime, 18

[708] en-Nesâî, cihad, 24

[709] Bakara, 2/112

[710] bk. el-Bakara, 2/73; en-Nisa, 4/36; el-En'âm, 6/151; el-İsrâ, 17/32

[711] Nisa, 4/61

[712] Buhârî, Tefsiru sûre (31); İman, 37; Müslim, İman, 57; Ebu Davud, Sünne, 16; Tirmizi, İman, 4; İbn Mace, Mukaddime, 9

[713] Seyyid Şerif e/-Cürcani, et-Ta'rifât, s. l2

[714] Müslim, Sayd 57, (1955); Tirmizî, Diyât 14, (1409); Ebû Dâvud, Edâhi 12, (2815); Nesâî, Dahâya 22, (7, 227); İbnu Mâce, Zebâih 3,

[715] Tirmizî, Birr, 63

[716] bkz. Buhari, İman, 21; Kusuf, 9; Müslim, Kusuf, 17

[717] Dârimî, Mukaddime, 56

[718] Rağıb el-İsfahânî, el-Müfredât fi Caribi'l-Kur'an, Mısır, 1961, s. 530

[719] Fetih, 48/26

[720] A'raf, 7/96

[721] Âli İmran, 3/102

[722] Teğabun, 64/16

[723] Maide, 5/93

[724] Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul 1971, 3, 1807

[725] Buhâr İman, 37; Müslim, İman 57; Ebu Dâvud, Sünne, 16; Tirmizî, İmân, 4; İbn Mace, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, 1, 27, 2, 7

[726] Buhârı, İmân, 39; Müslim, Müsâkat, 107; Ebu Davud, Büyû', 3; Tirmizî Büyû', 1; Neseî, Büyû', 2; İbn Mâce, Fiten, 14; Ahmed b. Hanbel, 4, 267

[727] Bakara, 2/1 -5

[728] Talak, 65/2,3

[729] Muhammed b. Allan es-Sıddîkî, Delilu'l-Falihin li turuki Riyazi's-Salihin, Mısır 1971, 1, 252

[730] Hucurât, 49/13

[731] Ahmed Zeki Safve, Cemheretu Hutebi'l-Arab, Mısır 1962, I, 157

[732] Ahmed b. Hanbel, 5, 411

[733] Rezin tahric etmiştir.

[734] Tirmizî, Tefsir, Hucurat, (3268).

[735] Tirmizî, Kıyâmet 20,

[736] Tirmizî, Birr 55,

[737] Bakara,2\ 197; Buhârî, Hacc 6; Ebu Dâvud, Menâsik 4,

[738] Ebu Davûd, Sünen, 5; Tirmiz, İlim, 16; Ahmed b. Hanbel,2, 325.

[739] Ahmed b. Hanbel, 2, 392, 442

[740] Buharî, Eymân, 19

[741] Müslim, Birr, 32; Tirmiz, Birr, 18; Ahmed b. Hanbel, 2, 325

[742] Muvatta, Cihâd, 35.

[743] Mâide, 5/2

[744] Yunus, 10/12

[745] Lokman, 31/32

[746] Mü'minûn, 23/60

[747] Tirmizî, Daavat,1; İbn Mace, Dua,1

[748] Tirmizî, el-Bakara Sûresi Tefsiri, 16

[749] Fatiha, 1/5

[750] Bakara, 2/186

[751] Tirmizî, Daavât, 64

[752] Bakara, 2/286

[753] Enbiya, 21/83

[754] Enbiya, 21/89

[755] A'raf, 7/23

[756] Yusuf, 12/101

[757] Enbiya,21\ 87

[758] Buhârî, Tıb, 18; Müslîm, İman, 371, 372

[759] Müslim, İlm, 16; Ebû Dâvûd, Sünnet, 6; Tirmizî, İlm,15

[760] Müslim, Vasiyyet,14; Ebû Dâvud, Vesâyâ, 14

[761] Ahzâb, 33/56

[762] Ebû Dâvûd, Vitr, 23; Tirmizî, Daavât 109; İbn Mâce, Menâsik 5

[763] İbrahim,14/39

[764] Ebû Dâvûd, Salât, 358; Tirmizî, Daavât, 65

[765] Buhârî, Hars,13

[766] İmam Malik, Muvattâ, Hacc, 128

[767] İmam Mâlik, Muvatta, Kasru's Salât fi's-Sefer, 85; Ebû Dâvud, Menasik, 100

[768] Âli İmrân, 3/173

[769] Tevbe, 9/103

[770] Enfâl, 8/10

[771] Ahkâf, 46/6

[772] Bakara, 2/186

[773] Buhârî, Cihad, 131; Daavât, 51; Tevhid 9; Ebû Dâvûd, Vitr, 26; İbn Hanbel, 4, 394, 402, 418; Müslim, Sahih 4, 2076

[774] -Â'râf, 7/55

[775] Ayrıca: Dualar için hadîs kitaplarının "Daavât" bölümlerine bk.

[776] Furkan,25/77

[777] Araf,7/55

[778] Mümin,40/14

[779] Gazali, a.g.e, 4/ s,44

[780] Furkan,25/43

[781] el-Bağdâdî, Usûlü'd-Dîn, İstanbul 1346/1928, s. 248; ez-Zühaylî, e/Fıkhu'l-İslâmî ve Edilletüh, Dımaşk 1405/1985, 3, 388 vd.

[782] Bakara, 2/152

[783] Buhârî, İmân, 20; Müslim, Küsûf, 3; Nesaî, Küsûf, 17; Ahmed b. Hanbel, I, 298

[784] el-Âmidî, Ebkâru'l-Efkâr, vr. 265a; el-Taftâzânî, Şerhu'l-Makâsıd, İstanbul t.y., 2, 267; el-Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, İstanbul 1311 H. 3, 253; el-Gazzâlî, el-İktisâd, Mısır t.y., s. 112; Ahmed Saim Kılavuz, İman-Küfür Sınırı, İstanbul 1982, s. 56

[785] Buhârî, İman, 37

[786] Alî el-Kârî, Şerhu'l Fıkhı'l-Ekber, Mısır 1323 H., s. 149; el-Fetâvâ'l-Hindiyye, Bulak 1310 H., 2, 265

[787] Bakara, 2/6

[788] Bakara, 2/34; bk. Sâd, 37/74; el-Kasas, 28/39

[789] Bakara, 2/89

[790] Buhârî, et-Tefsîr, Sûre, 28; Müslim, İmân, 9; Tirmizî, et-Tefsîr, 29; Nesaî, Cenâiz, 102

[791] Bakara, 2/8-10

[792] Beyyine, 98/1

[793] Mâide, 5/17

[794] İbn Hazm, el-Fasl fi'l Milel, Beyrut 1395/1975,3, 222 vd.

[795] Mâide, 5/54

[796] Müslim, İman, 32-36; Buhârı, İman, 7, 28, Salât, 28; Zekât, 1, İ'tisâm, 2, 28; Ebû Dâvud, Cihâd, 95; Tirmizi, Tefsiru Sûre, 88; Nesâî, &kât, 3; İbn Mâce, Fiten, 1-3

[797] Müslim, İmân, 37; Ahmed b. Hanbel, 3, 472

[798] İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtâr, Mısır, t.y., 3, 315

[799] Müslim, İman, 155; Ebû Dâvud, Cihât, 95

[800] Buhârî, Cenâiz, 79

[801] bk. el-Kâsânî, Bedâyiu's Sanâyi: Beyrut 1328/1910; 7, 102 vd.; İbn Âbidîn, a.g.e, 3, 316; İbn Kudâme, el-Muğnî, Kahire t.y., 8, 143; Zühaylî, el-Fıkhu'l-İslâmî ve Edilletüh, Dımaşk 1405/1985, 6, 428

[802] eş-Şevkânî, Neylü'l-Evtâr, 8, 11; Zeylaî, Nasbu'r-Râye, 3, 31

[803] Tûr, 52/21

[804] el-Kâsânî, a.g.e, 7, 102 vd.; İbn Abidîn, a.g.e., 3, 316; İbn Kudâme, a.g.e., 8, 143

[805] En'âm, 6/164

[806] Tûr, 52/21

[807] Bakara, 2/147

[808] Alu İmrân, 3/60

[809] En'âm, 6/114

[810] Yûnus, 10/94

[811] Hucurât, 49/15

[812] Zeylaî, bu hadis için "garib" demiştir. bk. Nasbu'r-Râye, 2,173

[813] Ayrıntı için bk. Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm İlmihali İstanbul, 1991 s. 366 vd

[814] Buhâr, Salât 31; Müslim, Mesâcid, 88,89; Ebû Dâvûd, Salât, 190, 191, 193; Nesâf, Sehv, 24, 25; İbn Mâce, Akâme, 132, 133; Mâlik, Muvatta', Nidâ, 61-63; Ahmed b. Hanbel, 1,190,193, 204 206

[815] Buhârî, Sehv, 6,7; Müslim, Salât, 19, 20; Ahmed b. Hanbel, 3, 12, 37, 42

[816] Mümtehine, 60/13

[817] Ra'd, 13/31

[818] Mü'min, 40/85

[819] Mü'min, 40/83-85

[820] Yûnus, 10/90-91

[821] bk. Yûnus, 10/98

[822] Nisâ, 4/18

[823] Zümer, 39/53

[824] Ahmed b. Hanbel, Müsned, 2, 132, 153; 3, 425; 5, 362; Tirmizî, Da'avat,13, 98; İbn Mace, Zühd 13, 30

[825] En'âm, 6/28

[826] Enfal, 8/50

[827] Muhammed, 47/27

[828] En'âm, 6/93

[829] Vakıâ, 56/83-84

[830] Bkz. Ebu'l-Mu'ın Meymûn b. Muhammed en-Nesefı, Tabsıratü'l-Edille, vrk. 8b-9a. Raşid Efendi Kütüphanesi, Numara: 496. Fatih Kütüphanesinde 2907 numarada kayıtlı nüsha, vrk. 10,a

[831] Te'vîlât li-Ebî Mansûr Matürîdî, vrk. 182a. Numara: 47 Raşid Efendi Kütüphanesi, Kayseri

[832] En'âm, 6/158

[833] Bkz. Hamdi Yazır, a.g.e., a.y. 2108

[834] el-İsfahânî, el-Müfredât fi Caribi'l-Kur'an, Mısır 1961, 2, 259, "şe-ri-ke" md.

[835] A'raf, 7/80, 81, 85, 86; Yusuf, 12/23, 25, 28, 29, 30, 31, 35; el-Hicr, 15/3 vb.

[836] Lokman, 31/13

[837] el-Maverd, en-Nuketu ve'l-Uyunu, Beyrut, 1992, 4, 333

[838] Hacc, 22/31

[839] En'am, 6/137

[840] Nisa, 4/116

[841] Bakara, 2/221

[842] Beyyine, 98/6

[843] Ankebût, 29/8

[844] Lokman, 31/14,15

[845] Buharî, Vesaya, 23, Tıb, 48, Hudud, 44; Müslim, İmân, 144; Ebû Davûd, Vesâya, 10; Nesâı, Vesâya, 12

[846] Buhârî, Cenaiz, 1, Libas, 24, İsti'zan, 30, Rıkak, 13,14, Tevhid, 33; Müslim, İmân, 153, 154, Zekat, 32,33; Tirmizî, İmân, 18; Ahmed b. Hanbel, 5, 152, 159, 161, 6, 166

[847] Kehf, 18/110

[848] el-Beydâv, Envanu't-Tenzil ve Esranu't-Te'vîl, Mısır 1955, 2, 14

[849] Ahmed b. Hanbel, 5, 428, 429

[850] İbn Mâce, Zühd, 21

[851] Müslim, İmâre, 152; Nesef, Cihâd, 22; Ahmed b. Hanbel, 2, 322

[852] Nahl, 16/43

[853] Tirmizi,Gusül,9

[854] Nisa, 4/59

[855] Tevbe, 9/100

[856] Maide, 5/104; Lokman, 31/21; ez-Zuhruf, 43/22-23

[857] Nisa, 4/59

[858] En'am, 6/57; Yusuf, 12/40

[859] Tevbe, 9/16

[860] Tevbe, 9/35

[861] Nur, 24/63

[862] Nahl, 16/43

[863] Zariyat, 51/11

[864] A'râf 7/199

[865] Zümer, 39/9

[866] A'raf, 7/75-76

[867] A'raf, 7/36

[868] Bakara, 2/34

[869] Mü'minun, 23/46

[870] Zümer, 39/59

[871] Şura, 42/27

[872] Kasas, 28/76-77

[873] Kasas, 28/58

[874] Câsiye, 45/8

[875] A'râf, 7/166

[876] Mâide, 5/64

[877] Alak, 96/6-7

[878] Mecelle, madde 948.

[879] Nahl, 16/125

[880] Bakara, 2/256

[881] et-Taberî, Câmiu'l-Beyân, Mısır 1388/1968, 3, 14.

[882] Alu İmrân, 3/28

[883] el-Kurtubî, el-Câmi' Li Ahkâmi'l Kur'an, Kâhire 1967, 4, 57

[884] İbn Kesîr, Tefsîr, Beyrut 1969, 1, 357

[885] Serahsî, el-Mebsut, 3. baskı, Beyrut, t.y., XXIV, 43

[886] Nahl, 16/ 106; Elmalılı Hamdi Yazır, a.g.e., İstanbul 1936, IV, 3130, 3131

[887] Buhâri, Talâk, 11, İlim, 44, Şurût, 12, Enbiya, 27

[888] İbnü'l Hümâm, Fethu'l-Kadîr, Beyrut 1317, 7, 299-300; Molla Hüsrev,Düraru'l-Hukkâm, İstanbul 1307, 2, 270-271; es-Serahsî, Şerhu's-Siyeri'l Kebîr, Kahire 1971, 1, 227

[889] es-Serahsî, el-Mebsût, 24, 93

[890] Nisâ, 4/29

[891] Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5, 72

[892] Mâide, 5/72

[893] Yunus, 10/18

[894] Cin, 72/18

[895] Ra'd, 13/14

[896] Yusuf 12/40

[897] Kehf, 18/26

[898] Muhammed, 47/9

[899] Tevbe, 9/65-66

[900] Mâide, 5/51

[901] Ahkaf 46/3

[902] Âlû İmrân, 3/85

[903] Miftâhü'l Cenne fi'l-İhticâcı bi's-Sûnne, s. 5

[904] Buhârî, Edep, 73; Müslim, İman, 111

[905] Buhârî, İlim, 49

[906] Müslim, İmân, 152

[907] Ebu Davud, Hudûd, 17; Tirmizi, Hudud,1; Nesai, Talak, 21; İbn Mâce, Talak, 15.

[908] İbn Mâce, Talâk, 16.

[909] Nahl,16/106

[910] el-ihtiyâr, 2, 106