24) ALLAH YOLUNDAKİ İMTİHAN DURUMLARINDA SABIR VE NAMAZ İLE ALLAH'TAN YARDIM DİLEMEK

BismiIIahirrahnıanirrahira

«Ey iman edenler... Sabır ve namazla (Allah'tan) yardım isteyin; muhakkak ki Allah, sabredenlerle beraberdir. Allah yo­lunda öldürülenlere «ölüler» demeyin: Aksine onlar diridirler ama siz (bunun) farkında değilsiniz. Andolsun sizi korku, aç­lık, (mallar(ınız)dan, canlar(ınız)âan ve ürünler(iniz)den eksilt­mek gibi şeylerle imtihan edeceğiz; kendilerine bir bela erişti­ğinde: «İnna Lillâhi ve İnnâ İleyhi Raciûn - Biz Allah'a ait iz ve (sonunda) muhakkak O'na döneceğiz» diyerek sabredenleri müjdele. İşte Rablerinden bağışlamalar ve rahmet hep onlara­dır ve (doğru yolu bulup) hidayete erenler de onlardır».

(Bakara: 153-157) [1]

Sabır ve Namaz İle Allah'tan, Yardım İstemek

Bu ayetlerin genel içeriği ve üslubu, Müslüman in­sanın, hayatını etkisi altına alarak onu bir kuşku ve sar­sıntı dairesinde sarsıp sallayan çeşitli engeller, sorunlar ve facialara karşı koyan gerçeğe ilişkin derin manaların hareketi içersindeki derinliklerinde gizli olan imani biri­kimine yönelten, Kur'an'î bir yaklaşıma işaret etmektedir. Bu gerçeğe sahip olan Müslüman insan, bütün bunların karşısında, Allah'ın koymuş olduğu ilahi sünnetler (ka­nunlar) temeli üzerine kurulu olan hayatın hikayesini, bi­len kapsamlı ve kapasiteli bir iman duruşuyla durur. Bu hikayenin başından sonuna tamamı zorluk ya da tama­mı kolaylık değildir. Aksine bu hikaye kolaylık yolunda zorluklar, zorlukların sonunda ve sonucunda kolaylıklar­dan ibarettir. İşte insan Allah'a giden bu yolda bazı zor­luklarla karşılaştığında veya hedeflere ulaşmak yolunda­ki yükümlülükler ve bunların getirdiği sıkıntılar kendisi­ne ağır geldiğinde, bu yoldaki iradesini destekleyip güç­lendirmesi ve ona bağlılık ve sarsılmazlık ruhunu vere­bilmesi için, sarsılmaz bir konuma ve bağlı bir şahsiyete ulaşabilmesi için sabırla Allah'tan yardım istemesi ka­çınılmaz bîr zorunluluktur. Yine aynı bağlamda, namaz ile Allah'tan yardım istemesi de aynı kaçınılmazlıkla zo­runludur. Çünkü namaz, kalbe hikmeti insanın hayatini yine kendisi için maslahat (fayda-yarar) ve hikmet te­meli üzerinde yükselten ve rahmeti insanın ruhunu hoş­nutluk, lütuf ve sıcak bir ilişki ile sarıp sarmalayan, (her şeye gücü yeten) Kadîr, Hakim ve Rahim olan Allah'a yönelik pencereleri açar. Böylece insanın başına gelecek imtihanlar, insanın kaldırmaya gücü yetmeyeceği bir dü­zeyde ağır gelmez. Aksine insan başındaki imtihanla be­raber namaz ile alabildiğine bir uzay genişliği içersinde tecrübeleri ve ümit ufukları ile yaşar. Sahip olduğu güç, bütün güçlükleri sarsacak ve bütün karşı güçleri kahre­decek bir düzeye gelir ve hayatı, bütün içersindekilerle kavrar. İnsan, bütün bu güçlüklerin içinden, ruhunun so­runlar ve güçlükler ile daralmadığı, engeller ve karşı sal­dırılar karşısında yenilmediği ve güçlükler karşısında za­yıf düşmediği bir uzay genişliğine çıkar. İradeyi hayat ile; hareketi kuvvet ve iman ile dolduran patlama dere­cesinde canlı bir ümit içersinde olur.

Böylece sabır gibi ruhi değerler, namaz gibi ibadet amelleri faal güçlere dönüşür. İnsan üzerine, düşman kuvvetleri saldırdığında, kendi dışındaki güçlerden yar­dım aldığı gibi, zayıf noktalarını güçlendirmede bu faal güçlerden yardım alır. Sabır ve namaz, bazı kimselerin zannettiği gibi bir zayıflık ve gerilik unsuru değildir. İn­sanı dondurup geriletmez. Yine bazılarının düşündüğü gi­bi, sabır insanı hareketten alıkoyan, onu yaşanan gerçek­lerin gereğini yapmak noktasında donduran bir şey değil­dir. Yine bazılarının düşündüğü gibi namaz yumuşak baş­lı sofuca bir yokluğun içersine gömmez. İnsana yaşanan gerçekler içersindeki hareketi noktasındaki rolünü ve so­rumluluğunu unutturmaz. Duyarlığını köreltip hayat yo­lundaki atılımlarını zayıflatmaz.

Bütün bu anlamları ayetteki hitaptan, bütün kapasi­teleri insanın emrine veren imanın canlı İçeriğinden, in­san hayatı için güç oluşturmak yolunda ahlaki değerlerin ve pratik ilahi ilkelerin canlı tabiatına dikkat çekmek üze­re Allah'tan sabır ve namaz ile yardım istenmesine yö­nelik açık ilahi çağrıdan ilham alıyoruz. Fakat insanlar­dan birçoğu, inandıkları değerlerde ve yapıp ettikleri amellerde bulunan gizli, ruhi güçlerden gafil olabilmekte­dirler. Böylecede hayat, çevrelerinden güçle dağılıp yit-tiğinde onu bir zeka kıvraklığı ile toparlayabilecekleri halde, zayıflık hallerine teslim olabilmektedirler.

Allalıu Teala'nm ayeti kerimeyi «Muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir.» sözü ile bitirmesi, Allah'ın sabredenleri engeller, karşı saldırılar, kötü haller ve zor­lu durumlarda tek başlarına bırakmayacağını, aksine on­lara kendi ruhundan «iyi ruhu» kendi gücünden «büyük kuvveti» rahmetinden de lütuf, hoşnutluk, sevgi ve sela­meti (esenliği) bağışlamak üzere hep onlarla beraber ola­cağını tekid etmek içindir. [2]

Şehitlik Hayatın Bir Uzantısıdır

«Allah yolunda öldürülenlere «ölüler» demeyin: Aksine onlar diridirler ama siz (bunun) farkında değilsiniz.»

Bu ayeti kerime, nefsi; insan oğluna hayatı yitirmek­le ifade olunan, ölüm karşısında katı bir vahşet hisseti-ren, beşeri hislerden arındırmak noktasında varid olmuş­tur. Çünkü bu hisler, Allah yolunda küfür, azgınlık ve sapmalara karşı, savaş alanlarında cihad çağrısı karşısm-"da insanı olumsuz bir konuma sürüklerler. Çünkü nefis hayatı sever, onun içersinde boylu boyunca uzanıp yayıl­mak, hayatla bitişen bütün varlık imkanlarını yaşamak ve onu kaybetmesine sebep olacak her şeyden uzaklaş­mak eğilimindedir. İşte bu ayeti kerime, Allah yolundr. öldürülen şehitler için hayatın bitip kaybolmadığına, bü­tün gerçekliği ile devam edip uzandığına, fakat o hayatın insanların bu dünya hayatında yaşadıkları ortam ve şart­lardan tamamen başka ortam ve şartlarda sürdüğüne, bu­nun için de bu dünya hayatını yaşayan insanların o ha­yatı his ve idrak edemediklerine işaret etmektedir. Çün­kü insan, öbür hayatın tabiatını kavrayıp idrak edebilece­ği duyulara sahip değildir. Bu. ayet, bu konudaki diğer ayetlerin siyakmdandır. Bu ayetlerde şöyle buyurulmak-tadır:

«Allah yolunda öldürülenleri «ölüler» sayma: Aksine (on­lar) Rableri katında rıziklandınlan dirilerdir. Allah'ın kendile­rine fazlından (bol  nimetlerinden ikram olarak) verdiklerinden sevinçlidirler. Arkalarından kendilerine henüz ulaşmamış olan­lar için herhangi bir korku olmadığının ve üzülecek olmadıkla­rının müjdesi ve Allah'ın nimetinin, bolluğunun ve Allah'ın inananların ecrini zayi etmediğinin müjdesi ile sevinç içersin-dedirler».

(Âl-i İmran: 169-171)

Bu ayetlerdeki yaklaşım; hayatın bu yol ile dünya hayatında olduğundan daha üstün ve daha geniş bir şe­kilde devam edeceği şuurunu hissettirerek, Allah yolun­da cihadı teşvik etmek yönündedir. Bakara Süresindeki ayet ile Al-i İmran Süresindeki ayet arasında bazı deği­şiklikler olduğu düşünülebilir. Bakara Süresindeki ayeti kerime, doğrudan hayatın kendisini ele almış ve hayatın tabiatını idrak edememiş olanların çizdiği karanlık ölüm tablosunu aydınlık hayat tablosuyla değiştirmiştir. Bu ayetin ele aldığı ayırım temelde ölüm ile hayat ayırımıdır. Ayette, sanılan ölümün karşısına konulan hayatın ayrın­tısına gidilmemiştir. Çünkü bu noktada sorun karanlık ve aydınlık gibi doğrudan ve temelden ölüm ve hayat soru­nudur. Al-i İmran Süresindeki ayete gelince bu ayeti ke­rime, münafıkların Allah yolunda cihada atılan Müslü­manların, içlerine sokmaya çalıştıkları korku ve tered­düt unsurlarına, savaşa katılmayanların dünya hayatı­nın nimet ve lezzetlerinden istifade edecekleri, buna kar­şılık savaşa atılanların ölümün katı vahşetine sürüklen­dikleri ve bu nimetleri kaybedecekleri yolundaki caydırı­cı iddialarına karşı indirilmiştir. Bu nedenle Kur'an-ı Ke­rim, bu ayeti kerimede Allah'ın yanında mücahitleri bek­leyen hayatın ayrıntılarına girmiş ve dünya hayatının ni­met ve zevklerine karşılık, Allah'ın mücahitlere vaadetti-ği hayatın bazı nimet ve zevklerine değinmiştir. [3]

Ayetteki Hayattan Maksat Nedir? Bu Ölümden Sonra Bir Hatıra Hayatı mıdır?

Bazı müfessirler, bu hayatın ayrıntılarına girmeye çalışmışlardır. Bu müfess iri erden bir kısmı ayette geçen ibareden maksadın bahsi geçen hayatın, dünyadaki uzan­tısı olduğu itibariyle Allah yolunda Öldürülen insanın ardından (dünyada) güzel bir hatıra, bir anı, bir iz bırak­masına işaret olduğu yolunda yorumlar yapmaya çalış­mışlardır. Böylelikle bazı şairlerin düşünüş tarzları üzere insanların kafa ve düşüncelerinde insanın öldükten sonra ardından bıraktığı güzel bir anının, bir izin, Ölen insanın hayatının dünyada baki kalan bir uzantısını temsil ettiği şeklindeki mevcut düşünce tarzına paralel bir yaklaşım yolu tuttukları düşüncesiyle hareket etmişlerdir. Nitekim, bu tip bir yoruma temel olan duygu ve düşünceleri orta­ya atan şairlerden biri şöyle diyor:

İnsanın kalbinin atışları sayılır söylercesine: Hayatın kısa bir misafirlik olduğunu kendisine... Öyle ise kendine ölümden sonra bir hatıra bırak; Çünkü ikinci bir hayattır bu hatıralarda yaşamak...

Bu görüşün felsefesini yaparken de bu ayetteki hi­tabın ahirete irnan eden mü'minlere yönelik olduğu, hal böyle olunca da hayatın ölüm ile sona ereceği yolundaki bir düşünceyi red üslubuyla gelecek bir haberin bir an­lamı olmadığı, çünkü böyle bir şeyin imanın gerçek ma­hiyeti ile bağdaşmayacağı dayanağından hareket etmiş­lerdir. Bunun yanında söz konusu ayetin şehitlere özgü olduğunu halbuki ahiretteki hayatın herkesi kapsayan bir mutlak gerçek olduğunu, hayatın imanın gerçek ma­hiyetiyle bir uygunluk içersinde olmasının zorunlu oldu­ğunu da ekleyerek ayetteki hayattan maksadın, asırlar ve uzun zamanlar boyunca insanın ardından baki kalacak bir güzel hatıradan, bir anıdan, bir izden başka bir şey olmadığını ileri sürmüşlerdir. [4]

Berzah Hayatı

Diğer bir kısım müfessirler ise bu ayetteki maksa­dın, ölüm anı ile mahşer arasındaki «berzah hayatı»na bir işaret olduğu görüşünü ileri sürmüşlerdir. Çünkü bu ber­zah hayatının, öldükten sonra ahiret hayatında yeniden dirilmek inancı gibi «zaruriyat-ı din'den dinin kaçınılmaz zorunluluklarından» olmamasından dolayı Müslümanla­rın bu hususta gafil davranmaları mümkündür. Gerçek­ten bugün bile Müslümanlardan bu berzah hayatına inan­mayanlar mevcuttur. Bu kimseler, ruhun bedenden mü-cerred (soyutlanmış) olmadığına, buna binaen insanın varlığının ölüm ve terkibin çözülmesi ile tamamen orta­dan kalktığına, sonra Allah'ın onu kıyamet gününde yar­gı için yeniden dirilttiğine inananlardandırlar. [5]

Bu Fikrin Münakaşası                                   

Bu yaklaşımlar ve açıklamalar karşısında biz, bu aye­ti kerimenin hayatın tabiatı üzerinde yoğunlaşmak bağ­lamında olmadığı, bu müfessirlerin tuttuğu yolda hare­ket edemeyeceğimiz görüşündeyiz. Aksine bu ayeti keri­me, ruhu ölümün karanlığı karşısında hissettiği öldürü­cü (ezici) vahşet hislerinden arındırmak anlamında oldu­ğu görüşündeyiz. Ayeti kerime, insanın ruhunu bu caydı­rıcı hislerden temizledikten sonra onu insanın içine se­vinç, hoşnutluk ve güven yerleştiren hayat şuurunu dol­duracaktır. Bu yolda bir tutum izleyen Kur'an'î üslup, kendine Özgü işleyişle, insanın sabır ve devam gücünü ye­nileyecektir.

Burada ayeti kerimede geçen hayat hakkında yapıl­mış olan birinci yoruma, eleştirel bîr yaklaşım getirmeyi yerinde buluyoruz. Şöyle ki; insanın ardından bıraktığı, kendisinden sonra baki kalacak bir güzel hatıranın, bir izin hayat olarak kabul edilmesi, insan ruhunun hisset­tiği ölüm duygusunu kahredecek olan hayatın, gerçek an­lamının tabiatı ile uygun düşmemektedir. Aksine bu tarz bir hayat düşüncesi psikolojik temelli hayallerden bir ha­yal türüdür. Ardından güzel bir anı, bir iz bırakmak ve isminin kendisinin ölümünden sonra insanların dilinde dolaşacağı yolundaki motivler, insana dünya hayatında bazı şeyleri yaptırabilir. Kendisini bazı şeylerden feragat etmeye veya bazı güçlüklere katlanmaya kadar sürükle­yebilir. Fakat bu hayali motiv, insan ruhundan ölümün acısını ve yok olma hislerinin vahşetini silip süpürmeye güç yetiremez. Aksine burada bütün olan bu gerçeğin Al­lah'a ve ahiret gününe imandan gafil olanlar nezdindeki katılığını kovma üsluplarından bir üsluptur. Bizi İslam'ın şer'i mirası içersinde insanın ölümünden sonra geriye bı­raktığı güzel bir hatıra ile anılmasının üzerine düşüldü­ğünü; böyle bir duyguya önem verildiğini göremiyoruz. Ancak insanlara faydalı bir şeyler bırakan insanın amelî hayatının devam edeceği, bunun da sadece sevabının de­vamına esas olduğu noktasında haberler varid olmuştur. Şu hadisi şerifte olduğu gibi:

«Ademoğlu ölünce ameli kesilir; ancak şu üç amel hariç: Kendisi için dua eden salih bir çocuk, faydalanılacak bir ilim sayfası ve «sadakayı cariye - bir defada tüketilemeyip yapanın veya yaptıranın ölümünden sonra da kullanılmaya ve faydala-nılmya devam edilen sadaka».

O halde, buradaki mesele de, baki kalacak güzel bir hatıra meselesi değildir. Aksine insanın hayatında haya­tının ameli bir uzantısı olarak uzanan ve hatıraya değil sevaba esas olan salih amel meselesidir.

Yine bu yorum ayeti kerimenin bitimindeki

«Fakat siz bunu idrak edemezsiniz...»

sözüne de uygun düşmemektedir. Çünkü güzel hatıra me­selesi, arzettiğimiz gibi bilmedikleri ya da hesabını kita­bını yapmadıkları bir mesele değildir. Bu yorum aynı za­manda ölümden sonra tamamen hakiki bir hayattan hem de ayrıntılarıyla haber veren Al-i İmran Süresindeki ayetle de uyuşmamaktadır.

Ayeti kerimede geçen ölümden sonraki hayatı «ber­zah hayatı» ile açıklayan diğer yoruma gelince böyle bir yorumu da Al-i İmran Süresindeki ayetin siyakı ile uy­gunluk içersinde göremiyoruz. Çünkü bu ayeti kerime, Allah'ın mü'min kullarına, bugün yaşadıkları dünya ha­yatı karşılığında, ahiret yurdunda cennette vaadettiği bir hayat türünden haber vermektedir. Meselenin böyle ol­madığını farzettiğimiz takdirde Al-i İmran süresindeki ayetin haber verdiği gerçeklerin zuhurunu tasavvur ede­meyiz. İlaveten ahiret hayatından bahisle «hayat» ibare­sinin geçtiği hitap bu hayatın gerçekliğine inanan mü' minleredir. Onların da bundan gafil oldukları tasavvur edilemez. Bu bağlamda meselenin bir karşı inanç mese­lesi olmadığım, aksine bunun başka açık bir şuura dö­nüştürülmesi istenen, bir karşı içşuur meselesi olduğunu belirtmiştik. Doğrusunu da Allah bilir... [6]

Ayet ve Ruhun Soyutlanması

El-Mîzan tefsirinin sahibi ayeti kerimenin ruhun be­denden soyutlanmasına delalet ettiğini, bunun beden ar­kası bir iş olduğunu, bunun hükmünün de bedenin ve diğer cismi bileşimlerinkinden ayrı olduğunu, bu ruhun beden ile birleşip ona şuur, irade ve diğer idrak sıfatlarını kazandırdığını zikretmektedir[7]. Fakat biz bu istid­lalde kendisiyle ittifak etmiyoruz. Çünkü ayeti kerime şehitlerin ölümden sonraki hayatlarının temel ilkelerin­den fazla haber vermemektedir. Yine ayette ruhun ha­yatının baki kalıp bedenin ölümü ile birlikte ölmediği ya da önceki bedeni benzer veya ayrı yeni bir beden içer­sinde yeniden diriltileceğine dair bir delil yoktur. Ancak bir inancı isbata esas olamayacak denli zayıf ve uzak bir işaret vardır.

Bu konuda bir yargıya varmak veya irdeleme yapa­bilmek için, bu konunun başka ayetler ya da akli deliller yoluyla başlı başına bir inceleme yapmamız gerekir. Bu incelemenin de şimdi yeri değildir. Ancak Kur'an'ın ko­nuya ilişkin diğer ayetlerinin incelenmesi sırasında ya da kelam ve felsefe kitaplarında bu noktada kapsamlı ce­vaplar aranabilir. [8]

Bela, Bir Ders ve İmtihandır

«Anâolsun sizi korku, açlık, mallar(ınız)dan, canlar(ımz)-dan ve ürünîer(iniz)den eksiltmek gibi şeylerle imtihan edece­ğiz; kendilerine bir bela eriştiğinde: «İnnâlillahi ve İnnâ jleyhi Raciûn - Biz Allah'a aitiz ve (sonunda) muhakkak O'na döne­ceğiz...» diyerek sabredenleri, müjdele. İşte Rablerinden bağış­lamalar ve rahmet hep onlaradır ve (doğru yolu bulup} hida­yete erenler de onlardır».

Zor durumlar ve çetin engeller karşısında Allah'ı unutturmayan imani ruh, her şeyiyle bütün hayatını her şeyi görüp gözeten Allah'ın huzurunda yaşar. Allahu Teala, insanın üzerinden geçen zararlar, musibetler, zorluk ve darlıklar içersinde insanı yoklayıp imtihan eder. Kulunun bütün bu başına gelenleri nasıl karşıladığını, sa­bır ile mi, telaş ve ümitsizlik ile rai, hoşnutluk ile mi, gö­ğüs darlığı ile mi karşıladığını, değişik şekilleriyle ve çe­şitli yönlerden üzerine inen imtihan sırrı mesabesindeki her bir belayı nasıl anlayıp değerlendirdiğini, azap ve in­tikam olarak mı, yoksa Allah'ın doğru yolu üzerinde yü­rüyüp çalışan birçok kimsenin de başına gelen evrensel nizamın cilvesi olan ilahi bir rahmet olarak mı algıladı­ğını görmek, kontrol edip sınamak ister. Allah'ın doğru yolu' hayatın çeşitli alanlarında ortaya çıkan güçlüklerle doludur. İşte burada insana engellere karşı sebap, bağlı­lık ve kararlılık gücü veren sabrın rolü hakimdir. Sabra bu rolü oynama imkanını veren insan, engeller karşısın­da sarsmaz sallanmaz, imani risaletçi ruhu ile yolun gül­lerle serili olmadığını bilerek yaşayan gerçeklere açılır ve direnir. Bunun için dikenlerle çalışmanın yolunu, de­rin yaraların ve şiddetli acıların dilini öğrenir. Açılan ya­raların kendisini ağlatmasına, şiddetli acıların bağırtma­sına izin vermez. Aksine dikenlere ve acılara rağmen İs­lam, risaletinin sevinci ile tebessüm etmeyi öğretir ken­dine.

İşte Allahu Teala, Muhammedi risalet noktasından hareket edip bütün dünyadaki küfür, kötülük ve azgın- . lık güçlerine karşı duran, bütün dünyayı Allah'ın şeriatı üzere değiştirmeye çalışan rnü'minlerden bunu istemiştir. Allahu Teala, onları kendilerine erişen, mallarından, can­larından ve ürünlerinden bazı eksilmeler gibi belaları köklerinden kopmuş olarak değil, köklü ve esaslı bîr şe­kilde, birer imtihan olarak karşılamaya çağırmaktadır. Kö­tü olan her şeyi değiştirme yolunda kendi iç kuvvetlerini; dayandıkları stratejilerini ve pratik konumlarını ortaya koymalarını istemektedir. Bir grup insan bir engeli aş­maya çalışırken,    diğerleri onları    bastırmaya, öldürmeye yerle bir etmeye, yaş-kuru ayırmadan yakıp yıkmaya kalkacaklardır; bu tabiidir.Fakat gerçek şudur ki, bu süreç çok kısadır.Bir fiili tepkiden ibarettir.Yeter ki engelleri aşmak isteyenler sabredebilsin…İte bu noktada insanı direnmeye tahammüle ve kararlılığa sürükleyen sabır kaçınılmazdır.Bu noktada batılın davasını havaya savurmak ve zirveye ulaşıp nihai sonucu yakalamak için sabretmeli, dayanmalıdır. [9]

Bela, Hayatta Doğal Olmayan Bir Durum mudur?

Bazılar soruyor: Allahu Teala’nın bu ayeti kerimede ve diğer ayetlerde haber verdiği, kendi zatına bağladığı insanların imanlarını ve O’nun doğru yolu üzerindeki kararlılıklarını sınamak için bir test ve imtihan olarak tabir ettiği  <bela>, doğrudan doğruya Allah’ın dolaysız bir vergisi midir? Allah belayı  onu gerektirecek özel şartlar olmaksızın mı verir? Yani bu, Allah’ın insanlara yüklediği diğer çeşitli işlerde, verdikleri imtihanda olduğu gibi, tamamen bir imtihan mıdır?

Bu soruyu  şöyle cevaplayabiliriz: Bütün karları ve zararları, sevinçleri ve acıları doğuran bütün olayları ile hayat, Allah’ın kainata koymuş olduğu tabii kanunlar ve sabepler yoluyla Allah’ın irade, kaza ve kaderine bağlıdır.İnsanın bu dünya hayatı içersinde yapıp ettiği bütün işlerden her birinin, insanın kişisel ve toplumsal hayatı düzeyinde olumlu ya da olumsuz sonuçları vardır.İnsanın kendi kişisel faaliyetlerinden  özel-genel ilişkilerine varıncaya kadar bütün eylemleri bu kapsam dahilindedir.Böyle olunca da, insanın acı yayan şartlarda yaşaması halinde acı çekmesi kaçınılmazdır.Yani açlık şartlarında acıkması, hayatı korku dalgalarının sardığı hallerde korkuya kapılması kaçınılmazdır. Çünkü sonuçlar başlangıçlardan ayrı ve uzak değildir .Aksine belli sonuçlar belli başlangıçların meyveleridir... [10]

Tabii Şartlarda Belanın Anlama

Burada da şöyle bir soru çıkıyor karşımıza: Öyle ise imtihanın anlamı nedir? İnsanın belli durumları yaşama­sı, belli öncüllerin tabii sonuçları, insanın hayatta bulun­masının ve yaşamasının tabii olayları ise, bu nasıl im­tihandır?

Elcevap : Bütün mesele insanın, hayattaki ilkeler ve risaletlerin hareketinin ifraz ettiği bu zorlu tabii şartlar karşısındaki konumundadır. İşte bu insanın hayatındaki imtihan sırrıdır. Acaba bu zorlu şartlar karşısındaki in­sanın konumu acıların, zararların ve korkuların onun dur­gun sinirlerini harekete geçireceği aşamaya geçecek mi­dir?.. Sarsılmaz konumu bütün kararlılığı ile sarsıntı, sal­lantı ve sapmalardan uzak mı kalacak? Yoksa... Sapık güçlere ve karşı engellere bağımlı zaaf noktalarının sar­sıntısı sonucu, risaletini ve ilkelerini kendisiyle birlikte yerlere düşürecek kadar, bütün bunlar karşısında düşüp yitecek midir? Yaşanan hayat gerçeği bütün tabii sebep­leri ile insan için canlı bîr imtihandır. Bununla insanın irade ve risaleti imtihana tabi tutulmaktadır.

«Sizi elbette... imtihan edeceğiz...»

kelamından bela ve imtihan anlamında şunu algılayabili­riz: İnsanın, hayat içersinde sahip olduğu konum, kendisi için kişiliğini yoğunlaştırmak ve iradesini güçlendirmek noktasında, bir deneyim değeri taşımaktadır. İmtihanın taşıdığı dünya ve ahiret düzeyindeki sonuçların, işareti yoluyla insanın içinde bulunan güç unsurlarını yakala­mak söz konusudur insan için. Özellikle de bu imtihanın tabiatının, insana düşüncesiz ve ruhsuz olarak taklidi bir rol oynama imkanını veren, şekli bir imtihan değildir. Aksine bunun temelli gerçekçi bir tabiata sahip bir ger­çek imtihan olduğunu düşündüğümüzde, bunu daha net tasavvur edebiliriz. İşte böylece bu imtihan sürecindeki deneyimlerin sonuçları, insanın sahip olduğu insani güç unsurlarının yakalanmasından bu güç unsurlarını, insa­nın çalışma stratejisi içersinde geliştirip, daha da güçlen­dirmeye dönüşecektir.

Sonra ayeti kerime, engeller karşısında konumları sarsılmayan, sabırlı kimselere yöneliyor ve fazlaca ayrın­tıya girmeden sabredenleri müjdeliyor. Arkasından sab­redenlerin konumlarına değiniyor ve durumlarını belir­tiyor. Allah'a iman ile sabrı birbirine bağlıyor. Bunu da bütün mahlukatm Allah'ın rnahlukatı, O'nun mülkü ol-^duğuna imanın evrensel gerçeğine bağlıyor aynı zaman­da. Bütün mahlukat Allah'ın mülküdür. İnsan da Allah' m sahip olduğu bu mahlukatm bîr bölümünü oluşturmak­tadır. Bunu da bize Allah'ın işinden hiçbir şeye sahip ol­madığımızı hissettirircesine vurguluyor. Çünkü mülk bü­tünüyle Allah'ındır. Yarattıklarını dilediği şekilde imti­han etmek tamamiyle O'nun hakkıdır. Mahlukata düşen ise bütün bunlarda tamamen yarar ve iyilik olduğunu dü­şünüp bunun şuurunda olmalarıdır. Çünkü O, kullarına ilişkin işleri hikmet ve rahmetiyle tedarik eden, yönetip yönlendiren Hakîm ve Rahim olan Allah'tır.

Ayeti kerime bundan sonra insanın ruhuna şu ev­rensel imani gerçeği işliyor: Kullar, sonunda Allah'a dö-1 neceklerdir. Hayat bütünüyle son bulacak ve mülk tama­miyle Allah'a dönecektir, İnsan bu ilahi gidiş karşısında herhangi bir güç türüne sahip değildir. Evet... İnsan ta­mamen Allah'ın mülkü olunca, artık bu yolda herhangi bir itirazın hiçbir anlamı yoktur. Hayat bütün açılarıyla bitip Allah'a dönecek olduktan sonra, insan da O'nun hoşnutluk ve sevabını almak üzere yine Allah'a dönecek ol­duktan sonra, alçalıp yerlere düşmesin, tedirginlik ve ümitsizliğe kapılmanın ne anlamı vardır?...

O halde Allah'ın iradesine karşı sabır, rıza ve ka­naat kaçamlmaz bir zorunluluktur. Özellikle de insanın Allah'ın huzuruna çıktığında orada kendisi için rahmet, bağışlanma ve bol sevap bulabilmesi için...

İşte böyle... İnsani bir gerçek olan şehitlik yolu ri-salet ve imanın değerinin kapsamlı idraki üzerine kurulu bir sabır yoludur. Kurbanlık ve acılar ister. Fakat sonuç­ta dünya ve ahirette hayır ve bereket verir. O hidayetin canlı yoludur. Yolcuların sırtına şu güzel damgayı vu­rur: .    .

nişte bunlar hidayete erenlerdir...».

Kendilerine yüklenen risalet aracılığıyla yolu bulan­lar bunlardır. Gözleri ışıl-ışıl, canlı-canlı yürürler bu yol­da... [11]

Bu Ayetlerin Bize Vahyettikleri Ahlaki Değerler Ruhi Bir Güçtür

1 — Kur'an-ı Kerim, insanın inandığı değerleri ru­hi gücün renklerinden birer renk olarak kabul etmekte­dir. İnsan, Önüne zaaf engelleri yığıldığında engellerin karşısına birer karşı engel edasıyla bunları yığarak bun­lardan yardım alabilir. Bunun içindir ki Kur'an-ı Kerim insanı bütün ruhi ve fikri özelliklerini inceden inceye bir irdeleme faaliyeti ile incelemeye yöneltmektedir. Böyle­ce diğer şer kuvvetlere karşı savaşında sahip olduğu gü­cün anlamını bilecektir. Malum olduğu üzere bu şer kuv­vetler, şehvetler ve tamahlar gibi kendi nefsi içinde gizli olan karşı güçler ile hayat içersinde mücadele alanında karşılaştığı açık dış güçlerdir. Bundan sonra insan, güç gerçeğinin sadece insanların sahip olduğu, silahlar, adam­lar, mallar, mülkler, merkezler, üsler ve diğerleri gibi maddi güçlerden oluşmadığını anlar. Aksine insanın ken­di içinde hissedip inandığı büyük ilkeler ve yüksek de­ğerlerin temsil ettiği ruhi bir gücün bulunduğunu, kendi içindeki zaaf noktalarından kendisini bu gücün koruya­cağını idrak eder. Bu gücün de, en azından saldırganların kendisine karşı kullandığı güçler gibi etkin olduğunu, bundan dolayı olumsuzluklar ve zararlar ne kadar zorlu olursa olsun sahip olduğu bu gizli kuvvetin kendisini doğ­ru yolda kararlılığa sürüklediğini hisseder ve bu idrakle yoluna devam eder. [12]

Ruh Terbiyesinde Ahiret Şuurunun Rolü

2 — İslarni akide temeli üzerine kurulu, Kur'an'î üs­lup, Ölümden sonraki ahiret hayatını mü'minin kalbinde canlandırarak onun fikrini ve vicdanını, insanın hayatı­nı tehlikeye sokacak hareketlerden (meneden ölüm karan­lığının yaydığı vahşet ve korku hislerinden) arındırmak istemektedir. Böylece mü'min Allah yolunda cihad halle­rinde herhangi bir korku ya da, tedirginlik duymayacak­tır. Bu üslup üzerinde iki hedefi gerçekleştirmek yolunda önemle durmalıyız: Birincisi; hislerin ayrıntılarıyla de­rinleştirilmesi yoluyla mü'minin içindeki inancın geliş­tirilip güçlendirilmesi; ikincisi ise dünya sevgisi ve diğer dış güçlerin insanın önüne yığdığı korku ve kuşku hal­leri marifetiyle insanın içinde toplanan zaaf noktalarına gelip bu noktaları bastırıp kahretmektir. İşte bu yakla­şım ışığında Kur'an'î üslup, ölümden sonraki ahiret ha­yatını, ayrıntılı lezzet ve. nimetleri ile canlı bir şekilde inanan vicdanlara sunmakta ve bununla    dünya hayatı hislerine karşı koymaktadır. Böylece ölümden kaçma eği­limini kırarak insana daha iyi ve daha güzel bir hayatın şevkini yerleştirmektedir. [13]

Bela, Mü'min İçin Bir Gelişim Etkeni ve Sınamadır

3 — Bela ve musibetlere karşı meydan okuma ru­hu, çeşitli güçlük ve zorlukları, acı ve azap duyguları gibi her türlü olumsuz duygulardan uzak tabii hayatın canlı deneyimi erindendir. Dolayısıyla bu ruha sahip olan insan bu güçlük ve zorluklar karşısında yıpranıp helak olmak hissinden uzak olur. Bunlara karşı direnip mücadele et­meyi, sahip olduğu güçleri geliştirici ve gücünün ne dü­zeyde olduğunu smayıcı bir faaliyet olarak görür. İslami şahsiyetinin eğitilip yetişmesi ve Allah Subhanehuya ya­kın mertebelere yükselmesi yolunda, büyük sonuçlar al­mak uğrunda bir imtihan verdiğinin şuurunda olur. İşte bütün alanlarda, küfür ve sapıklık güçlerine karşı Allah yolunda çalışanların giriştiği savaşlarda, "bizim buna ih­tiyacımız vardır. Çünkü bugünün Müslümanları olarak bizler de İslami davetin başlarında ilk Müslümanların karşılaştığı güçlüklerle karşılaşmak ve bütün bunlara kar­şı imtihan vermek durumundayız. Önceki Müslümanların sabrettiği gibi biz de sabredeceğiz ki, Önceki Müslüman­ların ve bütün semavi risaletlerin sahiplerinin aldığı yük­sek sonuçları alalım ve ulaştığı büyük hedeflere ulaşalım. [14]

Sabrın, Akidenin Ruhi Boyutuyla İlişkisi

4 — Zorluklar ve  darlıklar karşısında sabra  çağrı, diğer çevrelerin değişik üsluplarıyla yönelttikleri çağrılara benzemez. Çünkü bu sabır çağrısı olumlu ve olum­suz sonuçlar karşısında zatî insani değerler üzerine ku­ruludur ve bu çağrıyı yapan Kur'an-ı Kerim konuyu inanca, Allah'ın rızasına, sevgisine ve rahmetine bağla­maktadır. Böylece insan, bulunduğu her durumda ken­disini dünyaya bağlayacak, kendini alçaltarak onun mad­di ilişkilerine boyun eğdirecek, kendisini İslam'ın hayat ve Allah ile bitişik İslami eğitim ve gelişm üslubu üze­rinde yoğunlaşmış ahlakiliğinden uzaklaştıracak bir mad­dileşmeden uzak kalacaktır. İnsan, ahiret hayatı düze­yinde Allah'ın rızasına, affına ve mağfiretine ulaştıracak olumlu sonuçlar elde ettikten sonra, dünya hayatı düze­yinde karşılaşacağı, bütün olumsuz sonuçları altedebile-cek güce ulaşmış olacaktır. Böylece de bütün durum ve şartlarda insani zaaf noktalarından hiçbirine yakalanma­dan, kendisini Allah'ın doğru yoluna bağlanmaya ve ge­reklerine uymaya iten, canlı ve güçlü etkenleri yakalamış olacaktır. [15]

25) ŞERİATTEN KESİTLER VE BAZI KÜFÜR VE SAPMA HALLERİNİN İNCELENMESİ

Bismillahirrahmanirrahim

«Safa ile Merve Allah'ın şiar (nişan)larındandır. Kim Beyt-(ıdlah)ı hacceder veya Umre yapaısa onları (da) tavaf etme­sinde kendisine (herhangi) bir günah yoktur. Kim de kendili­ğinden bir iyilik yaparsa (bilsin ki) Allah onun yaptığını bilir, karşılığını verir.».

(Bakara: 158)

Safa ve Merve Mekkede iki dağdır. Allahu Teala, hac farizasını yerine getirmek amacıyla hacca gidenler ile ayni menasiki yerine getirerek umre yapmak amacıyla Beytullahı ziyaret edenlere bu iki dağ arasında koşmayı farz kılmıştır. İslam şeriatinin başlangıç döneminde Müs­lümanlar bunda bir sakınca, bir günah hissediyorlardı. Çünkü böyle bir davranışta fikir ve eylemde tevhid aki­desine bir muhalefet olduğunu düşünüyorlardı. Çünkü bunların üzerlerine putlar dikiliydi. El-Ayâşi tefsirinde varid olduğu üzere İmam es-Sadık (RA)'dan bazı arka­daşları şu haberi rivayet ediyor: Şöyle diyor: İmam es-Sadık'tan Safa ile Merve arasında koşmanın farz mı sün­net mi olduğunu sordum: «Farzdır» dedi. «Allah: Bey­tullahı hac veya umre amacıyla ziyaret edenin onları da tavaf etmesinde kendisine bir günah yoktur.» buyurmu-yor mu? dedim. Şöyle dedi: «Rasulullah (SAV), üzerle­rindeki putların kaldırılmasını şart koşmuştu... Ashabından "biri de bu işle uğraşmıştı... Allah: «Safa ve Merve Allah'ın şiar (nişan)Iarındandır. Kim (Beyt(ullah)i hacce­der veya umre yaparsa onları da tavaf etmesinde kendi­sine (herhangi) bir günah yoktur.,.» ayeti kerimesini in­dirdi. Yani putlar üzerinde olduğu halde...»

El-Kafî'nin sahibinin İmanı es-Sadık (RA)'dan riva­yet ettiği bir haberde de şu ibareler geçmektedir;

Müslümanlar, Safa ile Merve arasında koşmanın müşrik­lerin icad ettiği bir şey olduğunu zannediyorlardı. Bunun üze­rine Allah: «Safa ve Merve Allah'ın şiar (nişan)lanndandır. Kim Beyt(ullch)ı hacceder veya umre yaparsa onları da tavaf etmeninde kendisine (herhangi) bir günah yoktur...»

ayetini indirdi.

Böylece sorunun, bu farizanın şirk ve putçuîuk ha­yatının bir uzantısı olduğu itibariyle iman çizgisinden uzak sayılmasıyla ilişkili olduğunu görüyoruz. İşte bu ayet, meseleyi tevhid akidesi ve onun şeriati içersindeki tabii yerine oturtmak için gelmiştir. Çünkü Müslümanla­rın içlerinde ve düşüncelerinde ibadet Allah'a ilişkin ol­duktan ve Allah'ın ve Rasulünün emrinden hareket et­tikten sonra putların orada bulunması vey-a bulunmama­sı ibadetlerine herhangi bir zarar vermez. Tıpkı Ka'bede olduğu gibi... Müslümanlar Mekkeyi fethetmeden Önce de, Beytullah-ül Haram oları Ka'be, müşriklerin içersine dikmiş oldukları putlar da içinde bulunduğu halde Müs­lümanların tavaf yeri idi. Çünkü Müslümanlar, tavafla­rında ve ibadetlerinde bu putları hiç mi hiç hesaba kat­maz, var saymazlardı. Müşriklerin de bunları şiarların­dan ve menasiklerinden saymaları Müslümanların tavaf ve ibadetlerine herhangi bir zarar veremez. Çünkü hac menasiki müşrik ve cahiliye hükümlerinden değildir. Bunlar hac ayetlerinde ve buna ilişkin hadislerde değineceğimiz gibi İbrahim Peygamber eliyle ve risaletiyle yetleştirilmiş ilahi şeriat hükümleridirler. İslam şeriatine gelince, bu şeriat kendi tarihi döneminde bunları ikrar etmiş, ancak bunun yanında daha önceden bulunmayan bazı hususları eklemiş ve müşriklerin bazı ayrıntılar ma­rifetiyle sonradan eklemiş oldukları bazı şirkçi unsurları da temizlemiştir. Böylece «...Kendisine (herhangi) bir gü­nah yoktur...» ibaresinin serbest bırakmak anlamında bir ruhsat anlamı vermediğini, aksine daha önce de de­ğindiğimiz üzere zannedildiği gibi tevhid açısından bir olumsuzluk olmadığını, bu bakımdan bir sakıncası bulun­madığını tekid anlamının vurgulandığını açıklığa kavuş­turmuş oluyoruz. Üzerlerine müşrikler tarafından putlar dikilmiş olsa da onlar şirkin şiarları değildir. Aksine Al­lah'ın şiarlarmdandır. Bunu kendilerine Allah'a ibadet etmek için bir yer ve O'na yakınlaşmak için bir vesile ol­sun diye mü'minler için koymuştur. Allahu Teala bu aye­ti kerimede, Safa ve Mervenirt üzerlerinde putların bu­lunmasının ibadete herhangi bir engel teşkil etmediğini, bunun tavaf edecek mü'minler için herhangi bir günah vesilesi olamayacağını bildirmek istemiştir.

Sonra Allahu Teala, ayeti kerimeyi, iyi işleri yapa­rak iyilik edenlere, yaptıkları iyiliği görerek karşılığını vereceğini bildirerek bitirmişlerdir. Kendileri böyle bir hakkı Allah'a yükleyemeseler de Allah, kendisi yolunda tavaf edenlere, itifaka girenlere, Allah'ın huzurunda rü­kû ve secde edip ibadet edenlere, yaptıkları bu iyiliklerin karşılığını vermeyi kendi zatına farz kılmıştır... Arka­sından kendilerine ibadetlerindeki maksat ve niyetleri­nin, ibadet ederken Allah'ı mı, yoksa O'ndan başkasım mı, kasdetmiş olduklarını derinliğine ve bütün kapsam ve ay­rıntılarıyla bildirdiğini vahyederek fermanını noktala­mıştır.

Bu bildiri ile mü'minin ruhunda, Allah'ın kendisi için yaptıklarının karşılığını vereceği hissi ile iyilik yapma rağbeti artacak ve mü'minin Allah'ın rızası için çokça iyi­lik yaparken, bu iyilikler de yapılan ameli boşa çıkaracak hususlardan kaçınacaktır. Yaptığı iyiliğin Allah'ın rızası ve mağfireti gibi olumlu sonuçlara bağlanması yolunda, gerekli dikkat ve titizliği göstermeye çalışacaktır.

Bazıları ayetin fıkhi yönünden hareketle, ayetin bu bölümünün kanuni bir yüküm olmaksızın insanın kendi­liğinden yaptığı amellerden bahsettiğini, bunun da farize kavramı ile uygun düşmediğini düşünmüşlerdir. Bundan dolayı Müslümanların bazı fakihleri, bunun müstehap ol­duğu, farz veya vacip olmadığı yolunda görüş beyan et­mişlerdir. Biz de diyoruz ki, bu konuda müstehaplık iddi­asının bulunması, vacipliğin nefyine (varlığının reddine) delil olamaz... [16]

Gerçek Alimlerin Yanında Allah'ın Emanetidir

«.Gerçekten indirdiğimiz belgeleri ve doğru yolu biz insan­lara açıkladıktan sonra gizleyen kimseler var ya, onlara hem Allah lanet eder hem de (bütün) lanet edenler lanet eder... An­cak tevbe edip ıslah olup da (Rablerinin insanlara açıkladığı) yerçeği açıklayanlar müstesna; işte onların tövbesini kabul ede­rim. Ben tövbeleri daima kabul eden ve merhamet edenim»...

(Bakara: 159-160)

Bazı hadislerde, haberlerde ve çeşitli tefsirlerde geç­tiği üzere, Allah'ın indirdiği gerçeği gizleyen bu kimse­lerden maksat Ehl-i kitap ve özellikle de bunlardan Ya­hudiler olabilir. Ancak ayet, haklarında inenler veya ken­dilerinden bahisle zikredilen örneklerle sınırlandırılamaz. Çünkü nüzul sebeplerine, ayetin indiği dönemdeki canlı bir Örnek yoluyla belli bir düşüncenin işlenmesi olarak itibar edilir. Böylece düşünce yaşanan canlı bir Örnek ola­rak, açık canlı bir sorunun oluşturduğu, yaşanan gerçek hayat ortamında işlenmiş olacaktır. Bu düşünce ışığında ayetin, eşyanın gerçeklerinin bilgisine, Allah'ın insanla­ra açıklamış olduğu belgelerin ve hidayet yollarının ufuk­larına sahip olan bütün insanlara şamil kapsamlı bir te­mel ilkeyi ikrar etmek için varid olduğunu kabul edebi­liriz. Allah'ın insanlara açıkladığı gerçekler, ister daha önce İbrahim'e, Musa'ya, İsa'ya ve diğer peygamberlere indirilen kitaplardan olsun, ister Allah'ın insanlara gön­derdiği son Kitap olan Kur'an-ı Kerim'den olsun cümlesi bu kapsamdadır. Çünkü Allah katından bir bilgiye sahip olan insan, Allah'ın huzurunda bunu insanlara açıkla­makla mesuldür. İnsanlar, kendisinden, sahip olduğu ger­çeği açıklamasını isteseler de, gafil bulunup iltifat etme­yip sormasalar da, bildiği gerçeği insanlardan gizleyip sak­laması caiz değildir. Çünkü bu, gerçeği saklamak ve ri-saleti gizlemektir. Böyle bir olumsuz tutum insanların dalaleti ve doğru yoldan şaşmaları, cehalet ve şaşkınlık içersinde kaybolmaları sonucuna götürür. Böyle bir tu­tum, insanların gözlerini ve kalplerini hakikate açsınlar ve onlara dosdoğru ve apaçık bir metod üzere hayatın yolunu çizsinler diye Peygamber gönderen, kitaplar indi­ren ilahi sünnete de aykırıdır... Peygamberlerin Ömürle­ri sınırlı, semavi risaletler ve kitapların ulaşım araçları da risaletlerin hareket ettiği belli şartlarla bağımlı olun­ca, Peygamberlerin ve ri s aletlerinin tabilerine, Peygam­berlerinin taşıyıp aynı zincirin ard arda gelen halkaları misali tebliğ ettikleri emaneti nesilden nesile taşımak dü­şecektir. Böylece halkalar bir tek zincir oluşturacak şe­kilde uyumlu olarak birbirine bitişecek, hayatı aşama aşa­ma hareket ettirip yükseltecek kararlı bir program te­meli üzerinde değişik aşamaları üst üste bindirecektir. Eğer böyle bir sorumluluk olmasaydı, bütün risaletler ilk tabilerinin Ölümüyle birlikte ölerek kaybolup gider, yer­yüzüne tekrar çıkmak için hamasi bir ıslahatçının kendi­lerini bir risalet olarak yeniden yüklenip diriltmesini bek­lerlerdi. Bundan dolayı böyle önemli evrensel bir mesele, soracakların sorularına ve araştırmacıların sıkıştırmaları­na bağlanamaz. Çünkü insanlar uyuşturucu bir gaflete dalabilirler... Veya düşüncelerini tabii akış ve yüceliş yolundan saptırıcı kötü yönlendirmelere uğrayabilirler... Böylece soracakları sorulardan uzak sorulara, uğraşacak­ları gündemlerden uzak gündemlere dalabilirler... Bun­dan dolayı biz inanıyoruz ki, Allah'ı ve O'nun İslami şeri­atını bilen insanların sorumlulukları oldukça büyüktür... Bu büyük sorumluluğun oranı da sahip oldukları ilmi bil­gilere toplum hayatı içersindeki ilmi konumları ve Al­lah'a davet yolunda kullanabilecekleri toplumsal güç ile doğrudan orantılıdır... Özellikle de İslami düşüncenin ya da İslam şeriatinin Allah'ın düşmanları tarafından Önüne sürülen tehlikelerle karşı karşıya bulunduğu durumlar­da... İslami gidişi engeleyip aksatacak bir tutum olan bil­gisiz ve gafil kimselerden Allah'ın onlara doğru yolu bul­sunlar diye göndermiş olduğu gerçeği gizlemek İslam'a ve Müslümanlara ihanet hükmündedir. Allah tarafından insanlara açıklanan gerçeği gizleyenler ayeti kerimede geçen

«Onlara hem Allah lanet eder hem de (bütün) lanet eden­ler lanet eder...»

alçaltın hükmüne doğrudan mazh ardırlar. Ayrıca şu ha­disi şerif de bu sorumluluğu te'kidle ortaya koymaktadır:

«Bid'atler ortaya çıktığında alime düşen de ilmini ortaya

koymasıdır»...

İkinci ayet, bunlardan bu sapık yoldan geri dönüp, bu büyük yanlıştan pişman olup, Allah'a dönerek tevbe edenlere ilişkindir. Bu da yeniden tebliğ, davet ve Allah' m indirdiği gerçekleri açıklamakla mümkündür. Ayeti kerime, böyle bir dönüş yapanlara Allah'ın tevbe eden salih ve ıslahçı kimselerin tevbelerini kabul edeceğini, ecirlerini yeni salih amelleri üzerinden vereceğini, çünkü Allah'ın hiçbir tevbekan tevbenin kabulünden mahrum bırakmayan ve hiç kimseyi —gazabım aşan ve her şeyi kapsayan— rahmetinden alıkoymayan «Tevvab» olduğu­nu beyan etmektedir. İşte incelemek üzere üzerinde dur­duğumuz bu iki ayeti kerime önemli bir İslami temel ilke üzerinde durmaktadır: Bu ilke, bilgi sahibinin bir imti­yaz değil sorumluluk sahibi olduğudur. Bu ilke, insanları bu sorumluluk altında ihlasla çalışmaya ve Allah'ın ger­çeğini diğer insanlara tebliğ ederek, hiçbir hakikati gizle-memeye ve herhangi bir hakkı saklanıamaya, aksine kap­samlı bir davetle çıplak gerçeği tüm açıklığıyla sergile­meye çağırmaktadır. Her şeyin en doğrusunu Allah bilir... [17]

Küfür Fikri Bir Konum Değil Bir Sapmadır

«Ama (ayetlerimizi inkar etmiş ve (Kâfir olarak ölmüş olanlara gelince, işte Allah'ın, meleklerin ve tüm insanların la­neti onların üzerlerinedir... Ebediyyen lanet içinde kalırlar. Ne üzerlerinden (bir nebze) azap hafifletilir ne de onlara fırsat ve­rilir»...

(Bakara: 161-162)

İslam nazarında küfür herhangi bir delile dayanmaz. Aksine küfür, derin ve dingin bir düşüncenin ya da güçlü bir akli delilin ortadan kaldırıp, hükmüne son vereceği, bir şek ve şüphe durumuna dayanır. Bu yaklaşım ışığın­da ölünceye kadar küfür üzere kalan kafirler, meseleyi iman gerçeğine sürükleyecek bir araştırma ve inceleme konumundan karşılamak istemeyen, direnen inatçılardan sayılırlar. Çünkü bu kimseler, hayatlarında iman-küfür meselesinin önemini hissetmeyenlerdir...

Bundan başka bu'mesele insanın kainat içersinde ha­yatı ve insanı yaratan Allah karşısındaki konumuna ve O'nun doğru yolu üzerinde dosdoğru yürüyerek Allah'ın nimetlerine şükretmeye ilişkin mühim meselelerdendir. İnsan hayatının önemsiz ayrıntılarından bir ayrıntıya iliş­kin meselelerden bir mesele değildir. Yine bir ferd ola­rak insanın' ferdi hayatına ilişkin ferdi meselelerden bir mesele de değildir. Aksine bu mesele, bir toplumu beş başı mamur bir toplum yapan veya yıkıp yerle bir eden genel toplumsal meselelerden önemli bir meseledir. Öy-lekî, bu meseleyi hafife almak insanların genel hayatını yani topyekün hayatı hafife almaktır. Bu bağlamda, Al­lah'ı inkar edenler, kendi kişiliklerinde Allah'ın nimetleri­ne karşı bir küfranı taşımakla ve imani meselelere karşı umursamaz yaklaşımları ile, aslında hayat gerçeğine kar­şı, helak edici bir umursamaz tutum içersinde bulunmak­tadırlar. Bu noktadan hareketle, ayeti kerime küfredip de küfürlerinden dönmeyenlerin ve kafir olarak ölenlerin durumlarını sergilemekte ve bunların, Allah'ın, melekle­rin ve bütün insanların lanetleri ile karşı karşıya olduk­larım bildirerek bütün insanları uyarmaktadır. Çünkü küfür, Allah'ın kudsiyetine ve hayatın ve insanın değe­rine karşı işlenen bir kötülüktür. Bunun için ikinci ayeti kerime cezanın ilk ayetin içerdiği miktarda kalması ile yetinmemekte, ateşte ebedi olarak kalacaklarım bildir­mektedir. Bununla da kalmayarak, ebedi olarak çekecek­leri şiddetli azabın bir nebze olsun hafifletilmeyeceğim, kendilerine özür beyan edebilecekleri, herhangi bir fır­satın da verilmeyeceğini belirterek, küfürlerinin ve inat­larının bu kötü sonucunu pekiştirmektedir. Çünkü cinayetlerinin büyüklüğü, adı geçen hafiflemelere ve iyi mua­melelere engel olacaktır. İşte bütün yaklaştırıp, yakınlaş­tırıcı fırsatlara rağmen, imana yanaşmayanlara böyle kat kat lanet yağmak durumundadır... [18]

26) HAKİKATİN ORTAYA ÇIKIŞIYLA BİRLİKTE KUR'AN-I KERİM İNSANA

FİKRİ METODUNU ÇİZİYOR

Bismill ahirrahmanirrahim

«İlahınız bir tek ilahtır: Ondan başka ilah yoktur. O Rah­mandır, Rahimdir»...

(Bakara: 163)

Ayeti kerime ilahi gerçeği bütün açıklık ve sadeliği ile ortaya koymaktadır. Kafa yorup, düşünceyi zorlamaya, hiç mi hiç yer bırakmamıştır. Allah'ın birliği, aklı eren ve gözü gören herkesin görüp idrak edebileceği açıklık­tadır. Kainattaki nizamın birliği, dirlik ve düzen içinde işleyişi, semavi risaletlerin birliği ve bir tek kaide üzeri­ne oturmuş olması, kainattaki dağılmış zayıf güçlerden herhangi birinin ilahlık düzeyine yükselememesi, ilahi gücün düzeyine ulaşamaması... işte bütün bunlar, düşü­nen bir zihin ve gören bir göz için Allah'ın birliğinin açık ve net göstergeleridir.

Rahmetine gelince insana sunduğu, nimetler, insanı bulunduğu bütün şart ve durumlarda görüp gözetmesi ve yardım etmesi O'nun rahmetinin tezahürlerindendir. Al­lah'ın rahmeti insanın hayatını ve ölümünü, uykusunu ve. uyanıklığını, yemesini ve içmesini, giyimini ve zevkleri­ni, özetle her halini kuşatmıştır. Bütün mahlukatı yara­tan Allah, insanı rahmet temeli üzerinde bina etmiştir. Böylece insan da işin sonunda, bu büyük hedefe ulaşmak yolunda çalışıp çabalamak durumundadır. [19]

Ayeti Kerime Metod Çizgisinde

«Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündü­zün değişmesinde, insanların yararına olan şeyleri denizde ta­şıyıp giden gemilerde Allah'ın gökten su indirip onunla yer­yüzünü ölümünden sonra dirilterek üzerine her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında emre amade bekleyen bulutlan evirip çevirmesinde akled(ip düşün)en bir topluluk için deliller vardır elbette.»...

(Bakara: 164)

Bu ayette akla bir çağrı var: Allah yarattıklarının es­rarını keşfederken, akim Allah'ın keşfetmesi için kainatın ufuklarında dolaşıp hareket etmesi istenmektedir. Ayeti kerime iman meselesinin bir akü ve fikir meselesi oldu­ğunu, bunun mizaç veya hissiyat meselesi olmadığını te' kid etmektedir. Zekaya hitap eden bir işaretle de, insan­ların Allah'tan gaf il. olmalarının ve O'nun yolundan uzak­laşmalarının akıl, bilgi ve imanın tabii ufuklarından ve araçlarından uzaklaşmakla tatil edilerek gerçeğin bilgisi­ne, ya da bilginin gerçeğine ulaşmak yolunda hareket et­mekten alıkonulmasından kaynaklandığını, hu olumsuz durumun karşı bir fikrin gerçekliği veya etkili bir fikri gerçek gibi, insanın vicdanına ulaşmak kabiliyeti ile her­hangi bir ilişkisi olmadığını vurgulamaktadır... Bu aye­tin tefsirinde birkaç değerlendirmeye değinelim. [20]

Ayet, İnancı Günlük Hayatın Müfredatı İçersinde İzah Etmektedir

1 — Ayeti kerimenin insanın önüne koydukları ve günlük hayat müfredatı içersindeki görüntüler, ayetin in­sanı, günlük hayatın müfredatına yönelttiğini göstermektedir. Ayeti kerimede geçen olaylarla insanın ilk bakışta gözünü alan günlük hayat müfredatından bazı örnekler arasındaki bu karşılıklılık insana, Allah'ı tanımanın yo­lunun, insanı yaşadığı gerçek hayattan uzaklaştırarak onu çeşitli varsayımların ve çapraşık yöntemlerin keşmeke­şinde kaybeden soyut felsefi ufuklardan geçmediğini, bu yolun insanın tabii somut ortamından uzak ufuklardan başlamadığını, aksine bütün çabanın insanın kendisini çevreleyen tabii görüntülere ve yaşadığı tabii hayatın so­mut müfredatına idrak gözü ile iltifat edip bakmasından ibaret olduğunu vahyetmektedir. İnsanın üzerinde yükse-.len gökler, bu göklerde yer alan yıldızlar ve diğer gök cisimleri, güzel sağlam ve dakik bir düzene boyun eğmek durumundadır. Bunlara idrak ile bakan gözün sahibi, ken­di hayatına kadar uzanan bu olaylarda ve bunların so­nuçlarında, bu olayların gerisinde yer alan her şeyi yerli yerinde tutan ve her birini sebeplerine bağlayan hik­metli tabii kanunlarda, insanın üzerinde yaşadığı yeryü­zünde, bunun üzerinde var olan hayati unsurlarda ve de­rinliklerinde gizlediği —hayatın devamına ve gelişimi­ne katkıda bulunan— güç unsurlarında bütün bunları ya­ratan büyük ve eşsiz yaratıcının kudret ve azametini gö­rür. İbretle bulup, insafla düşünen insan için, bütün bu varlık unsurlarına hakim olan şaşmaz tabii dakik düzen de, bu yaratıcının birliğinin açık bir delilidir. Gece ile gündüzün artarak ve eksilerek değişmesi, gemilerin de­nizlerde seyretmelerine hükmeden tabii kanunlar, bu ge­milerin taşıdığı —insanların geçimlerinde kendilerine ya­rarlı olan— şeyler, insanların içme sularını sağlamaları ve yeryüzünde yeşeren bitkileri doyurması için gökten indirilen sular, gökten yağan suların yeryüzünün çeşitli yerlerinde birikmesinden oluşan göller, yerin derinlikle­rinde sakladığı yeraltı denizleri ve bunlardan kaynakla­nan pınarlar ve nehirler,    Allah'ın yeryüzüne    yaydığı renkleri, türleri, faydalan ve fonksiyonları değişik hay­vanlar, Allah tarafından evirilip çevirilip hareket ettiri­len rüzgarlar ve yerle gök arasında emre amade bekle­yen bulutlar... Evet bütün bunlar, düşünen insana hiç de fazla dibe dalmasına gerek bırakmadan kendi yaradanım tanıtmaktadırlar.

Evet sanki ayeti kerime bize şöyle demek istiyor: Gözlemlediğiniz ayetleri üzerinde size verilmiş olan akıl­la düşünürseniz, Allah'ı keşfedip tanımanız imkanlarınız dahilindedir ve bu şekilde Allah'a iman olan gerçekçi so­nuca ulaşabilirsiniz. Allah'ı düşünmek ve O'na ulaşmak için çok da aşkın çabalar sarfetmeniz gerekmemektedir. O'nu tanımak için yeryüzünü baştan başa dolaşmayı kap­sayan uzun bir sefer düzenlemeniz veya denizlerin derin­lerine inmeniz ya da uzayın geniş ufuklarına yükselme­niz gerekmez. Aksine günlük hayatınız ile karşılıklı ger­çek bir ilişkiye girmeniz, bu günlük hayatın müfredatı üzerinde ona yani hayata gerekli önemli vererek düşün­meniz yeterli olacaktır. Allah'ı bütün hikmeti, rahmeti ve azameti ile keşfedip tanımanız için sizi saran çevreye ve başınızdan geçen olaylara bakıp bunlar üzerinde dü­şünmeniz kâfi gelecektir. Çünkü kendiniz ve sizi saran çevre üzerinde sürdüreceğiniz derin bir düşünce, tesa­düfün böyle girift ve dakik bir düzen yaratmasının müm­kün olmadığı, kuru ve kör kuvvetin malı, görüntüyü ve uzamı yaratamayacağı ve yokluğun karanhklarmdaki ölü­mün hayatı var kılamayacağı, aksine bütün bunların var-1 olabilmesi için ne kadar büyük olursa olsun, hiçbir kuv­vetin aciz bırakamayacağı kudreti ile yaratan hikmetli, güçlü, tanzim edici bir aklın kaçınılmaz olduğu sonucu­na götürecektir... [21]

Ayetteki Davet İçin Yetiştirme Üslubu

2 — Şüphesiz bıı ayetten pratik bir yetiştirme üslu­bu alabiliriz. Bu yetiştirme üslubu özetle şöyledir: Al­lah'a davet eden İslam davetçileri, insanları Allah'ı dü­şünmeye çağırırken, bütün gündelik ayrıntıları ile onla­rın genel günlük hayatlarından hareket etmelidirler. Böy­lece onlara yaşadıkları bütün nimetlerde seyrettikleri ve gözlemledikleri bütün hayat görüntülerinde hayatların­da ilgilendikleri ve etkilendikleri bütün tabii ve hayati kanunlarda, Allah'ı düşünme imkan ve fırsatını vermiş oluruz. Bu, canlılık, derinlik ve netlikle ve bütün yap­macık felsefi faraziyelerden uzak olarak onların fikri ve ruhi kanaatlerine ulaşmanın en ideal yoludur. Çünkü in­san kendisini sarıp kuşatan duyumsal şeylerle uğraşıp İlgilenmeyi, onları irdelemeyi ya da diğer bir yaklaşımla' kendi hayatı ile yakınlaşmayı seve, seve ister.

Bu yöntemin değeri şu iki düşüncede kendini göste­recektir:

Birincisi: Allah'ın varlığını bizi sanp kuşatan bütün çevremize bağlarız. Böylece, geniş çevremiz olan kainat­taki her şey Allah'ın varlığına bir delil olur.

İkincisi: Biz Allah'ın bizden uzak olduğunu düşüne­meyiz. Daima Allah'ın ruhunun bizi saran sıcak havasını hissederiz. Bunun sırrı şudur: Allah'ın varlığını insanın hislerinden, zihninden ve yaşadığı hayat gerçeğinden uzak şeyler kanalıyla ispatlamaya çalıştığınızda, sanki kendi­sine Allah'ın azametli, derin, mukaddes ve kendisini her yanından gizlerin gizemlerin sarıp sarmaladığı her efsa­nevi varlık gibi idrak edilmez ve hayatına yaklaşıp ya­kınlaşması imkansız bir gerçek olduğunu, O'nu ancak ka­ranlığa batmış ufuklardaki uzak, çok uzak varlıkları his­settiği  gibi hissedebileceğini  söylemiş  olursunuz.   Fakat Allah'ın varlığını onun günlük hayatının müfredatına "bağlarsanız, Allah'ın varlığını hayatının bütün ayrıntıla­rında yanında kendisi ile beraber hissedecektir. Yine böylece Allah'a imanın sadece insanın vicdanında yaşa­yan soyut bir inanç olmadığını da idrak edecek, Allah'ın günlük hayatı içersinde daima var, hazır ve nazır oldu­ğunu hissedecektir. İslam'ın hedeflediği iman da budur. İnandığımız üzere Allah'ın varlığı, insanın zihninde so­yut bir düşünce veya kalbinde donuk bir inanç olarak kalmamalı aksine akılda bir düşünceye, şiarlarda bir du­yuma, hayat ve vicdanda bütün varlığını hissettiren gö­rüp gözetici bir varlığa dönüşmelidir. [22]

Ayet Bir Düşünceyi Farzetmeyip O'na Giden Yolu Çizmektedir

3 — Bu ayeti kerime, İslam'ın gerçeğe ulaşma yolun­daki daimi çabasında, insan için gerçekleştirmek istediği fikri metod üzere açık seçik bir yolu temsil etmektedir. Kur'an-ı Kerim'de kainatın sırları ve yaradılışın kanun­larının tahlilleri ve ayrıntıları ile çokça karşılaşmayız. Düşünceyi ancak ve ancak ortaya atılan fikir etrafında hareket ettiren telkinci bir üslup çıkmaz karşımıza. Ak­sine, Kur'an ayetlerinin çoğunda onun insanı düşünme­ye, aklını çalıştırmaya, akli ve hissi güçlerini toparla­maya çağırdığını görürüz. Bu Kur'an'î üslup üzere insan, bilginin tabii şartlarını, geniş ufuklarını ve gerçek araçla­rını açığa çıkaran sağlam bir yönde yürüyecek bu sağlam yönde onu hayatın ayrıntılı gerçeklerini Öğrenip, kavra­maya götürecektir. Bu yolla bu gerçekleri yakalayan in­san en güçlü delile sahip bir araştırma sonucuna ulaşa­caktır. İslam bu üslupla insanın düşüncesini bağımsızlık, özgürlük ve güven temelleri üzerine kurarak, ona delil getirme, akü yürütme ve keşfedip ortaya çıkarma güçle­rini kazandırırken ona düşünce faaliyeti sürecinde hare­ket edebileceği alanların dar sınırlarla sınırlı olmadığını, aksine bu alanların bütün evrensel, insani ve hayati un­surları ile hayatın bütün yönlerini kapsayacak denli ge­niş olduğunu da bildirmiş oluyor. Bu Kur'an'î üslup içer­sinde insanın bu beş başı mamur İslami metod üzere na­sıl yürüyeceğini bilmekten başka yapacağı bir şey yok­tur. Bu İslami metod, insanın önüne bilginin sorumlulu­ğunu, iman ve bağlılık ile yaşayan bir düşünce şiarından başka bir şey de koymamaktadır. [23]

Dinler İnsanın Cahilliğinden mi Kaynaklanmıştır?

4 — Dinler tarihi üzerinde çalışan bazı araştırmacı­lar, dinlerin tarihini insan varlığının başlangıç dönemine dayandırmaya çalışırken dinlerin kaynağını İlk insanların kainattaki sebep-sonuç ilişkisi kanununu bilmemelerine dayandırmaktadırlar. Her tabii olayın kendi tabii sebep­lerine dayandığını bilmeyen ilk insanın, bu cahilliğinin kendisini vehminde tabiat üstü bazı görünmez güçler ya­ratmaya ittiğini ve bu güçleri kainatın var oluşunun de­rin sebebi olduğunu düşündüğünü, sonunda da bu gizli güçleri bütün tabii olaylara bir temel olarak kabul etti­ğini İddia etmektedirler. Hülasa bu düşünceye göre; Al­lah fikri, kainatın tabii sebeplerini bilmemekten kaynak­lanmıştır. İnsanın bugün ulaştığı keşifler ve bu keşifler kanalıyla eşyaya hükmeden tabii kanunları öğrenmesi bu Allah fikrine olan ihtiyacı ortadan kaldırmıştır. Çünkü insanoğlunun yaptığı evrensel keşifler ve elde ettiği bil­giler, insanın zihnini meşgul eden ve onu tabiatın ardın-dakiler üzerine faraziyeler kurmaya iten karanlık soru­ların çoğunu cevaplamıştır. Artık insanoğlu duyarak ve yaşayarak,  gerçeği kavramaya ulaştıktan sonra,  duyul­maz kavranmaz gaybi cevaplara ihtiyaç yoktur... [24]

Bu Düşüncenin Kapsamlı tahlili

Buna cevap olarak fikri temelleri üç açıdan ele al­mak istiyoruz:

1  — Tarihi açıdan

2  — Allah'a imanın fikri temelleri açısından

3  — Kur'an'm iman meselesini inceîeyiş üslubu açirsmdan...

Böylece bu üç açıdan da değindiğimiz teorinin yan­lışlığına ulaştığımızı göreceğiz.

1 — Tarihi açıdan baktığımızda: Tevhid inancında temsil olunan Allah'ın birliği inancı dinler tarihinin gös­terdiği üzere putçuluktan öncedir. Diğer yandan tarihin ilk devirlerinde insan kainatın sırlarının tamamım bil­miyor değildi. Aksine gerek pratik tecrübeleri gerekse akli düşünceleri yoluyla ortaya çıkarmaya gücü yettiği, kadarını biliyordu. Fakat bu durum onu Allah'a imandan alıkoymamış, İman çizgisinden uzaklaştırmamıştı. Sonra insani bilginin geliştirdiği, felsefe çağının parladığı, ha­yatın çeşitli alanlarına ilişkin insan düşüncesinin ilerle­miş olduğu aşamaları değerlendirdiğimizde, iman mese­lesinin insan düşüncesinin ilerlemesi ve bilginin gelişme­si ile birlikte daha da ilerlediğini görüyoruz. Bundan da anlaşılıyor ki iman meselesi cehaletle değil ilimle alakalı bir mesele; yani Allah'a iman insanın cahilliğinden de­ğil aksine bilgisinden kaynaklanmaktadır... Sonunda in­sanı gezegenlere ulaştıran ilmi keşifler çağı geldiğinde, bu keşifleri yapanların veya düşünceleri bu keşiflere kat­kıda bulunanların zihinlerinde Allah'a iman meselesi daha da yoğunlaştı. İnsanın tecrübe alanının ve bilgi ufuk­larının genişlemesi düşüncesine iman kapısını kapamadı. Aksine en geniş ufuklara kadar açtı. Özetle insanın ca­hilliğinin ilme dönüşmesi alimlerin gözünde imanın de­ğerini, düzeyini ve imkanlarım yükseltti. Çünkü bu müs-bet gelişim onlara canlı deneyimler ve geniş düşünce yo­lunda yeni araçlar bahşetti.

2 — İmanın fikri temelleri ile ilişkili olan ikinci açı­dan bakacak olursak: Tabiatın gerisinde tabiat üstü bir güç bulunduğunu söyleyen Allah inancına sahip insan­ların, tabii olayların dayandığı bu tabii sebeplerin nihai (sonsuz) olmadığı, önünde-sonunda derin bir sebebe da­yanarak orada noktalandığı temeli üzerinde oturan kesin akli delillerden hareket ettiğini mülahaza ederiz. Çünkü bu tabii sebepler içersinde varlık ve yokluk imkanları karşı karşıya yarışmaktadırlar. Bu imkanlardan herhan­gi biri kendi içersinde diğerine karşı kendisini (yani var­lığa karşı yokluğu veya yokluğa karşı varlığı) tercih ede­cek bir zattan bir şahsiyetten yoksundurlar. Bu durumda da varoluşu yokluğa tercih ederek, varlık lehine bir ter­cih yapacak bir dış otoriteye ihtiyaç olduğu açıktır. İşte sebeplerin gelip sonunda kendisine dayandığı tercih ve irade sahibi «Vacibül Vücud-Varlığı Zorunlu» olan dîye tabir ettiğimiz zattır. Bu açıklamalar ışığında anlıyoruz ki, tabiatın) gerisinde var olan uluhiyete inanan alimler, kainattaki sebepler kanunundan gafil, eşyanın dayandı­ğı zahiri sebeplerin tabiatını bilmiyor değildirler. Fakat onlar tabii olayların gerisindeki kuvveti ararken akli ça­baları ile öncül eşyaya sebep olma gücünü veren ilk se­bebi araştırmaya çalışmışlardır. Kendilerince de mesele yüzeysel gözlemlerden, basit cahillik haletlerinden veya beşeri tepkilerden kaynaklanmamıştır. Aksine derin fik­ri incelemelerden dakik zihni çalışmalardan kaynaklan­mıştır.

3 — Kur'an'm iman meselesini işleyiş üslubu olan üçüncü açıdan baktığımızda: Kur'an-ı Kerim'in tabii olay­lardan bahsederken fiili Allah'a nisbet ettiğini, ancak doğrudan doğruya insanın iradesi ile ilişkili olan fiillere ilişkin hususlarda insanın rolünü de ihmal etmediğini de görüyoruz. Allahu Teala: «Sizi de sizin yaptıklarınızı da Allah yarattı.» fermanında «yaratma» fiilini kendi kut­sal zatına isnad ettiği gibi aynı üslupla «yapma» fiilini bi­ze isnad etmiştir. Bizden sadır olan bîr işi bizzat yapan biziz. Bu nedenle fiilen bize isnad (nisbet) edilmesi doğ­rudur. Bizini işlediğimiz bu «yapma» fiilinin «yaratma» boyutunun Allah'a nisbet edilmesine gelince —ki, «Sizi de yaptıklarınızı da Allah yarattı.» Duyurulmaktadır; bi­ze hayatı, gücü ve yapılan işin gerek duyduğu —el, ayak, dii gibi— edatları Allah vermiştir. Doğrudan doğruya yaptığımız iş yönünde hareket eden iradeyi bize bağış­layan yine Allah'tır. Bu şekilde Allah bize kendisinin eş­yanın sebepler silsilesinde kendisine dayanıp kendisinde noktalandığı derin nihai sebep olduğunu vahyetmektedir. Allahu Teala'nın

«Attığında sen atmadın, gerçekte Allah attı...»

sözünden algıladığımız da budur. Bu fermanın sahibi Al­lah, insanın kendi fiilindeki bağımsızlığını, her şeyin ken­disinin yüce zatına dayandığı düzeyde sınıflamakta, fa­kat insanın o fiili bizzat işlediğini reddetmemektedir. Böyle fiillerden, kainattaki tabii olaylardan, hayatın ve insanın hareketinden bahseden Kur'an ayetleri çok çeşit­lidir. Fakat hepsi de, hem zahiri, hem ilahi sebepleri bir­likte ele alarak insana bilginin gerçek metodunu vahye-den, bize kainatın tabii düzeninin temellerini vererek, bi­zi varlığının gaybi çerçevesinde Allah'a bağlayan tek bir üslupla hareket etmektedirler...

Şimdi bu geniş açıklamalar kanalıyla imam, insanın kainatın nizamının üzerine kurulmuş olduğu, tabii temel­leri bilmemesine bağlayan düşüncenin yanlışlığına ula­şabiliriz. Buradan itibaren, iman meselesinin, insanı her­hangi bir şeye bağlayan bir cahili korku meselesi olma­dığı, aksine meselenin tabii olayları, sorunları ve çeşitli meseleleri yeni bir soruya ihtiyaç duymayan son soruya varıncaya kadar soran ve sorularına cevap arayan bir dü­şünce yaklaşımıyla inceleyen bir düşünce meselesi oldu­ğu gerçeğine uzanabiliriz... Bunun için biz iman mesele­sinin kainattaki sebep-sonuç ilişkisinden ayrılmadığını, il­min gelişip ilerlemesinden uzak düşmediğini ikrar etmek istiyoruz. Biz, her yeni ilmi keşifte, Allah'ın varlığına yeni bir delil görüyoruz. Çünkü ilim, her yeni şeyi keş­fettiğinde onun arkasında kainatın diğer tabii olaylarına ilişkin bir hikmet, bir nizam ve bir kanun açığa çıkmak­tadır. Açığa çıkan bu kanun ve nizamlardaki birlik, bizi bunların ilk sebebinin yani yaratıcısının birliğine götürü­yor. Çünkü görünümleri ve şekilleri değişik olsa da bü­tün kainata hükmeden temel kanunlarında birleşmekte­dir.

Bu derste incelediğimiz ayeti kerimelerin iman ve akide alanındaki düşünce metodumuzu çizme yolunda, Önümüze yığdığı mülahazalar da bundan ibarettir... [25]

27) İSLAM YOLUMUZU ÇİZİYOR VE ONDAN SAPMAK  KONUSUNDA UYARIYOR

Bismillahirralunsjnirrahim

İnsanî Örneklerde, Hissi ve Ameli Sapma

«İnsanlardan kimileri, Allah'tan başka şerikler (Allah'a or­tak koşulan otoriteler) tutar, Allah'ı sever gibi onları severler. İnananlar ise ençok Allah'ı severler. Zulmedenler, azabı gör­dükleri zaman bütün kuvvetin Allah'a ait olduğunu ve Allah'ın azabının çetin olduğunu anlayacaklarını keşke bilselerdi!.. İşte tabi olunanlar (kendilerine) tabi olanlardan uzak durdular; aza­bı gördüler ve aralarındaki bağlar kesildi. Tabi olanlar şöyle dediler: «Ah... Keşke bir daha dünyaya dönmemiz mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzak durdukları gibi, biz de on­lardan uzak dursaydık...». Böylece Allah, onlara yapmış olduk­ları bütün işleri hasretler (pişmanlık ve üzüntüler) kaynağı ola­rak gösterecektir.  Ve onlar ateşten çıkacak da değillerdir»...

(Bakara: 165-166-167)

Kur'an-ı Kerim bu ayetlerde bize;' insanların yaşa-> dıkları gerçek hayattaki teorik ve pratik sapma örnekle­rinden bir örnek sunmak üzere, yine insanların yaşamak­ta oldukları gerçek hayattan hareket etmektedir. Bu zul­mün taraflarının ve tabilerinin temsil ettiği bir örnektir. İmamlardan rivayet olunan tefsirlerde varid olduğu üze­re bu kimseler, Allah'a iman ve Allah sevgisi ile efendi­lerinden ve büyüklerinden olan zalimlere karşı besledikleri sevgiyi "bir araya getirmektedirler. Tıpkı insanın bü­tün sıfat ve özelliklerde eşit olan iki ayrı şahsiyeti sevme­sinde olduğu gibi... Bu eğilim, Allah ile zulmün elebaşla-rı arasında bir eşitlik canlandırmak durumundadır. Yal­nız bu eşitlik ve bu sevgi bir sempatiden ibaret olmayıp içinde yaşadıkları hayatın gerçeğinden pratik bir teme­le dayanmaktadır. Çünkü ayetin anlattığı bu sevgi in­sanın hissi yönelimlerinden kaynaklanan hissi bir sem­pati değildir. Ayete konu olan; bu kimselerin gerçek ha­yatlarına hükmeden pratik olgulardır. Burada açıkça or­taya çıkan bu sevgiden maksadın —tabiri caizse— prati­ğe dayalı bir sevgi olduğudur. Bu sevgi onların sevgi bes­ledikleri zalimlerin, her gösterdiklerine ve her istedikle­rine kayıtsız şartsız katılıp, uyup bağlanmalarında ken­dini göstermektedir. Tıpkı insanın Allah'ı sevmesinin mut­lak itaat ve bağlılık anlamında olduğu gibi... İşte bu Al­lah'a ortak koşmanın bir pratik uygulamasıdır. Çünkü böyle bir itaat Allah'tan başkasına yakışmaz. İnsan böy­le bir itaati aynı düzeyde Allah'tan başkasına sunduğun­da bunun anlamı o itaat edilen kimseyi Allah'a ortak yap­maktır. İşte bu gerçek bir şirktir. Yalnızca burada ilahlar, İlah inancı düzeyinde değil, bu kimselerden elde edilen veya elde edilebileceği düşünülen istekler, tamahlar ve menfaatlar doğrultusundaki şahsi etkenler yoluyla itaat düzeyinde çoğaltılmıştır.

Bu durumu arzettikten hemen sonra, Kur'an-ı Ke­rim bu insanlarla mü'minler arasında bir karşılaştırma yapmakta ve:

«inananlar ise ençok Allah'ı severler...»

hükmünü vurgulamaktadır. Çünkü mü'minin Rabbi hak­kındaki bilgisi, O'nun azametini idraki O'nu bütün dü­şünceleri, şiarları ile, bütün aza ve alanları ile Allah'a bağlanmaya yöneltir. Artık ne kadar büyük olursa olsun, hiçbir güç O'nun yanında küçük bile olsa herhangi bir alan işgal edemez. Artık O'nun ruhu Allah'la karşı kar­şıyadır. Allah'tan başkası ile dostluğu ve muhabbeti yok­tur. Allah'tan başkasına asla itaat etmez. Çünkü tevhidin anlamı her şeyde ihlasla bir tek Allah'a teslimiyettir. Al­lah sevgisinin nihai anlamı da budur. Allah sevgisini bu nihai anlam içersinde işleyen Kur'an-ı Kerim, mü'min-lerin O'nun zatı hakkında derin düşüncelere dalmadan bu sevgiyi yaşamalarım ve bunu vicdanlarında temsil etme­lerini istemektedir.

y Bunu nasıl anlayıp, nasıl ikrar edeceğimize gelince... Bu bir yandan ayetin ruhundan, diğer yandan İslam risa-letinin tabiatından ortaya çıkmaktadır. Ayeti kerimenin temelde tabi olanlar île, tabi olunanlar meselesini, kıya­met günündeki karşılıklı konum ve durumlarını işlediği­ni görüyoruz. Ayeti kerime bize, sevgi meselesinin te­melinin tabiiyyet yani bağlılık olduğunu, soyut bir sem­pati olmadığını bildirmektedir. Tıpkı Allahu Teala'nın di­ğer bir ayette geçen şu fermanından anladığımız gibi:

«De ki, eğer Allah'ı seviyorsanız bana tabi olun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı size bağışlasın»...

' Açıkça görüldüğü üzere ayeti kerime, Peygambere ta­bi olmayı sevginin belirti ve sonuçlarından kabul etmiş­tir. Sevgiyi İslam risaletinin tabiatından anlamaya çalış­tığımızda da bunu, Allah'ın bizim için O'nunla olan iliş­kimizin, huzurunda duruşumuzun ve O'nun karşısında so­rumluluğumuzu işleyişimizin ve O'nun doğru yoluna bağ­lanıp bu yol üzerinde dosdoğru yürüyüşümüzün üslup ve stratejisini çizmesinden anlıyoruz. İşte insanı Allah'ın mahlukatı ve sıfatları üzerinde düşünmeye çağıran Kur' an'î yönelimi ve Allah'ın mahlukatı üzerinde düşünme­ye çağırırken, O'nun zatı hakkında düşünmekten alıkoyan haberleri hep bu izah ışığında anlamak    durumundayız.

Böylece biliriz ki, Allah'ın mahlukatını bırakıp, zatı üze­rinde düşünmek, insanı bir sonuca ulaşmayan soyut dü­şüncelerin ve makul bir esasa götürmeyen olumsuz ta­hayyüllerin karanlık çıkmazına sokar. Halbuki, O'nun mahlukatı üzerinde düşünmek, yarattıklarını irdeleyip in­celemek insanı, yaşayan canlı bir temel üzerine oturmuş bir inanca götürür. Buna ilaveten, bu inancı makul bir çizgiye ve nihayetinde Allah'a bağlanan müsbet tabii şiar­lara, insanın yaşadığı hayati şartlara ve nimetlere, göz­lemlediği tabii görüntülere ve ayetlere bağlar. Öyle ki, in-.san, O'nun yarattığı mahlukatm azamet ve sanatım id­rak aracılığı ile baktığı her şeyde, O'nu görür ve O'nunla duyar, O'nunla yaşar...

Bizi, Allah'ın Ahlakı ile ahlaklanmaya çağıran haber­ler de bu yaklaşımla hareket etmiş olabilir. Yani Allah'ı O'nun sıfatlarını hayatında bir yaşayışa, imana ve haya­ta döndürecek şekilde sev... Böylece insan kendisini ken­disinden ve Allah'ın huzurundaki sorumluluğundan ko­paracak karanlık ufuklara bakmaktan kurtulacaktır.

Kur'an-ı Kerim, müşriklerin Allah'tan başkasına kar­şı duydukları sapık sevgiyi, insan ruhundaki köklerine İnerek incelemektedir. Bu köklerden biri de, bu sapık za­limlerin dünyada mülk ve otorite sahibi olmalarının, ken­dilerine tabi olan bu insanların içinde, bunların güçlü ol­dukları hissini canlandırın ası dır. Böylece bunlara bakan-, lar bunların bütün işleri idare eden, kontrol edip göze­ten mutlak bir kuvvete sahip olduklarını tahayyül eder. Bunun üzerine ruhunda çoğu hallerde sevgiye dönüşen bir hayranlık hissi yer yapar. Sonra bu sempati duygu­ları, istediklerini yaparak, yasakladıklarından kaçınarak, onların rızalarına ulaşmak yolunda, derin bir rağbet ve gayrete dönüşür. Bu ayeti kerime, onların dünyadaki sal­tanat görüntülerinin perdeleyip örttüğü, zayıf tabiatlarını ve gerçekteki güçsüzlüklerini ortaya koymaktadır. Bu zalimler, Allah'ın azabı ile karşı karşıya geldiklerinde ken­dilerinin ve diğer insanların bir zamanlar sahip oldukları kuvvetin herhangi bir kıymeti ve temeli olmadığını an­layacaklardır. Dünyada büyük bir güç sahibi olduklarını zannedip aldandıkları halde, o gün Allah'ın alçaltıcı aza­bı önünde ne kendilerine, ne de bir başkasına herhangi bir fayda, ya da zarar verebilecek güçte olmadıklarını gö­receklerdir. O an mutlak gerçek, gözlerinin önünü doldu­racaktır. Bu gerçek bütün gücün Allah'ın olduğu gerçe­ğidir. Gücü dilediğine veren, dilediğinden alıkoyan, dile­diği şekilde yönlendiren ve durmasını dilediği sınırlarda durduran O'dur. İşte böylece, alçak konumlarını kesin-leştiren azabı görünce Allah'ın kendisine karşı direnenle­rin, isyan ederek haddi aşanların, yoldan sapanların ve kafirlerin karşısında azabının şiddetli olduğunu anlarlar.  Sonra Allahu Teala bu ayette bize, bu zalimlere uyan ve kendilerini koruduklarını hisseden, hayatın bütün zor­luklarına karşı sorumluluklarım üstlendiklerini zannede­rek aldanan insanları bekleyen sonu anlatıyor. Bunu, kı­yamet sahnelerini gözlerimizin önünde canlandırarak an­latıyor bize. Bu kıyamet sahnelerinde dünyada kendileri­ne tabi olunan büyük zalimlerin, ayırım yapmaksızın her­kesi eşit tutan azabı gördüklerinde vaadettikleri sorum­luluktan kaçtıklarını, dünyada kendilerine aldanıp tabi olan bu insanlarla herhangi bir ilişkileri olduğunu kabul etmediklerini, aralarındaki menfaat ve grup yakınlığı te­meline dayanan bütün bağların koptuğunu görüyoruz. Çünkü bu bağlar, Allah'a dayanan güçlü bir temele otur­mamış ilişkilerdir. Allah'tan güçlü bir temele dayanma­yan bütün bağlılıklar ise o, gün kopmaya mahkumdur.

Dünyada kendilerine tabi olunan zalimler, tabi olan­lardan kaçarken, tabii olanlara gelince bunlar, dünyada aldanıp kapıldıkları bütün bağlılıkları bir pişmanlık ve üzüntü kaynağı olarak karşılayacaklardır. O gün artık bu

büyük hayal kırıklığının ardından ruhi bir iç parçalan­masını andıran temenniler baş gösterecektir:

«... Tabi olanlar şöyle dediler: Ah... Keşke bir daha dün­yaya dönmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onların bizden uzak durdukları gibi biz de onlardan uzak dursaydık...»

ifadesi bunu haber vermektedir. Tabi oldukları zalimle­re O1 gün kendilerinden kaçışlarının karşılığı verilecek, yani kıyamet günü azabı görünce, kendilerinden kaçtık­ları gibi, onlardan kaçıp uzak durmak için, yeniden dün­yaya dönmek isteyecekler fakat bu istekleri havada ka­lacaktır. Dünyada zalimlere uyup, onlarla birlikte zulüm dünyasının kuruluşuna katıldıklarını hatırladıkça:

«Böylece Allah, onlara yapmış oldukları bütün işleri has­retler (pişmanlıklar ve üzüntüler) kaynağı olarak gösterecek­tir...». Artık ateşe düşmüşlerdir. Pişmanlıkları fayda vermeye­cektir... «... Ve onlar ateşten çıkacak da değillerdir.»...

Ne mazeretler beyan ederlerse etsinler, akılları baş­larına geldiği kadar da gelse, yine ebedî ateşten kurtula­mayacaklardır. Çünkü bütün yapıp ettikleri üzerinden Al­lah'ın onlar aleyhlerindeki delili tamam olmuştur...

Bu bölümdeki ayetlerin vahyinden aldıklarımızı şu noktalarla ifade edebiliriz: [26]

Fikri Bağlılık Gönül Bağlılığına Götürür

1 — Akideye bağlılık, insanın fikri konumunu tem­sil eden fikri bağlılıkta temsil olunmaz. Hayatın karşıt veya uyumlu insani ilişkiler karşısındaki hareketi içer­sinde gönül bağlılığına ve  fikir çizgisiyle uyumlu  ruhi bağlılığa uzanır. Çünkü Müslüman insanın şahsiyetinde, hissi ve fikri yönlerin birleşmesi, şahsiyet birliğini ifade eder. Bu iki yönün birbirine muhalif ise, insanın doğru İslam çizgi üzerindeki istikameti üzerinde, olumsuz et­kiler bırakan bir . şahsiyet parçalanmasını meydana ge­tirir. [27]

Sevgi Bir Konumdur Soyut Sempatiden İbaret Değildir

2 — Kur'an'î anlamı ile sevgi, soyut bir iç sempati ve bunun yalın sempatik görüntüleri ile ifade edilemez. Kur'an'î anlamı ile sevgi, ancak bu sevgi çizgisi yönünde fiili konumlara dönüşen bir gönülden bağlılıkta ifadesini bulabilir. Bu sevgi çizgisine muhalif yönde ortaya çıkan fiili konumlar sevginin zayıflığına, ciddiyet ve sadakat-tan uzak olduğuna delildir. [28]

Dünyanın Güçlüklerinin Zayıflığını Keşfe Çağn

3 — Kur'an-ı Kerim, insanı güçlü azgınların içlerin­de gizli olan zaaf noktalarını araştırarak bunların güç­süzlüklerini keşfetmeye çağırmaktadır. Kur'an-ı Kerim bu çağrıyı yaparken, dünyanın güçlü görünen azgınları­nın kıyamet günü Allah'ın azap ve ikabınm karşısında dü­şecekleri güçsüzlük konumundan hareket etmektedir. [29]

İslam'da Ferdi Sorumluluk

4 — Ayetler, dünya hayatında güçsüz düşen mü'min-lere hitap ederek İslam'daki sorumluluğun kişiye özgülü- günden bahsetmektedir. Her insan, kendi yapıp ettikleri­nin ve yapmayıp terkettiklerinin sorumluluğunu yüklen­mek durumundadır. Güçlülerin hakimiyet hislerinden kaynaklanan ve bunların dünyada sahip oldukları mal, mülk ve mevki ve otoritelere dayanan baskıları, Allah'ın kulları için çizmiş .olduğu Doğru yolundan sapmaktan ya-, na herhangi bir şer'i sebep oluşturamaz. Yine Kur'an-ı Kerim, güçsüz mü'minlere bu güçlü azgınların kendileri­ni dünya hayatının zorluk ve darlıklarına karşı koruya­cakları hissini yerleştirmek gibi yöntemleri; ilahi gerçek­ler karşısında hiçbir şey ifade etmeyen, saptırma yöntem­lerden olduğunu bildirir. Çünkü gerçekte bu kimseler, kendi kendilerini korumak yolunda bile hiçbir şeye kadir değildirler. O halde nasıl olur da, başkalarını Allah'ın azap ve gazabından koruyabilirler. Allah'ın azabını kar­şılarında bulduklarında haklarındaki bu acı gerçek orta­ya çıkacak ve bütün bağlılık ve sorumluluklarından kaça­caklardır. O halde Müslümanlar, yeryüzünde güçsüz de olsalar bu azgın güçlülerin Allah'ın hiçbir şekilde razı ol­madığı planlarını ve Allah'a isyan temeline dayanan pro­jelerini uygulayıp ayakta tutmaya katılmamalıdırlar. Yok­sa kıyamet günü bu güçlüler Allah'ın azabını görüp de kendilerinden yüz çevirdikleri vakit, ayetin gözler önü­ne serdiği pişmanlık sahnesine düşecek ve:

«Ah... Keşke bir daha dünyaya dönmemiz mümkün olsay­dı da, bugün bizden yüz çevirip uzak durdukları gibi, biz de onlardan yüz çevirip uzak dursaydık...»

diye hatırlanacaklardır. İşte gözlerimizin önünde kıya­met sahnelerini canlandıran bu ayetler insanı kıyamet günü bu düşük konuma düşmemek yolunda uyarmaya çalışmaktadır. Ayetlerinin esrarını en iyi şekilde Allah

bilir... [30]

28) ŞEYTANIN KÖTÜLÜK, AZGINLIK VE ATALARIN SAPIKLIKLARINI TAKLİD KONUSUNDAKİ PLANLARINDAN KAÇMAYA ÇAĞRI

Bisnâllahirrâfamanirrahinı

«Ey insanlar... Yeryüzünde bulunan helal ve temiz şey­lerden yeyin. Şeytanın adımlarını izlemeyin. Çünkü O, sizin apaçık düşmammzdır. O size kötülük ve fuhuşu (azgınlık ve çirkinlik yapmanızı), Allah hakkında bilmediğiniz şeyler söy­lemenizi emreder».

(Bakara:  168-169)"

1 Bu iki ayette, insanlara rahmet çağrısı içersinde, Al­lah'ın insanlar için hayat yollarını daraltmak istemediğini, aksine kendilerine hayatta geniş ufuklar ve verimli kay­naklar vermek istediğini hissettirmek isteyen, Rabbani bir nida vardır. Allah, insan İçin yeryüzünü, bütün rızık kaynakları ve nimetleri ile yaratmış ve kendisini helal, temiz rızıklardan ve saf, temiz, bol nimetlerden istifade etmekte serbest bırakmıştır. Yeryüzündeki rızık kapıla­rının temizlerini yasaklamamış, hayatını devanı ettirmek ve bedenini geliştirmek yolunda bunlardan istifade etme­sini uygun görmüştür. Bu arada onu şeytanın yanlış adım­larından sakmdırmıştır. Çünkü şeytanın önerdiği şehvet­lerden, lezzetlerden, zararlı yiyecek ve içeceklerden in­sanın bedenine ve aklına zarar gelecek, bu zararlı saldırı­lar karşısında hayatı bozguna uğrayacaktır. Şeytan bu bozgunculuk unsurlarını, insana süsleyip, lezzetlendirerek hoş  göstermeye çalışır. Bunların sıcaklığının insan kalbine girmesi için elinden geleni yapar. Güzel göstermeye çalıştığı kötülükleri "bir yandan süslerken, diğer yandan da bu kötülüklerin zararlı bozguncu taraflarını örtmeye, gözden kaçırmaya çalışır. İşte Kur'an~ı Kerim şeytanın insanoğlunun apaçık düşmanı olduğunu vurgulayarak, in­sana onun gerçek kimliğini tanıyarak kendisine döktü­ğü yollardan kaçınmasını telkin etmektedir.

Sonra ikinci ayette; ilk ayette toplu olarak zikretti­ği şeytanın adımlarından, planlarından bazılarını Örnek olarak ayrmtılıyor ve bize üç örnek sayıyor: Şeytan in­sana, bütün zararlı düşünce ve eylemlerin kendisinde ifa­desini bulduğu kötülüğü emrediyor. Eşyanın tabii sınır­larını aşan bütün yasak şeylerin kendisi ile ifade edildi­ği fuhuşu (azgınlık ve çirkinliği) emrediyor. Bu yasak şeyler de iki kısımdır: Kul ile Allah arasındaki kulluk ilişkisine dayanan yasaklar ve insan ile toplum arasın­daki ilişkiye dayanan yasaklar. Bu yasakların yükünü de mali, toplumsal, siyasal, ekonomik ve ahlaki alanlardaki yasakları oluşturur. Özellikle de ırz, hiyanet ve yalan konusundaki yasaklar bunların Özüdür. * Üçüncü emrine gelince; bu kendi ahkam, akaid ve amelerini Allah'a nisbet etmesine ilişkindir. Şeytan ken­di ahkam ve akaidini, kendi kötü işlerini mutlak ilahi gerçeklerden kaynaklanıyormuş gibi gösterir. Halbuki şeytanların kendileri Allah'ın ilminden ve ahkamından uzaktırlar. Bu yönde gerçek bir bilgiyi elde edebilme yo­luna da sahip değillerdir. Kur'an-ı Kerim'in Müslüman insanın hayat yolundaki yürüyüşünde böyle bir gerçeğin tehlikeliliğini vurgulaması tabidir. Çünkü şeytan zekice çizdiği kendi şeytani yöntemleri ile insanı nifak, yalan, hiyanet ve bozgunculuğa sürükler. Hak ile batılı birbi­rine karıştırarak insanın önüne sürer ve onu sapma çiz­gisine yöneltmeye çalışır. Hidayete giden yolu kendisi­ne kapatarak, onu koyu karanlıkların derinlerinde döndürüp dolaştırır. Kur'an-ı Kerim de bu yönteme karşı ken­di Kur'an'î üslubu ile, onun hakka muhalif müşrik inanç ve yöntemlerinin batıllığım delillerle gözler önüne ser­mektedir. Burada Kur'an'î üslup:

«bilmeyenler»; «bir bilgisi olmayan» ve «bir şey bilmeyen kimseler»

tabirlerini kullanarak müşriklerin vasıflarını ortaya ko­yuyor. Onların inandıkları ve insanları da inanmaya ça­ğırdıkları inanç ve düşüncelerinde delil ve burhandan ha­reket etmediklerini bildiriyor. Kur'an'm üslubuna gelin­ce o, gaflet havasından kurtularak gerçeği en güzel yol­la yakalamayı öngörür. İnsanları taassup ortamına bağ­layan ve anlaşma havasından çıkararak karşılıklı görü­şüp tartışma ruhiyetinden uzaklaştıran, inkar ve inat yak­laşımından uzak durmayı öngörür. İşte Kur'an'm öğren­memiz gereken üslubu budur. Bunun gereği olarak da karşı fikirleri gerçek ve karşılıklı görüşme alanına sü­rükleme ihtiyacı hissettiğimiz alanlarda kırıcı ve uzak­laştırıcı ağır kelimeler yerine hafif ve yumuşak kelimele­ri seçmek durumundayız... [31]

İnançta Ataları Taklid, Şeytanın Planlanndandir

«Onlara: «Allah'ın indirdiğine uyun.» denildiğinde: «Ba­yır... Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol)a uyarız...» derler. Ya ataları bir şey akledememiş ve (doğru yolu bulup} hidayete ulaşamamışlarsa»?...

(Bakara:  170)

» Bu düşünce yolunda şeytanın planlarına uyan insanların sergilediği örneklerden bir örnektir. Bu insanlar hayatta inandıkları ve uydukları şeylerde araştırma, in­celeme ve düşünme temeline dayalı fikri kanaatler ko­numundan hareket etmezler. Aksine insanı örflerinde, âdetlerinde, düşüncelerinde ve kutsal saydığı değerlerde mensup olduğu maziyi kutsamaya yönelten basit bir sem­patiden ve şahsi tabüyyet "bağlarından hareket ederler. Bu tarz, onlar için hem fikri kanaatlerinde hem de ameli bağlılıklarında bir temeldir. Buna uyanı kabul ederken, buna uymayan her şeyi reddederler. Hem de herhangi "bîr şekilde bu meseleler üzerinde, mesele ne kadar ince ve önemli fikri meselelerden olursa olsun, görüşüp konuş­mayı tartışma ve İncelemeyi kabul etmeyecek bir dü­zeyde...

Peygamberlerden ve diğer insanlardan bütün risalet ve davet sahipleri, Allah'a davet yolunda bu tür bir gi­dişatla karşılaşmışlar, bu tarzı yıkmaya çalışmışlar ve ol­dukça yorulmuşlardır. Çünkü böyle bir gidişat, insana düşünme pencerelerini kapar ve onu içine kapanık, dik­katini çeşitli problemlere, düşünce ve ilkelere çekmeye çalışan diğer insanlarla diyalog ya da herhangi bir ilişki­ye girmekten uzak bir insana döndürür. Toplumu da ge­lişen kanatlarıyla yükseklere uçmak ve istikbale yönel­mek yerine, düşmeksizin mazi tekerleğine bağlı geri kal­mış bir topluluk haline getirir. Onu hayatını geliştirmek ve gidişini bütün hayat işlerinde en iyiye doğru çevir­mek gibi, düşüncelerden uzaklaştırır. Ataların ve dedele-.rin kutsal mirası adı altında toplumu fikri ve ameli yan­lışlık ve sapmalara götürür ve bu yanlışlık ve sapıklık­ları da ataların mirası ismiyle kutsallaştırır. İşte Kur'-an-ı Kerim, toplumsal ve insani meseleler ve düşünce­ler karşısında böyle bir eğilime şiddetli bir savaş açmış, düşüncede ve eylemde hissi baskılardan uzak, düşünce Özgürlüğü üzerine kurulu sabit bir fikri temelden hareket etmeye çağırmıştır. Kendilerine bağlanıp yollarına tabi oldukları bu ataların kişilik ve kimlikleri üzerinde, akli düzeyleri ve fiili gidişatları üzerinde sıkı bir incele­me yapmaya çağırıyor Kur'an-ı Kerim... Çünkü böyle bir inceleme sonunda, bu atalardan birçoğunun akılları­nın bir şeye basmadığı ve doğru bir yol üzere olmadık­ları açığa çıkacaktır. Çünkü bu atalar, hurafeler ve efsa­nelerle doldurulmuş burafeci bir akliyatın gölgesinde ya­şamışlardır. Hayatlarının bütün renk ve boyutlarını çi­zerken, ilimden kültürden uzak bir cahillik içersinde bu­lunmuşlardır. Böyle olunca, tuttuğu düşünceye ve haya­tına saygısı olan bir insan, nasıl olur da hayatını böyle kimselerin düşüncelerinin ve yaşayışlarının insaf ve mer­hametine bırakabilir?..

Kur'an-ı Kerim, insan için fikri kanaatlere ulaşmak yolundaki yöntemini belirlemek istemektedir. Bu bağ­lamda atalara bağlılık meselesini ve bunun özgür düşün­ce üzerindeki baskıcılığını da örnek vermektedir. Yine bu bağlamda bütün baskıcı ilişkiler bu kapsama dahildir. Özgür düşünce üzerinde bir baskı unsuru oluşturan bu düşünceler, ataların düşünceleri olduğu gibi insan ve in­san toplulukları ile çeşitli ilgi ve yakınlıkları bulunan di­ğer şahıs veya grupların düşünce ve modelleri de olabi­lir. Bütün mesele, bu ilgi ve yakınlıkların şartlar, şahıs­lar ve durum ne olursa olsun gerçeğe ulaşmak adına bir anlam ifade etmediğidir... [32]

İslam'ın, Atalarını Taklid Eden Müslümanlar Karşısındaki Konumu

Bu alanda insanların hayatlarmdaki dini yönelimle­ri üzerine bir soru gündeme geliyor: Malum olduğu üze­re insanların çoğunun bir dine bağlanması ve dindarlığı, düşünce ve araştırma noktasından kaynaklanmamaktadır. İnsanların çoğu babalarından ve dedelerinden miras ka­lan dini inançlara bağlanmaktadırlar. Hem de herhangi bir araştırma ve inceleme yapmadan, bu dinin ayrıntıla­rına girip inanılıp bağlanılacak haklı taraflarını ve ina-. nılmamasi, bağlanılmaması gereken batıl ve yanlış ta­raflarını incelemeden... Bu durum insana, iradesiz ve se­çimsiz bir şahsiyet kazandırmaktadır. Bunun yanında böyle bir dindarlık, düşünceye, hareket edip canlanma fır­satı vermeyen, ortaya sorular ve problemler atacak tar­tışma ve araştırmalara meydan vermek istemeyen, resmi kurumlara dönüşmüş bazı dini kurumlarca olumlu kar­şılanmakta ve teşvik edilmektedir.

İşte bu noktada şöyle bir soru ortaya çıkıyor: İnsanların bugünkü dini durumları ile Kur'an-ı Ke-rim'in bu  ayeti kerimede bahsettiği insanların durumu arasında ne fark vardır?

Cevap : Kur'an'î üslup, insanları tahmin ve ihtimale dayanan gayrı ilmi yollardan uzak düşünceyi, inanca te­mel olarak kabul etmeye yöneltmektedir. Bu açıklama ışığında inançta taklide dayalı yönelişler gerçeğe ulaş­mak yolunda İslami çizgiden sapma olarak kabul edile­cektir. Bundan dolayı İslam, bu taklid yolunun inançta hataya sürüklediği insanı, Allah huzurunda mazur gör- . memektedir. Bunun yanında gerçeği yakalamak yolunda bütün çabasını sarfettiği halde, kendi elinde olmayan ve şartların bir neticesi olarak gerçeğe ulaşamayanı mazur görmektedir. Buna mukabil yine, kendisinin elinde olma­yan dış şartların etkileri sonucu taklidi yollarla gerçeğe ulaşan insanı da kabul etmektedir. İnsanların hayatına girmek isteyen bir din, bu son durumda müsamahakâr ve kabulkâr olacaktır elbette. Çünkü bu dinin yoluna girdik­ten sonra düşünme fırsatına daha yakın olabilirler. İsla­mi gerçek içersinde yaşamaları onlara İslam'ı tanıma imkanları verebilir. Bu durumdaki insan, dışardan gelecek olumsuz etkilerden de nisbeten korunmuş olur.

Şunu bilmeliyiz ki İslam, delil ve burhan aramaksı­zın Allah'ın yoluna teslim olanları kabul etmekle bera­ber taklidi inancı hiçbir şekilde teşvik etmez. Aksine şu iki hedefi gerçekleştirmeye çalışır: Birincisi, insanı İs­lam'a açılmaktan ayıran nefsi engelleri yıkmaktır. Bu­nu da insan ile İslam'daki dini şartlar arasında bir sı­caklık ruhu oluşturmak yoluyla gerçekleştirmeye çalışır. Böylece bu yolla insanı zorla inandırmaktan uzak bir sa­delikle İslami kavramlarla karşılaştırma imkanı bulur. İkincisi, fikri yetiştirme çizgisini içerden çizmektir. Bu­rada amaç, inancın derinleştirilmesidir. .Zaten içinde ya­şayan ve hayatına uzanan mevcut bir inanca kuvvet ka­zandırılarak düşünce sorumluluğu ve hissiyat ciddiyeti yüklenecektir. [33]

Kafirler Duyularını Tatil Ediyorlar

«Küfre saplanıp kalanların durumu bağırıp çağırmaktan başka bir şey işitmeyen gibidir. Sağırdırlar; dilsizdirelr; kördür­ler. Bu yüzden akledip anlaymnazlar».

(Bakara: 171)

Bu kafirler için bir örnektir. Bu örnek, kendisine tak­dim edilen düşünce ve davet edildiği inanç karşısında ka­firin gerçek iç suretini keşfetmeyi hedeflemektedir. Bu kafirler bir fikir ve inanç sorumluluğu taşımazlar. Düşü­nüp tartışmaları ve diğer insanların görüşlerini ve bakış tarzlarını değerlendirip bu görüş ve düşüncelerin tabiatı­nı, özelliklerini ve ayrıntılarını anlamaya çalışmaları, son­ra bunların doğru mu, yanlış mı olduğunu düşünmeleri gerektiğini düşünmezler. Zihinlerine ve kalplerine musal­lat olmuş sapık düşüncelere "boyun eğmişlerdir. Bu sap­ma, kişiliklerinin her yanını doldurmuştur. Sahip oldu­ğu bu saptırıcı kanati sarsacak herhangi bir soru işare­tine müsamaha etmezler. Sapıklık üzere olduklarım ke­sinkes önlerine koyacak, herhangi bir hak söze kulak as­mazlar. Bunun için hayatlarında hak, iyi ve hidayet söz­lerinin yeri yoktur. Tıpkı çobanların bağırıp çağırarak söylediklerinden bir şey anlamayan ve muhatap olduğu sözün anlamı doğrultusunda bir tepki göstermeyen sürü­ler gibi ...Kur'an-ı Kerim bunların durumlarını çok açık bir şekilde anlatmakta, duyularını tatil edip Allah'ın ayet­lerine kapadıklarını bildirmektedir. Aynen işitme gücün­den yoksun kimseler- gibidirler. Kendilerine hitap eden ayetler ve yöneltilen sorular karşısında dillerini kilitle­miş, konuşmaz kimseler gibidirler. Allah'ın yaratmış ol­duğu mahiukatmdaki ayetlerine de gözlerini kapamışlar­dır. Sanki kör gibidirler. Bütün bunların yanında akıl­larını da düşünceye tatil etmişlerdir. Duyma, bakma ve mantık yürütme gibi düşünce araçlarını dondurmuşlar­dır. Hiç akletmez kimseler gibidirler...

Bu canlı örnekte Kur'an'm küfür ve iman meselesin­de takrir ve te'kid etmeye çalıştığı bir düşünceyi müşa­hede ediyoruz. Bu fikrin de, insanın karşılaştığı "düşün­ce sorunlarında ifadesini bulan düşünsel bir sorun olma­dığı, aksine bunun imanın zatına dayanan zati bir prob­lem olduğudur. Yani problem, insanın kaygısını taşıdığı düşünsel sorunlardan kaynaklanmamaktadır. Aksine in­sanın karşıt herhangi bir şeye açılmasına imkan bırak­mayan belli bir düşünce ve yaklaşım tarzı içersinde ya­şadığı ruhi düğümden kaynaklanmaktadır... [34]

İyi Şeylere Çağrı ve Haramlardan Kaçındırma

«Ey iman edenler.1.. Eğer yalnız Allah'a kulluk ediyorsa­nız,' sîzi nzıklandırdîğımız şeylerin iyi ve temiz olanlarından ye-yin ve Allah'a şükredin. O, size ancak ölü (hayvan etini), kanı, domuz etini, bir de Allah'tan başkası adına boğazlanan (hay-van)ı haram kılmıştır. Ama (açlıktan) zor durumda kalana —başkasının hakkına tecavüz etmemek ve zaruret miktarını aşmamak şartı ile— herhangi bir günah yoktur. Şüphesiz ki Allah, çok bağışlayan ve çok merhamet edendir».

(Bakara:  172-173)

Bu ayetlerde nıü'minlere bir nida vardır: Kendileri­ne rızık olarak verilen iyi ve temiz şeylerin helal bazı şeylerin de haram kılındığına dair bir nidadır bu. Yine bu nida ile bu nimetlere karşılık Allah'a şükretmeye çağrıl­maktadırlar. Bütün bunlar Allah'a imanın sonuçlarmdan-dır. Çünkü Allah'a inananlar, hayatta Allah'ın kendilerini rızıklandırdığı iyi ve temiz şeyleri kabul ederler. Bunlar, rızkın kaynağını idrak eden, hayattaki bolluk, lezzet ve mutluluğun kaynağı olan bu nimetlere karşı şükretme­nin gerekliliğini bilen ve imanlarının derinliği ile Allah'a şükretmeye yönelen kimselerdir. Ameli şükrün, Allah'a kulluğun, O'nun kulluk etmeye müstehak olduğuna ve in­sana ulaşan bütün iyiliklerin kaynağı olduğuna, imanın somut bir göstergesi olduğunun idrakindedirler.

Ayeti kerime, Allah'ın insana bütün iyi ve temiz şey­leri serbest ettiğini, O'na inananların yemeye ve zevk al­maya alışageldikleri iyi ve temiz şeylerden hiçbirini ya­saklamadığını bildirmektedir. Onlara bütün bu iyi ve te­miz şeylerden özgürce yeyip içmelerini, bunların hepsin­den faydalanmalarını, bu iyi ve temiz şeyleri kendi nefis­lerine haram etmemelerini vahyetmektedir. Çünkü bun­lar Allah'ın insanın hayatını kurup yüceltmesini isteyerek verdiği rızıklardandır. Sonra haram olan şeyleri say­makta ve bunları anılan dört şeye indirgemektedir. Bu yasaklamayı yaparken de yasak konusu bu şeylerin in­sanın ruh ve bedenine zarar vereceği gerçeğinden hare­ket etmektedir. Sağlık mütehassısları da ayette sayılan haramlardan ilk üçünün yani «ölü hayvanın eti, kan ve domuz etinin» insanın beden sağlığını bozan zararları ol­duğunu zikretmektedirler. Allah'tan başkası adına kesi­len hayvan olan dördüncü yasağa gelince bu insanın ru­hi sağlığı ile ilgilidir. İslam, insanın yalnız beden sağlığı ile değil, aynı zamanda ve önemle O'nun ruh sağlığı ile de ilgilenir. Bu temel yaklaşımla hareket eden İslam, Al­lah'tan başkası adına boğazlanan —Örneğin Allah'a or­tak koşulan ve tapılan putlar adına boğazlanan— hayva­nı yemekte insanın ruh sağlığına zarar görmektedir. Çün­kü insan ruhen Allah'a bağlıdır. Bu bağlılık bütün haya­tında olduğu gibi yediği içtiği şeylerde de kendini gös­terecektir. Kesilen hayvanın, insanın inanıp bağlandığı ve rızkı kendisine O'nun verdiğine inandığı) Allah'ın adına kesilmiş olmasında ruhi denge ile ilişkili, bir ruhi tat­min sözkonusudur. Yasaklanan bu maddeleri yemek zo­runda kalan insan ise İslam'ın kolaylaştırıcılık ve müsa­mahakârlığından istifade edecektir. Yalnız bunun da be-. lirli sınırları vardır. Ayette anılan bu sınırlar konusun­da müfessirler değişik yaklaşımlarda bulunmuşlardır. Bu sınırları belirleyen iki kelimenin delalet ettiği anlamlar konusunda ayn görüşler ileri sürmüşlerdir. Bir kısım mü­fessirler, bunun zaruret halini aşmamak ve Ölmeyecek ka­darını yemekle yetinmek olarak yorumlamışlardır. Zaru­retlerin hükmünün, kadrince olduğu genel kaidesinden hareket ederek bu sonuca ulaşmışlardır. Diğer bazı mü­fessirler ise bu sınırı değişik zaruretler arasında bir ayı­rım olarak yorumlamışlardır. Bunlara göre zaruret du­rumuna düşmek iki çeşittir: Biri, tabii şartlar sonucu zaruret durumunad üşmek, diğeri ise bir azınlık (bağy) ve düşmanlık (udvan) durumundan kaynaklanan zaruret du­rumudur. Ayeti kerimede anılan sınırlama, bu iki zaru­ret durumundan kendi güttüğü bir azgınlık veya düşman­lık sonucu değil de, tabii şartların zorluklarının insanın başına getirdiği zaruret durumu için bir ruhsat niteli­ğindedir. Örneğin hırsızın, zalimin, imama karşı ayakla­nan insanın bu eylemlerinden dolayı düştüğü zaruret du­rumu, kendisine haram olan bu eşyayı yeme ruhsatını vermez.

Birinci durumda bu yasak şeyleri yemek bir günah getirmezken, ikinci durumda getirmektedir. Çünkü bu-ikinci duruma yol açan öncüller gayrı meşrudur ve in­san bu gayrı meşru duruma kendi iradesi ile bulaşmış­tır. Hayatı buna bağlı bile olsa bu insan mazur sayılamaz. Burada ikinci görüş daha isabetli görülmektedir. İmam­larımızdan nakledilen haberler de bu yöndedir.

Ayeti kerime Allah'ın «Gafur - çok bağışlayan» ve «.Rahîm - çok merhamet eden»

sıfatlarını anarak son bulmaktadır. Bu da Allah'ın kulla­rı ile olan ilişkisinin, bağışlama ve merhamet etme teme­line dayalı olduğuna delalet etmektedir. Tabii ya da gay­rı tabii şartlarda günah işlemek durumunda kalanlar, asi­ler ve itaatkarlar hepsi nihayetinde Allah'ın mağfiret ve rahmetinin kapsammdadırlar. Çünkü O'nun bağışlaması ve merhameti kapsamlıdır. O, çok bağışlayan «Gafur» ve çok merhamet eden «Rahîm»dir. [35]

Haram Şeylerin Dörde İndirgenmiş Olmasını Nasıl Anlıyoruz

Burada karşımıza "bir soru çıkıyor: Yiyecekler konu­sunda özellikle de etler konusundaki yasaklar, köpek, ha­şereler, yırtıcı hayvanlar ve diğerlerinde olduğu gibi ol­dukça çok iken Enam. Süresindeki,

«De ki; Bana vahyedilende yiyecek olarak insana ölü (hay­vanın etin)âen, akan kandan, domuz etinden —ki bu pistir— ve —sapıklık olarak— Allah'tan başkası adına boğazlanmış olan (hayvan)dan başka yasaklanmış bir şey görmüyorum.»

(En'am:  146)

ayeti ile de tam bir uygunluk arzeden bu ayeti kerimede haram olan yiyeceklerin böyle dört şeye indirgenmesinin anlamı nedir?

Elcevap : Burada mesele, izafi bir indirgemeye da­yanmaktadır: Ehl-i kitabın Allah'ın şeriatinde helal ve haram olan şeyler konusunda ortaya attıkları ve herhan­gi bir geçerli delile dayanmaksızın ileri sürdükleri iddia­lar üzerine varid olmuştur. Bu iki ayet, Allah'ın Rasulü Muhammed (SAV)'e vahyettiği helal ve haramdan Ehl-i kitabın arzedildiği üzere ortaya attıkları tartışmalara ko­nu olanlar hakkında gerçeği izah bağlamında inmişlerdir. Bütün helal ve haramları sınırlayıp açıklamak bağlanım­da değil. Bundan dolayı, bu iki ayette dört haramın sa­yılması, aralarında tartışma konusu olmamış diğer ha­ramların bulunmasına mani değildir. Bu cevap meseleyi ayetlerin nüzul ortamına değil de. Kur'an'm üslubuna dayandırmaya çalışan müfessirlerm gittiği -yoldan daha üstündür diyebiliriz. Yine de ayetlerin gerçeklerini en iyi Allah bilir. [36]

Dînin Gerçeklerim Saklayanların ve Bunun Ticaretini Yapanların Cezası

«Şüphesiz ki Allah'ın indirdiği Kitaptan bir şeyi gizleyip de onu az bir (dünyalık) değer ile değiştirip satanlar var ya, işte onların yeyip karınlarında taşıdıkları ateşten başka bir şey de­ğildir. Kıyamet günü Allah onlarla (kendilerini muhatap alıp da) konuşmaz, onları arındırıp temize çıkarmaz, onlara çok acıklı bir azap vardır. İşte doğru yolun karşılığında sapıklığı ve günahlardan arınıp temizlenme yerine azabı satın alanlar on­lardır. Ateşe karşı ne de dayanıklıdırlar bunlar... Bu azap Al­lah'ın Kitabının hak olarak indirildiğinden (dolayı)dır. Bu Ki­tap hakkında ayrılığa düşenler elbeîteki uzak bir ayrılık (de­rin bîr çıkmaz) içindedirler»...

(Bakara: 174-176)

Bu ayetlerde Ehl-i kitaptan, Allah'ın indirdiği ayet leri, bu ayetlerde "belirttiği haberleri helal ve haramları (geçen ayetlerin tefsirinde de değindiğimiz üzere) gizle­melerinden ve kendi yanlarından hükümler koymaların­dan bahsedilmektedir. Kur'an-ı Kerim, Allah'ın İndirdiği vahyi saklama, bu ve diğer yollarla ilahi gerçekleri giz­leme bu gerçekleri az bir dünyalık karşılığında değiştirip satarak din ticareti yapmak ve cahillerin cahilliklerini sö­müren kimselerin durumunu açıklamakta ve bu işlere tevessül edenlerin acıklı bir sonuç ve acı verici bir azabı hakettiklerini bildirmektedir. Çünkü bu kimseler, bu dav­ranışlarıyla yalnız kendilerine kötülük etmiş olmuyorlar. Aksine, bütün bir hayata ve tümden bütün insanlara kar­şı hem de çok büyük bir kötülük etmiş oluyorlar. Çünkü Onların sakladıkları ve az bir dünyalık karşılığında de­ğiştirip, sattıkları bu gerçekler, insanların hayatında bir fikir ve eylem olarak yayıldığı takdirde, insanlar için iyi­lik ve illerlemenin kapıları açılacaktır. Açılan bu kapılar hayatı gelişme ve parlaklığa sürükleyecek, onu içinde yaşayan insanlar ile birlikte karanlıklardan aydınlığa çı­karacaktır.

Bu ayetlerde Allah'ın vahyini gizleyerek onu tahrif-çi yollarla "basit dünyalık değerler karşılığında satan in­sanlardan bahseden Kur'an-ı Kerim, bu tahrifçilik karşı­lığında elde ettikleri dünyalıkların karınlarını ve içten içe bütün bedenlerini yakacak bir ateşe dönüşeceğini, kı­yamet günü aşağılık ve rezillik konumunda olacaklarını, Allah'ın onları muhatap alıp konuşarak iltifat etmeye­ceğini, kapsamlı rahmetine ve hoşnutluğuna kavuşmak yolunda ruhlarını arındırmayacağım ve onları acıklı bir azabm beklediğini haber vermektedir.

Allah doğru yoldan saparak yanlış kâr-zarar hesap­ları yapanları uyarmakta; hidayet ve sapıklığı iki karşıt çizgi olduğunu vurgulayarak, bu insanların kendilerini iyiye, aydınlığa ve kurtuluşa götürecek doğru hidayet yo­lunu seçme imkanları varken, yanlış bir kâr-zarar hesa­bı neticesinde bu imkanı kendilerini kötülüğe, karanlığa ve zarara düşüren sapıklık yolunu tercih ettiklerini bil­direrek, bütün insanları uyarmaktadır. Çünkü bu insan­lar azap unsurları ile bağışlanma unsurları arasında bir tercih yapma meselesi ile karşı karşıya kalmışlardır. Az bir dünyalık için Allah'ın sevgisini ve O'na itaati içeren bağışlanma unsurları yerine, Allah'a isyanı ve onun ga­zabını içeren azap unsurlarını seçmiş, azabı bağışlanma­ya tercih etmişlerdir.

, Kur'an-ı Kerim sonra bir hayret kipi ile, bunların kendilerini bekleyen bu acıklı azaba nasıl dayanacakları­nı sorarak, onları bekleyen azabm dayanılmaz şiddetin­den haber vermektedir.

Bakara Suresinin bu bölümünün son ayeti şu anlam­la sona eriyor: Bu insanların risaletlerin çizgilerinin tem­sil ettiği hidayet karşısında içersinde    bocaladıkları sapıklığın sureti açıktır. Allah Subhanehu, Kitabı açık bir

gerçekle indirmiştir. İçersinde herhangi bir karışıklık ya­da ihtilaf yoktur. Hal böyle iken, Allah'ın indirdiği bu ki­tabın kelimelerinde, anlamlarında ve kavramlarının kay­naklandığı Kur'an'î gidişatın tabiatında ihtilafa düşüp, tartışma ve ayrılık çıkaran kimseler, derin bir çıkmaz içindedirler. Bunlardan hiçbiri görüş ve düşünceleri bir­birine yaklaştıracak, onları bir kanalda toplayacak müs-bet etkenlere sahip değil, aksine bunlardan, yaklaşama­yacakları derecede uzaktırlar. Çünkü bu kimselerin mese­lesi, nerede bulursa bulsun, (alacağı) gerçeği arayan bir düşünce meselesi değildir. Aksine kendini çatışma ve ay­rılıkların karanlığında arayan tamahlar, şehvetler ve im-' tiyazlar meselesidir. Bu nedenle bunlar, ancak uzaklaş­mak için yaklaşır, yeniden çalkalanmak için durulurlar. Meseleleri sabit bir durak, bir dayanak aramak değildir. Bunlar devamlı göçüp yer değiştiren kum tepelerinin pe­şi sıra cehennemin derinliklerine doğru yol almak duru­mundadırlar. İşte en büyük sapıklık, en derin çıkmaz ve apaçık hüsran budur... [37]

29) ÎSLAM'DA ÎYİLÎK  KAVRAMI  ÇERÇEVESİNDE İSLAMİ ŞAHSİYETİN TEMEL UNSURLARI

Bismülahirrafamaıürrahim

«İyilik, yüzlerinizi doğu (veya) batı tarafına çevirmeniz de­ğildir. Asıl iyilik, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve Peygamberlere inanan, sevmekle beraber malı yakınlarına, ye­timlere, yoksullara, yolda kalmışlara, (darda kalıp da kendisin-den) isteyen fakirlere, boyunduruk altında bulunan (köle ve esir)lara veren; namazı kılan, zekatı veren, (söz verip) antlaş­ma yaptıklarında sözlerini yerine getiren; sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreden kimselerin yaptıklarıdır. İşte doğ­ru olanlar ve Allah'tan sakınıp (Onun gazap ve azabından) ko­runmuş olanlar da bunlardır...».

(Bakara:  177)

Bu ayetin nüzul sebebi hakkında Mecma-ul Beyan' da yapılan açıklamada, kıble Ka'beye çevrilerek önceki hükmün neshedümesi üzerine ortaya atılan    tartışmalar ve ileri-geri sözler üzerine Allahu Teala'nın bu ayeti ke-t rimeyi indirdiği kaydedilmiştir. Öyîeki, Allah'a itaat ko-\ nusu namazda yönelinen yöne indirgenmişti. Bu tartış­maları, anılan türden ileri geri sözleri ortaya atanlar da çoğu Yahudiler ve Hıristiyanlardı. Bunun üzerine Allahu Teala bu ayeti indirdi...

Bu duruma işaret eden bu ayeti kerime ışığında, İs-lami şahsiyetin izlerini görüyoruz. Şahsi gidişatta, insan­larla ilişkilerde ve hayattaki zorlu durumlarda fikir, iman ve davranış temeline dayalı bir şahsiyet... Ayette bu iz­ler —lügat alimlerinin de belirttiği üzere— iyilik ve ih­san bakımından genişlik anlamına gelen iyiliğin tabiatı­nı sınırlayıp belirlemek yoluyla işlenmektedir. Çünkü iyi­lik mü'rninin yanında, kendisine açılan düşünce ve ta­savvur ufukları ve kendisine kaynaklık eden pratik dav­ranış alanları açısından şahsiyetin sırrım temsil eder... Belki de bu ayetin içeriğinde içerdiği değer iyiliğin sa­dece ameli yönden hareket eden dar anlamını aşmasında yatmaktadır. Çünkü ayeti kerime, iyiliğin düşünce ve imana beşiklik eden fikri ve ruhi yanından hareket ede­rek amelde «Hayır ve şer-iyi ve kötü» olduğu gibi dü­şüncede de «İyi ve kötü»nün olduğunu açığa vurmakta­dır. Çünkü amelde iyiliğin temeli fikirde ve akidede (inançta) iyiliktir. Çünkü amele (yani davranışa) kalkışı ve kalkış gücünü veren, onun içeriğini ve tabiatını sınır­layıp belirleyen fikir ve inançtır. Bu nedenle Kur'an-ı Kerim, insanın şahsiyetini, fikri ve ameli şiarlarını belir­lemek yolunda hareket etmiştir. Amelden uzak bir iman ile yetinmediği gibi imandan uzak bir amel ile de yetin­memiş, böyle amel konusunda imandan uzak salt davra­nışsal bir değerlendirmeye gitmek yolundan uzak dur­muştur. Çünkü şahsiyet, iman ve amel ile olgunlaşıp ha-raket ederek iyiliğe kaynaklık eder...

«İyilik, yüzlerinizi doğu (veya) batı tarafına çevirmeniz de­ğildir. ».

Çünkü iyilik yapan kişinin problemi içerikten uzak bir şekil ile ilgili değildir. İmanın kökleri üzerine kurulu derin bir imandan kaynaklanmayıp, yol ve amaç olarak imanın hareketinden hareket etmedikten sonra hangi ta­rafa olursa olsun namazda herhangi bir tarafa dönmenin hiçbir kıymeti yoktur. Çünkü böyle köksüz bir davranış yüzeyde kalan ve derinlere ulaşamayan duygulara da­yalı bir davranıştır ve anlamsızdır. Bundan dolayı Kıb­lenin doğu veya, batı yönüne çevrilmesi, üzerinde bu ka­dar tartışma^ yapmaya ve yapmacık problemler çıkarma­ya gerek duyulacak bir konu değildir. Çünkü bu, çok sa­yıdaki özel ayrıntıları konusunda ibadetlere ilişkin diğer cüz'i hükümler gibi soyut cüz'i bir hüküm olmaktan öte bir şey değildir. Tabii olan da mü'minlerîn insanlar ta­rafından ister olumlu bulunsun, ister olumsuz karşılan­sın, ilahi şer'i hükümlere boyun eğmeleri, az veya çok itiraz etmemeleridir. Çünkü onlar bu şer'i hükümlerin kaynağı olan Allah'a iman ederek, bu mü'min sıfatını ka­zanmışlardır' Eğer Allah'a inanıyorlarsa, O'nun hüküm­lerine de boyun eğmek durumundadırlar.

Burada asıl üzerinde düşünülmesi gereken konu, Kıb­lenin o ya da bu yöne çevrilmesi değil, iyiliği hayatın bü­tün alanlarını kapsayan bir konuna olarak yaşayan iyilik sahibi iyi şahsiyetin iç yapısı üzerinde yoğunlaşan temel­ler (esas ve kavramlar)'dır.

Kur'an-ı Kerim, bu ayeti kerimede bu temeller üze­rinde durmakta ve bu temeller kanalıyla iyilik sahibi şahsiyetin vasıflarına uzanarak, İslam'ın düşünceye, onu düşünen insan kanalıyla iyiliğe, bu düşüncenin şekil ve içerik bakımından somutlaşmış canlı örneği olan iyi in­san kanalıyla baktığını bildirmektedir. Böylelikle ruhi durum, teorinin uygulama gerçeğinden uzak teorik an­lamı üzerinde yoğunlaşmaktan alıkonulmuştur. Ayetteki şu tamamlayıcı kelimeler dikkatlerimizi bu noktaya çe­kerek bu noktada kafa yormamızı istemektedir:

«Asıl iyilik, Allah'a, ahiren gününe... inanan... Kimsele­rin yaptıklarıdır...».

»   Akidenin genel temellerine inanmak    kaçınılmazdır.

Bu da Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve Pey­gamberlere inanıp İman etmektir. Çünkü bu unsurlar, herhangi bir mü'min insanın bilmemesi ya da ihmal et­mesi mümkün olmayan dini gerçekleri temsil etmektedir­ler. Bütün semavi risaletler bunu mutlak olarak ikrar et­mişlerdir.

Ayeti Kerimenin ruhi ve fikri iyiliği temel olarak kabul ettiği bu imanın, Müslüman insan için İsîami şah­siyete uzanmak ve bu şahsiyet içersinde hareket etmeyi temsil ettiğini anlamak için geniş bir tahlile ihtiyacımız yoktur. Çünkü Allah'a iman, hayatın, kainatın kanunları­nı belirlediği gibi insanın hayatını da çizen hikmet sahi­bi, merhametli ve adil bir güçten kaynaklandığı hususun­da derin bir şuur ile bitişiktir. Bu şuurla insan, kendisi­nin varlığım, bedenini yaratıp, aklını ve ruhunu gelişti­rip yetiştiren bu yaratıcı güç karşısındaki sorumluluğu­nu hisseder. Her şeyde O'na olan mutlak ihtiyacı kanalıy­la Allah ile daimi bir kul-Rab ilişkisi hissi içersinde ya­şar. Bu iman karşısında bütün zaaf, kaybolma, boşluk, ümitsizlik, bağımsızlık ve dayanıksızlık unsurları birer birer düşer gider. Çünkü bu iman, hareketli canlılığı ile insanın hayatını bütün bu olumsuz kavramlara karşı, olumlu kavramlarla doldurur. İnsana bütün varlık unsurlarının dayandığı kendi yaratıcısının rahmeti, hik­meti ve mutlak gücü ile yönetip yönlendirdiği bir evren­de yaşadığını hissettirir...

Bu noktada, kendilerini kaybolma, boşluk ve daya-naksızlık hislerine boğan olumsuz kavramları yaşayan mü'minlerin imanlarından gafil halde yaşadıklarını ve bu olumsuz kavramlara beşiklik eden sapık çevrenin etkisi altında kaldıklarını ikrar edebiliriz.

Ahiret gününe imana gelince; bu iman, insanın içine bütün davranış ve sözlerinde —bunların sevap ya da aza­ba mahkum oldukları temeli üzerinden— sorumluluk şuurumı yerleştirir. İnsanın, hayatım en derin bir biçimde kavrayıp yakalayarak onu şahsi beğeni ve arzulara da­yalı başıboş bir yolculuk olarak kabul etmeyecek bir ko­numa getirir. Bu konuma ulaşan insan, hayatı başından sonuna sorumluluğun hüküm sürdüğü dosdoğru bir çizgi olarak görecek, bunun genel ve Özel sunuşlarının da bu sorumluluğun hakimiyeti altında olduğunu idrak edecek­tir. Hayatını, bundan sonra sevap ve azabın söz konusu olduğu bir ahiret hayatının varlığı şuuru içersinde yaşa­yacaktır. Şu ayeti kerimenin ifade etmek istediği anlam da budur: «Sizi boşu boşuna yarattığımızı ve tekrar bize dönmeyeceğinizi mi sandınız?..-»

Meleklere, kitaba ve Peygamberlere imana gelince... İman, bir yandan yaşanan pratik gerçekleri, diğer yan­dan «Gayba-Maddi duyularla duyumlanamayana» ilişkin ruhi gerçekleri temsil eder. Meleklerin temsil ettiği gö­rünmez varlıklar İslami tasavvurun temellerindendir. Al­lah'ın insanların hayatına ilişkin evrensel fonksiyonları yüklediği görünmez varlıklar, varlığın ruhi anlamlarının da temsilcileridirler.

Kitaba iman ise, tek ilahi risalete iman anlamındadır. Bu risalet, bütün Peygamberlik dönemlerinde inen tek risalettir. Bu risalet genel tevhidi kavramları ile bir olan kitap(lar) da indirilmiştir. Her asrın değişik ihtiyaçlarına ve çeşitli problemlerine uygun olarak ayrıntıları değişse de anlam itibarı ile tek bir kitaptır; Allah'ın kitabıdır.

Peygamberlere iman da, Adem'den Muhammed (S.A. V.)'a kadar bütün Peygamberlere imandır. Yani uzun ri­salet yolu boyunca ilahi hak gidişin birliğine imandır. Fi­kir ve hedef açısından Peygamberler arasında herhangi bir ayrılık yoktur. Çünkü fkir tektir. O da bir olan Al­lah'a iman ve ibadettir. Hedef de birdir: Sevdikleri ve sevmedikleri konusunda Allah'ın rızasına erişmek, yalnız Onu razı etmek... Bütün Peygamberlerin üzerinde yürüdüğü yol budur. Fakat bu yolun aşamaları değişiklik gös­terir. Her aşamanın kendi tabiatı ile uyumlu bir Peygam­beri vardır. Her durumda insanları Allah'a yönelten da-vetçinin bir rolü vardır.

Bundan dolayı İslam'ın Peygamberler hakkındaki dü­şüncesi olgun bir düşüncedir. O, her bir Peygamberin di­ğerinin rolünü tamamladığı, aksi bir yol izleyip birbiri­ne karşı çıkmadığı şuurundadır. Tıpkı büyük hedefe doğ­ru giden aynı bir yoldaki birbirini takip eden projelerde olduğu gibi... Günümüz dünyasında dinlerin birbirinden ayrılması risaletiıı tarihî aşamalarını ve içinde bulundu­ğumuz risalet aşamasını anlamak konusundaki bir yanlış­tır. Çünkü amaç yolundaki bir aşama bîzzatihi amaç ola­rak değerlendirilmiştir. İslam ise bütün ayetleri ile risa-letlerin bu tevhidi gerçeğini somutlaştıran tek din olarak baki kalmıştır. Çünkü İslam, bütün kitapları bünyesinde toplayan tek kitaba ve bütün Peygamberlere beşiklik eden bir Peygamberliğe imana çağırmaktadır:

«O (Altah)'ın resullerinden hiçbiri arasında bir ayırım yap­mayız

Böylece İslami şahsiyet, bu imanı tavır ile birlikte

herhangi bir semavi kitap ve Peygamber karşısında te­reddüt ve tedirginliğe düşmekten uzak kalmaktadır. Çün­kü O'na göre bütün semavi kitaplar Allah'ın vahyidir ve bütün Peygamberler Allah'ın rasulüdür.

«Sevmekle beraber malı yakınlarına, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, (darda kalıp da kendisinden) isteyen (fakir) lere boyunduruk altında bulunan (köle ve esir)lere veren...»

Vermek İslami şahsiyetin unsurlarından biri ve ame­li iyiliğin canlı bir örneğidir. İnsan mala malik olsa da İslam, mülkiyeti bir görev ve sorumluluk olarak kabul eder, şahsi bir imtiyaz ve şeref olarak değil. Bunun için vermeyi şahsiyetin sırrı yapmıştır. Çünkü insanın malını vermesi, hayatın ve onun çeşitli problemleri, zor durum­ları ve büyük çıkışlar karşısında kendini diğer insanlar­dan da sorumlu olduğu şuuruna ulaşması demektir.

Ayeti Kerimede «sevmekle beraber» ibaresi bu ver­menin insan ruhundaki derinliğini pekiştirmek içindir. Yine bu «Sevmekle beraber» ibaresindeki «sevgi» İM an­lama yorulmuştur.- Bazıları «Allah'ı sevmekle beraber» diye tefsir ederek bu sevgiyi Allah'a atfederken diğer ba­zı müfessirler bu sevgiyi mala atfederek «malı çok sev­mekle beraber» şeklinde tefsir etmişlerdir. Burada her iki yorum yolunda düşündüğümüzde de sonuç değişmez. Çün­kü hu sevgiyi Allah'a atfeden yorum kanalıyla yaklaşır­sak: Allah için vermek şahsi dünyevi menfaatlerden uzak olmayı ifade eder. Bu sevgiyi mala atfeden ve

«malı sevmekle beraber»

diye yorumlayan tefsirler kanalıyla yaklaşırsak da hu du­rum, yani çok sevmekle beraber malı vermek, hu da kö­tülüğü emreden nefse karşı bir zafer yaklaşımını ifade eder ki, bu davranış da şahsi dünyevi menfaatlerden uzaklık konumunu temsil eder.

Allah yolunda verilen bu malı hakedenlere gelince bunlardan biri yakınlar (akrabalar)dır. Çünkü Sılayı Rahm yani iyi akrabalık ilişkileri— insanın bu iyilikle­rini fiili bir üslupla ifade edip fiilen açığa vurmasını ge­rektirir. Bu da karşılıklı ortaklaşa yardımlaşma anlamına gelen vermedir. İkincisi, doğrudan kefillerinin Ölümün­den sonra doğrudan doğruya insani toplumun kefaleti al­tına girmiş olan yetimlerdir. Üçüncüsü, insani bir haya­tın gerektirdiği insani fırsatları bulamayan, güç bakımın­dan ve fiilen bunları elde edemeyen miskinlerdir. Dördüncüsü, kendi beldesinde zengin de olsa yolculuk sıra­sında, üzerinde yolculuğunu tamamlayacağı malı bulun­mayan yolda kalmışlardır. Beşincisi, dilenciliği bir sanat ve meslek edinmemiş olup darda kalıp da ihtiyaç zorun­luluğundan dolayı mal isteyenlerdir. Altıncısı, köleliğin dayanılmaz boyunduruğu ve baskısı altında kalmış olan kölelerdir. İslam ,ellerinde mal bulunanların bu malların­dan kölelikten uzak insani ve hukuki bir hürriyet içer­sinde insani bir hayat yaşayabilmeleri için bu insanları kurtarmaları yolunda harcamalarını istemiştir.

Bu gruplara muhtaç oldukları malı vermek, toplu­mun kapsamlı tabii ve dengeli bir insani nizam içersin­de yaşaması yolunda insani ve İslami bir sorumluluktur.

«Namazı dosdoğru kılan...»

buyuruluyor: Çünkü namaz, insanın kalbini ve vicdanı­nı Allah Subhanehuya açar, içine onu canlı bir varlığa çeviren bütün temiz ruhi anlamları doldurur. Onu iyilik, temizlik ve hak ilkeleri ile teçhiz eder, o insan da diğer insanlarla ve bütün bir hayatla, insanlara ve hayata kar­şı olan sorumluluğunu idrak eden ve bu hisle davranan bir insan olarak yaşar. Bütün bunlar da ancak insanın Allah'a açılmasıyla gerçekleşecektir.

«Zekatı veren...»

Allah yolunda mal vermeyi temsil eden Zekat, Al­lah'ın huzurunda ameli bir ibadettir. Burada Allahu Tea-la'nm ayeti kerimede zekat vermeyi,

«Sevmekle beraber malı vermek»

ten  sonra  zikretmesi  dikkatleri  çekmektedir.  Bazı mü-

fessirler bunu tafsilden (ayrıntıdan) sonra bir icmal (to­parlama) olarak yorumlamışlardır. Halbuki bunun tahsis­ten (özelleştirmeden) sonra bir umum (genelleştirme) olduğu açıktır. Çünkü zekat yerleri önceki ibarede anılan yerlerden daha geniş kapsamlıdır. Özellikle zekatı bütün şer'i vergiler olarak ele alırsak (örneğin buna humusda dahildir); hatta bazı müfessirlerin görüşlerine göre ze­kat hayattaki bütün hayır yollarını kapsayacak denli ge­niş kapsamlı genel bir kavramdır.

«(Söz verip) antlaşma yaptıklarında (sözlerini ifa edip) ant­laşmalarını yerine getirenler...»

- Çünkü ahde vefa (söz verdiğinde sözünü, antlaşma yaptığında antlaşmayı yerine getirmek), söz sorumluluğu­nu temsil eder. Bu bir iç bağlılık ve doğruluk meselesidir. Özel ve genel ilişkileri ile toplumun selametinin sırrıdır. Bu ahde vefa kavramı insanlar arasındaki özel ilişkileri olduğu gibi toplum ve ümmet düzeyindeki genel ilişki­leri de kapsar. Bunun için tabii olarak mü'min ahde vefa edip bağlılıklarında da ihlaslı (samimi) olmak durumun­dadır. Çünkü O, ahde vefayı ve bağlılıkta ihlası imanın canlı görünümlerinden bir görünüm olarak kabul eder. Çünkü bu ilişkiler kendisi ile diğer insanlar veya ümmet arasında Allah'ın huzurundaki bir sözleşme ve antlaşma­dır.

«Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabredenler.»

Sıkıntı, darlık ve fakirlik durumudur. Hastalık acı­dır. Savaş ise mücadelenin zorlu şartlarını temsil eder. Ayeti kerime bütün bu durumlarda sabretmeyi anmak­tadır. Çünkü sabır, bazı ayetlerde zikredildiği üzere

«Büyük bir iştir...».

İmam Ali (RA)'ın hadisinde anıldığı üzere de sabır, imana göre vücudun başı mesabesindedir. O, şahsiyetin engeller karşısında insanın hayat içersinde inancına ve üzerinde yürüdüğü inanç ve ameli çizgiye karşı duran en­geller karşısında bağlılık ve sebatın temel unsurudur. Çünkü zaaf insanı sapmaya kadar götürebilir,.

«işte doğru olanlar bunlardır...»

Yani inançlarında, sözlerinde, bağlılıklarında, hayat­taki ilişkilerinde ve konumlarında sadık olan doğru in­sanlar, bu anılan iyilik vasıflarına haiz olanlardır. Yaşa­nan günün ve geleceğin meselelerinde ortaya koydukları tavırlarıyla, destekledikleri ve protesto ettikleri ile fert, "toplum ve ümmet hayatında çizdikleri uzun boylu stra-tejileriyle doğru olanlar bu kimselerdir. Çünkü iman doğ­ruluğun zirvesidir. Çünkü iman doğrudan hakka bağlıdır. Doğruluk da gerçeği somutlaştırır... Bunun için bazı Ehli­beyt imamlarından rivayet edilen sözlerde zikredildiği üzere:

Müzmin korkak olabilir...  Cimri olabilir...  Fakat yalancı-olamaz-

Yine diğer bazı haberlerde mü'nıini imtihan etme­nin yolunun sözlerindeki doğruluğuna bakılması olduğu zikredilmiştir. Bunun için bu sıfat gerçek îslami şahsiye­tin temeli olarak kabul edilmiştir.

«Allah'tan sakınıp (Onun gazap ve azabından) korunmuş olanlar da bunlardır...»

Bunlar Allah'tan korkup sakınanlardır. Bu Allah kor­kusu onların hayatlarında ameli bir çizgiye ve tavra dö­nüşmüştür. Allah'ın kendilerine haram kılmış olduğu, ha­ram mal, haram yiyecek, haram içecek, haram oyun, ha­ram ırz, haram ilişki ve diğer bütün Allah'ın nehyettikle-ri haram sınırlarına dayandıklarında dururlar. Allah'ın kendilerine ibadetlerinde muamelelerinde, evdeki, işteki, sosyal, siyasal ve ekonomik-hayattaki ilişkilerinde emrettiklerini yapar, bütün bu yaptıklarında da ihlaslı olup yalnız ve yalnız Allah'ın rızasını gözetirler. Şehvetlerine, enaniyet (Benliklerine ve dünyevi tamahlarına teslim olup boyun eğmezler. Allah'ın rızası içlerinde devamlı yaşayan canlı bir hedef olur.

İşte fikir ve amel alanında iyinin ve iyiliğin bütünü­nü temsil eden İslami şahsiyetin unsurları ve iyi hayatın sabit temelleri bunlardır.

Duamızın sonucu: Alemlerin Rabbi olan Allah'a hamd olsun... [38]

30) EY AKIL SAHİPLERİ!.. SİZİN İÇİN KISASTA HAYAT VARDIR

Bismîllahirrahmanirraîüm,

«Ey iman edenler! Size (adam) öldürme (suçun)da kısas ya-zıl(ıp farz kılm)dı. Hüre hür, köleye köle, kadına kadın... Ama kim (müslüman) kardeşi tarafından affedilirse, o takdirde ma' ruf (belli sınırlar)a uyulması (diyeti istenmesi) ve (affedip de diyeti isteyen tarafa affedilen tarafça) güzel bir (şekilde diyeti) ödeme gerekir. Bu Rabbiniz tarafından bir (ağırlığı) hafifletme ve rahmettir. Bundan sonra da kim düşmanlık güderse artık onun için acıklı bir azap vardır... Ey akü sahipleri/ Kısasta si­zin için hayat vardır: Böylece korunursunuz.»...

(Bakara: 178-179)

Kur'an-ı Kerim'in bu bölümünde bir hüküm koymak olayıyla karşı karşıyayız. Kur'an-ı Kerim bu surenin bu bölümünde, insanların genel hayatlarına ilişkin hükümle­ri koymaya başlamıştır. Bu hükümler, insanların ceza hu­kukuna ilişkin durumları, kendi nefislerine, Rablerine ve hayattaki diğer insanlara karşı işlem ve eylemlere hük­meden çeşitli ilişkileri kapsamaktadır.

x Bu hükümlerden biri de kısas hükmüdür. İnsanların hayatındaki büyük suçlardan kabul edilen adam öldürme suçu konusunda, bu iki ayetin karşılık olarak koyduğu bir hükümdür bu. Adam öldürme suçu hayattaki büyük suç­lardan kabul edilmiştir. Çünkü bu suç, hayata karşı bir düşmanlık ve saldırıyı temsil eder. Bundan dolayı bu suç insani varlığın hayat içersindeki gidişine karşı büyük bir tehlike oluşturmaktadır. Bu suça karşı koymak ve gereğince mücadele etmek ferdin ve toplumun selametinin ko~ runması temeline dayanır. İslami görüş açısından bu su~ çun kesin çözümü kısastır. Kısas maktulün sahipleri sahip olunan bir haktır. Maktulün sahibi bu suça lık katili öldürebilir. Maktulün sahiplerine ödenecek üıT diyet karşılığında bağışlayabilir;  Yine karşılıksız ol^rak da bağışlayabilir.

Dinler tarihi açısından baktığımızda bu kısas hüKîn'sadece Muhanımed (SAV)'in dini olan İslam dinine ait "ir hüküm değildir. Aksine bütün semavi dinlerde kar"sılan dini bir hükümdür bu. Kur'an-ı Kerim, diğer ayetlerinde bu hükmün Tevratta da yer alan hükümlerde olduğunu bildirmektedir:

«O (Tevratta) onlara: Cana can, göze göz, buruna bUrun' kulağa kulak, dişe diş ve yara(lama)lara (karşılıklı) kısas yaz(a~ rak farz kü)dık. Kim bunu bağışlar (kısas hakkından vazger'~ sa kendisi için kefaret otur. Allah'ın indirdiği (hükümler) "e hükmetmeyenler de zalimlerin ta kendileridirler».

(Maide: 45)

Kur'an-ı Kerim, bu kısas düşüncesinin Adem'in od­ları Kabil ile Hâbil'in kıssasına dayandırmakla da hu u" şüncenin tabii durumunu arz etmiştir:

« Bundan dolayı Israiloğullarına yaz(arak fark kıl)dık Kim —bir cana karşılık olmaksızın) bir can(a kıyıp bir aam> öldürürse bütün insanları Öldürmüş gibidir. Kim de bir cart1 .Lıya ederse bütün insanları ihya etmiş gibidir»...

Bu ayetten anlıyoruz ki, bu hükme hakim olaiî *e~ mel kaide, hayatı tehlike durumlarından uzak tutmadır. İslam şeriatinde, insan hayatıyla oynamaya, ilke k yer yoktur. Bu ilke bir ferdin hayatına karşı ş güderek girişilen bir saldırıyı bütün insanların hay;ıtına karşı bir düşmanlık ve saldırı olarak kabul etmek  yindedir. Çünkü herhangi bir fert ile bir diğerini ya da bütün insanların hayatları arasında bir kutsallık ve de­ğer farkı yoktur. Bir ferdin hayatını korumak, bütün in­sanların hayatını korumakla aynı mesabededir. Çünkü bir ferdi korumaya yönelik çabalar ilke olarak hayatın kutsallığını temsil etmektedir. Çünkü bu büyük cinayet, bîr ferdin hayatına tecavüz etmekle kalmayıp diğer insanların hayatlarına da uzanacaktır...

Bazı çevreler Hıristiyanlığın kısası bir ilke olarak kabul etmediği, aksine buna karşılık af ve hoşgörüyü hük­me başladığı yolunda bir yanılgıya sürüklenmişlerdir. Bu bağlamda Mesih Aleyhisselamın şöyle dediği rivayete edilmiştir:

«Sağ yanağına vurana sol yanağım da döndür»...

Bazı müfessirler de Hıristiyanlığın kısas yerine ke­sin bir fariza olarak diyeti farz kıldığını nakletmişlerdir. [39]

Hıristiyanlık Hukukunda Af Kavramının Yeri

Fakat biz bu isnadın pek dikkatli bir isnad olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü Hıristiyanlıkta bahsi edilen af ve hoşgörü suç ve suçlulara karşı davranışlar konusunda ye­gane kaide olmak noktasından hareket etmemiştir. Hıris­tiyanlıktaki bu af ve hoşgörü yaklaşımının kaynağı in­sanların sıkısıkıya sarıldığı maddi hukuki durumu hafif­letmek düşüncesidir. Çünkü Kur'an-ı Kerim'in bize anT lattığı üzere (Musa ve İsâ (AS)'m gönderilmiş oldukları) İsrailoğulları öyle olumsuz bir durumdaydılar ki, gerek özel ve gerekse genel ilişkilerinde ruhi manevi Ölçüt ve yaklaşımların yeri yoktu. Hıristiyanlığın bu af ve hoşgö­rü yaklaşımı da bu durumu yumuşatıp, İsrailoğullarmm hayatına ruhi' manevi değerleri sokmak amacından hare­ketle, hukuken var olan kısas hakkından feragat ederek, af ve hoşgörü ile davranmalarını istemiştir. Böyle olun­ca bu konuda İslam'ın hükümleri ile Hıristiyanlıktaki hü­kümler arasında bir ayrılık görülmemektedir. Çünkü ayette açıkça görüldüğü üzere bu af ve hoşgörü yaklaşı­mından hareket eden İslam dini de, kısas tahakkuk etti­ği halde Qıak sahiplerinin) affetmelerini takvaya daha yakın kabul etmiştir: «Kim bunu bağışlar (kısas hakkın­dan vazgeçer)se kendisi için keffaret olur...» [40]

Yahudilik ve Hıristiyanlığı Aynı Yemde Birleştiren Görüş

Bazı İslam yazarları Yahudiliğin maddeciliğe, buna karşılık Hıristiyanlığın ruhi düşünceye daha yakın oldu­ğunu ileri sürmüş ve bu yolda bir tahlil yaparak İslam' m büyüklüğünü göstermek amacıyla İslam'ın ise bu İM yaklaşımın ortasında bir yol izleyerek hükümler, kav­ramlar ve pratikler bakımından madde ile ruh arasında dengeyi gerçekleştirdiğini ifade etmişlerdir. Bu görüşün tartışmasını yapacak olursak: Bİz, semavi dinlerin değerlendirilmesi konusunda böyle bir tahlil yaklaşımım kökünden reddediyoruz. Çün­kü Kur'an-ı Kerim, geçmiş semavi dinlerin hepsinin tek bir çizgi üzerinde yürüdüğünü bildirmektedir. Kur'an'm bildirdiğine göre bütün semavi dinler hayatın, insanın Al­lah ile olan ilişkisinden hareketle ruhi yanını, insanın di­ğer insanlarla olan ilişkisinden hareketle de maddi yanı­nı aynı denge yaklaşımı üzere işlemişlerdir. Bu noktada biri diğerinden az ya da çok uzak değildir. Bu konuda Al-lahu Teala'nm, davetinin başlangıcında îsrailoğullanna sunduğu açıklama çerçevesinde Meryem Oğlu İsa'yı ta­nıtmak bağlamındaki şu ayeti kerimesi bize yeterli açık­lığı sağlamaktadır:

«Meryem Oğlu İsa (kavmine hitaben) şöyle demişti: Ey İs-railoğıüları şüphe yok ki ben, size Allah'ın, önümdeki Tevratı doğrulayan ve benden sonra gelecek Ahmed ismindeki bir Ra~ sulu müjdeleyen rasulüyüm»... (6/64)

Diğer bir ayette de şöyle buyuruyor:

- «Önümdeki Tevratı doğrulayan (bir rasul olarak) size (da­ha önce) haram kılınmış bazı şeyleri helal kılmak için geldim ve size Rabbinizden bir ayet (delil, mucize) getirdim. Allah'tan korkun da bana itaat edin».                                          (3/50)

Bu iki ayeti kerime, Hıristiyanlığın, Tevratm şeriatı­nın üzerinde, yürüdüğü çizgiyi neshetmek üzere gelmedi­ğini, aksine zamanın gösterdiği gelişmelere ve yeni yeni ortaya çıkan değişik görünümlü problemlere paralel ola­rak getirdiği bazı —helal ve haram türünden— istisna­larla birlikte genel olarak Tevratm şeriatını ikrar yakla­şımından hareket ettiğini pekiştirmektedir.

Hayatın değeri konusuna gelince bu, zamanın ve me­kanın değiştirernej^eceği bir konudur. Bütün zaman ve mekanlarda insan hayatı önemli ve değerlidir. İlahi şe­riat her zaman ve mekanda insan hayatının önemli ve değerli olduğu hissini derinleştirmeye çalışmıştır.

tşte bu gerçekler ışığında, Hıristiyanlığın diyetle ye­tindiği, kısasa geçmediği yolundaki görüşlere ve bu gö­rüşlerin dayandığı tahlillere katılamıyoruz. Çünkü me­seleye bir çözüm olarak diyet, hayatın kutsallığı ve ha­yata saygı ilkesini ikrar yaklaşımı ile bağdaşmamaktadır. Bu bağlamda diyet ancak —İslam şeriatının de hükme bağladığı gibi— af ve hoşgörü alanlarında kısasın bir al­ternatifi olabilir. Yoksa her halükarda mutlak bir alter­natif olamaz.

Yine bazı çevreler bu kısas hükmünün, semavi din­lerden başka, Hamurâbi ve diğerlerinde olduğu gibi diğer bazı halkların hukuklarında yani beşeri hukuklarda da bulunduğunu söylemektedirler. Ancak biz bu beşeri şe-riatlerden birçoğunun semavi risaletlerin uzantıları ol­dukları biliyoruz. Kur'an-ı Kerim'in bize bildirdiğine gö­re de semavi risaletler, insanın meselelerini ve genel ve özel problemlerini çözme yolunda, tarihi bakımdan be­şeri şeriatlerden önce gelirler. [41]

Kısas Hükmünün Felsefesi

Burada biz, tefsir çalışması içersinde İslami yönüyle bir hukuk incelemesi yapmak istiyoruz. Bunun için İs­lam şeriatinin pratik hayattaki uzantısından hareketle bu . şeriatin hayata elverişliliğini inceleyeceğiz. Bunun için sosyal ilişkilerin ve toplumsal oluşumların gelişimi ve bu­na paralel olarak ortaya çıkan yeni ceza sistemleri kar­şısında bir alternatif olarak işlerliğini, bu değişim ve ge­lişmeler karşısında zamanın gerisinde kalıp kalmadığım incelemek durumundayız.

Bu soruların cevabı oldukça geniş ayrıntılara muh­taç görünüyor. Fakat biz, meseleyi temelden ele alacak olursak,' hangi şer'i hükmü incelemeye kalkarsak kalka­lım şu temel noktadan hareket etmemiz kaçınılmazdır: Şüphesiz İslami hükümler bazılarının —iddia ettikleri gi­bi— yeryüzünden uzak, gökte yaşayan değerler esasın­dan hareket etmemektedir... Çünkü İslam, insanların ulaşmak şöyle dursun, yaklaşmaya bile güçlerinin yetme­diği büyüleyici yüksek değerleri ve büyük hedefleri or­taya atan idealist ütopyacı bir din değildir. O, soyut alan­lar ve soyutlamalarla değil sehvetleriyle, amaçlarıyla, karşıt unsurlarıyla canlı bir hayatın somut gerçekleriyle ve somutlaştırmalarla uğraşır. O, insanoğluyla onun beşe­ri özelliklerini bozmadan, göklere uzanmakla beraber ayaklarını yerden kesmeden uğraşarak onu melekût ale­mine yaklaştırmak ve o alemi insanın istifadesine sunmak ister. Yeryüzü gök olmadıktan ve insan da gökyü­zünde değil yeryüzünde yaşadıktan sonra, hükümlerin de göklere değil yeryüzüne ilişkin olması kaçınılmazdır. Bun­dan dolayı da, insanı ruhi değerlere ulaştırmak yolunda­ki canlı gerçekçi üslupları, yeryüzünün ve onun oluş ve oluşumlarının maddi tabiatına uygun olmak zorundadır.

İşte şeriatı ve onun hükümlerini anlamak çabasın­dan dolayı, göz göze gelmek zorunda olduğumuz nokta budur.

Bu gerçek ışığında kısas hükmündeki suç ile müca­dele yaklaşımını inceleyebiliriz. Önce açık bir örnekle kısasın bulunmadığı bir toplum tasavvur edelim. Cinayet­ler almış başını gidiyor ve bu toplumun düşünen kafaları, insan hayatının kutsallığı düşüncesinden uzak olmadıkla­rı halde katiller karşısında donup kalıyor ve —sözde— aynı düşünceden hareketle katilleri koruyorlar. İdam ce­zalarını kaldırmış bazı Avrupa toplumlarında olduğu gi­bi katili hapsetmekle yetiniyorlar. Şimdi düşünüyoruz: Hayatlarını, huzur ve esenliklerim, düzenlerini korumak amacında olan toplumlar, bunu idam cezasını kaldırarak mı yoksa böyle bir cezayı uygulayarak mı gerçekleştire­bilirler? Bu sorunun cevabı —bizce— ikinci şıktadır. Ya­ni katile karşı idam cezasının suçu önleyici bir temel ola­rak kabul edilmesi ve böylece uygulanmasmdadır. Bu gö­rüşü ispatlamak için de soyut, fikri felsefelere dalmaya hacet yoktur. Bu konuda istatistiklere müracaatla yetin­mek bile yeterli ve yerinde olacaktır. [42]

İdamı Cezası ve Suçları Hafifletmedeki Rolü

İdam cezasını uygulayan ülkelerin, kendi toplumların­daki suçlan yüzde yüze yakın büyüklükteki bir oranda engellediklerini görüyoruz. Hem de kültürü ve nizamı ile geri kalmış ülkelerden sayıldığı halde... İdam cezası­nı kaldırmış olan ülkelerin ise —çağdaş  genel Ölçülere göre büyük medeni ilerlemeler katetmiş    sayılmalarına

rağmen, suçlan önleyemediklerine, bu ülkelerde cinayet­lerin gün be gün arttığına, bütün suç olaylarının ferdi ve toplumsal hayatlarının sosyal, siyasal ve ekonomik alan­larının işgal ettiklerine şahid oluyoruz. Suçların yayıldı­ğı bu ülkelerde, vatandaşların can güvenlikleri sallantı­dadır. Çünkü böyle bir toplumda vatandaşlar değil, suç­lular güvenlik içersindedirler. Amerika gibi modern çağ­daş bir ülkede bazı saatlerde insanların sokaklarda silahlı veya şiddetli özel koruma tedbirleri altında olmaksızın dolaşamadıklarını görürken, Körfez ülkeleri gibi —çağ­daş genel ölçütlere göre— geri kalmış fakat idam cezası­nı uygulayan ülkelerde büyük bir yüzde oranla güvenlik hissi içersinde yaşadıklarına şahit oluyoruz.

Şimdi ileri medeniyet seviyesinde —çağdaş ölçütle­re göre— gelişmiş bütün sağlık mekanizmalarına, toplum­sal ve kültürel mekanizmalarına sahip bir toplumu bir tarafa koyalım, ferdin herhangi bir garantiye ve toplum­sal mekanizmaların koruyuculuğuna sahip olmadığı —çağ­daş ölçütlere göre— geri kalmış hatta ilkel bir toplumu da diğer tarafa koyalım... Birinci toplum örneğinde idam cezasının bulunmadığını, ikinci toplumda bu cezanın bu­lunup uygulandığım düşünelim. Birinci toplumda suçların yayılıp hayatı bir kaosa döndürdüğünü, ikinci toplumda ise suçların ezici bir oranla azaldığını, yayılamayıp etki­siz kaldığını görürüz. Bu durumun bize neyi anlattığı apaçık ortadadır. [43]

İnsan Akıl ve İradedir

İnsan; hisleri, şiarları, fikirleri ve iç çatışmaları ile aritmetik bir varlık değildir. Yine çoğu hallerde seçim yapamayan acaip bir hayvan da değildir. Aksine insan, canlı ve çeşitli alanlara uzanan amaç ve şehvetleriyle ken­dini ve alanlarını daraltıp genişletebilen, yüzeyselleştirip derinleştirebilen dakik bir mahluktur. İnsan böyle olun­ca, hayat içersindeki seyrü seferinde muhtaç olduğu şey nedir?

Bu insanın iki unsura muhtaç olduğunu düşünüyoruz. Bunlar akü ve iradedir. Akıl için ilim, tecrübe ve anlam­lar (kavramlar ve değerler) zorunludur. Düşünceyi eyle­me dönüştüren irade için de, bir iç ve dış terbiye aynı kaçınılmazlıkla zorunludur. Toplumun bu yolda büyük bir çabaya muhtaç olduğu da açıktır. Çünkü irade kişinin, tahammül etmek durumunda bulunduğu bazı yoksunluk­lar ve karşılaşacağı darlık, güçlük ve engellerle yakından ilişkilidir. Bunun için bu engellere karşı çıkacak insanın uzun bir eğitimden geçmesi zorunludur. Bu eğitim ve teç­hizat da iç etkenlere dayanır. [44]

Dış Etkenler de Kaçınılmazdır

Buna ilaveten, insanı içindeki zaaf noktalarından ko­ruyacak, diş etken de zorunludur. Çünkü insan çatışma ve mücadele alanlarında iradesini hezimete uğratacak zaaf hallerine teslim olabilir... Buradan hareketle mükafat ve ceza gibi bireysel ve toplumsal dış etkenlere ihtiyaç ol­duğunu söyleyebiliriz. Yani insan, kendi içindeki zaaf noktalarına yenildiği takdirde, toplumsal baskı mekaniz­malarıyla karşı karşıya kaldığında, bu mekanizmalar in­sanın sapmasına ve olumsuz neticelerine engel olma yo­lunda etkin olacaklardır. Bu etkinlik hem dünyada top­lum tarafından uygulanacak cezalarla, hem de Allah'ın ahirette uygulayacağı cezalarla sağlanmak durumunda­dır. Bu etkin donanıma olan ihtiyaç bakımından, geliş­miş toplumlarla, gelişmemiş toplumlar arasında herhan­gi bir ayırım yapılamaz. Çünkü bu alanda medeniyet ile gerilik birbirinden ayrılamaz. Hayatın tarzı ve yöntem­leri, bu iki ayrı toplum türü arasında değişiklik arzede-bilir. Fakat sapma, suç ve zaaf her ikisinde de vardır. Ancak bu olumsuzlukların görünümleri birbirinden farklı olabilir, tabiatları ve tehlikelilikleri değil. Öyleyse ceza kaçınılmazdır. Fakat katili nasıl cezalandıracağız? Hapis ile mi? Dayak ile mi? Yoksa İslam şeriatinde olduğu gibi Ölüm ile mi? [45]

Katilin İdamı Hükmü Etrafıadaki Şüpheler

Bazı düşünürler, bu cezanın insani olup.olmadığı kay­gısıyla idam cezasının reddi çerçevesinde bazı düşünce­ler ortaya atmışlardır. Bu düşünceleri şu noktalarda özet­leyebiliriz:

1 — Bunlardan bir kısmı, bir suçu    buna mukabil bir suçla karşılamanın    bir sorunu benzeri   bir sorunla çözmenin caiz olamayacağını söylüyorlar.     Bu düşürle-re göre eğer cinayet hayata kasıt noktasından hareket edi­yorsa bu şekildeki bir ceza da aynı noktadan hareket et­mektedir. Çünkü biz böyle bir ceza ile ikinci bir hayata kasdetmiş oluruz. Hayatın kutsallığı onun her konumda korunmasını gerektirir.

2  — Kısas cezası, katilin de aynen öldürülmesi, suç­lunun üzerinde yapılacak sübjektif inceleme yaklaşımı­na uygun düşmemektedir. Çünkü bu yaklaşımla suçlu, bu suçu sırf kendi iradesiyle işlememekte,    aksine hayatını kuşatan iç ve dış etkenlere yenilerek işlemektedir. Her-halükarda suç, suçlu için boyun eğilen bir durum sayılır. Böyle olunca kanun koyucu tedbirlerini    hastayı değil, hastalığı öldürmek, yani suçluyu değil, suçu öldürmek yo­lunda seçip belirlemelidir. Bunun için de suçluyu öldü­ren değil, onu hastalıktan kurtarıp toplumsal hizmete ka­tılabilecek sağlam bir unsura kavuşturacak yöntemler uy­gulanmalıdır.

3  — İslam'ın Rasul ve risaletinde hareket ettiği nok­ta merhamet noktasıdır. Rasulullah (SAV) alemlere rahmet olarak gönderilmiştir. Onun risaleti de rahmet ve merhamet kapılarından bir kapıdır. Bundan başka Allah' m kendi nefsini öncelikle tavsif ettiği sıfatları Rahman ve Rahimdir. İşte şeriatın derin insani anlamları ile ta­bir edilebilecek bu merhamet kavramı, idam cezası ile bağdaşmaz. Aksine bu merhamete "uygun olan, katilin Önü­ne af, hoşgörü ve hatadan dönme kapılarının açılması ola­caktır. [46]

Bu Şüphelerin Tartışması

Anılan bu noktalar, bu konu üzerine ileri sürülen en parlak görüşlerdendir. Şimdi bu görüşleri birkaç değer­lendirme çerçevesinde tartışalım:

1— Bu düşüncelerin çoğu, ferdi her şey olarak gö­ren ve ferd planında boğulup kalan kapitalist düşünce­nin ferdiyetçi eğitiminin birer neticesidirler. Bu düşün­cede ferd yoplumun selamet ve gelişimi için esastır. Bun­dan dolayı hayatını korumak zorunda olduğumuz bir va­tandaş veya tedavi etmek zorunda olduğumuz bir hasta ya da şefkatle yaklaşmak zorunda olduğumuz bir insan olarak katilin de selameti üzerinde durmaktadırlar. Böy­lece ferdin toplum için arzettiği tehlike baki kalacaktır.

2— İslam, kavramlarında ve hükümlerinde canlı in­san gerçeğini düşünmek konumundan hareket eder. Bu yaklaşımla, ferdi kendi nefsinden bile korur. Aynı şekil­de toplumu da, kendisini oluşturan fertlerin şerrinden de korur. Ferde kendi özel hayatında kendi nefsine karşı kö­tülük yapma izni vermediği gibi topluma da ferde karşı düşmanlık ve saldırı hürriyetini vermez. Ancak İslam'ın ferde verdiği saygınlık, toplumun selametini tehdit etme­yen alanlar içersinde kalır. Çünkü toplumun ferd tara­fından olumsuzluklara sokulduğu hallerde toplumun se­lameti ferdin selametinden daha önemlidir. Bu bağlamda katilin işlediği suçtan dolayı ölüm cezası ile cezalandırılması iki yönlü bir cezadır. Şöyle ki, bu ceza bir yandan problemin kendi çerçevesi içersinde tutulması yani mak­tulün sahipleri açısından davanın daha büyük bir alana yayılması imkanını taşıyan bîr patlamaya yönelmesinin önlenmesi ile doğrudan ilişkilidir. Çünkü katilin öldürül-memesi ile acıları içlerinde kalan maktulün sahipleri taş­kınlıklara yönelebilirler. Bunu da Allahu Teala'mn şu ayeti kerimedeki kelamından ilham alıyoruz:

«Mazlum olarak öldürülenin velisine (sahibine) de güçlü bir yetki verdik ki öldürmede aşırı gitmesin»...

Diğer yandan ise, toplumun diğer fertlerine karşı ci­nayet suçunu işlemeyi düşünen insanların bu suçu işle­mekten caydırılması ile ilişkilidir. Çünkü böyle ağır bir ceza, insanı bu suçu işlemeye kalkışmadan önce uzun uzadıya düşünmeye şevkedecektir. Hatta buna ilke ola­rak, zalimleri cezalandırmak, yeryüzünü zalimlerden te­mizlemek gibi üçüncü bir boyutu da ekleyebiliriz...

3— Toplumlar kendilerini, yani varlık ve selamet­lerini tehlikelerden korumak yolunda çeşitli önlemler alırlar. Bunun için de çeşitli neticelere katlanırlar. Top­lumun varlık ve selametine yönelik bir dış saldırının söz konusu olduğu savaş zamanlarında çok sayıda insan ken­dini feda eder. Yani toplum bu uğurda çok sayıda kur­ban verir. Toplumun selameti yalnız savaş zamanlarında değil barış zamanlarında da önemlidir. Yoksa meseleyi ferdi düşünceye bırakırsak tabiatıyla bu düşünce bir fer­din diğerleri için kendini feda etmesine katılmayacaktır. Fakat bu alanda toplum açısından, ferdin toplumu için kendini feda etmesi ile, toplumun onu kurban vermesi ara­sında bir fark yoktur. Bu olaydaki olumsuz yana gelince, olumsuzluklar bütün hukuki hükümler için sö2 konusu­dur. Olumlulukları olumsuzluklara üstün tutan her hu­kuk sistemi için böyle küçük olumsuzluklar tabidir; Çün­kü hiçbir sorunun halline yönelik hiçbir çözümde bazı kü­çük olumsuzluklardan kaçınanlayız.

İslam bu meselede açıkça şöyle düşünmektedir: Ka­tilin idamı şüphesiz bize toplumdan birkaç ferd kaybet-tîrebinr. Fakat bu bizim için bugünü ve geleceği ile adam öldürmeyi düşünenleri ve bazıları tarafından öldürülme­si düşünülenleriyle bütün bir toplumun bayatını koru­maktadır. Böylece adalet açısından da sağlıklı bir denge­ye ulaşılmış olacaktır.

4 — Katili öldürmenin İkinci bir cinayet olduğunu, katilin mahtulün hayatına kasdettıği gibi, bu cezayı ver­mekle bizim de katilin bayatına kasdetmiş olacağımızı ile­ri süren görüşe gelince, bu oldukça basit bir sebeple ha­talıdır. Şöyle ki; katil maktulün hayatına haksız yere kas-detmiştîr. Kısas konusuna esas olan da budur. Yani kısa­sın uygulanabilmesi için katilin maktulü haksız yere öl­dürmüş olması şarttır. Çünkü böyle haksız yere kastedi­len bir hayat kutsaldır. Katilin hayatına gelince bu az­gın, zalim, saldırgan bir hayattır. Mesele sadece bir arit­metik meselesi değildir. .İkisi de birer hayat olmakla be­raber, maktulün kutsal hayatının yanında katilin hayatı zalimdir, kutsal değildir. Buna bir saptırıcı,  diğeri mü' nün iki şair arasında geçen bir diyalog yoluyla nakledilen şu olayı örnek verebiliriz:  Hırsızın elinin kesilmesi ile hırsız olmayanın elinin kesilmesi olaylarında ikisi de el­dir. Fakat hırsızın eli çaldığı çeyrek dinar nedeniyle hır­sızlık haddi gereğince kesilirken, hırsız olmayan birinin elini (haksız yere) kesen beşyüz dinar diyet ödemek du­rumundadır.  İkisi de aritmetik olarak birer el olmakla beraber, olayda açıkça görüldüğü üzere hırsızın elinin de­ğeri çeyrek dinara düşmüştür...

5  — Suça diğer ruhi hastalıklar gibi    ruhi tedaviyi gerektiren bir. ruh hastalığı olarak yaklaşan görüşe gelin­ce, evvel bu görüş dakik (ince düşünülüp   sık dokunul­muş) bir düşüncenin ürünü değildir. Sonra —tabiri caiz­se— kısas hükmünün bu alanda kesin bir tedavi olması­na da mani değildir...

Bu düşünce dakik değildir dedik: Çünkü söz konusu suç her haliyle ruhi bir hastalığın sonucu değildir. Bel­ki saldın yönünde hareket eden anlık bir tepki ya da şuur kaybının sonucudur. Yine —bu görüşün sahipleri­nin tasavvur ettiği gibi— saldıran insanın hayatı ve ru­hu üzerinde olumsuz etkiler bırakan genel veya özel iliş­kilerin tahriki sonucu da olabilir. Fakat bütün bunlar ruh hastalığı durumu değildir. Failde akıl ve irade mevcut­tur.

Kısas hükmünün bu alanda kesin bir tedavi olmasına mani değildir dedik: Burada esas, tedavi henüz suça bu­laşmamış insanların yani toplumun tedavisidir. (Yani suç bir hastalık olabilir, öyle olduğuna biz de katılıyo­ruz. Fakat bu ancak toplum düzeyinde tedavi edilebilir. Çev.) Modern ülkelerde suçlular, bilimsel ıslah tedbirleri ile donatılmış hapishanelerde tutulmakla ıslah olmamak­ta, hapisten çıkar çıkmaz tekrar suça dönebilmektedirler. Öyleyse bir kere suça (yani bu hastalığa) bulaşmış olan bir insanı hapisle tedavi edememekteyiz. Toplumdan bir veya birkaç suçlu çıktığına göre, bu hastalık toplumda da söz konusudur. O lıalde en azından ve öncelikle toplumu tedavi edip bu hastalıktan kurtarmaya çalışmalıyız. İşte bu halde suçluyu veya suçluları cezalandırarak, toplumda­ki suç eğilimindeki insanları tedavi ederek, onları ve top­lumu suçtan uzak tutmak durumundayız.

6 — Ameli ve ruhi anlamıyla İslam'ın şiar edindiği rahmet (merhamet); şefkate dayanan bir tepki anlamın­da değil, kapsamlı bir şekilde insanın maslahatının ger­çekleştirilmesi anlamındadır. Tıpkı bir tarafı maraza uğ­ramış bir insanın hayatını ve beden sağlığını korumak amacıyla marazlı uzvunun kesilmesinde olduğu gibi. Çün­kü bu operasyon, hasta insan için rahmet ve merhameti temsil eder. Meseleyi toplum düzeyinde ele aldığımızda marazlı uzuv suçlu insandır. Bir uzvuna maraz isabet et­miş olan insan hakkında merhamet onun beden sağlığına ve hayatına yönelik olunca anlamlıdır. Yoksa marazlı uz­va yönelik olunca değil. Bunun gibi toplumun suç işle­miş olan bireyine değil, geri kalan suçsuz kısmına ve top­lumun hayatına merhamet etmek ve bunun gereği olarak da toplumun marazlı uzvu mesabesindeki suçlu insana acımamak gerekir.

Şeriat, hayata romantik olarak değil gerçekçi olarak yaklaşır. Şu ayeti kerime bu kapsamlı gerçeği açıklamak için gelmiştir:

«Ey akıl sahipleri! Sizin için kısasta hayat vardır; Böyle­ce korunursunuz»..-

Bu ayeti kerimede akıl sahiplerine hitapla, aklı işlet­meye davet vardır. Kur'an-ı Kerim bu ayet ile akıl sa­hiplerini şeriatın hayatı nasıl koruduğunu düşünmeye ça­ğırmaktadır...

Bu konuda genel olarak söyleyeceklerimiz bundan ibarettir.

İşin tefsire ilişkin yanına gelince, bunu iki noktada özetleyebiliriz: [47]

Kısasta Misilleme ve Tefsiri

1— Ayeti kerime kısasın misilleme kaidesine da­yandığını vurgulamıştır: Hüre hür, köleye köle, kadına kadın... Saldırıya mislince bir saldırı, İslam'ın genel bir kaidesidir. Herhangi bir şekilde sınıf ayrılığına dayanma­maktadır. Böyle bir ayırım hesapta yoktur. Çünkü bir zengin, Öldürdüğü bir fakire karşılık öldürülür, yine bir soylu bir avama, bir güçlü bir zayıfa karşılık öldürülür. Fakat hürriyet, kölelik ve kadınlık hayatta kendine öz­gü özel hükümlere tabidir. Yoksa bir erkek bir kadını Öl­dürdüğünde, öldürülen kadının sahipleri diyetinin yarı­sını ödeyerek katil erkeği öldürebilirler. Kadın ile erke­ğin kısas ve diyet    durumlarında görülen    bu karşılıklı farklılık tamamen mali konulara dayanmaktadır. Yine bir hür, bir köleyi öldürdüğünde şayet bu adam köle öldür­meyi adet edinmişse (yani tekrarlı suçlarda) bu köleye karşılık öldürülebilir... Tabii kî şimdi biz burada bu hü­kümlerin fıkhi ayrıntılarını yapmak durumunda değiliz. Fakat İslam şeriatının tabiatı açısından değinmek duru­munda kaldık. Yine bazı İslami içtihatlarda bu karşılıklı-, lığın, andığımız gibi olmadığım ileri süren Müslümanlar da vardır. Bunlar meseleye bu ayetin şu ayeti kerime ile neshedildiğini kabul yönünden yaklaşmaktadırlar:

«Onlara cana can... yazdık.»

Çünkü bu ayeti kerime, cana can demek suretiyle, hür ile köleyi kadın ile erkeği birbirinden ayırmamıştır.

Fakat bu görüş tartışmayı kabildir. İnşaallahu Tea-la bu ayetin tefsiri sırasında bu tartışmayı da açacağız.

2— Ayeti kerime kısas hükmünü koymakla beraber katile maktulün sahipleri tarafından affedilme yolunu da yanvurgu ile açmış ve sınırlarını belirleyerek bu af ola­yını somutlaştırmıştır. Diyet, maktulün sahiplerine hak­kıyla ve güzel bir şekilde ödenecektir. Aftan sonra kısas talebi yolunda geri dönmek yoktur. Çünkü kısas af ile düşmüştür. Şayet maktulün sahibi aftan sonra intikam almak amacıyla katili Öldürecek olursa, saldırgan bir ka­til sayılır ve dünyada ve ahirette acıklı azabı hak eder.

Ayeti Kerime, af hükmünün kısas hükmü ile aynı ko­numda olduğunu vurgulamakta ve bunun Allah tarafın­dan kulları için bir hafifletme ve rahmet olduğunu bil­dirmektedir. Böylece bu konudaki hüküm, insanın esnek­lik ile davranma imkanına sahip olmadığı dar bir açıya sıkıştırılmamış oluyor...

Bu iki ayetin tefsiri üzerine işaret etmek istediğimiz noktalar bundan ibarettir. Hükümlerinin gerçeklerini ve ayetlerinin sırlarım Allah daha iyi bilir. Dayanacağımız O'dur ve O ne güzel vekildir... [48]

31) VASİYET... ORUÇ... DUA…

Bismillahirralımanirrahim

«Sizden birinize Ölüm geldiğinde, eğer (geriye) mal bırak-mışsa, ana-babaya ve yakın (akraba)lara uygun bir tarzda (iyi­lik üzere) vasiyet etmek —Allah'tan sakınan (müttaki)ler üze­rine bir hak (borç) olarak— üzerinize yazıl(arak farz ktlm)dı.

Vasiyeti işittikten sonra değiştiren olursa, bunun günahı onu değiştirenlerin üzerinedir. Şüphesiz Allah her şeyi işiten (SemV) ve her şeyi bilen (Alîm)dir.

Kim de vasiyet edenin yanılacağından veya günaha girece­ğinden korkup da (ilgililerin) aralarını düzeltirse, ona herhangi bir günah yoktur. Şüphesiz Allah 'bağışlayan (Gafur) ve mer­hamet eden (Rahîm)dir»...

(Bakara: 180-182)

Bu ayetler de, bu surenin içerdiği ve Medine'deki Müslüman toplumun beşeri ilişkilerinin tanzimi ile ilgili oîan ahkam ayetlerindendir. İlk ayetteki hüküm, vasiye­tin ilke olarak ana-baba ve yakın (akraba)lara ilişkin ol­duğu bağlanımdadır. Allahu Teala, insandan, hayatta iken onlarla iyi akrabalık ilişkileri geliştirmesini İstediği gibi, ölümünden sonra da yakın "(akraba) T arın a karşı bir, sorumluluk şuuru içersinde bulunmasını istemiştir. İn­san bu bağlılık şuurunu da, geriye mal olarak bir şeyler-bırakmış ise bu malın belli bir kısmından onlara vasiyet­te bulunarak gösterecektir. Böylece bu tutum onun yakın (akraba)larma karşı taşıdığı kalbi yönelim ve yaklaşıma bir delil olacak; yüksek   bir insanî tavırla   mal vermek,

ilişkilerin ruhî yönüyle bağlantılı bir yakınlık ve bağlı­lık temeli oluşturacaktır. Vasiyeti mirastan ya da vasiyet ilişkisini miras ilişkisinden ayıran unsur da bu olsa gerektir. Çünkü miras ilişkisi, şer'î (kanundan doğan) bir durumdur; insanın iradesi ve hisleri bu.ilişkinin tabiatı­na ve işleyişine müdahale etmemektedir. Çünkü bu, şer'î bir hükümdür. Bu noktada insanın, kendi iradesiyle se­çimde bulunması durumu yoktur. Kısaca bu, insanın bo­yun eğmesi gereken Allah'ın bir farzıdır. Fakat vasiye­te gelince; bu, vasiyet edenin kendi irade ve düşüncesine dayanmaktadır. Dünyadan ve kendisinden sonra bu dün­ya hayatını sürdürecek olan yakınlarından ayrılmanın eşi­ğinde olan insan, yakınlarının kendisinin ölümünden son­raki durumlarını Üüşünerek onlar lehine vasiyet ettiği bir şeyler ile bazı maddi imkan ve fırsatlar vermeye çalış­maktadır. İşte bu, insanın kendisinden (veya kendinden davrandığı) bir şeydir... Ayet-i kerime de, bu iradeyi te-kid  ederek  güçlendirmek, vasiyeti uygulamakla mükel­lef olanların bu vasiyeti sonradan saptırma ve değiştir­meye yer vermeksizin dakik bir şekilde uygulamalarını üzerlerine farz kılmak ve bunu günah ve ceza yoluyla pe­kiştirmek için inmiştir.[49]

Bu Ayet Mensuh mudur?

Bazı fakihler ve müfessirler bu ayeti kerimenin «Mi­ras Ayeti» ile neshedildiğini kabul yoluna gitmişlerdir. Bu konuda şöyle denilmiştir:

«Miras, İslamın ilk dönemlerinde, sonradan belirlendiği şer'ı şekliyle sabit değildi. İlk dönemde mirasın tamamı Ölenin çocuklarına verilirdi. Ölenin ardından bıraktığı maldan ana-babasına 'verilen miktar, vasiyet yoluyla verilirdi».

Fakat bu görüş doğruyu yansıtmamaktadır. Çünkü «Miras' Ayeti»nin tertibinde vasiyet yoktur. Önceki aye­tin içerdiği ilişkileri içermeyen, onun hükmüne rnünafi olmayan bir ayet nasıl olur da bu ayeti neshedip hükmü­nü üğâ edebilir?.. Bu bir yandan... Diğer yandan nesh olayında nâsih (nesneden) ayet, mensuh (neshedilen) ayet­ten sonra gelmelidir. Böyle bir durumun bu somut olay­da var olduğu da kesinlik derecesinde sabit değildir. Çün­kü buna delil olan haberler ehad (tek) yoldan rivayet edilmiş haberlerdir. Halbuki nesh hükmü kesin delili ge­rektirir... Şunu da ilave etmeliyiz ki, «Miras Ayeti» en azından yakın (akraba)lara vasiyeti neshedemez. Çünkü bu yakın (akraba)lar, çocuklarla beraber mirası paylaş­maktadırlar. Bundan dolayı da «Miras Ayeti»ndeki hüküm vasiyet hükmüne alternatif olamaz...

Bazı fakih ve müfessirler' ise bu ayetin Peygamber' den (SAV) rivayet edilen «Varise vasiyet yoktur.» hadisi ile neshedildiğini kabul yoluna gitmişlerdir. Fakat bu da, üstadımız es-Seyyid el-Hoî'nin «el-Beyan Fî Tefsiril Kur' an» isimli kitabında zikrettiği bazı yönlerden yetersiz bir görüştür:

1  — Evvelemirde  rivayetin  sıhhati  (sağlıklılığı)   sa­bit değildir. Buhari ve Müslim de bu rivayeti kabul et­memişlerdir. Tefsirül Meııar'da da bu haberin senedi (ri­vayet zinciri) aleyhinde sözler geçmektedir.

2  — Bu haber, Ehlibeyt'den  (AS)  gelen, varise va­siyetin caiz olduğuna delalet eden rivayetlerle çelişmek­tedir.  Muhammed   bin   Müslim,   Sahih'inde   Ebu  Cafer (Muhammed Bakır aleyhîsselamdan)  rivayetle şunu zik­rediyor:

«.Kendisine, varise vasiyeti sordum, «.caizdir.» dedi ve ar­dından şu ayeti kerimeyi okudu: «... Eğer (geriye) mal bırakmışsa, ana-babaya ve yakın (akrobatlara uygun bir tarzda (iyi­lik üzere) vasiyet etmek, Allah'tan sakınan (müttaki)ler üzerine bir hak (borç) olarak üzerinize yazılarak farz kılm)dı.»

Aynı içerikte başka rivayetler de mevcuttur.

3 — Ayrıca bu rivayet, 'zikredilen diğer sahih riva­yetlerle çelişkiden uzak olsa da hu ayetin neshine elve­rişli değildir. Çünkü bu rivayet, delalet ettiği hususlarda ayeti nihaî olarak nefyetmemektedir. Bu rivayet ancak ayetin muti aklığını takyid ederek (kayıtlandırarak), va­siyeti, herhangi bir maniden dolayı mirası hak edemeyen ana-baba ile kendilerine miras düşmeyen yakın (akraba) lara tahsis edebilir. Yine şayet bu rivayet ile ayet-i ke­rime arasında «ttîünâfât»m (birbirinin içeriğine dokuna­rak çakışan noktaları olurnsuzlama) var olduğu farzedil-se bile daha önce de değindiğimiz üzere «ehad» (tek ka­nalla gelen haber) —Müslümanların icmaı ile— Kur'an ayetinin neshine elverişli değildir[50].

Akla, ayetin zahirî ifadesine göre insana vasiyetin farz olması ile miras farizasının uyuşmadığı yolunda bir şey gelebilir. Çünkü vasiyetin önemi, vasiyet edenin, ha­yatta iken vasiyet edilebilecek yakınlarını görüp gözet­mesi imkânının ölümden sonra elden gideceği itibariyle, insanın yakınlarına ölümden sonra da yardımda bulun­mak şuuru temelinden kaynaklanmaktadır. Ancak bu de­ğerlendirme, bir düşünce düzeyinde akla gelebilir, yok­sa delil ve istidlal düzeyinde değil...

Bütün bu tartışmalı incelemeler ışığında insan bir nesh durumunu algılayabilir. Fakat bu, ayetin vasiyetin farz olduğuna delaleti yönünde olabilir. Bu da, Ehlibeyt' den (AS)  rivayet edilen haberlerin delalet ettiği üzere, vasiyetin caiz olduğu yönünde değildir. Ayetin tefsirine ilişkin sözün başında da değindiğimiz gibi, vasiyetin rolü ve insanî medlulü, miras hükmünün rolünden ve medlu­lünden değişiktir. Buna şunu da ekleyelim ki, vasiyet un­surları miras unsurlarıyla her zaman çakışmaz. Ancak böyle bir durum bazı hallerde söz konusu olabilir; varisin, mirastan kendisine düşen payın, yetmeyeceği kadar bir korumaya muhtaç durumda olması gibi. Fakat her halü­kârda tasavvur düzeyindeki aksiyonlar, Kur'an-ı Kerim' deki herhangi bir yaklaşımı ikrar veya reddetmeye elve­rişli değildir. Çünkü Kur'an'î yaklaşımların incelenme­sinde dakik tefsir müesseselerine dayanmak zorunlulu­ğundayız. [51]

Ayetin Ayrıntıları Üzerinde Bir İnceleme

Bu tartışmalardan sonra ayet-i kerimenin ayrıntıla­rı ve içeriği üzerinde ayrıntılı bir tefsir incelemesi yap­mamız gerekiyor:

1 — «... yazıldı» :

«Yargıya esas olmak üzere, hükme bağlandı» anla­mındadır. Bu da bazen bağlayıcılık ifade eder. Yani Ki­tap, sünnet veya icma'da ilgili hükmün hilafına bir delil bulunmadıkça bağlanılması zorunludur. Bir şeyin bir in­sana yazılması, hükmün içeriğini seçmeye dayalı şart­larla ilişkili olabilir. Tabii böyle şartlarla ilişkili olmayıp sözkonusu şartlardan uzak bir surette kendi başına da bulunabilir. O zaman olduğu gibi kabul edilir. Böyle olun­ca da bağlayıcı olabilir... Fakat Müslümanların icmaı ana-babaya ve yakın (akraba)lara vasiyetin farz olmadığı yolunda olunca bu icma hükmüne bağlanmamız kaçınıl­maz bir zorunluluk olmaktadır.

2 — «Mal» :

Ayet-i kerimede «hayır» terimi ile ifade edilmiştir. Burada «hayır» terimi ile mal kinaye edilmiştir. Bu ma­lın sınırları konusundaki rivayetler arasında ihtilaf var­dır. Fakat bu rivayetler deki ortak nokta, her bir miras­çının hissesine düşecek mal miktarının —varislerin duru­muna göre— çok olması yolundadır. Ali'den (AS) riva­yet edilen bir haberde olduğu gibi:

Âli ölüm halindeki bir dostunun yanına gitmişti. Yediyüz ya da aîiıyüz dirhemi vardı. «Vasiyet etmeyeyim mi?» dedi. Ali: «Hayır... Çünkü Allahu Teala '... eğer (ardından) mal bı­rakırsa...' buyurmuştur. Senifıse öyle çok malın yok. Bunun için bütün malırçı mirasçılarına bırak.» dedi.

«Bil-Ma'ruf- uygun bir tarzda» :

Bu ifadenin zahir olan anlamı; vasiyet edenin, ken­disine vasiyet edilenin ve mirasçıların içinde bulunduk­ları durumun tabiatına uygun miktardır.

«Hak-borç» :

Sabit bir hak ve borç anlammadır.  .

«Muttakilere» :

Allah'tan sakınanlar demektir. Çünkü takva (Allah korkusu), insanın içindeki iyilik güçlerini harekete geçi­rerek patlayıp coşan bir pınara dönüştürür. İnsanı Allah' m sevgisine ve rızasına ulaşmaya, gazap ve kızgınlığın­dan uzaklaşmaya götürür; Bu da insanı, gerek vacip ge­rekse müstehap olsun Allah'ın sevdiği işleri yapmaya iter. Çünkü O'nun azabından kurtulmanın ve kendisine yak­laşmanın yolu budur.

3 — «Vasiyeti işittikten sonra değiştiren olursa, bunun gü­nahı onu değiştirenlerin üzerinedir» :

Vasiyetin, fiilî hayatta uygulanmak suretiyle yerine getirilmesi, vasiyet edenin vasiyetini teslim ettiği (gö­revlendirdiği) kimsenin sorumluluğundadır. Allah Teala, sözkonusu kimsenin, vasiyeti vasiyet edenin ölümünden sonra değiştirip tahrif' etmesi karşısında azap vaadetmiş-tir. Çünkü vasiyet edenin Ölmüş olması, vasiyet sorumlu­sunun' kendisini rahat hissetmesine yolaçabilir. İnsanlar, başkalarının iradesini bir güç, bir basla olmadığı takdirde uygulamamaya eğilimlidirler. Bunun için Allah Teala böyle bir olumsuz bir tavra karşılık şiddetli bir azap koy­mak suretiyle vasiyetin uygulanmasından sorumlu kişi­ye doğruluktan sapmaması yolunda bir baskı unsuru oluş­turarak işi sağlama bağlamak istemiştir.

«Şüphesiz Allah, her şeyi işiten (SemV) ve her şeyi bilen (Alîm)dir :

İnsanların yaptıkları veya yapmak istedikleri hiçbir şey, O'nun her şeyi kuşatıcı ilminden kaçamaz ve insan­ların gizledikleri her şeyi duyar...

Yine ayet-i kerimede, vasiyeti uygulamakla görevli olanın yapacağı değiştirme ve saptırmalardan dolayı va­siyet edenin _ herhangi bir sorumluluğu bulunmadığına dair de bir delalet (delil) bulunmaktadır. Çünkü bu konu, vasiyeti uygulayanın sorumluluğu cümlesindendir, ölenin değil...

4 — «Kim de vasiyet edenin yanılacağından veya günaha gireceğinden korkup da (ilgililerin) aralarım düzeltirse, ona her­hangi bir günah yoktur. Şüphesiz Allah bağışlayan (Gafur) ve merhamet eden (Rahîm)dir» :

Herhalde bu ayetin tefsiri, vasiyet edenin ölümünden öncesi ile ilgili olacak şekildedir. Bu, vasiyet edenin zalimce bir tasarrufta bulunması ya da hak yoldan sap­ması durumunda sözkonusudur. Ayette geçen «cenef» bi­rinci duruma, «ism» de ikinci duruma işaret etmektedir. Bu ikinci halde de zulüm kastı vardır. Burada vasiyeti uy­gulamakla görevlendirilen kimseye düşen, vasiyet eden ile onun ana-b ab asının ve yakın (akraba)l arının aralarım düzeltmek üzere olaya müdahale etmesidir. Bu amaçla müdahale eden kimse vasiyet edeni hatasından hakka döndürecektir. Nitekim vasî'nin, şahsi etkenlerin güdü-müyle, ardında kalan yakınlarından bazısına hiçbir şey birakmamacasma malını diğer bazı yakınlarına bırakması durumunda bu tür düşmanlık ve çatışmalara şahit olmak­tayız...

Bu ayet-i kerime, tam tersi bîr tefsirle, vasiyet ede­nin ölümünden sonrasına ilişkin olacak şekilde de açık­lanabilir. O takdirde bu vasiyetin vasiyet edenin ölümün­den sonra değiştirilmemesi konusundaki yasağın bir is­tisnası olur. Yani vasiyeti uygulamakla görevli olan kim^ se, vasiyeti, vasiyet edenin ölümünden sonra batıldan (haksızlıktan) hakka döndürmek yolunda değiştirebilir. Vasiyeti değiştirmeye karşılık konulmuş olan günah, hak çizgisi üzerindeki bir vasiyeti değiştirmeye ilişkindir; haktan sapmış, haksız, zalimce ,bir vasiyeti değil...

Ayetin siyakına bakılacak olursa bu yaklaşımla ha­reket, ikinci tefsire daha uygun düşmektedir. Çünkü hu ayet-i kerime, vasiyetin vasiyet edenin ölümünden sonra değiştirilmesi hususundan bahseden ve böyle bir olumsuz tutumu cezai hükme bağlayan ayetten sonra gelmekte­dir. Vasiyet edenin ölümünden sonra vasiyeti uygula­makla görevli olan kimsenin" vasiyet üzerinde fiilen tasar­ruf yetkisi vardır, vasiyet edenin ölümünden önce ise herhangi bir fiili yetkisi yoktur.

Ayetin dikkatle incelenmesi bizi birinci tefsire götürecektir. Çünkü ayet-i kerime vasiyetin niteliğim belirle­mek bağlamında varid olmuştur. Ayrıca vasiyet edeni, yaptığı vasiyette haksızlık ve zulüm çizgisine sapmamak yükümlülüğü altına sokmaktadır. İşte vasiyet eden kişi, böyle düşmanlık ve çatışmaları getirecek bir yaklaşımla hareket ettiğinde, vasiyeti uygulamakla görevli olan kim­se, j'etki ve otorite konumundan değil ıslah konumundan hareket ederek, ıslah etmek üzere müdahale edecektir. Yetki ve otorite konumundan hareket etmemesi, bu ko­nuda herhangi bir yetkisinin bulunmadığı söylenerek dış­lanmaması içindir.

Vasiyeti uygulayacak olan kimsenin gerçekleştireceği bu müdahalede arkasında bulunan destekleyici güce ge­lince, bu kimse yaptırım gücünü, kendisinden gelecekte yerine getirmesi istenen bu önemli görevden alacaktır. Bu rol sözkonusu kişi için, konuya İlişkin —dışlanmasına mani— kuvvetli bir ilişkidir. Bu tefsir, Mecmau'l Beyân sahibinin zikrettiği üzere İmam el-Bakır ve İmam es-Sa-dık (AS)'dan rivayet edilmiştir. [52]

Bu Ayetten, Çıkaracağımız Sonuç

5 — Bu ayet-i kerimede geçen vasiyet ilkesinden anlıyoruz ki, İslam, Müslümanm diğer insanların —özel­likle de yakın (akraba)larınm— durumlarına eğilmesini, onların kendisinin aralarında yaşadığı sıradaki ve ölü­münden sonraki durumlarını düşünmesini, onlar için ölü­münden sonra verilmek üzere geriye bıraktığı malından vasiyet ederek bu düşünceyi gerçek hayatta karşılığı bu­lunan filî bir duruma döndürmesini istemekte ve bunu bir sorumluluk hissi ile görev haline getirmektedir. Bu du­rumda da takva unsurlarından bir unsur mevcuttur. Çün­kü İslam'da takva meselesi yalnızca ruhî kulluk ile değil, hayatta ve ölüm sonrasında insanın diğer —insan— kardeşi hakkında sorumluluk duygusu taşıması ile de il­gilidir. Bu da insanın derinlerindeki insani şuurun geli7 şirnini pekiştirecektir. [53]

Oruç ve Bazı Hükümleri

«Ey iman edenler! Sizden öncekilere yazü(arak farz kılın)-dığı gibi —(Allah'tan korkup günahlardan) konmasınız (diye)— sizin üzerinize de sayılı günlerde oruç yazılarak farz kılın)âı. Sizden kim hasta veya seferde olursa tutamadığı günler sayısın­ca başka günlerde (tutar). Oruca güçlükle dayananların bir yok­sulu doyurarak fidye vermesi lazımdır. Bununla beraber kim gönül rızasıyla bir iyilik yaparsa bu kendisinin iyiliğinedir. Yine, bir bilseniz oruç tutmanız sizin için çok daha iyidir. Ra­mazan ayı; —insanlara yol gösterici, hidayeti ve doğru ile yan­lışı bir birinden ayırdedip açıklayıcı olarak— Kur'an o ayda in­dirilmiştir. İçinizden kim o aya yetişirse oruç tutsun. Kim de hasta olur ya da seferde bulunursa, (tutamadığı günler) sayısın­ca başka günlerde tutsun. Allah sizin için kolaylık ister, güçlük istemez- Sayıyı tamaml'ayasınız, sizi hidayet edip doğru yola ulaştırdığından dolayı Allah'ı tekbir (ederek Onun yüceliğini zikr)edesiniz ve bundan dolayı şükredesiniz».

(Bakara: 183-185)

Bu ayet-i kerimelerde, ibadete ilişkin yeni bir hü­küm beyan edilmiştir. Diğer ibadetlerde olduğu gibi bu ibadet hükmü ile de Allah Teala, kullarından kendileri­nin ruhî ve amelî yapılarını inşa etmek üzere kendisine ibadet etmelerini istemektedir. Allah Teala insanlara oru­cu —ve diğer bütün ibadetleri—; bu ibadetlerin amacın­dan gafil olmalarını, ibadetlerin zâtı (şekil ve tabiatı ile kendisi) içerisine gömülüp kudsiyeti içerisinde kaybolmalarını ve bunun neticesinde de hayattan uzaklaşmalarını isteyerek yüklememiştir. Aksine bu ibadetleri, insanın Rabbi ile ilişkisini güçlendirmek, bu ilişkinin kulluk ve sorumluluk olduğunu pekiştirmek ve insana, her türlü-pis­likten, kötülük ve gösterişten arı, her türlü zaaf, kaybol­ma ve sapmadan uzak kendi insani kişiliğini idrak ettir­mek ve onu bu kişiliğe bağlamak; insanı, hayatını Allah' m sevdiği ve hoşnut olduğu suret üzere kuracak ruhi an­lamlara yaklaştırmak için yüklemiştir. O, insanın hayat ile olan ilişkisini, Allah ile olan ilişkisine dayandırmıştır...

İşte bu çerçevede İslamî ibadetler, insanın İslamî şahsiyetini gerçekleştirmek ile ilişkisi olması itibariyle İs­lam'ın temel noktalarından kabul edilmişlerdir. İbadet­lerin amacı ,insanın, düşünceleriyle, yapıp ettikleriyle, yapmayıp terk ettikleriyle, sürdürdüğü genel ve özel iliş­kileriyle, hedefleyip ulaşmaya çalıştığı amaçlarıyla ve bu amaca ulaşmak yolunda kullandığı araçlarıyla İslamî şah­siyeti gerçekleştirmesi ve hayatı bu şahsiyetle yaşama­sıdır.

İslam'ın ibadete ilişkin hükümlerinin çatısı çevresin­de bir değerlendirme yapacak olursak: İslam, diğer in­sanlarla yardımlaşmak yolunda mal verme konusunu ele alırken ibadet noktasından hareket etmiş ve mal verme-'yi ibadet olarak kabul etmiştir. İbadeti hayatın içine yay­mış ve helal kazanç yolunda çalışmayı da bir ibadet ola­rak değerlendirmiştir. İnsanı ve onun hayattaki yüksek değerlerini savunup korumayı ibadet bağlamında ele al­mış ve Allah'ın rızası için insanlığın ve onun yüksek de­ğerlerini savunmak ve korumak uğrunda savaşmayı, ya­ni cihadı ibadet olarak kabul etmiştir. Bütün bu amelle­rin yanında insanın içindeki halis niyete de bir yer ayı­rarak insanın özel ve genel günlük işlerinde Allah'ın rı­zasını düşünüp bunu kasdetmesini ibadet saymış ve bü­tün bu ibadetleri Allah'a yaklaşma vesilesi kılmıştır.

Elıl-i Beyt imamlannin rivayet ettiği hadislerde ve kendilerinden rivayet edilen haberlerde varid olduğu üze­re oruç, İslam'ın üzerine bina edildiği ibadetlerden biri-_ dir. Allah Teala orucu geçmiş şeriatlerdeki mü'nünlere farz kıldığı gibi İslam'da da mü'minlere farz kılmıştır. Bizden önceki ümmetlere kendi şeriatlerinde farz kılınmış olan orucun tabiatı (ne surette olduğu )hakkında bu ayet­lerde ayrıntılı açıklamalar "bulamıyoruz. Fakat Kur'an-ı Kerim'in değişik yerlerinde bu konuya ilişkin bazı açık­lamalarla karşılaşıyoruz. Zekeriyya'nm (AS) kıssasında, «konuşmayı terkederek susmak»tan oruç olarak bahse­dilmektedir:

«Dedi ki: Ayetin (alametin-delilin) İnsanlarla üç gün ko­nuşmaman ancak 'işaret (ite ifade) etmendir».

İsa'nın (AS) annesi Meryem'in kıssasını anlatırken de:

{{İnsanlardan herhangi biri ile karşılaşırsan de ki: «.Ben Rahman (olan Allah)a bir oruç adadım. Bu nedenle bugün hiç­bir insanla kesinlikle konuşmayacağım.»

buyurmaktadır. Yine bugün Hristiyanlar ve Yahudiler gi­bi geçmiş dinlerin mensupları arasında varolan bir oruç türü ile de karşılaşmaktayız. Bunlar senenin belli gün­lerinde et ve benzeri belirli yiyeceklerden kaçınmak su­retiyle bir tür oruç tutmaktadırlar. Bazıları orucun bi­zim üzerimize farz kılındığı gibi bizden öncekilerin üze­rine de farz kılınmış olmasının, bizim dinimizde ve biz­den önceki ümmetlerin dinlerinde orucun aynı şekilde ol­duğuna işaret ettiğini tasavvur etmektedirler. Fakat böy­le bir durum sabit değildir. Çünkü ayetteki teşbih, oruç hükmünün bizden Önceki şeriatlerde de mevcut olduğu konusundadır. Ayet-i kerimede bizden önceki ümmetlere de. farz kılınmış olduğu bildirilen bu orucun ayrıntıları­na girilmemiştir...

Orucun farz kılındığını beyan eden ayeti kerime Al­lah Teaîa'nın: «konmasınız (diye)...» sözü ile noktalan­mıştır. Bü, takvanın (Allah'tan korkup azabından, dola­yısıyla da yasaklarından sakınmanın)  orucun gayesi ya da bir neticesi olduğuna işaret içindir. Çünkü oruç insa­nın içinde bir şahsi   iç kontrol oluşturur ve   bu kontrol onun, alışmış olduğu birçok yiyecek, içecek ve diğer zevk­lerden uzak durmasında ifadesini bulur. İşte takvanın da temeli budur. İnsanın, devamlı Allah'ın huzurunda ve O' nun kontrolünde olduğu şuuruyla    Allah'ın kendisinden istediklerini bütün zaaflarına  rağmen yapıp yerine  ge­tirmesi ve istemediklerini de kendi    arzularına rağmen yapmaması takvanın bir neticesi olduğu gibi, aynı zaman­da takvaya götüren^ yol dur da...

Tanımını yaptığımız bu oruç aslında küçük oruçtur ve büyük oruca bir giriş, bir başlangıç mahiyetindedir. Asıl büyük oruç, hadis-i şeriften anlayacağımız gibi kü­çük oruçtan öte bir şeydir ve kapsamlıdır. Peygamber (SAV), tuttuğu orucun, kendisini Ramazan ayında da di­ğer aylarda da bütün haram davranışlardan alıkoyama­dığı kimseler hakkında şöyle diyor:

«Nice oruç tutanlar vardır ki, tuttukları oruçtan kendileri için açlık ve susuzluktan başka bir şey yoktur»...

«Sayılı günler» :

Bu ifadeden maksadın, bir sonraki ayetin karinesi ile Ramazan ayı olduğu açıktır. Çünkü bu iki ayetin bü­tünlüğü açıkça ortadadır.

«Sizden kim hasta veya seferde olursa (tutamadığı günler) sayısında başka günlerde (tutar)» :

Hastaya Ramazan ayında oruç tutma zorunluluğu yoktur. Bundan maksadın da, oruç tutmanın zararlı ola­cağı hastalık hali olduğu açıktır. Çünkü mükellef için' böyle bir hastalık durumunda oruç tutmakta zorluk bu­lunduğu kabul edilmiştir. Bundan dolayı bu istisna (ve­ya ruhsat-izin), orucun hastaya faydalı olduğu veya sağ­lığı üzerinde herhangi bir zararı etki bırakmadığı durum­lara şamil değildir. Bu konuda birçok hadis varid olmuş­tur.

Sefere gelince, bu duruma ilişkin miktarlar sünnet-i şerif üzere sınırlandırılmıştır. Bu konuda çeşitli mezhep­ler arasında ve Ehl-i sünnet ile Şia mezhepleri arasında görüş ayrılıklarına neden olan değişik rivayetler nakle­dilmiştir. Bu görüşler de, aralarındaki ayrılıklar da fıkıh kitaplarına yansımıştır. Fakat burada işaret edilmesi ka­çınılmaz olan bir husus vardır. Bu da, Ramazan ayında seferde iken oruç tutmamanın bir ruhsat mı, yoksa ria­yet edilmesi daha iyi olan bir azimet mi olduğudur. Ara­larında Abdurrahman b. Avf, Ömer İbnü'l Hattâb, Abdul­lah b. Ömer, Ebu Hüreyre ve Urve b. Zübeyr'in de bu­lunduğu bir grup sahabe bunun bir azimet olduğunu ka­bul yoluna gitmişlerdir. Ehl-i beyt imamlarından rivayet olunan da budur. Allah Tealanm    «(tutamadığı günler) sayısınca "başka günlerde (tutar)» sözünün geçtiği ayet-i kerimede bu durum zahirdir. Çünkü bu ayette Ramazan ayında oruç tutmanın hasta veya seferde olmayanlar için farz olduğu açıkça bellidir. Bu iki grubun farzı «başka güî3İer»dedir. Çünkü «"başka günlerin» geçtiği cümle gra­mer açısından azimet ve. farz biçiminde gelmiştir. Ehl-i sünnetin çoğunluğu ise bunun ruhsat olduğu  görüşünü tercih etmişlerdir. Bu hükme varırken, ayetteki ifadenin gerisinde yeralan «hasta veya seferde olursa» şart cümle­sinden sonra «ve bundan dolayı yer ise» diye bir şart fii­li takdir etmiş, varsaymışlardır. Yani bu ayetin takdirî anlamının «Hasta veya seferde olup da bundan dolayı yer ise, tutamadığı günler sayısınca başka günlerde tutar.» olduğunu kabul etmişlerdir. Fakat hu ,iki cihetle zayıf bir tefsirdir. Önce sözkonusu bu takdirî tefsir, zahire (ayetin açık anlamına) aykırıdır. Bu zahire aykırı bir tak­dirî tefsire de delilsiz gidilemez. Ayette ise buna ilişkin herhangi bir delil yoktur. Sonra «bundan dolayı yer ise» şeklindeki bir takdirî yaklaşım da yine azimet hükmü­ne ulaşmaya mani değildir. Çünkü anılan iki durumda orucun yenilmesinden söze dilmesi, ancak bunun yasağa karşılık caiz olduğu anlamına gelir. Bağlayıcılığa karşı­lık bağlamamak anlamına gelmez.[54]

«Oruca güçlükle dayananların bir yoksulu doyurarak fid­ye vermesi lazımdır» :

Güçlükle dayanmak veya güçlükle yerine getirmek ayette: yutîku), bazı alimlerin de zikrettiği üzere bir işi yapmak için bütün gücünü sarfettiği halde işin yoğun bir çaba ve meşakkat (zorluk)la gerçekleşmesi demektir[55]. Fidye ise orucun mali karşılığıdır. Ayetin siyakı gereğin­ce zahir olan, bunun, oruç tutmaya ancak yoğun bir ça­ba ve meşakkatle (güçbela) güç yetirebil eni erin durumu olduğudur. Bunlar ise, orucun kendilerini uğraştırdığı (ça-balamaya ve meşakkate soktuğu) şeyhi fani'lerdir. Bu gi­biler Ramazan ayında otuç tutmakla da, bu orucu başka günlerde kaza etmekle de mükellef değildirler. Aksine bunlar sadece fidye ödemekle yetinebilirler. Bu hüküm. el-Ayâşî Tefsirinde İmam Muhammed el-Bakırdan riva­yetle zikredilmektedir. Şöyle diyor: «Şeyh-i fani, oruç tut­tuğunda çetin bir susuzluğa duçar olan kimsedir». Bazı­ları bu ifadenin oruç tutmak ile yeyip fidye vermek arasında bir tedcih ruhsatına delalet ettiği görüşünü ileri sürmüş ve bunun da sonradan Allah Teala'nm «İçiniz­den kim, o aya yetişirse oruç tutsun» buyruğu ile neshe-' dildiğini iddia etmişlerdir. Fakat bu görüş, ayetlerdeki farzın ve ayetlerin siyakının birliğine delalet eden ayet­lerin incelenmesi ile reddedilmiştir. Bu incelemede ise salim bir kafadan ve saf duyulardan başka bir şeye yer yoktur.

«Bununla beraber kim gönül rızasıyla bir iyilik yaparsa, bu kendisinin iyiliğinedir» :

Bu iyilikten maksat fidyeyi çokça vermektir, bazı ri­vayetlerde geçtiği gibi... En üstün ikram yiyecektir, fa­kat el-Mîzân Tefsirinin sahibi bunu oruç olarak tefsir et­miştir. Yani: «Bununla beraber kim gönül rızasıyla bir iyilik yapar (oruç tutar)sa» şeklinde yorumlamıştır. Bu sonuca da, «gönül rızasıyla» kelimesini Allah'ın rızasına yorarak ulaşmıştır. Ama aslında bu, zahire aykırıdır. Çünkü «gönül rızasıyla» kelimesi insanın zorunlu olmak­sızın yaptığı fiile ilişkindir. Oysa zorunlulukta baskı söz-konusudur. Halbuki .müstehaphkta ancak genişlik ve ha­fiflik sözkonusu olabilir.

«Yine, bir bilseniz, oruç tutmanız sizin için çok daha iyi­dir» :

Bu ifadeden anlaşılan, hitabın, oruç tutmanın ve oruç­ları kaza etmenin kendilerini çaba ve meşakkate duçar et­tiği kimselere yönelik olduğudur. Bundan dolayı bu kim­selerin oruç tutmayıp fidye ödemeleri mubahtır. Ayet-i kerimenin bu bölümü, bu kimselerin her ne kadar oruç tutmayıp fidye ödemeleri caiz ise de her halükârda oruç tutmanın kendileri için daha iyi olduğunu bildirmekte­dir. «Bilirseniz» tabiri ile de, daha iyi olduğu belirtilen oruç tutmanın, müsbet ruhî ve amelî sonuçlarının olduğuna işaret edilmiştir. Ayrıca bu konuda geniş ayrıntı­lara yer veren uzun (mutavval) tefsirlerde ar anılabilecek çeşitli başka görüşler de vardır. [56]

Kur'an-ı Kerim'in Ramazan Ayında İnmesinin Anlamı Nedir?

«Ramazan ayı ki —insanlara yol gösterici, hidayeti ve doğ­ru ile yanlışı birbirinden ayırdedip açıklayıcı olarak— Kur'an o ayda indirilmiştir» :

Bu ayet-i kerimede geçen Kur'an'm Ramazan ayın­da indirildiğine dair Kur'an'î tekid ile Duhân ve Kadr Surelerinde bunun Kadir gecesi olarak belirginleştiril-mesinde bu ayın yüceliğinin, Kur'an'm bu ay içerisinde inmesinden kaynaklandığına İşaret vardır. Fakat Kur'an-ı Kerim'in bu ayda inmesinin tahlilinde görüş ayrılıkları sözkonusudur. Ayetteki ifadeden maksadın ilk vahiy ol­duğunu zikredenler olduğu gibi, Kur'an-ı Kerim'in Bey-tü'1-Mamûr'dan Levh-i Mahfuz'a indirilmesi olduğunu sözkonusu edenler de vardır. Hatta bunu, (Kitap mefhu­munu anyamadığımız kapalı anlamlara sokarak) Kur'an' m önce bir defada Peygamberimiz Muhammed'in (SAV) kalbine indirildiği daha sonra tedricen tekrar indirildiği sekimde düşünenler de olmuştur. Bu ihtilafların sebebi de, diğer ayet-i kerimelerin Kur'an'm tedricen indirildi­ğini nassa bağlamasının yanı sıra bu ayetin ve anılan di­ğer ayetlerin zahirinin Kur'an'm bir defada indirildiği an­lamını vermesidir. Kur'an'm tedricen indirildiğini nes-heden ayetlere gelince:

«İnkâr edenler: «Kw'an Ona topluca (bir defada) indiril-meli değil miydi?'» dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerle ştirmek için böyle (parça parça) indirdik ve tane tane ayırarak ağır ağır okuduk»...

(Furkân: 32) _

«O Kur'anı insanlara ağır ağır okuman için (öyle) okuna­cak parçalara ayırdık ve onu azar azar indirdik»...

(İsrâ:  106)

Tabii burada bu iktilafın ayrı bir yönü, yani başka bir ihtilaf konusu daha vardır. Şöyle ki, Kur'an-ı Kerim' in ilk ayetlerinin indirilişi ile «bi'set-risalet-pcygamber-lik» aynı yer ve zamanda vaki olmuştur. Bi'setin ise Re-ceb ayının yirrniyedisinde gerçekleştiği ve o gün ilk ola­rak «İkra» Suresinin ilk ayetinin nazil olduğu bilinmek­tedir:                   

«Yaratan Rabbinin ismyile oku.»

Şimdi bu olayla ayet-i kerime arasında nasıl bir uy­gunluk bulunabilecektir?

Kur'an ayetlerinden açıkça anlaşılan, Kur'an-ı Ke-rinı'in Ramazan ayında indirilmiş olduğudur. Yine Kur' an-ı Kerinı'in Ramazan,ayında indirildiğini bildiren ayet­lerle Kadir gecesi indirildiğini bildiren ayetler arasında ve ilaveten Kur'an'm ağır ağır veya tedricen indirildiği­ni bildiren ayetler arasında herhangi bir fark, bir ayrı­lık göremiyoruz. Kur'an-ı Kerim'i, ancak Allah'ın ilmin­de mevcut olan gizli kapalı anlamlara da yükleyenleyiz. Bütün bunları, Kur'an'ı duyulara dayalı maddî bir tef­sirle yorumlamak istediğimizden değil, bazı müfessîrlerin tuttuğu bu yolda herhangi bir delil bulunmadığından ve ileri sürdükleri görüşlerin ve akıl yürütme çabalarının tartışılmaya elverişli olmamasından dolayı söylüyoruz. Ayrıca böyle bir tutumda büyük bir fayda da görme­mekteyiz...

Bu tartışmalar ışığında Kur'an'm zahirî ifadesi bi' setin Receb ayında olduğunu veya ilk inen ayetlerin «İk­ra» Suresinin ilk ayetleri olduğunu tayin eden rivayet­lere olan güvenimizi sarsmaktadır. Bu nedenle ayetlerde geçen «Kur'an'm İndirilmesinden maksadın ilk ayet­lerin indiriîişine dair olması mümkündür; «Kur'an» ke­limesi, Kur'an'dan az veya çok bir bölüm için, bir sure veya bir ayet ya da Kur'an-ı Kerinı'in tamamı için kul­lanılabilmektedir. Yine şunu da belirtelim ki, tefsir yö­nünden bu kadarhk bir inceleme ve bu tür bir yaklaşım yeterli sayılır. Çünkü "bundan fazlası, yani geri kalan bü­tün iddialar, hatırı sayılır bir faydası olmayan tahmin ve te'vil kabüindendirler.

«İnsanlara yol gösterici, hidayeti ve doğru ile yanlışı —bir­birinden ayırdedip— açıklayıcı olarak...» :

Bu ifade, Kur'an-ı Kerim'in insan hayatındaki değe­rini ve önemini göstermektedir. O, Allah'ın rızasına tabi olanları kendisi ile selamet yollarına ulaştıran ve onları karanlıklardan aydınlıklara çıkaran bir hidayettir. O, in­sanlara eşyanın tabiatına ilişkin gerçekleri ve incelikleri açıklayan, bütün şüpheleri giderip hak ile bâtılı (gerçek ile yalanı) birbirinden ayıran gerçek delillerin Kitabıdır... Bu tefsirin başında Kur'an'm hidayet edici olmasının an­lamının, kendisi ile hidayete ulaşmalı: isteyenler için, hi­dayetin temelerine ve müesseselerine sahip olması oldu­ğunu açıklamıştık. Yoksa Kur'an ile hidayete ulaşmamış olanların bulunmasını tartışma konusu yapmanın yeri yoktur. Esas olan, Kur'an'm (doğru yolu bulup) hidayete ulaşmak isteyenleri buna ulaştırma gücü ve kabiliyeti­dir. Yoksa isteyen istemeyen herkesi fiilen hidayete ulaş­tırması sözkonusu değildir...

«.İçinizden kim o aya yetişirse (o ay) oruç tutsun. Kim de hasta olur ya da seferde bulunursa, (tutamadığı günler) sayısın­ca başka günlerde (tutsun)» :

Bu, geçen ayetten anladığımız hükmün te'kididir. Fakat ifade bu kez daha açıktır. Bu ayette geçen «o aya yetişmek - (ayette) şahid olmak» ibaresi, seferde olmaya karşılık (kendi beldesinde) hazır olmak anlamını kasdet-inektedir. Bu ayet hükmünce de hasta ya da seferde olan­lar için Ramazan ayı dışında diğer günlerde otuç tutmak zorunluluğu vardır. Bunların Ramazan ayında otuç tut­maları gerekmez. Seferdeki insanın orucunun ruhsat mı azimet mi olduğu konusu incelenirken bu konuya ilişkin açıklamalar geçmişti...

«Allah slzin^için kolaylık ister, güçlük istemez» :

Bu,, hasta ya da seferde olan kimsenin Ramazan ayın­da tutamadığı orucu kaza etmesi hükmünün hikmetine ilişkin bir açıklamadır. Allahu Teala bu hüküm kanalıy­la, yapıp ettiklerinde ve yapmayıp terkettiklerinde insa­nın işlerini kolaylık temeli üzere kurmak istemiştir. Çün-AUah Teala, Peygamberini, kolaylaştırıcı ve müsamaha­kâr bir kanun olan şeriatla göndermiştir. Daha önce de değindiğimiz gibi bazıları ayetin bu noktasından seferde oruç tutmamanın azimet değil ruhsat olduğu hükmünü çıkarmaya çalışmışlardır. Fakat bunların bu konuda de­lilleri yoktur. Çünkü bu durumda olanlar için kolaylık; oruç yükümlülüğünü düşürmek şeklinde olabilir.

«Sayıyı tamamlayasınız» .-'

Ramazan ayında kaçırmış olduğunuz oruçları tuta­rak, üzerinize sayılı günler (bir ay) olarak farz olan oru­cu tamamlayasınız...

«Sizi-—hidayet edip— doğru yola ulaştırdığından dolayı Al­lah'ı tekbir (ederek O'nun büyüklüğünü zjkr) edesiniz» :

Müfessirler bunu bayram namazını kılanların getir­dikleri tekbirler olarak tefsir etmişlerdir. (Ayetteki em­rin oruç tutanların hepsine hatta bütün Müslümanlara yö­nelik olduğu açıktır. Fakat bütün Müslümanlar —-örne­ğin kadınlar ve diğer mazeretliler— bayram namazı kıl­makla mükelef değildirler. Yine bayram namazı kılmak­la mükellef olunmayan haller de vardır, Cuma namazı konusunda olduğu gibi. Bundan dolayı ayetteki «tekbir» emri sırf bayram namazında alman tekbirler olarak de­ğil, namaz ve teşbih yoluyla «Allah'ı tekbir (ederek O' nun büyüklüğünü zikr)etmek ve O'nu yüceltmek» ola­rak alınabilir. Çev.)

«... ve bundan dolayı şükredesiniz...» :

Yani Allah'ın size, kendisine itaat ederek doğruluğun yollarına ve O'nun rızasına ulaşma fırsatını verdiği, (ve bu yolda size kolaylık isteyip zorluk istemeyerek işlerini­zi kolaylaştırdığı için- Çev.) din ve dünya işlerinize ya­rayacak hükümleri size nimet olarak bahşettiği için O'na şükredesiniz. Evet bütün bunlar şükre müstehak nimet­lerdendir. İnsanın dünya ve ahiret saadetini gerçekleş­tiren bu nimetlerden daha üstün ne olabilir?... [57]

Kulun Rabbi İle İlişkisinde Dua

«Kullarım sana benden sorarlarsa (söyle) : Ben onlara ya­kınım. Dua eden, hana dua ettiğinde duasına (çağrısına) karşı­lık veririm. O halde onlar da benim çağrıma karşılık versinler ve bana (gereğince) inansınlar ki doğru yolu bulalar».

(Bakara: 186)

Bundan önce geçen ayetler, insanın oruç tutmak ile hedeflediği takvaya ve Allah'ın kendisine verdiği itaat, riayet ve kolaylaştırma nimetlerinden dolayı Allah'a şük­retmesi gereğine ilişkindi ve bu ayetler insanın kalbini Allah'a açan bir hava ile dolu idi. Şüphesiz bu hava in­sanı Allah'a yaklaştıracak, bu yakınlaşma da insanın ha­yatta önem verdiği birçok işlerinde O'nun lütfunu, sev­gisini ve rızasını kazanması için bir vesile olacaktır. Bü­tün bunlar ,insanin içinde Halık'ı mahlukatma bağlayan ilişkinin tabiatı hakkında derin bir soru oluşturur. İşte bu ayet-i kerime, kuvveti ve azameti kullarına olan rah­metinden (merhametinden) hareket eden uluhiyete iliş­kin bir takrirdir. Kuvveti ve azameti kullarına olan rah­met ve merhametinden hareket eden o uluhiyet, kulları­nın hayatlarının' çeşitli  alanlarındaki  bütün  emellerine, projelerine,   acılarına ve  çatışmalarına  yakındır.  Vasıta­sız ve şefaatçisiz olarak onların dualarını ve yakarışları­nı dinler, yalvarış ve yakarışlarına karşılık verir. Çünkü kulların duaları sevgi, rahmet, af ve mağfiret için kalp­ten çıkıp doğrudan doğruya göğe yükselen kelimelerdir.

Bu ayet-i kerime, Allah'ın kullarına bir çağrısıdır. Allah, kullarını çağrısına karşılık vermeye ve dua etme­ye çağırmaktadır. Çünkü bu duada ve çağrıya karşılık: vermede bütün kötülük ve darlıklardan kurtuluş vardır. İnsan bu ilişki içerisinde ihtiyacını ancak Allah'ın gide­rebileceğini, bu nedenle O'ndan başkasına kulluk etme­mek durumunda olduğunu hisseder. Her darlığın çözümü­nün Allah'tan olduğunun, her kötülükten O'nunla kurtu­lacağının, dünya ve ahiretin —O'ndan başkasının değil— O'nun olduğunun, O'nun hayatın ve ölümün sahibi oldu­ğunun bütün işlerin anahtarlarının O'nun elinde olduğu­nun şuuruna varır. Güvenlik ve istikrar şuurunun yolu da budur. Çünkü insan bu ilişki içerisinde darlığının ne kadar şiddetli olursa olsun her şeye gücü yeten,  Kadir olan Allah'ın rahmeti içerisinde çözümlenebileceğini his­seder.

Ayet-i kerime aynı zamanda imana daveti de içermek­tedir. Yani bu ayet-i kerime bir imana çağrıdır aynı za­manda. Allah'a inanmak, insanın iman etmek için fazla­ca düşünmeye,, incelemelere ve anlamlara dalmaya ihti­yaç duymayacağı açık bir gerçektir. Çünkü insan hayat işlerinden her işte ve varlık görünümlerinden her görü­nümünde O'nunla beraber yaşamaktadır. Dua ve imanın her ikisinde birden olgunlaşmaya, doğruya ulaşmaya ve Allah'a doğru ebedi bir yaklaşma vardır...

Bütün  bunlardan  sonra   dua,  insanın  önem verdiği dünya ve ahiret işlerinin tümünde içinin derinliklerini, Allah'ın varlığını, hazır ve nazır oluşunu hissettirerek kı­pırdatıp,  sarsıp sallayan bir ibadettir.  Dua,  kelimelerin ve şekillerin insanın  dışında belirlenip üzerine yüklen­mediği bir ibadettir. O, insanın kendi duygularının, dü­şüncelerinin ,ihtiyaçlarının, acılarının, emellerinin ve ken­di kelimelerinin affı ve sevgiyi arayan bir üslupla orta­ya dökülmesidir. O, insanı Allah'tan koparan bütün ayırıp alıkoyucuları ortadan kaldıran ve insanın derinliklerin­den kaynaklanıp doğrudan doğruya Rabbine uzanan sım-sıcak bir kendiliğinden ve  doğrudan ilişkidir.  Bu ilişki ancak kul-Rab veya mahluk-Hâhk ilişkisi ile temsil olu­nabilir. Bu ilişki ortamı, insanın mutlak olana açılma his­sini yaşadığı bir ortamdır. İşte sadet, bütün saadet budur. Ruhun nura, sıcaklığa ve hayata boğulduğu erdem de bu-nunladır.

Dua, her işini kendiliğinden bir sevgi hissi içerisinde-Allah'in huzurunda yaptığı şuuruyla hareket eden ve bu şuurla yaşayan insanın ibadetidir. Bunun mahiyetini de ancak Allah'ın ihlaslı kulları kavrayabilir... [58]

Oruç ve Ramazan Ayında Cinsel İlişkilerin Sınırı

«Size oruç gecesi kadınlarınıza yaklaşmak helal kılındı. On­lar sizin İçin bir örtüdür, siz de onlar için bir örtüsünüz. Allah sizin kendinize yazık etmekte olduğunuzu bildi ve tövbenizi ka­bul edip sizi affetti. Artık şimdi onlara yaklaşın ve AlahVın si­zin için yazmış olduğunu arayın. Fecrin- (şafağın) beyaz ipliği (gecenin) siyah ipliğinden ayırdedilinceye kadar yiyin için. Son­ra gece (akşam) oluncaya kadar orucu tamamlayın. Mescitlet-âe ibadete çekilmiş iken kadınlarınıza yaklaşmayın. Bunlar Al­lah'ın (yasak) sınırlarıdır; bunlara yaklaşmayın. AllaJı insanla­ra ayetlerini böyle açıklar ki, sakınıp korunsunlar».

(Bakara: 187)

Bu ayette oruç tutanlara cinsel, ilişkinin yasak oldu­ğu vakitler sınırlandırılmaktadır. Bazı hadis ve haberler­de varid olduğu üzere bu ilişki, ilk dönem Müslümanla-rina Ramazan ayında gece gündüz yasaklanmıştı. Bu ya­saklama kendilerine ağır geliyordu ve hatta bazı genç­ler gece gizlice böyle bir ilişkiye giriyor ve bunu saklı­yorlardı. Bundan dolayı da içlerinde kendilerine yazık et­menin ve hiyanetin alçaltıcılığmı hissediyorlardı. İşte bu ayet-i kerimedeki helal kılma hükmü, üzerlerinden hali hazırdaki bu yükü kaldırmak ve tövbelerini kabul ede­rek,  bundan  önce  yapmış  oldukları  günahları  affetmek için indirilmiştir. Hatta ayet-i kerimede bu ilişkiye teş­vik de söz konusudur. Bunun amacı da oruç tutanların iç­lerini —kendilerini baskı altına alan ve    orucun takva üzere eğitim yolundaki ruhaniyetinden ve amelî üslubun­dan alıkoyan— bütün şehevî unsurlardan boşaltıp temiz­lemeleridir. Çünkü Allah Teala, takvanın insan hayatın­da  onun beşerî  tabiatını  ve  konumunu  değiştirecek  ve kendisine nefes alma ve    bu tabiat ve    konum yönünde açılma fırsatını vermeyecek baskılar ve zorlamalarla yürümesini istemekte; aksine bunun, Allah'ın helal kıldı­ğı bazı şehvetlere açılmak suretiyle, haram kılınıp yasak­lanmış olan diğer bazı şehvetlere kapanmak merkezli bir irade temeli üzerinde yürümesini istemektedir. Böylece yasaklar çizgisine bağlılık, hayatın gereği olarak bulun­duğu davranışlarda insanın tabiatına yakın olmaktadır.

Bu açıklamalar ışığında (yalnızca) gündüz oruç tut­mak pratik ve gerçekçi bir usuldür. Çünkü oruç ancak böylece insanın çeşitli ihtiyaçlarını tamamen dondurma­mış, ona geceleyin her türlü ihtiyacını tatmin etme imka­nı vermiş olur.

Ayetin «Onlar sizin için bir örtü, siz de onlar için bir örtüsünüz» cümlesi ise kadın ile erkeği birbirine bağla­yan ilişkinin güçlülüğüne işaret etmektedir. Bu ilişkinin güçlülüğü de bu iki cinsten birinin diğeri yönünde duy­duğu cinsel ihtiyacın tatmininden kaçınmasını ve karşı cinsten uzak durmasını güçleştirmekte ve bu yönde sar-fedilebilecek sabrı azaltmaktadır. Ayet-i kerimede cinsel ilişki «refcb» kelimesi ile kinaye yoluyla ifade edilmiştir. «Keşşâf»ta da bu nokta böylece işlenmektedir. Yine bu yasağın yatsı namazından sonrasına özgü olduğu ve bu yasağın yemek ve içmek için de geçerli olduğu yolunda haberler varid olmuştur. Bundan dolayı bu ayet-i kerime fecir (şafak) doğuncaya kadar yeyip içme ruhsatını da hükme bağlamıştır.

«Allah'ın sizin için yazmış olduğunu arayın...» :

Bundan maksadın «çocuk» olduğu açıktır. Çünkü şe­hevî arzuyu tatminin yanısıra, çoğunlukla cinsel ilişkinin amacının çocuk edinmek olduğu kabul edilmiştir. Bura­da neslin çoğaltılmasını teşvik de sözkonusudur.

«Beyaz iplik» ;

Fecrin ilk görünümü olan ve ufku yararak boylu boyuna uzanan beyaz  aydınlık çizgidir.  Sonra gitgide  ge­nişler.

«Siyah iplik» :

Fecrin beyaz aydınlık çizgisiyle birlikte boylu bo­yunca uzanan ve gecenin karanlığının _uzantısı olan siyah karanlık çizgidir. «el-Keşşâf»ta da böyle geçmektedir.

«Sonra gece (akşam) oluncaya kadar orucu tamamlayın» ;

Bu cümle orucun bitiş vaktini belirlemekte ve onun geceyi kapsamadığını bildirmektedir.

«Mescitlerde ibadete çekilmiş iken kadınlarınıza yaklaşma­yın.» :

Bu, oruç tutulan Ramazan günlerinin gecelerinde ka­dınlara yaklaşma ve ilişki serbestisinin bir İstisnasıdır. Çünkü ister Ramazan ayında olsun ister diğer zamanlarda olsun mescitlerde ibadete çekilmiş (itikâfa girmiş) insanın böyle bir şey yapması caiz değildir. İtikâf, insanın kendi­ni ibadet için mescide kapattığı ve bir zaruret olmaksı­zın çıkmadığı Özel bir ibadettir. Oruç tutmak ve (en az) üç gün ara vermeksizin devam etmek bu İbadetin şartların-dandır. Diğer hükümlerine gelince bunlara fıkıh kitap­larında gereğince ve yeterince yer verilmiştir.

«Bunlar Allah'ın (yasak) sınırlarıdır; bunlara yaklaşmayın... Allah insanlara ayetlerini böyle açıklar ki sakınıp korunsun­lar...» :

Bu ayet-i kerimede, yukarıda yasaklanan şeylerin Allah'ın sınırları olduğuna bundan dolayı insanın bu sı­nırların yanında durmaması ,aykırı davranarak bunlara yaklaşmaması gerektiğine işaret edilmiştir. Allah'ın sınır­larından maksat, helal kıldıklarıyla ve yasakladıklarımla bütün koyduğu hükümler de olabilir. O zaman ayet-i kerime düşmemek için helal ile haram arasındaki ayırıcı engelin önünde durmayı kinaye etmiş olacaktır. Rivayet edilen bazı hadislerde ve haberlerde geçtiği gibi: «Yasaklar Allah'ın sınırlarıdır; sınırın yakınında dolaşan (başkasının bahçesinin kenarında hayvan otlatan çobanın koyunları gibi) her an içine girebilir»... Burada anlatıl­mak istenen gayet açıktır.

Allah'ın İnsanların aşmasını ve çiğnemesini isteme­diği sınırların neler olduğunu ve Allah'ın, iradesini nasıl uygulayıp yerine getireceğini iyice kavramaya çalışması insan için kaçınılmaz bir zorunluluktur. Çünkü bu kav­rayış onu, bütün özel ve genel hayatında O'na bağlanma­ya, sıkı sıkıya sarılmaya ve şahsiyetini kendisine takva sıfatını veren şer'î temeller üzerine kurmaya götürecek­tir. Bizim İslamî şahsiyeti gerçekleştirmek yolunda yö­nelim ve eğitim alanlarında yakalamamız gereken unsur da budur. Yine insanın küçük büyük bütün hayat mese­lelerinde bunları bilgi ve uygulama olarak pekiştirmesi gerekmektedir. Çünkü genel kavramlara aşinalıkla yetin­mek insanı kör bir karanlığa gömerek onu hak ile batıl ve İslam ile küfür arasındaki ayırıcı sınırların idrakin­den uzaklaştırır. [59]

Aranızda Mallarınızı Haksızlıkla Yemeyin

«Aranızda mallarınızı batıl (sebeplerle-haksızlık) ile yemeyin; mallarınızı, insanların mallarından bir kısmını zulmederek (haksızlıkla) yemek için hakiınler(in ö'nün)e atmayın».

(Bakara: 188)

Bu, Müslümanların    toplumsal hayatlarını    düzenle­mek yolunda koyulmuş olan İslamî hükümlere eklenmiş yeni bir hükümdür. Ancak bu hüküm Müslümanların ara-larmdak imalı ilişkilerle ilgili bir' hükümdür.

İslam, ferdî mülkiyeti karara bağlamış ve her ferdin ancak Allah'ın kendisi için yaratıp kendisine vermiş ol­duğu pay üzerinden mülkiyet sahibi olduğunu kabul et­miştir. Bunun yanında onun için mülkiyet edinme ve sa­hip olma yollarını da özel şer'i yollarla düzenlemiştir, İn­sanın bu mülkiyeti ve sahip olmayı bazı sebepler aracılı­ğı ile gerçekleştirmesini helal, diğer bazı sebepler aracı­lığı ile gerçekleştirmesini haram kılmıştır. Bu bağlamda şeriatın ikrar etmediği bütün sebepleri, herhangi bir mül­kiyet gerçekleştirmeyen ve herhangi bir tasarruf yetkisi bağışlamayan batıl (haksız-hak dışı-zalimce) sebepler ola­rak kabul etmiştir. Bu nedenle insanı, ne zor şartlar ve hangi ağır yükler altında olursa olsun bütün batıl ilişki­lerden nıenetmiş, bu tür ilişkileri her halükârda yasakla­mıştır.

Bu durum ayet-i kerimede «yemek» tabiri ile kina­ye edilmiştir. Bunun nedeni, yemenin insanın varlığını sürdürmesi ve hayatını koruması yolundaki tabii ihtiyaç­ların başında gelmesidir. (Aynı nedenle bu tabir Türkçe' de de geçmektedir. Çev.).

«Birbirinizin malını» yerine, ayette «mallarınızı» ta­birinin geçmesinde, malın topluma (İslam Ümmetine) ait olduğuna fakat Allah'ın bu toplumun fertlerinden her bi­rine bu maldan özel bir pay verdiğine işaret vardır. Her ferdin kendi özel hissesi üzerinde diğerlerinin maslahat­larına karşı bir kötülük yapmamak suretiyle tasarruf yet­kisi söz konusudur yalnızca. Özel mülkiyet ile toplumsal mülkiyet (ümmetin mülkiyeti )arasmdaki bu ilişki ise, her iki mülkiyet türünün foir diğerinin alanına olumsuz etkiler bırakacak surette tecavüz etmemesi gereği çerçe­vesinde bir rol ve fonksiyonu bulunduğuna işaret etmek­tedir.

Bu alanda bize düşen, bütün malî ilişkilerimizi Al­lah'ın serbest bıraktıklarıyla ve yasakla diki arıyla, hak ile batılı birbirinden ayıran şer'i yapı ile karşılaştırıp bu ya­pıya uygun bir surete sokmamızdır. Çünkü Müslüman, Allah'ın hükmünden uzak alanlarda hareket eden çeşitli batıl akımlara kapılmamak, zulmü ve zalimi ortadan kal­dırmak yolunda zulme bulaşmayıp, İslam şeriati ile tem­sil olunan adalet konumundan hareket etmekle yüküm­lüdür.

Bu ayet-i kerime, mallara ilişkin bu sınırların uygu­lanması sırasında ortaya çıkan zalimce bir davranışa da­ha karşı çıkmaktadır. Bu davranış, insanların, mallarını batıl üzere kendi lehlerine hüküm .vermeleri için zalim hakimlere rüşvet olarak vermeleridir. Kur'an-ı Kerim bu durum karşısında insanları uyarmakta ve diğer insanla­rın mallarından bir kısmını gayrı şer'î yollarla yemek için mallarını hakimlere vermemelerini emretmektedir. Bu ayet-i kerimede dolaylı yoldan hakimlerin dikkatini çeken bir husus da vardır. Bu da hakimlerin kendilerine bu şekilde uzatılan malları yememeleri yani, rüşvet al­mamalarıdır. Bu konuda Rasuluîlah'm (SAV) «rüşvet ve­reni de, alanı da, rüşvet konusunda aracılık edeni de la­netlediğini» bildiren pek çok hadis rivayet edilmiştir. Hatta bu hadislerin bazısında rüşvetin yüce Allah'a kü­für, bazısında da şirk koşmak olduğu kaydedilmiştir.

Bu ayet-i kerimenin işaret ederek kapsadığı önemli bir husus daha vardır: Bu da insanların (şer'i bir hakka dayanmayan) batıl davaları savunması için avukat vekil etmeleri, zulmetmekten uzak ya da mazlum insanlar aley­hine kendilerine şeriatten bir çıkış yolu bulsunlar dîye avukatlara para vermeleri konusudur. Allah'ın haram kıl­dığı bazı şeyleri helal kılan medenî mahkemelere müra­caat edenlerin durumu da bü kapsamdadır. Genellikle mi­ras davalarında böyle bîr tutum izleyenler, Allah'ın şeriatinde kadınlar * erkeğin yarısı kadar pay alabildikleri için kadın ve erkeğe eşit pay veren medenî mahkemele­re müracaat edenlerdir. Bütün bunlar bir yandan «mal­lan batıl (haksızlık) ile yemek, diğer yandan dolaylı da olsa malları hakimlere peşkeş çekmektir. Bu durumun avukatlara ilişkin tarafı ise,böyle bir durumda müvek­killerin kendilerine ücret Ödemeleri haram olması gibi avukatların alacakları. ücretin de haram, olduğudur. Çün­kü bu, batıl ile batıldır. [60]

Müslümanlar Soruyor Peygamber Cevaplıyor

«Sana aylardan (hilallerden) soruyorlar. De ki: «Onlar, in­sanlar ve hac için vakit ölçüleridir». İyilik, evlere arka(taraj) lannâan girmek değildir. Asıl iyilik, Allah'tan kork(up Onun azabından sakın) anların iyiliğidir. Evlere kapılarından girin ve

Allah'tan korkun ki kurtuluşa eresiniz».

(Bakara:  189)

Bu ayette İslam'ın terbiye (eğitim ve yetiştirme) üs­luplarından yeni bir üslupla karşı karşıyayız. Bu, insan­ların arzettikleri, kafalarında düşündükleri ve Öğrenme­ye çalıştıkları meseleleri sorularla ifade ederek bu soru­ları cevaplama üslubudur. Allah Teala Peygamberden, insanların arzettikleri bütün meselelere ve sordukları bü­tün sorulara Önem vermesini istemiştir. Çünkü kendisi­ne soru sormasalar da onlara bilgi yermesi, soru sorduk­larında ise —tabiatıyla— : cevaplaması insanların Pey­gamber üzerindeki haklarındandır. Çünkü Allah O'nu, in­sanları (kötülüklerden temizleyip) arındırması, onlara Ki­tabı ve hikmeti Öğretmesi ve bilginin kapısını ardına ka­dar açması için göndermiştir.

Ayet-i kerimede sorulan sorunun mahiyeti hakkında görüş ayrılıkları vardır. Müfessirlerin çoğunluğu bu so­runun mahiyetinin ayın değişik halleri (evreleri) hak­kında olduğu görüşünü seçmişlerdir. Çünkü ay küçük (in­ce) olarak çıkmakta, sonra büyümekte ve ardından tek­rar küçülmekte (eski halini) almaktadır. İşte insanlar her insanın dikkatini çeken bu değişiklikteki sırrı anlamak istemişlerdir. Fakat Kur'an-ı Kerim'in cevabı soruya eş­lik etmemiş, aksine başka bir yöne yönelmiştir. Cevapta bu değişikliğin faydalarından, bunun insanlara vakitleri­ni belirlediğinden ve özellikle de özel bir zaman olan hac konusunda vakit belirlemeye ilişkin olduğundan bahse­dilmiştir. İnsanlarca önemli sayıldığından konuya özel­likle bu yönde bir ağırlık vermiştir. Bunun yorumu üze­rine, ayları soran insanların bir yandan astronomik bil­gilerinin yetersizliği diğer yandan bu tür takvim tespit uğraşlarına hayatlarında yer vermemelerinden dolayı ayet-i kerimede konunun bu yönüyle ele alındığı ve ha­yattaki fayda ve hikmetlerinden bahsedildiği birçok mü-fessir tarafından ifade edilmiştir. Yine ayette geçen bu cevabın, kamerî takvimin şemsî takvimden değişik olma­sından dolayı bu yöne intikal ettiği de nakledilmiştir. Çünkü kamerî takvim sadece aya bakıp durumu değer­lendirmeye ihtiyaç gösterip bundan başka bir şey isteme­mektedir. Halbuki şemsî takvim salt hesaba dayalıdır ve hu hesabı da hesap ehlinden başkası bilemez...

Bazı kimseler, bu görüşlere yönlendiren ve irşad eden zâtın her sorulan soruya cevap vermemesi gerekti­ğini, çünkü insanların bilmezlikle sordukları soruların bazısının yüksek bir düzeyde insanların hayatına ilişkin önemli sorular olmayacağını, bundan dolayı onları önem­li meselelere, istifade edebilmeleri için sormaları gere­ken sorulara yöneltmesinin lazım geldiğini de eklemiş­lerdir.

Aynı yaklaşımla, «İyilik, evlere arka(taraf)lanndan girmek değildir. Asıl iyilik Allah'tan kork(up azabından sakınganların iyiliğidir. Evlere kapılarından girin ve Al­lah'tan korkun ki, kurtuluşa eresiniz.» cümlesinin tefsi­rinde de, bu ifadenin, insanları meselelere geri planda kalan yönlerden değil esas giriş noktalarından yaklaşma­ya çağrı olduğunu ev ve kapı misalinin de bundan kinaye olduğunu zikretmişlerdir. Bu müfessirler anılan yorum­larında şu rivayetten hareket etmişlerdir:

Muaz bin Cebel ve Sâlabe bin Ganem el-Ensari: Ya Ra-suluttah... Bu hilale ne oluyor?.. Önce ip gibi ince olarak çı­kıyor, sonra artarak dolup belirleniyor, sonra yine çıktığı hale âönünceye kadar 'inceliyor. Devamlı bit halet üzere durmu­yor?., demişlerdir. Bunun üzerine bu ayet-i Kerime indiril­di...»

Aralarında Tefsirü'l Mizanın sahibinin de bulundu­ğu bazı müfessirler ise ayete konu olan sorunun ayın ma­hiyeti ve şeklinin değişmesine ilişkin olmadığı yoluna git­mişlerdir. Bu müfessirlere göre: Eğer soru aya ve şekli­nin gösterdiği değişikliklere ilişkin olsaydı, ayette «Sana hilaller hakkında soruyorlar» yerine «Sana kamer hak­kında soruyorlar» ibaresinin geçmesi daha münasip olur­du. Yine şayet soru hilalin hakikatine ve özel şekline iliş­kin olsaydı, «Sana hilal hakkında soruyorlar» diye geç­mesi daha münasip olurdu ve o zaman çoğul kip ile «hi­laller» denmesinde bir maksat olmazdı. Burada «hilaller» diye çoğul kipinin kullanılmış olmasında, ayete konu olan sorunun ayın her çıkışında hilal şeklinde çıkmasının ve bu hilal şeklindeki çıkışlarıyla kameri ayları çizmesinin sebep ve faydası hakkında olduğuna delalet vardır. Bu­nun için de. «hilaller» olarak tabir edilmiştir. Çünkü kamerî ayların takvimini gerçekleştiren bu hilallerdir. Bun­dan dolayı da fayda yaklaşımı ile cevap verilmiştir[61].

Bununla ilgili yorumumuza gelince: Biz el-Mizân'm sahibi ile aynı görüşte değiliz. Çünkü kamer veya hilal hakkında' sorulacak soru  tarzına uygun  olmadığı  iddia­sıyla «hilaller» tabirinin çoğul kipi ile gelmiş olmasına dayanmaktadır.  Biz ise böyle  çoğul kipinde bir tabirin kullanılması için zaman içerisinde aynı olayın hep tek­rar etmesinin yeterli olduğu görüşündeyiz.  Çünkü  dik­katleri çeken ,ayın ve kendisine ilişkin şekil değişiklikle­rinin devamlı bir şekilde tekrar tekrar ortaya çıkmasıdır. Bunun için de bu olaya ilişkin soru cümlesi bu tekrarla­rı yansıtacak şekilde çoğul kipiyle yani «hilaller» olarak gelmiştir. Sorunun ayın görünümlerine ilişkin olması, ha­kikatine ya da mahiyetine ilişkin olmaması da bu duru­mu tekid etmektedir. Biz bu konuda kendisinin eleştir­diği diğer müfessirlerin görüşlerine daha yakınız. Çünkü soru şekli için münasip olan da, ayetin düşünceyi ilk an­da saran anlamı da budur. Ayların birbirinden ayrılması ve Receb... Şaban diye çeşitlenip ardarda gelmesi, zorlu bir zihinsel durum olarak insanların dikkatini çekmemiş­tir. Çünkü bunlar hayattaki daimi ve alışılagelmiş bilinen değişkenlerdendir. Asıl dikkatleri çeken    —rivayette de geçtiği üzere— ayın haletlerinin (evrelerinin)    değişiklik göstermesidir...   Cevabın niçin böyle  şeyler  üzerine  ve­rildiğine gelince; ayet-i kerime insanlara asıl önem verip ilgilenmeleri   gereken  şeyleri   göstermek  istemiştir.   Va­kitlerini Allah'ın kendileri için istediği şekilde düzenle­meleri,  O'nun  doğru yolunda  düzenli merkezli bir  su­retle yürüyerek kendilerini    Allah'ın yaratmış     olduğu kevnî (evrensel) düzenlemeye uyarlamaları gibi... Ayet­lerinin mutlak gerçeklerini ise ancak Allah bilir... [62]

Evlere Kapılarından Girin

«İyilik, evlere arka(taraf)lar.ından girmek değVdir. Asıl iyi­lik, Allah'tan kork(up Onun azabından sakınganların iyiliğidir. Evlere kapılarından girin ve Allah'tan korkun ki kurtuluşa ere-siniz»'

Bu ayet-i kerimenin esbab-ı nüzulü- üzerine es-Su-yutî «ed-Dümil Menşûr»unda bir rivayet naklederek şöy­le diyor: «Cahiliye devrinde ibrama girdiklerinde Beyt'e arka(taraîm)dan giriyorlardı: Bunun üzerine Allah Tea-la bu ayeti indirdi» el-Keşşâf Tefsirinde varid olduğu üze­re ise; Ensardan ,bir grup, ibrama girdiklerinde bunlar­dan hiçbiri herhangi bir avluya, eve ya da kulübeye ka­pılarından girmezlerdi. Şehirde veya köylerde kerpiç (topraktan mamul tuğla) evlerde oturanlar ya evlerinin arka tarafından bir delik delip oradan girer çıkarlardı ya da bir merdiven dayayıp yukarı çıkarak üstten evlerinin içine inerlerdi. Çadırlarda yaşayan Bedeviler ise çadırın arka tarafından girip çıkarlardı. Bunun üzerine indirilen bu ayet-i kerime ile onlara: «İyilik ,evlere kapılarından girmemekle kendinize eziyet etmeniz değildir. Asıl iyilik Allah'tan korkup O'nun yasaklarından sakınanların iyili­ğidir.» denildi.

Ayetin bu bağlamda indiğini, rivayetlerin hakkını teslim ederek kabul etmeye herhangi bir mani göremi­yoruz. Fakat sebeb-i nüzul, ayetin anlamını indiği olay ile smırlayamaz. Ancak genel yaklaşımda bir hareket nokta­sı olabilir. Bundan dolayı bu ayetten şu düşünceyi çıka­rabiliriz:

Hayatını iyinin ve iyiliğin yolunda yaşamak isteyen insan takvaya esas olan mühim ve temel meselelere bak­malıdır. Takva da insanı-Allah'ın emirlerine bağlanmaya, yasaklarından kaçınmaya ve     O'nun sınırlarına tecavüz edilecek olduğunda durup sınırlara kesinlikle yaklaşma­maya götürür. Gerçek budur... Yoksa ihram halinde iken evlere arka taraflarından girmek gibi kendi kendinizi bağ­ladığınız bu sınırlamadan vazgeçebilirsiniz. Kendinizin koymu solduğu bu sınırı aşıp bu yasağı çiğneyebilirsiniz. Çünkü bu size Allah'ın farz kıldığı bir iş değildir. Allah' m size yasakladiylarıyla ve farz kıldıklarıyla takvaya bağlanıp sımsıkı sarıldıktan sonra herhangi bir korku ve­ya günah hissi duymadan evlere kapılarından girebilir­siniz.

Ancak ayet üzerinde iyice düşünmek bizi —bizce sa­bit olmayan— bu rivayetleri aşmaya götürmektedir. Çün­kü «Evlere kapılarından girin» meselesinde zahir olan, bu sözün «evlere kapılarından girmeye» bir ruhsat ko­numunda varid olmadığıdır. Aksine bu söz, insanın ha­yatındaki bütün işlerde, sorduğu sorularda, söylediği söz­lerde, yaptığı işlerde, ulaşmaya çalıştığı hedeflerde üze­rinde yürüyeceği genel çizgiyi belirlemek konumunda va­rid olmuştur. Böylece ayet-i kerimenin ifade ettiği şey, insanın amelî (pratik) konumunun .kaynaklanıp —Allah' m iradesi üzere1— hareket etmesi gerektiği yerden hare­ket etmesini tekid olmaktadır. Çünkü Allah Teala hayat­taki her şeye bir kapı (bir giriş) koymuştur, oradan giri­lir. Her gayeye (amaca) onun tabiatı ve gerçekleri ile bağdaşan belirli bir vesile (araç) koymuştur, onunla ula­şılır. Yine her düşüncenin bir ortamı (hevası-atmosferi) vardır, onun içerisinde hareket eder. Her hareketin bir kumandası vardır, onun marifetiyle hareket eder... Bu nedenle «evlere kapılarından girmek», takva çizgisi ile ça­kışmaktadır. Tıpkı «evlere arka taraflarımdan girme»nin, şer'ı olmayan noktalardan hareket etmekten kinaye ola­rak takva çizgisinden uzak olması gibi. Çünkü iyiliğin varlığı da yokluğu da buna göre, yani şer'î çizgiye gö­redir. ..

El-Berkî'nin «Kitabül Mehasin»inde İmam Ebu Ca­fer -Muhammed el-Bakır'dan (AS)    «Evlere kollarından

girin» ayeti hakkında rivayet edilmiş olan şu söz de bu anlamı desteklemektedir: «Yani, İşlere önünden (başından zahirinden) girişmek; hangi iş olursa olsun». Tabii ki bu yaklaşımlar ve ulaştırdığı anılan tabirler düşünce ve uy­gulama esasına dayalıdır, tefsir tekniğine değil. Bununla beraber bu yaklaşım genel Kur'an'î içeriğe daha yakın kabul edilebilir. Davetin herhangi'bir alanında hareket etmeye kalktığımızda amelî hayata esas almamız gere­ken yaklaşım da budur. Yani ,bu yaklaşımla ve bizi fikrî ve amelî (pratiğe ilişkin) gerçeklerin, kişiliğin ve duru­mun tabiatına ortak olan etkenlerin incelenmesi kanalıy­la gayeye götürecek ve asıl istenilene ulaştıracak üslupla hareket etmek durumundayız. Diğer bir deyişle, herhan­gi bir kültürel, siyasal, sosyal ya da askerî hareket içe­risinde çalışmak durumunda olduğumuzda, meselelere kapılarından girip sonra o kapı marifetiyle çeşitli alanla­rına nüfuz etmemiz gerekmektedir. Böylesi, başarıya da­ha elverişli ve her türlü başarısızlıklardan ve olumsuz­luklardan daha uzaktır. Bu hayatî ve gerçekçi yaklaşım, düşünceden tutun araca, yönteme, liderliğe, hareketin başladığı ve icra edildiği alanın tabiatına, hareketi çev­releyen pratik şartlara, hareketin arkasına gizlendiği ar-kaplanlara varıncaya kadar her konu ve her husus için kaçınılmaz bir geçerliğe sahiptir.

İşte bizi her planın ve hareketin hesabını Allah'ın rı­zası esası üzerine yapmaya götüren takvanın yolu da, dünya ve ahiret kurtuluşunun yolu da budur... [63]

32) ALLAH YOLUNDA SAVAŞIN...

Bisittilîahirrahntanirrahiin

«Sizinle savaşanlarla Allah yolunda savaşın. Fakat haksız yere saldırmayın. Çünkü Allah, haksız yere saldıranları sevmez. Onları nerede yakalarsanız öldürün! Onların sizi çıkardıkları yerden sîz de onları çıkarın! Fitne (insanları Allah'ın doğru yo­lundan saptırmak), adam öldürmekten dalla kötüdür. Onlar si­zinle savaşmadıkça onlarla Mescid-i Harattı'da savaşmayın. Fa­kat onlar sizinle (orada) savaşırlarsa, onları hemen (orada) öl­dürün, Kafirlerin cezası budur... Şayet onlar (küfürden veya sizinle savaşmaktan) vazgeçerlerse, şüphesiz Allah bağışlayan (Gafur) ve esirgeyen (Rahîm)dir. Fitne (insanları Allah'ın yo­lundan saptırma) olmasın ve din yalnız Allah'ın olsun diye on­larla savaşın. Eğer (küfürden veya sizinle savaşmaktan) vazge­çerlerse artık zalimlerden başkasına düşmanlık yoktur...»

(Bakara: 190-193)

Kur'an-ı Kerim bu ayet-i kerimelerde İslam'daki sa­vaş hükmünün ilk aşamalarını işliyor ve bu hükmün İs­lam'ın ilk dönemlerinde dayandığı düşünceyi önümüze koyuyor. Müslümanlara karşı savaşa ve saldırıya başla­yan taraf Kureyş olmuştu. Müslümanlar da tabii olarak bu saldırganların karşısında eli kolu bağlı olarak barışa, sevgiye, af ve bağışlamaya çağıramazdı. Çünkü bu yük­sek ruhî ve ahlâkî kavramları, heva ve heveslerine uya­rak tamahlarına, şehevî arzularına ve nefislerinin karanlığına boğulmuş, bu karanlık içerisinde kılıç sallayan sal­dırganlar anlamazlar. Bu nedenle onlarla iyi anladıkları dilden konuşmak kaçınılmazdır. Çünkü onlar kuvveti,. baskının ve hatta hakkın esası olarak kabul eden bir ko­numdadırlar. İslam da konumun tabiatına gerçeklik açı­sından bakan pratikçi bir. sistemdir. Bundan dolayı bu ayet-i kerimeler ile Müslümanlara kendileri ile savaşan­larla Allah yolunda savaşma iznini vermiştir. Fakat ken­dilerine, insanın iç durumuna hükmeden ruhî haletlere bağlı olarak bazen zayıflayıp bazen kuvvetlenen, kişisel dürtülere uyan şahsî intikam konumundan hareket etme izni vermemiştir .Aksine savaş çizgisini ancak Allah'ın yolu üzerinde izlemelerine izin vermiştir. Çünkü kendi­lerine karşı savaşanlar, insanları Allah'tan ve O'nun yo­lundan uzaklaştırmak ve O'rıa inanıp itaat edenlere karşı cephe almak esası üzere çalışmaktadırlar.

Yine Allah Teala Müslümanlardan haksız yere sal­dırmamalarını, aksine.hakkı ve hak taraftarlarını savun­ma ruhu içersinde karşı koymalarını istemiştir ki İslam bir alternatif güç olsun. Çünkü İslam'ın gücü hayatın de­vamı açısından bir tehlike ifade etmez. Aksine İslam bu­nun aksi bir konumdadır ve hayatı kurup yüceltmek yo­lundaki iyi projelere ve iyi çalışmalara eğilimli iyilikçi varlığını korumakla başlayarak insanın asil değerlerine yönelik tehlikeleri bertaraf etmeye çalışır.

Saldırıya ve savaşa ilk başlayanlar kafirlerdir. Bu­nun için amellerinin ve saldırganlıklarının sonuçlarına katlanacaklardır. Müslümanlar da bu azgın gücü yerle bir etmek ve hak konumundaki alternatif gücü oluşturmak yönünde harekete geçeceklerdir. Onları buldukları yerde yakalayacaklardır. Çünkü 'onları alçaltmanm, zayıflatma­nın ve üstlerinde hakimiyet kurmanın yolu budur. Bu­nun için onlarla karşı karşıya geldikleri her alan şer'î bir harp alanıdır. Artık onlar için hiçbir yerde güven ve hiçbir sığmakta kurtuluş yoktur. Böylece nerede olurlarsa olsunlar kendilerine güvenlik hissini duymaya fırsat ver­meyecek daimi bir korkuyu yaşayacaklardır. Bu, misliy­le mukabele kanunudur. Onları kendilerini çıkarmış ol­dukları yerlerden de çıkaracaklardır. Çünkü onlar daha önce, Müslümanlara baskı uygulayıp onları Mekke'den uzaklaştırmışlardı. Bu yüzden Müslümanlar çeşitli hic­retlerle yeryüzünün birbirinden uzak değişik bölgelerine dağılmışlardı. Şimdi de Müslümanların onlara daha Ön­ce kendilerine yapmış olduklarını yapma hakları vardır. Ayrıca onların esas meseleleri Müslümanlarla savaşmak ve onları ülkelerinden çıkarmak değildi. Asıl meseleleri, tehditten işkenceye, muhasara (ambargo) d an ülkeden uzak­laştırmaya varıncaya kadar, ellerinden gelen bütün da­yanılmaz baskıları uygulayarak bu baskılar altında Müs­lümanları dinlerinden uzaklaştırıp saptırmak idi. [64]

Fitne Adanı Öldürmekten Daha Kötüdür

İslam'ın nazarında insanları dinden saptırmak adam öldürmekten daha kötüdür. Çünkü adam öldürmek be­densel bir cinayettir. Yani, insanın cismanî varlığını or­tadan kaldırır. Onun ruhuna dokunamaz. Oysa insanları dinden saptırmak ruhî bir cinayettir. Doğrudan insanın ruhunu hedef alır ve onu ortadan kaldırır. Böyle bir sui­kast ile karşılaşan insan, ruhunu yitirir ve hayat için ya­rarlı bir unsur olacak yerde zararlı bir unsura dönüşür. Bu cinayet ,insanın şahsî yanma, yani şahsiyetine ve bü­tün toplumun genel hayatına kasdetmek demektir. Bu esas üzere İslam bunu hayata karşı bir saldırı olarak ka­bul etmiştir. Çünkü bu tarz bir cinayet, Allah'ın insan için istediği hayatın taşıdığı bütün kapsamlı iyiliklere ve adalet üzere  kurulu  sevgiye,  insanın karşılaştığı bütün meselelere olumlu yaklaşan tasavvura; problemlerden kaç-mayıp onları cesaretle karşılayan ve tarihe boyun eğme-yip onu sorumluluk hissi içersinde tartışıp inceleyen, taş­tan olsun insan olsun varlığı sınırlı olan mahluklara kul­luk etmeyip, mahluklardan korkma yaklaşımına kapıl­mayıp Mutlak Yaratıcıya kulluğun sırrını temsil eden insan ruhuna karşı bir saldırıdır. Çünkü ancak O Mut-, lak Yaratıcıya kulluğun sırrını temsil eden insan, insanın şahsiyetini her şey karşısında hürriyet esası üzere ger­çekleştiren dinin hoşgörülü ortamında gerçek yaşam hür­riyetine kavuşur. Ancak bu şahsiyet insanı çevresindeki bütün güçlere kulluk tehlikesinden kurtarıp yalnız Al­lah'a kul edecek, hayatı sınıf eşitliği ve çeşitli ayırımlar düzeyini aşan adalet esası üzerine oturtacak, fırsatları hayatın gerektirdiği roller esası üzere dağıtacaktır. İşte bu şartlar altında İslam, insandan, bu hayat hürriyetine ve yalnız Allah'a kul olan bu hür şahsiyete karşı saldı­rıya geçenlerle savaşmasını istemiştir. İslam böyle bir karşı savaşı başkalarına saldırmak olarak görmemekte, aksine insanın içindeki hayatın insaniyetini öldürmek is­teyenlere karşı insanı ve hayatı savunmak olarak kabul etmektedir. [65]

Mescid-i Haram'da Savaş

Mescid-i Haram'm Allah'ın katında kendine özgü bü­yük bir saygınlığı vardır. Çünkü Allah Teala O'nu, insan için yeryüzünün huzur kaidesi yapmıştır. Bundan dolayı Mescid-i Haram'da savaşmak —kaçınmak mümkün ol­duğu takdirde— haramdır. Orada hiç kimsenin ilk saldı­rıyı yapan olarak herhangi bir kimseyi öldürmesi caiz değildir. Fakat nefsî müdafaa mukaddes bir haktır. İnsa­nın bu «Emin Bölge» içersinde de kendisine saldıranlara kuvvetle karşı koymak hakkı vardır. Çünkü bu takdirde Mescid-i Haram saygınlığı ,kendilerini savunanlar tara­fından değil, bundan önce saldırganlar tarafından çiğnen­miş olmaktadır. Bunun için Müslümanlar, kendilerini sa­vunmak zorunda kaldıklarında Mescid-i Haram'da da ol­sa müşriklerle savaşmakta herhangi bir günah hissine kapılmamalıdırlar. Zira Mescid-i Haram'ı, O'nun yüksek ruhî değerlerini çiğneyerek içerisindeki güvenlik orta­mını bozan azgın ve saldırgan güçlerden temizlemenin yo­lu budur. Sonunda Mescid-i Haram'm içinin iyilik, sevgi, takva ve güvenlik ile dolup donanması için onlarla sa­vaşmak ve onları buradan uzaklaştırmak kaçınılmaz bir zorunluluktur. Böylece Mescid-i Haram, O'nun güvenlik yeri olduğu gerçeğine inanan risaletin gölgesinde bütün insanlar için bir güvenlik yeri olarak kalmaya devam edecektir.

Bundan önce Müslümanlar Kureyşle çatışmak duru­munda kalıyorlardı, fakat böyle durumlarda Mescid-i Ha­ram'm saygınlığından dolayı günah hissine kapılarak sa­vaşmaktan çekmiyorlardı. Mecmaü'l Beyan'da İbni Ab-bas'tan rivayet edildiği üzere bu ayet-i kerime Hudeybi-ye antlaşması üzerine indirilmiştir. Şöyle ki; Rasulullah (SAV) ashabı ile birlikte umre yapmak isteğiyle yola çık­mışlardı. Bin dörtyüz kişilerdi. Hudeybiye'ye vardıkla­rında müşrikler önlerini kesti ve Beytü'l Haram'ı ziya­retten alıkoydular, Onlar da kurbanlarını Hudeybiye'de kestiler. Sonra müşrikler şu şartlarla anlaşmaya razı ol­dular: Peygamber (SAV) bu yıl geri dönecekti, gelecek yıl kendisine üç gün için Mekke'nin kapısını açacaklar ve Beytullah'ı tavaf edip her istediğini yapacak ve ardından hemen Medine'ye dönecekti. Ertesi yıl Peygamber (SAV) ve ashabı «kaza umresi» için hazırlıklarını yaptılar. Fa­kat müşriklerin kendilerini bırakmamalarından,  Beytullah’ı ziyaretten alıkoymalarından ve kendilerine savaş açmalarından korkuyorlardı. Çünkü Rasulullah (SAV) on­larla hem Mescid-i Haram'da hem de «Haram Aylarda» savaşmayı kötü karşılıyordu. Bunun üzerine Allah Teala bu ayet-i kerimeyi indirdi.

İşte bu ayet aracılığıyla İslam'ın helal ve haram kıl­dığı şeyler konusundaki ve hüküm koymadaki pratik ger­çekliğini anlıyoruz. Çünkü şahısların, yerlerin ve vakit­lerin saygınlığı, kendi sınırları içerisinde kalın kendisin­den daha büyük bir saygınlığa haiz şeylere zeval getir­mediği müddetçe hükme esas 'alınır. Yoksa böyle bir ze­val tehlikesi söz konusu olunca, daha büyük bir hürmeti haiz olan varlığın korunması uğrunda bıi saygınlıklar söz konusu edilemez. İşte İslam nazarında bu anılan saygın şeylerden daha (büyük bir hürmeti (saygınlığı) haiz olan varlık insandır. Bu nedenle Müslümanların bu daha büyük bir saygınlığı haiz olan varlık karşısında anılan diğer saygınlıkları çiğnemek hakları vardır. Çünkü İslamî kai­de, maslahat konusunda güçlü tarafın zayıf tarafa üstün tutulmasını gerektirir. İşte bu kaideden hareketle, her­hangi bir şer'î hükümde bazı işleri genel kaideden çıka­ran istisnalara varılmaktadır.

Eğer böyle olmasaydı, azgın gruplara Müslümanlarla savaşmak yolunda bazı mekan ve zamanların saygınlı­ğından yararlanma imkanı verilmiş olurdu. Böyle bir du­rumda bu azgın gruplar, Müslümanların zaman veya me­kanın saygınlığından dolayı karşılık veremeyeceği durum­larda kendilerini güçlü hissederek Müslümanlara ve yer­lerin ve zamanların saygınlığına saldırabilirlerdi. İşte ayet-i kerime bunu ifade ediyordu:

«... Onlar sizinle savaşmadıkça onlarla Mescid-i Haram'1 da savaşmayın. Fakat onlar sizinle (orada) savaşırlarsa, onları he­men (orada) Öldürün: Kafirlerin cezası budur...»

Müslümanların kendilerini savunmak konumunda Mescid-i Haram'da savaştıkları bu durum istisna olun­ca bunun kadrince takdir edilmesi (haksız yere aşırı gi­dilmemesi) kaçınılmaz bir zorunluluktur. Bunun ölçüsü onların Müslümanlara saldırı durumlarıdır. Bunun için Allah Teala devam eden ayette «Şayet onlar vazgeçerler­se...» şartını getirmiştir. Vazgeçip bu mukaddes mekan­da savaştan çekilirlerse, Müslümanlara bu saygın mekan­da savaşmayı mubah kılan sebep ortadan kalktığından bu durumda savaşın durdurulması gerekir. «Şüphesiz Allah bağışlayan (Gafur) ve esirgeyen (Rahîm)dir». Tefsirü'l Mizan'da geçtiği üzere Allah'ın bağışlaması ve esirgemesi, hayat işlerinden herhangi bir işte Allah'ın istediği her-> hangi bir amelin caizliğinde esastır. [66]

Cihad Bağlamında Savaşı Nasıl Anlıyoruz?

Şirke ve müşriklere karşı savaş düşüncesi,    küfrün İslam'a karşı savaş açması ve dinlerinden saptırmak ama­cıyla Müslümanlara    baskı yaptığı güç ve    müesseseleri yıkmak çerçevesinde bir meseledir. Çünkü küfür, bu güç ve müesseseleriyle dünyadaki bütün    İslamî hareketlere karşı durmaktadır. İslam ile küfür arasındaki bu çatış­ma,  şahıslar,  kabileler veya düşman  gruplar düzeyinde değildir. Bunun için bu mesele, çatışmayı dondurucu uz­laşma ya da anlaşma benzeri yumuşak yollarla halledile­mez. Çünkü bu çatışma, Allah'ın, hayatın onun hak ve adaletten kaynaklanan sağlam kaidesi üzerine kurulma­sını istediği ilahî risalet ile (düşmanlık, azgınlık ve sal-dırgamk ilkelerini şiar edinen) küfür çatışması düzeyin­dedir.   Çünkü İslam'ın varlığı  küfrün varlığını  ortadan kaldırmaya yöneliktir. Bundan dolayı, mü'minleri dininden saptırma yolundaki baskılar olmasın, diri yalnız Al­lah'ın olsun ve  yeryüzünde  şeytana ve tağutlara ayak basacak bir yer kalmasın diye şirk ve müşriklerle savaşmak kaçınılmazdır. Çünkü mesele insanın maslahatı me­selesidir. Bunun için insana; küfrün, zulmün ve saldır­ganlığın fikir ve konum hürriyeti adı altındaki egemenli­ğinden uzak, hak ve adalet üzerine kurulu bir hayattaki gerçek hürriyet kalsın diye îslamî-şer'î şartlar üe sınırlı bir cihad zorunludur. Biz cihad meselesinin insan irade­sini baskı altına alan ve ona im.anî hakikate ulaşmak yo­lunda tartışma, görüşme ve soru sorma hürriyetini ver­meyen bir otoritenin baskısı meselesi olmadığım; aksine bunun fikir hürriyetini değil, küfür hürriyetini kontrol al­tına alma ve bunun rolünü dondurma meselesi olduğu­nu biliyoruz. İslam bunu yaparken ,insana, olumlu görüş­me yoluyla bir kaııate ulaşma imkanını verir. Fakat ka­firler bu imkana karşı direnirlerse, yani olumlu görüşme yoluna gelmezlerse o zaman risaletçi hayatın, —otorite­sini ortaya koyarak— kendi kendini tanıtmaya hakkı var­dır. Cihadın şer'î şartları üzerine yaptığımız incelemeden, onun insanların inancını zorla değiştirmeyi hedeflemedi­ğini, aksine diğer semavî dinlere mensup olan diğer in­sanların antlaşma ve zimmet şartlarını koruduktan sonra kendi inançları üzere kalmalarını    teminata bağladığını görebiliriz. Aynı durum, İslam'ın maslahatının birlikte ya­şamayı gerektirdiği rnü'min olmayan, yani herhangi bir semavî dine mensup olmayan gruplar için de geçerlidir.

Esas mesele, fitneyi güden kafir gücün ortadan kal­dırılması kanalıyla fitnenin olmaması (Önlenmesi) ve di­nin tamamiyle yalnız . Allah'ın olması meselesidir. Böy­lece yeryüzünde en üstün söz Allah'ın sözü olacak, küf­rün kapsamlı bir otorite konumunda hiçbir sözü olmaya­caktır. Bu da hayatı kendi çizgisine sokmak amacında olan her düşüncenin ve her dinin meselesidir...

«Eğer vazgeçerlerse, artık zalimlerden başkasına düşman­lık yoktur...%

Ayet-i kerimenin noktalandığı bu ibare, Müslüman ol­mak ve küfür çizgisinden uzaklaşmak olarak tefsir edil­miştir. Çünkü Müslüman olduktan sonra diğer Müslüman­ların lehine olan onların da lehine, diğer Müslümanların aleyhlerine olan onların da aleyhinedir. Peygamber'den (SAV) rivayet edilen şu hadis-i şerif bu anlama işaret et­mektedir:

{(.Allah bana İnsanlarla 'La İlahe İllallah - Âllat'tan Başka İlah Yoktur' deyinceye kadar savaşmamı emretti. Eğer vazge­çerlerse artık zalimlerden başkasına düşmanlık yoktur».

Bu açıklamalar ışığında anlaşılıyor ki, Müslüman ol­duktan sonra savaş ^sanlara" karşı azgınlık edip haksız yere saldiranlai'a mahsustur...

Ayrıca bu ayet-i kerimenin başka bir yönde de va-rid olması mümkündür. O da savaş yoluyla küfrün gücü­nü yerle bir edip dinin üstünlüğünü yerleştirip sağlam­laştırmaktır. Çünkü savaş, bu hedefi müşriklerin ve ka­firlerin Müslümanlara karşı saldırganlıklarını sürdüreme­yecekleri bir düzeyde gerçekleştirir. Bu da ya küfürden dönüp imana gelmeleri suretiyle olur ya da Müslümanla­rın dinlerini yaşamak ve bu dine davet konusundaki hür­riyetlerine saygı esası üzerine kurulu güvenlik unsurları­nı düzenleyen antlaşmalar yoluyla.

Bu açıklama ışığında ayet-i kerimenin düşmanların küfürden vazgeçmeleri hususunda varid olmadığı, ancak zulüm ve saldırganlıktan vazgeçmelerini kapsadığı da gö­rülebilir. Yalnız bu, İslam'ın hayattaki küfür varlığını ortadan kaldırmak yolunda cihada yol vermediği anla­mında değildir. Aksine bu ifade ile kasdettiğimiz şey, ayetin anlamının (her zaman olabileceği gibi- çev.) görüş­leri . anılan müfessirlerin zikrettiği anlamdan başka bir anlama da gelebileceğidir... [67]

Haram Aylarda Savaş

«Haram ay haram aya karşılıktır. Haram(ay)ların hürmet­leri karşılıklıdır. (O halde) Size saldıranlara size saldırdıkları gi­bi saldırın. Allah'tan korkun ve bilin ki Allah, (azap ve gaza­bından) sakınanlarla beraberdir. Allah yolunda mallarınızı ve­rin, kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın, ihsan edin (iyiliği gereğince yapın). Şüphesiz Allah, ihsan edenleri sever»...  (Bakara: 194-195)

Bundan önceki ayetler, Müslümanların, savaşmak suretiyle saygınlığını çiğneyerek günaha girmekten sa­kındıkları Mescid-i Haram'da savaş üzerine idi ve Allah Teala Müslümanların kendilerini savunma açısından Mes-cid-i Haram'da savaşı serbest kılmıştı. Bu ayetlerde de Müslümanların, saygınlığını çiğneyerek günaha girmek­ten sakındıkları ve bu nedenle savaşa girişmedikleri ha­ram aylarda savaş işlenmektedir.

Allah Teala bu ayetleri indirerek, Müslümanlara mis­liyle mukabele esasına dayalı olarak savaş serbestisi ver­miştir. Bu konuda insanın hiçbir şekilde seçme yetkisi yoktur. Çünkü mesele hem ümmet hem de İslam risaleti açısından bir ölüm kalım meselesidir. Eğer Kureyş bu haram ayın hürmetini çiğnemiş, insanın bu ay içersin­deki huzur hakkına saygı göstermemişse, Müslümanların da bu hürmetli ayda onlara karşı saygınlığa riayet etme­mek hakları olacaktır. Ayet-i Kerimede «Haram ay ha­ram; aya karşılıktır» ifadesinin hemen ardından «Haram-(ay)lann hürmetleri karşılıklıdır»    ifadesi ile    bir kısas hükmü konulmuştur. Başkaları tarafından çiğnenen say­gınlığına karşılık kısas yapmak her insanın hakkıdır. Bu da, saldırganların saygınlıklarını çiğnemek şeklinde mis­liyle mukabele olacaktır. Kur'an-ı Kerim de bu düşün­ceyi, saldırıya uğrayanın bunun misli bir saldırıyla kar­şılık vermeye hakkı olduğu, adalet çizgisinden şaşıp sı­nırı aşmaması gerektiği şeklinde açıklamaktadır. Arka­sından da takvayı, Allah korkusunu emretmektedir. Em­redilen bu takvanın gereği, Allah'ın koymuş olduğu sı­nırlara gelindiğinde durmak, adalet ile zulmü birbirinden ayıran bu sınır çizgisini aşıp adaletten zulme geçmemek­tir. Çünkü insan bu takva sayesinde bulunduğu bütün özel ve genel konumlarda daima Allah'ın huzurunda ol­manın sorumluluğunu hisseder. Bu şuura sahip olan in­san, lehine ve aleyhine olan bütün haklar karşısında du­yarlı olur. Allah'ın kendisinden durmasını istediği yerde durur ,hareket etmesini istediği yerde hareket eder. Tak­va şuurunu yaşamayan insan ise ırkçılık ,intikam, tamah gibi insanı hakkından daha fazlasını almaya veya başka­larına haklarından daha azını vermeye teşvik eden nef­sin iç çatışmaları karşısında yoldan sapabilir... Kur'an-ı Kerim, bunun hemen ardından mü'minlerin takva ile ulaştıkları konumu belirtiyor: Allah, Rablarından O'nu görmedikleri halde korkup sakınan, gizli açık, küçük bü­yük her işte O'nun gözetimi altında bulunduğu şuurunu yaşayan takva sahipleriyle beraberdir... [68]

Kendi Ellerinizle Kendinizi Tehlikeye Atmayın

Kur'an-ı Kerim daha sonra Allah yolunda savaş ve cihad alanına ilişkin başka bir temel konuya geçiyor: Bu yolda mal harcamak. Cihadın, Allah yolunda savaşanların ytiyecek, binek ve silah    gibi ihtiyaçlarını    karşılayacak kendine özgü gerekleri vardır. Bunun için can ile cihadın yanında mal ile cihad da zorunludur. Allah yolunda mal harcamak emrinin hemen ardından, insanın kendini kenr . di eliyle tehlikeye atmaması emri gelmiştir. Kendini teh­likeye atmak konusu ferdî planda da cemaat planında da geçerli bir olgudur. Tabii ki bu da Allah-tarafından ken­dini feda etmek ve şehid olmak gibi bir bağlayıcı emrin bulunmadığı durumlar için söz konusudur. Kendini kendi eliyle tehlikeye atmak, ferdin veya cemaatin, makul ha­zırlıklar veya gerçekleştirilmesi hikmetle planlanmış bü­yük hedefler olmaksızın düşmanlarla savaşa girişmesi-dir. Çünkü ferdî veya toplu halde intihar, bu durumu zo­runlu kılan şer'î şartlar dışında Allah tarafından yasak­lanmış bir haramdır ...Ehl-i heyt imamlarından rivayet edilen bazı haberlerde ayet-i kerimenin —tabiri caizse— malî intihar konusunda varid olduğuna işaret edilmiştir. Bu, insanın kendisine hiçbi rşey kalmayacak şekilde bü­tün malını Allah yolunda harcamasıdır. el-Kâfî Kitabın­da İmam Cafer es-Sadık'm (AS) Allah Teala'nm «Kendi elicisle kendinizi tehlikeye atmayın» emri hususunda şöy­le dediği nakledilmektedir:

«Eğer bir kimse elindeki bütün malı Allah, yolunda harcar­sa ihsan etmiş olmadığı gibi doğru yapmış da olmaz. Allah Teala 'Kendi elinizle kendinizi tehlikeye atmayın; ihsan edin (iyiliği gereğince yapın); şüphesiz Allah ihsan edenleri —yani iktisatlı olup orta yolu tutanları— sever' buyurmamış mıdır?..»

Bu haberin uygulama alanında varid olduğu, ayetin hükmünü sınırlamaya ilişkin olmadığı açıktır. Çünkü ayet-i kerime, ister hayata; karşı ister hayatın dönüp do­laşıp bizzat kendisine varan .tabii ihtiyaçlarına karşı ol­sun tehlikeye götüren her iş için mutlak bir hüküm ifade etmektedir. [69]

İhsan : Ahlâkî Bir Kanun....

İhsan edin... Şüphesiz Allah ihsan edenleri sever... Bu, Kur'an-ı Kerirn'in birçok ayette tekid ettiği Kur'an'î ahlakî bir hükümdür. Bu hüküm, insanın gerek barış ve gerekse savaş hallerinde diğer insanlarla olan bütün iliş­kiler içerisinde yaptığı işlerde ve davranışlarında ihsan ile hareket etmesini ifade eder. Diğer bir ayette de; «Şüp­hesiz Allah adalet ve ihsanı emretmektedir» anlamı varid olmuştur. İhsanın değerine gelince, bu, insanın içerisin­de hayatın iyi yanma açıldığı amelî bağlılıkta ifadesini bulur. İhsan, insanın ruhunun ve şuurunun derinliklerin­den kaynaklanan ve kendisini başkalarının taşıdıkları şiarlara ve yaşadıkları şartlara saygı ile yaklaşmaya, bu insanların zorluklarını —en azından— kolaylık alanın­dan uzanarak paylaşmaya iten bir vergi ve müsamaha yaklaşımıdır. Bu yaklaşımla insan, hayat içersinde İsla-raî ahlakî bir çizgi üzerinde adalet ile ihsan arasında dos­doğru bir yol alır gider.

Kur'an-ı Kerim, bir önceki ayette takvayı emretmiş ve Allah'ın takva sahipleri ile beraber olduğunu zikret­mişti. Bu ayette de aynı üslupla ihsanı emretmiş ve Al­lah'ın ihsan edenlerle beraber olduğunu bildirmiştir. İh­san da takva temeline dayalıdır. Allah takva sahipleriyle beraber olduğu gibi ihsan edenlerle de beraberdir. [70]

33) HACCIN UFUKLARINDA BİR GEZİNTİ

Bismillah nrahnıaniırahim

«Allah için hacet ve umreyi tamamlayın. Eğer (düşman ve­ya hastalık gibi) bir engelle çevrilmiş olursanış kolayınıza ge­len kurbanı (gönderin) ve kurban yerine varıncaya kadar baş­larınızı tıraş etmeyin. İçinizden hasta olan ya da başından bir rahatsızlığı bulunan kimse (bunun yerine) oruçtan, sadakadan veya kurbandan (biriyle) fidye (versin). Güvene kavuştuğunuz­da, hacc(zamanın)a kadar umre ile faydalanmak isteyen, kola­yına gelen kurbanı keser. Kurban (kesme imkamn)ı bulamayan üç gün hacda yedi gün de döndüğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün oruç tutar. Bu, ailesi Mescid-i Haram(civarın)da oturmayanlar içindir... Allah'tan korkun ve Allah'ın cezasının çetin olduğunu bilin...

Hac, bilinen aylardadır. Kim o aylarda haca üzerine alır­sa bilsin ki hacda kadına yaklaşmak, günaha sapmak ve kavga etmek yoktur. Yaptığınız iyilikleri de Allah bilir... Bir de ha­zırlıklı olun, (ve bilin ki) en iyi hazırlık takvadır. Ey akıl sa­hipleri (yalnız.) benden korkun (emirlerimi yerine getirin ve ya­saklarımdan sakının)... Rabbinizin lütuf ve ikramından (bir şeyler) aramanızda sizin için herhangi bir günah yoktur. Ara-jattan ayrılıp (Müzdelifeye) akın ettiğinizde Mefar-i Haram'da Allah'ı anın. O'nu —siz O'nun hidayetinden Önce yolunu şa­şırmışlardan olduğunuz halde— size hidayet ettiği üzere anın. Sonra insanların akın akın döndüğü yerden siz de akın edin ve Allah'tan af dileyin; şüphesiz Allah bağışlayan ve merhamet edendir...

Hac ibadetlerinizi bitirdiğinizde (daha Önce), atalarınızı an­dığınız gibi hatta daha güçlü bir zikirle Allah'ı anın.

İnsanlardan kimi, 'Rabbimiz, bize dünyada ver.' der. Onun ahireUe bir payı yoktur. Onlardan kimi de( 'Rabbimiz, bize dünyada da güzellik ver, ahirette de güzellik ver, bizi ateşin azabından koru!...11 der. İşte onlara kazandıklarından bir pay vardır. Allah, hesabı çabuk görendir.

Sayılı günlerde Allah'ı anın. Kim hemen İki gün İçinde (Minadan Mekke'ye) dönerse ona herhangi bir günah yoktur. Kim de geride kalırsa korunduğu .takdirde ona da herhangi bir günah yoktur. Allah'tan korkun ve bilin ki hepiniz O'nun hu­zuruna toplanacaksınız»...

(Bakara:  196-203)

Kur'an-ı Kerim bu ayetlerde haccm bazı hükümle­rini işlemektedir. Hac, Allah'ın İbrahim'in (AS) risaletirı-den beri kullarına farz kılmış olduğu bir ibadettir. İbra­him Peygamber'den bu yana farz olan hac, cahiliye ehli arasında da bilinmekteydi. İslam ise bunu ikrar ederek bir karara bağlamış ve bazı menasiki eklemiştir. Haccm lugattaki anlamı, «kasdetmek»tir. Bundan maksat hacca ilişkin birtakım özel menasikin kastedilmesidir. Umreye gelince, bu, Beytü'l Haram'ın özel olarak ziyaret edil­mesidir.

«Allah için hacet ve umreyi tamamlayın...'»

Hac veya umre niyetiyle ihrame girmek    suretiyle hacca veya umreye başlamış olan insanın hacca niyet et­mişse haccını, umreye niyet etmişse umresini tamamla-. ması zorunludur. Bu da kolay veya güç şartlar altında ifa edilmesi emrolunmuş gerekleri (farz ve vacipleri) yerine getirmekle gerçekleşir. Ayet-i kerimenin haccm ve um­renin Allafo için tamamlanmasını tekidle belirtmesi, hac

ve umrenin ,yalnız Allah'ın rızasının gözetilmesinin kaçı­nılmaz olduğu ibadetlerden olduğu anlamına gelmektedir, însan bu ibadet esnasında yapıp ettikleriyle, düşüncele­riyle ve bütün kulluğu ile Allah'a yaklaşmak ihtiyacını hisseder. Belki de İslamî ibadetlerin yüksek değeri, bun­ların, insanı bayatın canlılığından uzak bırakan —sevgi ve korku içerisinde kaybolmuş— kişisel vicdanî haletler olmamasında, aksine kulun Rabbi ile olan ilişkisi,içerisin­de hayatın en geniş ufuklarını karşılayan pratik bir çizgi olmasında yatmaktadır.  Nitekim namazda,  Fatiha Sure­sinin ifade ettiği anlamlar ve buna ilaveten Allah'ın hu­zurunda namaza duran kişinin kendi ruhî ve fikrî ihti­yacına göre seçtiği diğer bir sure veya ayetler topluluğu olan zammı sure'nin ifade ettiği anlamlarla karşı karşı-yayız. (Yani salt bir sevgi ve saygı gösterisi değil. Çev.). Yine İslam'ın, Allah'ı, mahlukatmm hayatına ilişkin Rab-lık,  görüp gözeticiük ve rahmet gibi vasıflarıyla tasav­vur edişi ile karşı karşiyayız. Kulun Rabbi ile ilişkisi ve O'na yönelişi ile karşı karşıyayiz. İşte namaz insanın var­lığı içerisinde böyle canlanmakta ve onun vicdanında İs-lamî düşünce ve tasavvurları canlandırmaktadır. Böyle­ce insan ruhî, fikrî ve amelî kapasitesi yoluyla bu Kur' an'î anlamları, hayat içersinde yaşayan canlı varlıklara dönüştürecektir.

Aynı şekilde hac konusuna yaklaştığımızda da bir­çok anlamı bünyesinde toplayan geniş kapsamlı bir iba­detle karşılaşıyoruz. Hac sırasındaki tavaf, (Safa ile Mer-ve arasında koşarak) sa'y etmek, Arafat'ta ve Müzdelife' de vakfe (durmak), Mina'da gecelemek, bütün bunları na­mazla karşılaştırabiliriz, yani çakıştırabiliriz. İnsan hac ibadetini ifa ederken de düşüncenin ve şuurun en derin haletlerini, en arı şiarlarını ve en yüksek derecelerini yaşar. İhrama gelince bunu da oruçla karşılaştırıp çakıştı-rabiliriz. Çünkü ihrama girmek de insana; şehvetlerine, zevk ve lezzetlerine, âdet ve alışkanlıklarına karşı kendi isteği ile bir bağlanma yüklemektedir.    İnsanı zorlu bir eğitim aşamasına sokarak, onu; sabrı, dayanıklılığı, baş­kalarının şiarlarına saygıyı,- çevresini saran bütün saygın şeylere, hatta hayvanlara ve bitkilere karşı  saygılı ol­mayı öğrenmeye, saçını tıraş etmekten,  aynaya bakma­ya varıncaya kadar her hareketini dikkatli bir kontrol altına  almaya  zorlamaktadır.,..   Cemreleri  (şeytanı)   taş­lamaya gelince, Cemreler şeytanı temsil ettiği gibi onları taşlamak da şeytan ile savaşın pratik bir sembolünü tem­sil etmektedir. İşte böylece insan kendi nefsinde ruhî, fik­rî ve amelî yapıyı gerçekleştirmek yolunda,     içerisinde Allah ile diyalogu yaşadığı bir ibadet    atmosferinde bir amelden diğerine koşar. Böyle olunca da ibadet insanı ha­yattan uzaklaştırmada ortak olmak gibi bir rol oynamaz. Bunun aksine ibadet insanı hayatın içine iter, onu yaşa­maya zorlar. İnsanı,    hayatı yaşarken maddeye    —onun maddî sıfatlarını ihmal etmeden— anlam ve değer ver­me konumuna yükseltir...

İslam tabii ki ibadetin anlamını, farz edip hükme bağladığı şekillerle gerçekleştirmekle kalmaz, onu insa­nın Allah için yaptığı bütün iyi amelleri ibadet kılmaya kadar uzatır. Nitekim ilim Öğrenmeyi ,aile efradının ihti­yaçlarını temin yolunda çalışmayı, iffetini muhafaza et­meyi, bir mü'minin bir ihtiyacını karşılamayı veya bir darlığını gidermeyi, diğer malum ibadetler gibi, insanın onunla Allah'ın rızasını kazandığı birer ibadet olarak ka­bul eden çok sayıda hadis ve haber varid olmuştur. Bü­tün bu anılan açıklamalar ışığında «Allah için haccı ve umreyi tamamlayın» emrinde insanın, içerisinde hac or­tamını —bu farizanın temsil ettiği yüksek ufuklara yük­selecek düzeyde— yaşadığı ruhî yaklaşımın tamamlanma-

sına işaret edildiğini görüyoruz. İnsan bu atmosfer içeri­sinde olgun bir îslamî moralle hareket edecek, içerikten uzak bir şekille yetinmeyecektir. Çünkü salt şeklî bir ta­mamlama içerik ve gerçeklik bakımından eksik olacak ve yapılan ameli, Allah'a yaklaştırmayan ve O'nun yanında makbul olmayan boş bir işe döndürecektir. Çünkü Allah Teala, insanın bütün ruhu ve varlığı ile yöneldiği amel­lerden başkasını kabul etmez.

«Eğer (düşman veya hastalık gibi) bir engelle çevrilmiş olur­sanız kolayınıza gelen kurbanı (gönderin) ve kurban yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin...»

Hac veya umre yapan kimsenin karşısına haccmı ve­ya umresini tamamlamaktan alıkoyan bir engel çıktığın­da, haccı veya umreyi tamamladıktan sonra çıkması ge­reken ihramdan nasıl çıkacaktır?

Ayet-i kerime böyle bir durumda bulunan kimseye umre yapmak üzere ihram giymişse Mekke'ye, hac yap­mak amacıyla ihram giymişse Mina'ya bir kurban gön­dermesini farz kılmıştır. Kurbanı gönderir, kurban yeri­ne ulaştıktan sonra başını tıraş edebilir ve ihramdan çı­kabilir. Bu, söz konusu engelin bir hastalık şeklinde oldu­ğu durumda böyledir. Fakat söz konusu engel düşman olursa kurbanı bulunduğu yerde kesebilir. Müşrikler ken­disinin umre yapmasını engelediklerinde Peygamber'in (SAV) Hudeybiye'de böyle yaptığı rivayet edilmiştir.

«içinizden hasta dan ya da başından bir rahatsızlığı bulu­nan kimse (bunun yerine) oruçtan, sadakadan veya kurbandan (biriyle) fidye (versin)...»

Bu hüküm, kurban yerine ulaşmadan önce başı tıraş etme yasağının istisnasıdır. İnsan hasta olur da saçının başında kalması kendisine zarar verecek olursa veya başında kendisine rahatsızlık veren haşerat vesaire bulunup ken­disine rahatsızlık verirse üç gün oruç tutmak, altı mis­kini doyurmak ya da- bir koyun kesmek üzere başını tı­raş edebilir.

«Güvene kavuştuğunuzda, hacc(zamanın)a kadaf umre ile faydalanmak isteyen, kolayına gelen kurbanı keser. Kurban(kes-me imkanın)ı bulamayan, üç gün hacda, yedi gün de döndü­ğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün oruç tutar...»

Bu ayet-i kerime, hac ile umrenin bir farizada bir araya geldiği «Hacc-ı Temettu»a işaret etmektedir. Fa­kat bu durumdaki insan umre ihramından çıktıktan son­ra hac için ihram giyinceye kadar ihramda haram olan şeylerden istifade edebilir. Bunun karşısında «Hacc-ı Ki-rân» ve «İfrâd» bulunmaktadır. Bunlarda umre yoktur. Ayet-i kerime kurban kesmenin gerekliliğinden bahisle «Hacc-ı Temettu»un hususiyetini belirtmiştir. Bu kurba­nın önceki cümlede geçen engel durumu ile ilişkisi yok­tur. Çünkü bu kurban, ayet-i kerimede «güvene kavuş­tuğunuzda» ibaresi ile ifade edildiği üzere engel durumu olmaksızın güvenlik halinde «Hacc-ı Temettu»da vacip kılınmıştır. Bu hac türünü diğer iki türden ayıran özellik de budur. Çünkü diğer iki hac türünde farizanın bir par­çası olarak kurban kesmek zorunluluğu yoktur. «Hacc-ı Kırân»da kurban kesilse de bu kurban haccm vaciplerin­den bir vacip değildir... Ayet-i kerime «Hacc-ı Temettü» da kurban kesmeye gücü yetmeyenlerin durumunu da hükme bağlamış ve hac zamanı ile döndükten sonrası ara­sında paylaştırılmış olarak on gün oruç tutulmasına hük­metmiştir.

«Bu, ailesi Mescid-i Haram(civarın)da oturmayanlar için­dir...»

Burada anılanlar ,evi Mescid-i Haram'dan oniki mil­den daha çok uzakta bulunanlardır. el-Mizân tefsirinin sahibinin de zikrettiği üzere burada hikmetli bir hafif­letme ve kolaylaştırma vardır. Evi Mescidri Haram'dan cok uzakta bulunanlar eziyetten korunmak istenmiştir. Evi Mescid-i Haram civarında olmayan kimse «Hacc-ı Temettu»da umre yaptıktan sonra hac için tekrar «nü-kat»a gidip gelmez. Umreden sonra bazı şeylerden fayda­lanıp hacca başlar.

«Allah'tan korkun  ve Allah'ın cezasının çetin, olduğunu bilin...»

Ayetin sonunun böyle şiddetli olmasının hikmeti Tef-sirü'l Mîzân'da geçtiği üzere haccm ibadetler arasındaki Özel durumundan dolayıdır. Hac İbrahim Aleyhisselam-dan bu yana var oları bir ibadettir. Zaten insanlar buna yabancı değillerdir. Farziyetine de menasikine de kalp­leri ısınmıştır. Buna rağmen hacca karşı yanlış konum­lara düşmek hoş görülebilir bir şey değildir. Ayetin sonu bu nedenle sert varid olmuştur [71].

üz, «Allah'ın cezasının çetin olduğunu bilin!» sertli­ğinin, ou iDarenm üst yanında emredilen «takva-Allalı korkusu» ile ilişkili olduğu kanaatindeyiz. Allah'tan kor­kun, yani bilin ki, Allah'ın cezası çetindir ...Bunun için hayatınızın her alanında O'nun çizmiş olduğu sınırlara riayet edin. Dur dediği yerde durun.

«Hac, bilinen aylardadır. Kim o aylarda haccı üzerine dır-sa bilsin ki, hacda kadına yaklaşmak, günaha sapmak ve kav­ga etmek yoktur. Yaptığınız iyilikleri de Allah bilir. Bir de hazırlıklı olun; (ve bilin ki) en iyi hazırlık takvadır. Ey akıl sakipleri (yalnız) benden korkun (emirlerimi yerine getirin ve ya­saklarımdan sakının)...»

Hac için ihrama girilmesi caiz olan aylar üç aydır: Şevval, Zilka'de ve Zilhiccefnin ilk on günü). Bu aylarda hacca niyet edip ihrama giren insan ihramın yasaklarına bağlı kalmak zorundadır. Bunların başında- ayette anılan şu üç şey gelir: Cinsi münasebetten kinaye edilen kadına yaklaşmak (refes), yalan söylemekle tefsir edilmiş olan günaha sapmak (füsûk), «Vallahi öyle değil ve vallahi böyle...» gibi yemin ve ısrar kelimeleri ile tefsir edilmiş olan çekişme (cidal). Bunlar insan hayatında eğitimin önemli unsarlanndandır.

Bu ayet-i kerime, insanın yaptığı iyi işlerin Allah'ın ilminden kaçmayacağım hatırlatarak son bulmuştur. Bu da amelerde ihlas, her iyiliği sırf Allah için yapmak ve başka kaygı gözetmemek şuurunu ve Allah'ın gözetim ve denetimi altında bulunduğumuz hissini pekiştirmek için­dir. Allah'ın kadm-erkek her insanın yaptığı amelleri za­yi edecek olmadığım hatırlatmaktadır. Bu şuur ve his, in­şam Allah yolundaki çeşitli güçlük ve darlıklara O'nun sevap ve rızası karşılığında tehammül etmeye götüre­cektir.

«Bir de hazırlıklı olun; (ve bilin ki) en iyi hazırlık takva (Allah korkusu)dur...»

İnsana Ölümünden sonra kalacak olan budur. Allah' in huzuruna vardığında bunu Allah'ın yanında hazır bu­lur. «İnsandan geriye kalan iyilikler Rabbinin yanında sevap ve ümit bakımından en iyi şeylerdir...» Dünyada ve ahirette karşılaşılacak en iyi sonuç, iyi işlerin sonu­cudur. Allah'tan korkan insan daima O'nun gözetimi altında bulunduğu şuuru ile yaşar ve bu şuur içersinde yığ­dığı iyilikleri kuşanarak Allah'ın huzuruna varır.

«Ey akıl sahipleri...  (yalnız) benden korkun...»

Emirlerimi yerine getirin ve yasaklarımdan sakının... Bu yüksek nidada insanı dünyada ve ahirette iyi olan şeylere çeken akl-ı selim şahit tutulmuştur. İnsanın aklı başmdalığı ve ayıklığı vurgulanmış, bunun takvaya gö­türen iyi sonuçlarına işaret edilmiştir.

«Rabbinizin lütuf ve ikramından (bir şeyler) aramanızda sizin için herhangi bir günah yoktur...»

Ehl-i beyt imamlarından rivayet edilen bazı haber­lerde bu ifadenin, müminlere haccı eda ettikten sonra çe­şitli "ticarî işlerle uğraşma ruhsatının açıklaması konu­sunda varid olduğu belirtilmiştir. Çünkü Müslümanlar bunda herhangi bir günah olabileceği hissinde idiler ve böyle bir günahı irtikap etmekten çekiniyor ve ticaretten kaçmıyorlardı. Ayet-i kerimede geçen «Sizin için herhan­gi bu- günah y&ktur» tabiri bu durumu açıkça ortaya koy­maktadır. Günah tabirinin geçmesi Müslümanların bu ka­bilden bir şeyler hissettiklerini göstermektedir. Rızık ara­maya çalışmak meselesi «Allah'ın lütuf ve ikramından (bir şeyler) aramak» ibaresi ile ifade edilmiştir. Bu, alışıl­mış Kur'an'î tabirlerdendir. Allah Teala'nm Cura'a Sü­resindeki ayet-i celilesinde de varid olduğu gibi:

«Namaz (kılınıp) bittikten sonra yeryüzüne dağdın ve Al­lah'ın lütuf ve ikramından (nasibinizi) arayın...»

Bu Kur'an'î tabirde rızik aramanın ibadetin ruhiye-tinden uzak bir şey olmadığına da işaret vardır. Çünkü rızık elde etme çabası Allah'ın lütuf ve ikramından (bir şeyler aramak, yani O'nun lütuf ve ikramına ulaşmaya ça­lışmak olarak ifade edilmiştir. Bunun yanında ibadet de. Allah'ın âfâkında hareket etmektir. Tıpkı rızık aramakta olduğu gibi. Daha önce de helal rızık aramayı insanı Al­lah'a yaklaştıran bir ibadet olarak kabul eden hadis ve haberlere değinmiştik. Bu hadis ve haberlerin bazıların­da ise ibadetin yetmiş şubesi olduğu, bunların en efdali-nin de helal rızık aramak olduğu varid olmuştur. [72]

Arafat'ta ve Meş'ar-i Haram'da...  .

Arafattan ayrılıp (Müzdelifeye )akın ettiğinizde Meş'ar-i Haram'da Allah'ı anın. O'nu— siz O'nun hidayetinden önce yo­lunu şaşırmışlardan olduğunuz halde— size hidayet ettiği üzere anın...»

İnsanların güneşin zeval vaktinden guruba kadar ara-fatta huşu içersinde durmaları hac ameliyeler indendir. Bu huşu içerisindeki duruşta ibadetten, tefekkürden ve ru­hun derinliklerine nüfuzdan çok büyük bir nasip vardır. Bu duruş hayatın Allah'ın huzurunda duruşudur. İnsan bu duruşta düşüncelerine ilham ve amellerinde istikamet alır. Allah'tan kendisine düşüncelerinde isabetlilik, yo­lunda doğruluk, işlerinde kolaylık, darlıklarına genişlik, arzu ve emellerine pratik gerçeklik bahşetmesini bekler. Bundan anladığımız şudur: Arafat'taki vakfe (duruş) bir aşamanın bitimi ile yeni bir aşamanın başlangıcı arasın­daki duruştur. Tıpkı uzun <sefere çıkmış bir insanın kar­şılaştığı güçlükler ve sarfettiği çabalardan ve uygulan­mış bazı proje aşamalarından sonra dinlenmesi, düşünme­si, katettiği mesafe ile önündeki katedeceği mesafelere bakıp hesaplarını gözden geçirdikten sonra yeniden, yeni bir yolculuğa başlıyormuş gibi yola koyulması için belli bir yerde yine belli bir müddet konaklaması gibi... Allah için hacceden insan bu yüksek konumu dua ve zikir ile ta­mamlayarak yaşadıktan sonra yola koyulacak ve bir müd­det sonra başka bir yerde ikinci durak olan Meş'ar-i Ha-ram'da yeniden duracaktır. Bu duruş —İmamiye mezhe­bine göre— fecrin doğuşundan güneşin doğuşuna kadar­dır. Diğerlerine göre ise iki «tülu'-doğuş» arası kadardır. Bu, değişik bir zamanda değişik bir duruştur. İnsan bu duruşta, kendisini —daha önce yolunu şaşırmışlardan ol­duğu halde— hak yola hidayet eden Allah'ı anarak huşu ve şükran içerisinde bir zikir ortamını ve hidayetin ne büyük bir nimet    olduğunun şuurunu yaşar.    Hidayetin hoşnutluk, ruhaniyet ve güven ortamının, şüphe, tered­düt ve kayboluştan uzak olmanın yüceliğini hisseder. Al­lah'ın hidayetinin kendisini kötülük ve pisliklerden uzak temiz bir hayatın fezaî ortamına yöneltmesinin büyüklü­ğü üzerinde düşünür. Sevgiye, iyiliğe ve huzura yakın­lığın mutluluğunu yaşar. Sonunda Allah'ın affına ve hoş­nutluğuna  ve  cennetin güzelliğine ulaşmanın huzurunu yakalar.  Bunun karşılığında sapıklığın    insanın içindeki ve dışındaki, ferdî ve toplumsal hayattaki, dünyadaki ve ahiretteki olumsuz sonuçlarını karşılaştırmalı olarak göz­lerinin Önünde canlandırır. Böylece Allah'ın kendisine ba­ğışlamış olduğu hidayet nimeti karşısında derin bir şükür hissine kapılır.  Bütün maddî nimetler karşısında hisse­dilecek bir ayrı değer ve öneme sahip olan bu hidayet ni­metini kendisine bağışlayan Allah'a karşı minnet  duygularmı yaşar. Sapıklık içerisindeki hayatı, somut bir şe­kilde hidayet    içerisindeki hayatın    somut gerçekleri ile karşılaştırır. Böylece hidayet nimetinin yüceliğini sadece soyut:ve düşünsel olarak değil, somut ve pratik olarak da kavrayıp idrakini pekiştirir. [73]

İnsanların .Akın Ettiği Yerden Siz de Akm Edin...

«.Sonra insanların akın akın döndüğü yerden siz de akın edin ve Allah'tan af dileyin; şüphesiz Allah, bağışlayan ve mer­hamet edendir...»

Rivayete göre Kureyş, Arafat'ta insanların akın akın döndüğü yerden dönmemekteydi. Çünkü Kureyşliler ken­dilerinde kendilerini diğer İnsanlardan ayırıcı bir büyük­lük ve yükseklik olduğu hissine kapılmışlardı. İşte bu ayet-i kerime, kendilerini özellikle de Allah'ın insanları birbirinden ayıran bütün farkları ortadan kaldırmak is­tediği bu hac konumunda diğer insanlara karşı bir bü­yüklük ve yükseklik taslamaya iten bu sınıf çatışmaları­nı ortadan kaldırmak üzere İnmiştir. Böylelikle kendileri­ni Allah'ın huzurunda bir tek kimlik altında toplayan bu sıfatı, bir ve tek olan Allah'a kulluk sıfatını yaşayacak­lardır. Çünkü bir tek Allah'a kul olduktan sonra insanı diğer kardeşlerinden ayıracak takvadan gayrı bir ayırı­mın hiçbir anlamı yoktur.

Ayet-i kerime, bundan sonra insanları kendilerinden sadır olması mümkün olan, imanın çizgi ve ruhiyetinden uzak çeşitli olumsuz davranışlarından tövbe etmeye, Al­lah'tan kendilerini bağışlamasını dilemeye çağırmakta ve kendilerine bunun karşılığında aradıkları bağışlama ve rahmeti, merhameti vaadetmektedir. Çünkü rahmet ve mağfiret Allah'ın zatî sıfatlarına andır. O, hu sıfatlarıyla kullarını rahmet ve rızasına ulaştırır. [74]

İki İnsan Örneği ve Dua

«Hac ibadetlerinizi bitirdiğinizde (daha önce) atalarınızı an­dığınız gibi, hatta daha güçlü bir zikirle Allah'ı anın. İnsanlardan kimi: 'Rabbimiz, bize dünyada ver!' der. O-nun ahirette bir payı yoktur... Onlardan kimi de: 'Rabbimiz, bize dünyada da güzellik ver, ahirette de güzellik ver, bizi ate­şin azabından koru!..' der. İşte onlara kazandıklarından bir pay vardır... Allah hesabı çabuk görendir...»

Rivayete göre, insanlar önceleri hac ibadetlerini bi­tirdikten sonra oturup sohbet ederlerdi. Sohbetleri ata­larının konumlarına, geçirmiş oldukları dönemin şartla­rına, ortaya koymuş oldukları kahramanlıklara, sahip ol­dukları bolluklara ve söylemiş oldukları sözlere kadar uzanırdı. Böylece hac esnasında yaşamış oldukları ruhî havadan uzaklaşmış olurlardı. Allah Subhanehu, insanlar­dan, haccı Allah'ın ismini anıp geçtikleri bir mevsim ya da münasebet yerine koyarak bundan sonra Allah'ı bı­rakmamalarını istemiştir. Çünkü haccm esas rolü kalbi devamlı bir ruhî yöneliş ile Allah'a açmaktır. Bunun için hacdan sonra Allah'ı bırakıp ondan başkaları ile oyalan­mak Allah tarafından istenmeyen bir şeydir.

Bundan sonra ayet-i kerime, Allah'ı zikir ve dua ile anma bağlamında iki insan tipi çiziyor: Bunlardan biri Allah'a dua ederken hile sadece dünya hayatını ve onun şehvet ve lezzetlerini düşünür. Allah'tan sadece dünya­lık ister. Ahireti ve ahiret hayatının gereklerini hiç mi hiç düşünmez. Allah'tan dünyayı ister ve kuru kuruya onunla yetinir. Bu insanın ahirette herhangi bir payı yoktur. Çünkü ahiret herhangi bir şekilde onun hesabın­da yer almamıştır. Onun için önemli olan bu dünya ha­yatıdır. Ahiretin herhangi bir önemi yoktur. Bunun için de Allah Teala onun hesabını ahirete ilişkin değerler olan sevap ve rıza ile görmez...

Diğeri ise dünya ile ahireti birleştirip birlikte ele alan dengeli îslamî çizgide bulunan Örnek insandır. Bu in­san,  dünyayı Allah'ın kendisinden temiz ve iyi bir hayat yaşayarak çalışıp çabalamasını istediği bir çalışma yeri, bir tarla olarak kabul eder. Hayatta iyi işler yapar, yararlı işlerle uğraşır, bunun yanında Allah'ın helal kılr -rmş olduğu şehvet ve lezzetlerden faydalanır. Bunun için de Allah'tan kendisine dünyada güzellik vermesini ister... Sonra ahiretin dönüp dolaşıp varacağı son durak olduğu­nu görür. Orada her insanın ya cennette ya da cehen­nemde hayat süreceğini bilir. Bunun için Allah'tan ken­disine ahirette de güzellik vermesini ister. İşte bu insan örneği, Allah'a yakın olandır. Bundan dolayı da dünya­daki salih amelleri ile kazanmış olduğu güzellikten ken­disine nasibi verilir. Böylece hem dünyada hem de ahi­rette Allah'ın büyük mükafatını karşısında bulur... Al­lah, hesabı çabuk görendir. O'nun hesabı süratlidir. Kul­larının yapmış oldukları amellerinin sonucunda neyi hak ettiklerini bilir ve onlardan her birine iyi veya kötü kar­şılıklardan yaptıklarına karşlık olam adil bir hükümle verir... [75]

Duanın Eğitim Boyutu

Yukarıda geçen duaya ilişkin iki ayetin çizdiği çer­çeveden duanın eğitim boyutunu algılıyoruz. İnsanın fikrinde, vicdanında ve pratik hayatında yaşadığı bütün meseleleri duanın bu boyutu içerisinde görebiliriz. Öyle ki, insanın yaptığı dua onun hayattaki bütün konum ve hareketlerinin canlı bir sureti olmaktadır. Bu canlı suret içerisinde insan dünya işlerine eğildiği gibi ahiret işleri­ne de eğlir. İnsan bu dua ortamında kalbini Allah'a açar ve O'ndan dünya hayatının zarurî ihtiyaçlarım istediği gibi ahiret hayatına ilişkin ihtiyaçlarını da ister. Böylece insanın ahirete ilişkin hissiyatı da gelişir. Ahret hayatın­da kendisine verilecek güzelliğin de dünyadaki zarurî ihtiyaçlar kadar, hatta daha da önemli olduğu şuuru derin­leşir... İşte Kur'an'î dualarda, Peygamber'in (SAV) dua­larında ve O'nun Ehl-i beytinin imamlarının dualarında, özellikle de İmam Zeynelabidinin dualarında karşılaştığı­mız çarpıcı gerçek budur. Bu dualar dünyaya ve ahirete ilişkin bütün istekleri bu iki hayatın birlikteliğine ve ay­rılmazlığına delil olacak şekilde bir araya toplamış ve birlikte ele almışlardır... Muvaffakiyete götüren ve da­yanağımız olan Allah ne"'güzel vekildir...

«Sayılı günlerde Allah'ı anın. Kim hernen iki gün içinde (Mina'ddn Mekke'ye) dönerse ona herhangi bir günah yoktur. Kim de geride kalırsa korunduğu takdirde ona da herhangi bir günah yoktur. Allah'tan korkun ve bilin ki hepiniz Onun hu­zuruna toplanacaksınız...»

Sayılı günlerin, Zilhicce ayındaki «teşrik» günleri olduğu açıktır. Bunlar, Zilhicce ayının Mina'da geçirilme­si gereken onbirinci, onikinci ve onüçüncü günleridir. Acele edip iki günde (onikinci gün) dönmeye de, onüçün­cü güne kalmaya da herhangi bir mani yoktur. Fakat bu hükmü koyan ibareden hemen sonra gelen takvaya (ko­runmaya) gelince; bu, İmam es-Sadık'tan ve İmam el-Ba-kır'dan rivayet edilmiş haberlerde de günahlardan bağış­lanmaya esas olarak geçmektedir.

Bundan sonra ayet-i kerime tekrar mutlak bir ifa­deyle takvaya davet etmiştir .Ayetteki «Allah'tan korkun ve bilin ki hepiniz O'nun huzuruna toplanacaksınız» iba­resi insanın hacda ve diğer bütün zaman ve mekanlarda hayatın her alanında Allah korkusu ile davranmasını ifa­de etmektedir. Bütün insanların Allah'ın huzuruna top­lanacağı İfadesi de bunun te'kididir. Burada, insanların so­nunda Allah'ın huzuruna toplanacakları ve bu âdil ve ga­lip huzurda hayır ve şer bütün yaptıklarının karşılığını görecekleri gerçeğine dikkat çekilmiştir. Bu gerçeğin te' kidle vurgulanması da insanın kendi nefsinde ve bütün hayatında takva ruhunun gelişmesinde büyük bir etken olacaktır.

Anılan günlerde ve gecelerde Mina'da kalmaya ge­lince; bu insanın ruhunun derinliklerinde Allah'ın hu­zurunda bulunmanın yüksek ve etkin hislerini yaşadığı bir ruhî ve fikrî konum olarak kabul edilebilir. İnsan bu konumda ve bu ruhî ortam içersinde Allah'ı zikreder, te­fekküre dalar, geçmiş dönemlerin ve içinde bulunduğu dönemin hesaplarını gözden geçirir. Bunların geleceğe olan uzantılarına kapılır. Hacda yapıp ettikleri üzerinde düşünür. Sonunda dünya ve ahiret hayatı düzeyinde yük­sek im anî neticelerin tatmin ve güveni içerisinde vazife­sini tamamlamış olarak döner...

Allah'a ihlasla kulluk edenlerin ecri ne büyüktür... [76]

34) İNSANIN DAVRANIŞLARI ÜZERİNE

BismilIahirrahmanirraMnı

Hayat Konumlarında İki İnsan Örneği Üzerine

«İnsanlardan öylesi var ki, dünya hayatına dair sözü ho­şuna gider. Kalbinde olana (sözlerinde samimi olduğuna) da Allah'ı şahit tutar. Oysa o, hasımların (düşmanların )en yama­nıdır. Dönüp gitti mi (veya iş başına geçti mi) de başlar yer­yüzünde bozgunculuk yapmaya, ekin ve nesli yok etmeye... Allalı da bozgunculuğu sevmez. Kendisine «Allah'tan kork!y> dendiğinde gururu kendisini günaha sürükler. Artık ona cehen­nem yetişir; ne kötü bir yataktır o... İnsanlardan öylesi de var ki, canını Allah'ın rızasını kazanmak karşılığında satar. Allah da kullar(ın)a çok şefkatlidir...»

(Bakara:   204-207)

Bu ayetlerde hak, doğruluk ve iman karşısında her zaman ve her yerde bulunan iki insan örneğini açıklayan "bir suret zikredilmiştir. Bunlardan biri; insanların iyili­ğini, saflığını ve kendilerine hayat içerisinde aynı toplu­luk içinde birlikte, bir çatı altında yaşadıkları bütün in­sanların iyi, doğru ve temiz olduğunu vahyeden doğruyu istismar eden münafık insan Örneğidir. İnsanlar bu saf­lık ve doğrulukla bu münafık insanın tatlı sözlerine ina­nır, yumuşak üsluplarına aldanırlar. Yeminlerine güve­nirler. Münafık insan da bu küllî inanç ve güveni istismar ederek kalbinin halis niyetlerle, kafasının insanların hayatını iyilik üzere inşa edecek, kendilerini hakkın ve saadetin yoluna yöneltecek iyi düşüncelerle dolu oldu- . ğunu bir izlenim olarak insanların içine yerleştirir. Kal­binde olana (sözünde samimi olduğuna) Allah'ı şahit tu­tarak, şahitliğin kutsiyetini ve yeminin _ azametini kulla­narak insanları aldatmaya çalışır.

Kur'an-ı Kerim dikkatlerimizi bu insan tipinin ha-yatmm derinliklerine çekerek onun gerçek kimliğini açık­lamakta ve «O düşmanların eaı yamanıdır» ifadesiyle bu insan tipinin Müslümanlara ve  gerçeğe karşı olan düş­manlığını  olanca  açıklığıyla  ortaya     koymaktadır.  Evet onun insanların bazı acı tecrübeleri yaşamadan bileme­diği, farkına varamadığı fikrî ve ruhî konumu budur. O, hakkı ve doğruluğu temsil eden kelimelerin arkasına giz­lediği kötü anlamlar ve şer kuvvetlerle peşinde  olduğu rütbe, mal ve şehvetleri elde etmeye çalışan bir şer ko­numundadır. Bu sözlerden sonra dönüp  gittiğinde veya iş başına geçtiğinde asıl azgın ve şerir yüzü açığa çıkar. Toplumdaki beşeri varlıkları ve servetleri yok etmeye ça­lışır. Ayette anıldığı ifade ile ekini ve nesli yok eder. İn­sanların ahlakî siyasî, sosyal ve iktisadî gerçeklerini bo­zucu alanlarda faliyet gösterir. Böylece de Allah'ın yer­yüzünde bozgunculuk çıkarmayı kabul etmeyen sevgi ve rızasından uzak bir sapıklık içerisinde boğulur gider.

Kendisini eleştiren ve nasihat eden insanlarla karşı­laştığında, bu insanlar kendisine gittiği yolun yanlışlığını açıklamak, kendisini aydınlatıp takva çizgisine yönelt­mek istediklerinde ise gururu kendisini günaha sürükler. Nasihat ve eleştirilere kulak asmaksızm günahlı yoluna yapışır ve İşlediği günahlarla' gurur duyar. Gittikçe azar, kendisinin şüpheler ve eleştiriler düzeyinin üstünde ol­duğu yolunda aldatıcı yalancı izlenimler yayarak büyük-lenip böbürlenir.  Ona bakarsanız, kendisi işin başındadır ve diğer insanlara hayattaki stratejik programları ve­ren yüksek kaynak ve otorite kendisidir. Bundan dolayı hiçbir kimsenin kendisini eleştirmesi, ona yol göstermesi, programını ve gidişatını eleştirip aykırı programlar ve gidişatlar önermesi caiz değildir...

Ayet-i Kerime, (çok yalandan tanıdığımız -Çev.) bu insan tipini bekleyen sonu açıklayarak noktalanıyor. Onun yeri cehennemdir ve o, orada azapların en şiddet­lisini tadacaktır. Kendi eliyle kendisine hazırladığı bu yatak ne kötü bir yataktır.

Müfessirler ayet-i kerimede geçen «ve izâ tevellâ» ibaresinin tefsirinde değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Bazıları bu ibareyi «geri dönüp tatb  sözlerini sarfettiği

topluluktan uzaklaştığında» diye tefsir ederken, diğer ba­zı müfessirler aynı ibareyi «velayet-iş başına geçmek» olarak tefsir etmişlerdir. Yani ikinci görüşe göre, anılan insan tipi iş başına geçip insanlar üzerinde yönetici konu­muna geldiğinde kötü yöneticilerin yaptığını yapar; .yer­yüzünde bozgunculuk çıkarır. Kur'an-ı Kerim'de tabir edildiği üzere ekini ve nesli yok etmeye çalışır. el-Keşşâf tefsirinin sahibi de bu görüştedir. Bu iki tefsir de ayette geçen ibarenin mümkün anlamlarından olmakla beraber bu ikinci görüş gerçeğe daha yakın gözükmektedir. Çün­kü azgınlık ,yeryüzünde fesâd çıkarmak ,ekini ve nesli yok etmek, kendini her türlü eleştiri ve nasihat düzeyi­nin üstünde görmek gibi ayette anılan insan tipine ilişkin sıfatlar ve davranışlar, daha ziyade bir yüksek mevki ve iktidar ile birlikte gerçeklik kazanabilirler... Ayetlerinin esrarını ise ancak Allah bilir...

Evet... Her zaman ve her yerde din, siyaset ve top­lum alanlarında varlık gösteren münafık şahsiyetin tem­sil ettiği insan tipinin açık sureti budur. Bu, temsil etti­ği bütün sapma, aldanma, aldatma ve işgal unsurları ile kendini ve çevresindeki insanları şeytana (Büyük Şeyta­na- Çev.) satan insan tipidir.

Bu münafık insan tipi karşısında ikinci bir insan tipi daha vardır. Bu ise kendisini Allah'a satan, O'nun rızası" karşılığında kendini Allah'a adayan insan tipidir. Bu in­san tipi kendi nefsinde Allah'ın iradesinden ve bu ilahî iradeye itatten uzak herhangi bir özgürlük görmez. Bun­dan dolayı da bütün fikrî, ruhî ve bedenî güçlerini Al­lah'ın yolunda harcaması gerektiğine dair engin bir inanç ve bu inancı bilfiil destekleyen derin bir şuur içerisinde yaşar. Batıl metodlar ve hakka düşman engeller karşısın­da kendisinin herhangi bir mantık yürütme yetkisinin ol­madığını, hayatın bütün alanlarında olduğu gibi batıl me­todlar ve hakka düşman engeler karşısında da metod, ta­vır ve strateji belirleme yetkisinin tamamen Allah'ın ira­desinde  olduğunu bilir.  İşte bu  insan tipi,  hayatın her alanında risaletlerini yaşayan, hayatlarını da bu risalet için yaşayan risaletçi insan Örneğidir. Bu insanlar hayatı doğru çizgi üzerinde ve yalnız risaletleri için yaşarlar. Al­datıcı hareketler karşısında bu doğru çizgiden herhangi bir sapma göstermezler. Hiçbir baskı unsuruna teslim ol­mazlar. Aksine bütün'engeller karşısında sarsılmaz sert bir konumda bulunarak, ahidlerine sadık olduklarına ve Allah yolunda kendilerini feda edercesine cihad ettikle­rine Allah'ı şahit tutarlar. Allah yolunda kınayanların kı­naması da kendilerine hiçbir surette engel olamaz.

«Allah kullarına çok şefkatlidir...»

Kendi rızaları ile ve iç huzuru içersinde ölümü gö­ze alarak kendilerini Allah'a adayan bu insanları kabul eden ve onları rahmet ve rızasına boğacak büyük müs-bet karşılıklar veren, az amellerini çok sevapla değerlen­diren O'dur.

el-Keşşâf tefsirinin sahibinin naklettiği üzere er-Ra-zî ,tefsirinde bu ayet-İ kerimenin nüzul sebebi hakkında yaptığı açıklamada bu ayetin nüzul sebebi hakkında üç rivayetin varid olduğunu, bunlardan birinin bu ayet-i ke­rimenin Ali b. Kbi Talip hakkında nazil olduğunu haber verdiğini belirtmiştir. Bu rivayete göre: Ali b. Ebi Talip, hicret gecesi Rasulullah'm (SAV) yatağmda yattığında Cebrail, Rasulullah'm (SAV) yatağında yatan Ali b. Ebi Talib'in baş tarafında Mikail de ayak ucunda durmuşlar­dı. Bu esnada Cebrail şöyle seslenmiştir:

«YaşaJ Yaşa! Senin gibisi var mı ya Ali! Allah meleklere karşı seninle Övünüyor.,.»

Gerçekten de İmam Ali'nin kişiliğinde övünmeye de­ğer bir fikir, takva ve cesaretle karşı karşıyayız. O, bü­tün bu özellikleriyle hayatını her türlü kişisel yarar kay­gısından uzak, İslam'ın ve Müslümanların hizmetinde sürdürmüş ve kendini bu yolda feda etmiştir... [77]

Bu İki Örnekten Ne Anlıyoruz?

Bu ayetlerden ;ikaracağinnz sonuçlara gelince:

1 — Diğer insanlara, diğer Müslümanlara sözler ve görüntüler yoluyla değil, yaşadığımız realiteler yoluyla nasıl güven ve destek vereceğimizi öğrenmeliyiz. Sözler ve görüntüler yoluyla değil, yaşadığımız realiteler yoluy­la dedik. Çünkü sözler ve kelimeler aldatabilir, görüntü­ler insanların ve hatta bizim gözlerimizi boyayabîlir. Fa­kat çetin deneyimler kanalından ulaşılan yaşanan canlı kavramlar ancak hak ve ihlas temelinden hareket eder ve bu canlı gerçeklikleriyle algılanmayı zorunlu kılarlar. Bu ayetlerde karşılıklı olarak sergilenen iki örnek yoluy­la insana, hayatın birden çok cephesinin bulunduğu, belli" bir görüntünün çoğu hallerde kendi gerçeğini açıklama­dığı vahye dilmektedir.

2 — Kur'an'm karşılaştırmalı olarak sergilediği bu iki örneği, yaşanan gerçek hayatın içerisindeki yerine oturtmalıyız. Bu iki örneği, yaşayan hayat gerçeği içerisin­de ele aldıktan sonra, ayette kötü kimliği açıkça ortaya konulmuş olan birinci Örneği protesto etmeliyiz. Böyle­ce insanlar bu kötü örneğin bozgunculuğundan, azgınlı­ğından, saldırı ve sömürüsünden kurtarılmış ve korun­muş olacaktır... İkinci örneğe gelince, bu örnek insan ti­pine destek ve riayetle bağlanmalıyız. Böylece de bu iyi insan Örneği güçlenip kararlılık kazanacak ve bu yolla hayırlı ,ıslahçı ve sevgiye .insanlığa ve bağlılığa önem ve­ren bir ümmet oluşacaktır.

3 — Kafamızda yeryüzünde bozgunculuk çıkarma­nın, Kur'an'm tabiriyle ekini ve nesli yok etmenin olum­suz temellerini canlandırmalıyız. Bunun üzerine bütün olumsuz siyasal, sosyal .ekonomik ve askeri programlara karşı gerekli tavrı alıp, sadece Allah'ın rızasını gözeten insanın kendini Allah'a adamasında temsil olunan olum­lu temelleri izleyenler durumunda olacağız. Böylece de hayattaki iki zıt yönden olumlu yönü canlandırıp takviye etmiş olacağız. Karşımıza çıkan şartlar ne kadar çetin olursa olsun, bizi saran sorunlar ne denli zorlu olursa ol­sun, bu müsbet tavrı kuşanmahyız. Çünkü Allah'ın sev­diği şeylere ve rızasına ulaşmamızı ve sevmediği şeyler­den ve gazabından uzaklaşmamızı gerçekleştirecek olan budur. Sevgisizliğin karanlığı karşısında sevgiyi, olum­suzluğun zulmeti karşısında müsbetliği de hayat içerisin­deki gerçek yerine bununla oturtabiliriz... [78]

Hepiniz Birlikte Selamete Girin

«Ey iman edenler, hepiniz birlikte selamete girin ve şey­tanın adımlarını izlemeyin. Çünkü o, sizin için apaçık bir düş­mandır. Size apaçık deliller geldikten sonra yine (hak yoldan) kayarsanız bilin ki Allah daima üstündür ve hikmet sahibidir. Onlar (delil olarak) ancak buluttan gölgeler içinde Allah'ın ve meleklerin karşılarına gelmesini ve iş(lerin)in oracıkta bitiril­mesini mi bekliyorlar?!., (tş bitmiştir)... Bütün işler (sonunda) Allah'a döndürülür...»

(Bakara: 208-210)

İlk iki ayet-i kerimede mü'minler, kendilerine hayat­ta, içerisinde ne ayrılık, ne çatışma ve ne de düşmanlığa yer olmayan vahdet-i sağlayıp koruyacak İslam'ın ilke­leri, yönelimleri, kavramları ve hükümleri temeli üzeri­ne kurulu olan imanın selamet atmosferine girmeye ça-ğırılmaktadırlar. Ancak bu iki ayetten bu çağrıyı nasıl çıkarıyoruz?.. Şimdi bu iki ayetten bu çağrıyı ve bu çağ­rının içeriğini nasıl çıkardığımızı ayrıntılarıyla açıkla­maya çalışalım...

İlk ayet-i kerimede geçen «es-Silm» kelimesi İM yönde tefsir edilmiştir. Müfessirlerin çoğunluğu bu ke­limeyi «İslam» olarak tefsir ederken'bazı müfessirler de «sulh ya da çatışma ve ayrılığı bırakma» olarak tefsir et­mişlerdir. Bu kelimelerin tefsiri üzerindeki görüş ayrılı­ğına dayalı olarak aynı ayet-i kerimede geçen «Ey iman edenler...» ifadesinin anlamı üzerinde de görüş ayrılığı or­taya çıkmıştır. Çünkü «es-Silm» kelimesini anıldığı üze­re «İslam» olarak yorumlayan birinci tefsir bir açıklık (beyaniyet) sorunu yaratmaktadır. Yani eğer bu «Ey imaa edenler...» ifadesiyle hitap edilenler mü'minler ise, nasıl olur da zaten mü'min olan bu kimselerden İslam'a gir­meleri, yani Müslüman olmaları istenir?.. Nitekim bu yolda görüş beyan eden müfessirîerden bazıları «iman eden­ler» tabirini de, içinden değil de söz ile dıştan iman eden­ler ya da iman etmiş görünenler olarak tefsir etmeye ça-. lışmışlardır ki bu yaklaşımla ayetteki «iman edenler»den maksat «münafıklar» olmaktadır. Bu müfessirler böyle­ce ayetteki çağrının İslam'a ve imana içten ve amelî ola­rak bağlanmaya yönelik olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ay­nı yaklaşımla hareket eden müfessirlerden    bazıları da «iman edenler» tabirini, «Ehl-i kitap» olarak yorumlama­ya çalışmışlardır. Bu yorumla da «es-Silm», bunların ya­ni Ehl-i kitabın İslam'a girmeleri anlamına getirilmeye çalışılmıştır. Fakat biz ayetin ruhunda bu yaklaşımla ve- • rilen iki anlamı da göremiyoruz. Ancak ayet-i kerimeyi incelediğimizde başlangıçta anılan iki temel yaklaşımdan İkincisini ayetin ruhuna daha yakın buluyoruz. Yani biz­ce ayetteki «es-Silm» kelimesini «sulh ya da çatışmayı ve ayrılığı .bırakmak» olarak tefsir eden müfessirlerin yak­laşımı  ayetin ruhuna ve   anlamına  daha yakındır.  Yine «iman edenler» tabirine ilişkin anılan iki yorumu da şu ayet-i  kerimedeki  açık  anlam  ışığında  değerlendirmeyi yerinde buluyoruz:

nA'râb (Bedevi Araplar) iman ettik dediler. De ki: 'Siz iman etmiş olmadınız. Fakat... Ancak 'islâm olduk'' deyin. Çün­kü henüz iman kalplerinize girmemiştir...»

Çünkü iman gönülden (içten-kalpten) olur. İslam ise, itat ederek barışa girmek ve savaşı bırakmaktır. Savaşı bırakmakla İslam oldunuz (korunup güvene girdiniz). Gö­rüldüğü gibi ayetin açık anlamı, sözün uygulamaya uy­gun olduğu iman iradesidir. O halde şimdi biz bu ayette de pekiştirilmiş olan bu anlamı bunun aksine nasıl yora­biliriz?!.. Yine bu «iman edenler» tabirinin Ehl-i kitap olarak yorumlanması da Kur'an'î ıstılahla (terminoloji ile)

uygun düşmemektedir. Çünkü Kur'an'î ıstılah, «iman edenler» ifadesini «Ehl-i kitap» ve «müşrikler» ıstılahla­rının karşısına koymuştur. Bu Kur'an'î ıstılah ayırımını şu ayet-i kerimede açıkça görebiliriz:

«îman edenler... Yahudiler... Sabitler... Hıristiyanlar...»

İşte bu açıklamalar ışığında «es-SÜm,» kelimesini İs­lam'a girmek, Müslüman olmak anlamlarına yormaya herhangi bir sebep göremiyoruz.

Şimdi karşı karşıya olduğumuz bu anlam atmosfe­rinde «es-Silm» kelimesine verilen başlangıçta andığımız anlamlardan ikincisini bir kere daha pekîştirebiliriz. Çün­kü ayrılık, çatışma ve çekişmelerden uzak bir toplumsal uyuşmayı ifade eden «es-Silm» kelimesinden bunu. anlı­yoruz. Burada ayet-i kerime, her türlü ayrılık, çatışma ve çekişmelerden uzak olan toplumsal uyuşma ve birlik ortamına girmeye çağırmaktadır. Bu toplumsal uyuşma ve birlik ortamı, ümmetin, kendisini birbiri ile çatışan ayrı­lıkçı gruplar şeklinde dağıtan ve bu dağmılık içerisinde boğup kaybeden yanılgılardan uzak olarak üzerinde top­lanıp bir araya geldiği tek çizgi ile aynı durumdadır. Tıp­kı şu ayet-i kerimenin çizdiği tabloda görüldüğü gibi:

«Hepiniz Allah'ın ipine sımsıkı sarılın ve ayrılmayın...»

Kur'an ayetlerinden birçoğu, kendilerine Allah ka­tından bir ilim gelmiş ve bu ilim geldikten sonra, buna rağmen kendi aralarında ayrılığa düşmüş sapmış ve sap­tırmış ümmetleri yoğun bir tekidle anlatmaktadır:

«Dinlerini parçalayıp ayırarak çeşitli tarafgir gruplar oluş­turanlar hiçbir  konuda   o(Müslüma)nlarla   bir  değildirler...»

«Kendilerine (Allah katından gerçeğin) ilmi geldikten sonra azgınlığa kapılarak kendi aralarında ayrılıp ayrılığa düşenler gi­bi olmayın...»

ayetlerinde görüldüğü gibi... Kur'an-ı Kerîm'de bunun başka açık örnekleriyle de sık sık karşılaşıyoruz. Bu ayet­ler, birlik halinde olan tek ümmetin bireyleri arasında herhangi bir ayırım veya ayrılığın bulunmadığını tekid eden ruhanî çizgiyi açıkça ortaya koymaktadırlar.

Bu ayetlerde İsrailoğulları da canlı bir Örnek olarak verilmiştir. Çeşitli zât'çı ve hizipçi akımlara kapılmaktan kaynaklanan ayrılık ve çatışmanın onları nasıl dağıtıp yerle bir ettiği gözler Önüne serilmiştir. Böyle menfî ör­nekleri bütün canlılığıyla sergileyen Kur'an-ı Kerim, toplumun selametini korumaya önem vermiş, toplumu oluşturan fertlerin özel ve sosyal hayatlarının her alanın­da bu toplumsal selametin temelini oluşturan birlikteli­ği gerçekleştirecek ve muhafaza edecek yolda davranma­larım emretmiştir. İşte bizi genel Kur'an'î atmosferde «es-Silm» kelimesinden bu manayı anlamaya iten de bu Kur' an'î yaklaşımdır. Buna, bu anlamın Kur'an-ı Kerim'in başka ayetlerinde «es-Silm» kelimesinin kullanılışı ile uy­gunluğunu da eklersek tamamen bir fikrî tatmin duru­muna ulaşabiliriz. Diğer ayetlerde «es-Silm» kelimesi şöyle geçmektedir:

«Eğer onlar 'silm'e-barışa' yanaşırlarsa sen de ona yanaş ve Allah'a dayan. Çünkü O, işiten ve bilendir...»

(Enfal: 61)

«Siz üstün (galip durumda) olduğunuz halde gevşeyip de 'silm-barış' istemeyin. Allah sizinle beraberdir. O sizin amelle­rinizi zayi etmeyecektir...»

(Muhammed: 35)

Bu açıklamalar kanalıyla ayet-i kerimede geçen «es-» kelimesinin, hayatta îslamî çizginin selamet ve de­rinliği için temel şart olan barış içerisinde yaşama ve bir­liktelik anlamına geldiğini daha iyi anlamak durumun­dayız- Bu anlam çerçevesinde mü'minlerin üzerine dü­sen görev, fikrî, toplumsal ve ekonomik bütün alanlarda birbirleriyle olan ilişkilerinde barış ve huzur ortamında yaşamaları, düşmanlık ve çekişmeye meydan vermemele­ridir. Bu ayet-i kerimenin emri doğrultusunda mü'min-ler, düşmanlık ve çekişmelerin özellikle de tek din içeri­sinde mezhepçi ayrılıkların hayatlarına hakim olmasına fırsat vermemelidirler. Çünkü bu ayrılıklar İslam toplumunu parçalar, bu ayrılıklar sonucu oluşan grupların her biri diğerine karşı düşmanlık eder ve savaşan birer yı­kıcı güç durumuna gelir. Bu da kaçınılmaz olarak dinin zayıflamasına yolaçar. Çünkü her bir dinî güç diğer dinî gücü vururken, her biri neticede güçlerin heder edilme­sine, tümden ortadan kaldırılmasına veya etkisiz bırakıl­masına ortak olmuş olur. Bütün bu ayrılıkların şahsî çı­karlar temeline dayandığı da gözden kaçırılmamalıdır. Bu temelden hareket eden ayrılıklar, elbette şahsî çıkarlara hizmet edecektir, ümmetin menfaat ve maslahatına de­ğil...

«Silm»e yani barış ve birliğe yönelmek, tabiatıyla insanların hayatına hükmeden İslamî kavramlarla iç içe yaşamakla sıkı sıkıya bağlantılıdır. Bu sıkı bağlılık, İslam toplumunun bütün unsurlarını birbirine bağlayan, çizgi­lerini birbiriyle bir araya getiren ve bütün unsurlara, ay­nı noktada kesişip birleştiklerini his ve idrak ettiren fik­rî temel kanalıyla gerçekleşmektedir. İşte bu bağlamda ayette geçen «Sihn'e girmek» ifadesinden, İslam'ın tek yolunda bir araya gelip birleşmeyi anlayabiliriz. Tabii ki bir kelime veya söz olarak değil, muvafakat ve birlik üzerine orijine olan kavramın bir neticesi olarak... Çünkü «es-Silm-Selamet, Muvafakat ve Birlik» güzel mua­mele ve içten yaklaşım temeli üzerine kuruludur ve so­run çıkarmaktan müşkilata sürüklemekten uzaklaşmak noktasından hareket eder. Kötü uygulamalar ve acı dene­yimler, fırtınalar ve kasırgalar karşısında dayanıklılık gösteremeyecek kadar nazik ve tabir caizse alıngandır. İs­tenen ve aranan incelik sıfatının yanında nazikliğin bu­lunması tabiidir... İşte İslam, yaşayan canlı hayat içeri­sindeki silmin-selametin hikayesini böyle anlamaktadır... Bu anlam da yaşanan, pratik, canlı birlik noktasına doğ­ru hareket eden fikir ve şuur birliği bağlamın d a dır. Ayet-i kerimenin «Ey imam edenler!..» diye başlaması da her halde bunu anlatmaktadır. Çünkü iman, mü'minlere kalkış noktasını,.yol ve hedef birliğini dikte etmek duru­mundadır. Böylece birlik, yakınlaşma ve bağlılığın de­rinlere varan köklerine bağlanacak ve karanlıklar içeri­sinde boğulup anlamını yitirmiş yüzeysel kelimelerin ku­cağında parçalanıp yok olmaktan uzaklaşacaktır. Bunun neticesinde de hayat her şeyiyle taze, zinde bir havaya ve onu çepeçevre saran    fezaî bir nura kavuşacaktır... [79]

Şeytanın Adımlarını İzlemeyin!..

«... Şeytanın adımlarını izlemeyin...»

Çünkü şeytan, mü'mini eğleşi ve gaflet ortamına so­karak onu (sahip olmakla nıü'min sıfatını kazanmış olr duğu) imanının çizgisinden uzaklaştırır. Böylece mü'mi-nin imanı, hayatın canlılığından uzak bir şekilde kendi zâtının çerçevesi içerisinde durgunlaşır ve kuruyup gider. Şeytanın her adımı, yani insanoğlunun önüne döktüğü bü­tün yollar, onu sapma, küfür ve bozguna doğru sürükler. Şeytan bunu, insanın içine kötü vesveseler, şek ve şüphe çatışmalarını, sapma ve bozgun etkenlerini yerleştire­rek gerçekleştirir. Böylece ona imanı idrakini kaybetti­rir. Bundan sonra o insan hakkı batıl, batılı da hak ola­rak görür olur. Eşyaya bakış terazisi değiştikten sonra öl­çütleri çatışır, ölçüleri birbirini tutmaz... Her halde bu olumsuz sonuçlardan biri de şeytanın hilelerinin etkinli­ği sonucu mü'minin diğer nıü'min ile iman adına savaş-masıdır. Çünkü şeytan, mü'rnîne diğer mü'minle savaş­mayı, o mü'minin tarafında gördüğü sapmalara ve sapık­lıklara karşı Allah yolunda ve iman adına yapılan bir sa­vaş olarak gösterir. Fakat o mü'min bir dikkat nazarıyla incelemeye dursa, diğer mü'min kardeşine karşı şahsî mi­zaç ve kişisel heva ve hevesler temeli üzerinden karşı çı­kıp düşmanlık güttüğünü ve o mü'min kardeşinin bizzat kendisine karşı, yani iman adına bizzat iman edenlere karşı savaştığını bütün açıklığıyla keşfedecektir. Her hal­de bu vahim olgunun açık acıklı örneklerinden biri bü­tün varlığı ve acı gerçekliği ile karşı karşıya olduğumuz Müslümanlar arasında bulunan çeşitli konularda çatış­ma ve düşmanlığa sürükleyecek düzeyde olan mezhep ve hizip ayrılıklarıdır. Oysa şeytan, bu bela ile başbaşa ka­lan mü'minlere, bunun, hakkı savunma olduğunu vah-yetmekte ve kendisinin adımlarını izlemek gibi bir yanıl­gıya kapılanları bu yola gayet tabii bir şekilde sürükle­mektedir. Hem de ortalık, kafirlerin bir yandan sömür­gecilik gerçeklerinden, diğer yandan küfür gerçeğinden kaynaklanan cehennemi planları ile kaynarken... Tıpkı kendisi hak olduğu halde onunla batıl kastedilen veya ba­tılın hizmetine koşulan kelimeler gibi...

Bütün bu açıklamalar ışığında, Allah Teala'nm, ayet-i kerimelerinde devamlı olarak şeytanla karşı karşıya ol­duğumuzda onun bütün planlarına karşı dikkatli olma ve ayık bulunma ilkesine riayet etmemizi te'kid ettiğini gö­rüyoruz. Çünkü şeytan, insanın zihnine ve fikrine nüfuz etmek amacını gerçekleştirmek için en gizli yolları ve en dakik araçları kullanır. Hak ile batıl yolları arasında in­sana kendini kaybettirir. Böylece insan bu iki ayrı yol arasında yoldaki işaretleri karıştırır.

Bu, birçok ayet-i kerimede karşılaştığımız bir du­rumdur:

«... Kullanma (birbirlerine karşı) sözlerin en güzel olanını söylemelerini söyle... (Çünkü) şüphesiz şeytaız aralarına çatış­ma sokar... Gerçekten şeytan, insan, için apaçık bir düşman­dır...»

(İsrâ: 53)

Bu ayet-i kerimede şeytanın insanların birbirlerine karşı sarfettikleri kelimelerin içerisine nüfuz ederek mu­hatabın zihninde bu kelimelerin en olumsuz anlamlarını canlandırmaya çalışmasına ve bu yolla muhatabın şahsî duyguları üzerinde kötü etkiler oluşturmasına, böylece insanlar arasına düşmanlık ve çatışma kıvılcımları atma­sına dikkat çekilmekte ve şeytanın bu tür bir oyununa meydan vermemek için mü'minlerden, bir fikri ifade et­meye çalışırken birbirlerine karşı ve hatta diğer bütün insanlara karşı güzel -bir üslupla, kelimelerin en güzelini, çeşitli olumsuzluklardan uzak olanını seçmeleri ve Özen­le seçtikleri bu kelimeleri yine güzellik bağlamında sar-fetmeleri emredilmekte ve bütün bunlar «şeytanın insan için apaçık bir düşman» olduğu gerçeğine dayandırılmak­tadır.

Bu konuda diğer bir ayet-i kerime de (mealen) şöy­ledir:

«Şüphesiz şeytan, sizin düşmanınızdır. Bu nedenle onu (an­cak) bir düşman olarak kabul'edin. O, kendisine uyan taraftar­larını ancak cehennem ehlinden olmaya çağırır...» (Fâîır: 6)

Kur'an ayetlerinde üzerinde ağırlıklı olarak durulan ve dikkat çekilen bu düşmanlıkta insanın, hayatın bütün alanlarında şeytanın fısıltı ve işaretleri karşısında karşı bir konum almasına ve aksi bir tutum göstermesine açık bir işaret görüyoruz. Ezelî düşmanlık konumundan hare­ket eden şeytan bu fısıltı ve işaret üsluplarıyla insanın içine şek, şüphe ve güvensizlik unsurlarını doldurur. Bu­nun için insan, kafasında toparladığı bir sözü veya dav­ranışı sarfetmeden ve kendisine yöneltilen bir söze veya davranışa teslim olmadan önce, bu sözün veya davranışın zahirî ne kadar hak, doğruluk ve iyilik olsa da uzun uza-dıya düşünmelidir. Bu tefekkür aşaması sonunda, zahiri hak, doğruluk ve iyilik olan o söz veya davranışın iç yü­zünün de halis mi yoksa sahte mi olduğu açığa çıkacaktır. Bunun üzerine de insan o söz veya davranışı, açığa çıkan sonuca göre red veya teyid edecektir.

Tefsire konu olan ayet-i kerimenin «Şeytaaım adım-îarmı izlemeyin» cümlesi de, insanı attığı her adımda, uy­gulamaya giriştiği her programda, özellikle de diğer in­sanları huzur ve selamete davet etmek gibi yüce bir uğ-raşm konu olduğu adımlarda sıkı bir inceleme ve tefek­küre sevketmek üzere varid olmuştur. Çünkü şeytan, had­dizatında yolun doğrusuna meyilli olan insanın huzur ve şeamet yolundaki projelerini tahrip etmek ve onu ben­lik, grupçuluk, particilik, ırkçılık ve diğer bölücü ve par­çalayıcı rüzgârlarla karşı karşıya bırakmak için önüne bütün kötü yolları nasıl dökeceğini çok iyi bilir. Şeyta­nın adımlarını izleyerek onun insanoğlunun önüne usta­lıkla döktüğü bu kötü yollara kapılan insanları şeytan, sözün başında da değindiğimiz gibi çeşitli isimler, renk­ler ve metodlar altında birbirinden uzak ve birbirine düş­man partilere ve gruplara böler. İşte burada şeytanın adımları ile Rahmân'm adımlarını ya da şeytanın projele­ri ile Rahmân'ın projelerini, şeytanın önümüze döktüğü kötülük yolları ile Rahman'ın önümüze koyduğu dosdoğ­ru hak yolu birbirinden ayırdetmek, şeytanın gösterdiği hedeflerle Rahmân'm gösterdiği hedefleri birbirine ka­rıştırmamak zorundayız. Bu konuda' daha önce geçen bir-ayet-i kerimenin tefsiri sırasında da bazı açıklamalar yap­mıştık. ..

«Size apaçık deliller geldikten sonra yine ayağınız (kötü­lüğe) kayacak olursa şunu iyi biliniz ki Allah her şeye galip ve üstün olan (Azız) ve hikmet sahibi olan (Hakîm)dir...»

Ayet-i kerimede geçen «ayak kayması», şeytanın yo­luna kapılmak ve onun adımlarını izlemek şeklinde olur­sa, bunun bilgisizlikten veya düşünce kapasitesinin dar­lığından kaynaklanmış olabileceği kabul edilmemekte ve böyle bir şey kesinlikle hoşgörü ile karşılanmamaktadır. Çünkü Allah Teala, gerek bağışladığı akıl ve gerekse gönderdiği ayetler ile apaçık delillerini göndermiştir. Ar­tık hu açık delillerden sonra insanların ayakları (batıla) kayacak olursa kesin bir gerçekle karşı karşıya kalacak­lardır: Allah Azizdir... Onlar kötü ameler de işleseler, yol­dan da sapsalar, Allah'ın izzetinden (kahredici üstünlü­ğünden) hiçbir şey eksiltemezler. Allah Hakimdir... İşleri başıboşluk ve kargaşa ortamında başlarını alıp gitmeye terketmemiştir. "Aksine her şeyi belirleyip sınırlamış, se­vap veya ceza olarak bir sonuca bağlamıştır. İnsanın ne yapıp ettikleri ve ne de yapmayıp terlettikleri bu ilahî sınırı aşamadığı gibi, O'nun eşyayı ve olayları bağlamış olduğu sonuçları da değiştiremez...

«Onlar (delil olarak) ancak buluttan gölgeler içinde Allah' in ve meleklerin karşılarına gelmesini ve iş(lerin)in oracıkta bi­tirilmesini mi bekliyorlar?!.. (îş bitmiştir)... Bütün isler (sonun­da) Allah'a döndürülür...»

Ayakları kaymış olan bu kötü yolların sapıkları doğ­rulup doğru yola girmek için daha neyi bekliyorlar?!.. Al­lah'ın azabının oracıkta karşılarına çıkıp kendilerini ya­kalamasını mı?.. Doğru yolu gösteren açık deliller kendi­lerine ulaşmıştır..Eğer gerçekten delil istiyorlarsa, bu de­liller kendilerini ikna edip kanaate ulaştıracak açık de­lillerdir. Yoksa daha ne istiyorlar?.. Allah'ın azabını mı?!.. Burada (yani ayet-i kerimede) azap, «Onlar buluttan göl­geler içinde Allah'ın ve meleklerin karşılarına gelmesini ve iş(lerin)in oracıkta bitirilmesini mi bekliyorlar?!..» ifa­desi ile, kinaye yoluyla anlatılmak istenmiştir. Şöyle ki: Önceki ümmetlerin üzerine Allah'ın azabı    gökten inen bir ateş veya azabın her türlüsünü temsil eden fırtınalar ve yıldırımlar şeklinde inerdi. (Kaldı ki, bugün de bu tür olaylar vakidir. Azabın değişik şekillerini barındıran fır­tınalar ve yıldırımlardan gökten ateş(li taşlar) düşmesi­ne, ekonomik, sosyal ve siyasal fırtınalara varıncaya ka­dar  önceki   ümmetlerin  başına  geldiği  belirtilen  bütün bu olaylar bugün de yaşanmaktadır. Bütün bunların Al­lah'ın azabı olmadığı söylenemediği gibi bu olaylar Al­lah'tan başkasına da havale edilemez.  Çev.). Ayet-i ke­rimede «Allah'ın gelmesi» tabirine gelince, bununla Al­lah'ın emrinin ve iradesinin gelmesi veya Allah'ın kainat­ta daima hazır ve nazır olan varlığının gelmesi, yani kar­şılarına çıkması, kainattaki bir gerçeklikte o gerçekliğe ilişkin bir sıfatı ile tececlli etmesi murad edilmiş (anlatıl­mak istenmiş) olabilir... Çünkü Allah «Zâhir»dir. Bütün varlık (mevcudat) O'nun zatından kaynaklanmıştır.,. Me­leklere  gelince,  bunlar Allah'ın emrinden     çıkan  azabı müstehaklarına ulaştıranlardır,

Ayet-i kerimede geçen şu cümlelerden Kur'an-ı Ke-rim'in onların içlerinde bir korku havası estirmek istedi­ğini anlıyoruz:

«Şunu iyi biliniz ki Allah her şeye galip (kahredici) ve üs­tün olan (Azız) ve hikmet sahibi olan (Hakîm)dir...» «.Buluttan gölgeler içinde Allah'ın ve meleklerin (karşılarına) gelmesini ve iş(lerin)in oracıkta bitirilmesini mi bekliyorlar?!...» «Bütün iş­ler (sonunda) Allah'a döndürülür...»

Çünkü bütün bu ifadeler Allah'ın Aziz (her şeye ga­lip, kahredici bir üstünlüğe sahip) olduğunu    pekiştire­rek hatırlatmakta yine Allah'ın azabının gelmesini, Al­lah'ın bizzat gelmesi kinayesiyle anarak azabın şiddetini ve durumun vehametin iidraklere derin çizgilerle kazı­maktadır... Dikkatle incelediğimizde böyle bir mecazî üs­lubun Kur'an-ı Kerim'in başka ayetlerinde ve buradakin-den daha belirgin bir şekilde kullanıldığını görüyoruz. Bu. mecazı üslup, diğer ayetlerde de burada olduğu gibi isim tamlamasında tamlananın (muzafın) düşürülmesi ve tam­layanın (muzafun ileyhin )tek başına bırakılıp öylece kul­lanılması şeklinde İşlenmiştir: Allah Teala'nm «Köye sor» ve «Rabbin. ve melekler saf saf geleceklerdir...» ayetle­rinde olduğu gibi... Görüldüğü üzere «Köye sor» ifade­sinde köy sanki taşıyla toprağıyla canlı cansız bütün var­lık unsurlarıyla zikredilmiş  gibidir. Halbuki bu mecazî anlatımda esas olan «köy haUa»dır. Fakat böyle bir me­cazî anlatımda adeta köyün taşı-toprağı, canlı-cansız bü­tün unsurları şahit tutulmuş gibidir. Bu ifadeyle olaya şahit tutulan unsur büyütülüp derinleştirilmiştir.    Yine «Rabbin ve melekler saf saf geleceklerdir...»    ifadesi ile adeta Allah'ın, elinin altında saf saf meleklerle birlikte karşılarına çıkacağı gibi bir his uyandırılarak olayın ve-hamet ve azameti idrak ettirilmek istenmiş ve insanların kalplerinde bir ürperti, bir korku havası estirilmek is­tenmiştir. Aynı anlam, gerçek isimlerin kullanıldığı sıra­dan ifadelerle geçilmiş olsaydı, insanı,    pratik hayatının her alan ve aşamasında bu ahiret inancını canlı olarak yaşamak yolunda bütün duygularıyla bu gerçeğe bağlayıcı bir etki oluşturmayabilirdi... Bundan dolayı bu ifadeler ancak bu amaca yönelik mecazî ifadelerdir. Yoksa Allah mekandan münezzehtir...

«İsraJloğullarına sor!.. Onlara kaç açık ayet (delü-mucize) verdik?.. Kim Allah'ın kendisine gelen nimetini değiştirirse bil­sin ki, Allah cezası şiddetli olandır...»

(Bakara: 211)

Ayet-i kerimede anılan İsrailoğulları, Allah Teala1 nin kendilerine ayetlerini ve mucizelerle beraber pey­gamberlerini göndermiş olduğu İsrailoğullarımn önceki kuşakları olabileceği gibi sonraki kuşakları da olabilir. Önceki kuşaklar olarak alındığında, zikri geçen ayetler ve mucizeleriyle birlikte gelen peygamberler bizzat on­lara gönderilmiştir. Sonraki kuşaklar olarak alındığında ise bunlar kendilerine ayetler ve peygamberler gönderil­miş olan Önceki kuşaklardan geriye kalanlardır. Yani ay­nı İsrailoğullarımn uzantısıdırlar ve öncekilerle aynı tec­rübeleri yaşamak durumundadırlar.

İsrailoğullarımn tarihi, peygamberleriyle karşı karşı­ya yaşadıkları iman ve küfür problemleri ile hareketli ve kanlı tarihlerinde peygamberi gidişe karşı bütün yaptık­ları ile insanlık önünde canlı bir örnektir. Bu ayet-i ke­rime de bu gerçeği göz önüne getirerek (Peygamber (SAV) aracılığı ile) insanlardan İsrailoğullarımn karşılarında du­ran kalıntılarına: «Allah'ın kendilerine göndermiş oldu­ğu açık ayetlerde herhangi bir eksiklik var mı?» diye sormalarını istemektedir. Buradaki sormaktan maksat araştırmak ve öğrenmek değildir. Aksine bundan maksat bu soru aracılığı ile kesin gerçeğin ikrarı, rapor edilme­sidir... Çünkü Allah Teala İsrailoğullarına açık delillerle beraber çok peygamber göndermiştir. Onlar ise bu peygamberleri ve beraberlerinde getirmiş oldukları açık ayetleri yalanlamış, büyüklük taslamışlardır. Bunun üze­rine de Allah'ın cezasına çarpılmışlardır.

Sonra ayet-i kerime, insana hak yolunu aydınlatıp gösteren açık ayetlerin (delillerin) Allah'ın insanlara gön­derdiği ve insanlardan ona müsbet karşılık vererek bağ­lanmalarını istediği nimeti olduğuna ve insanlarm Al­lah'ın kendilerine bir nimeti olan bu ayetleri sapık söz veya sapık eylemleri ile değiştirmemelerine dikkat çek­mekte, arkasından. da bu gerçek delilleri batıl delillerle değiştirenleri Allah'ın şiddetli cezasının beklediğini vur­gulamaktadır. Allah'ın merhametlilerin en merhametlisi olmakla beraber cezasının da cezaların en çetini olduğu­nu ve böyle bir sapıklığa başvuran insanların Allah'ın merhametine ; sığmamayacaklarını, çünkü Allah'ın rah­met ve merhametinin rahmet yerinde, azap ve cezasının da ceza yerinde olduğunu, yersiz merhamet ile yersiz ce­zanın Allah için muhal (imkansız) olduğunu hatırlatmak­tadır.

Şunu da belirtelim ki bu ayet-i kerimede İsrailoğul-lannın ayetleri ve peygamberleri yal ani amal arıyla anıl­malarında, böyle davranmakla şeytanın adımlarını izle­yip onun yoluna kapılmış ve bu yolda inad etmiş oldukla­rına da bir işaret imkanı vardır....

«İnkar eden(kafir)lere dünya hayatı süslü gösterildi; onlar (da) mü'minlerîe alay eder (oldular),.. Oysa Allah'tan korkup O'nun azabından sakınan (mü">min)ler kıyamet gününde onlar­dan üstündürler... Allah dilediğine hesapsız nzık verir...»

(Bakara: 212)

Bu dünya hayatında mü'minlerîe kafirlerin konum­ları arasında açık bir ayrılık vardır. Şöyle ki; kafirler az­mışlar ve gözlerine güzel görünen şehvet ve arzuları ile dünya hayatına kapılmışlardır. Ellerinde bulundurdukla­rı dünya nimetleri ile bütün bir hayatın anahtarlarına sa­hip olduklarını ve güçle her şeye hükmettiklerini hisset­mek gibi büyük bîr yanılgıya düşmüşlerdir. Böylece kalpleri kibir ile ve hayatî değerleri, ilkeleri ve Allah'a olan bağlılığı ile yaşayan diğer insanlara karşı yükseklik kompleksi ile dolmuştur. Sonrg. bu kompleks, mü'minler­îe, onların yaptıkları işlerle, söyledikleri sözlerle ve iman­ları hesabına güçlükleri göğüslemeleriyle ve kendilerini imanları uğruna feda etmeleriyle, hiçbir kimseden gele­cek herhangi bir müsbet veya menfî karşılığa aldırma­dan Allah yolunda harcadıkları çabalarla alay etmeye dö­nüşmüştür.

Bu duruma düşen kafirler, mü'minlerin yüklendik­leri bütün bu yüklemlerin ahmaklık ve gaflet gösterileri olduğunu tahayyül ederler. Çünkü bunlar, Allah'ın ver­diği karşılığın, yani «sevab»m ne olduğunu bilmediklerin­den Allah yolunda kendini feda etmenin anlamım kav-rayamazlar... Belki de Kur'an-ı Kerim bu ayet-i kerime­de kafirlerin büyüklük taslamaları ve yükseklik komp­leksine girmeleri karşısında mü'minlerin kendileri ile ka­firler arasındaki dünya nimetlerine ilişkin aşağılık yük­seklik meselesinden etkilenmelerine imkan verebilecek psikolojik zaaf durumlarını da dikkate almıştır. Buna bi­naen Allah Teala, bu ayet-i kerimenin kapsamlı anlamı içerisinde, bu dünyadaki alçaklık yükseklik meselesinin önemli bir şey olmadığını, bunun hayatta gerçek bir de­ğer ifade etmediğini, çünkü bunların kalıcı bir gerçek ol­mayıp geçici ve göreceli şeyler olduğunu, insanın bun­larla ne gerçek bir yüksekliğe ne de gerçek bir alçaklığa yükselip alçalamayacağını, bunun aksine asıl ve tek önem­li şeyin Allah'ın mü'minlere bağışladığı ahiret hayatın­daki yükseklik ve üstünlük olduğunu vahyetmektedir... Çünkü bu Allah'tandır. (Allah'ın bizim için seçip istediği ve verdiğidir. Çev.)- Allah'tan olan her şeyin ise tamamı katıksız iyi ve yücedir... İşte Allah Teala bu temelden ha­reketle mü'tninleri kıyamet gününde kafirlerden üstün konuma getirecektir. Günkü gerçek hayattaki bu gerçek üstün konum, onlara kendilerini en yüksek derecelere yükseltecek bütün büyük değerleri kazandıracaktır. Bu­nun için mü'minler zayıf düşmeyecek, güçlükler karşı­sında güçsüzlük hissine kapılmayacaklardır. Aksine mü' minler olarak kendilerine yaraşır şekilde Allah'ın ken­dileri için hazırladığı sevap ve karşılıkları düşünecekler­dir. Çünkü Allah dilediğine hesapsız rızık verir... Ver­dikleri ve vermedikleriyle .bütün işler O'nun elindedir ve O, inananların dostu ve sahibidir. [80]

35) İNSANLAR BİR TEK ÜMMET İDÎ... SONRA İHTİLAF NASIL ÇIKTI?,.

Bismillahi rrahmanjrrahim

«İnsanlar (aslında) bir tek ümmet idi. Allah peygamberleri, müjdeciler ve uyarıcılar olarak gönderdi ve onlarla beraber —anlaşmazlığa düştükleri hususlarda insanlar arasında hük­metmek üzere— içinde gerçekleri taşıyan Kitab'ı indirdi. An­cak kendilerine Kitap verilmiş olanlar, (hem de) kendilerine açık deliller geldikten sonra sırf birbirlerine karşı azgınlıkların­dan ötürü o(Kitap ve içinde taşıdığı gerçek hakkı)nda ihtilafa düştüler. Bunun üzerine Allah, kendi izniyle inananları, hak­kında ihtilafa düşmüş oldukları gerçeğe hidayet etti... Allah, dilediğini doğru yola iletir...»

(Bakara: 213)

İnsanlar (aslında) taşıdıkları bütün düşüncelerle bir tek ümmet idiler. Kainat ve hayat hakkında ayrılığa dü­şecekleri çeşitli düşünceleri yoktu. Yaşayan hayatın sis­tem ve kanunları üzerine kendilerini çatışmaya sürükle­yecek değişik kaygıları yoktu. Günlük hayatlarının ge­rekleri içerisinde özel bireysel problemlerini yaşayıp gi­derlerdi. Ancak toplum fertlerinin bazısının alıp diğer ba­zısının alamadığı şeyler üzerinde çatışır, herhangi bir grubun diğer bir grubun muvafakat etmediği bir tasar­rufta bulunduğu durumlarda çekişirlerdi... Onları, aralarında ihtilafların çıkmasına, zulmün yayılmasına ve yaşayan pratiklerinin adalet çizgisinden uzaklaşmasına sürükleyen meseleye gelince...

İlahî risaletler, insanlar arasında çıkan problem ve ihtilafları çözmede yegane yol olarak müjdeleme ve uyar­ma üslubunu tutmuşlardır. İlahî risaletler bu üslupla ha­yatı ve onun gündelik meselelerini ilahî adaletten karar­lı bir temele oturtmayı amaçlamışlardır. Bu amaçla hare­ket eden ilahîris al etler, insandan .hayatındaki problem­lere  getirdikleri  çözümlerin kutsallığını ve  pratik  can­lılığını idrak etmesini ve ikna olup boyun eğerek bu ila­hî çözümlere mutlak bir teslimiyetle teslim olmasını is­terler. Buna rağmen kendilerine —içinde gerçekleri taşı­yan— Kitap verilmiş olan bazı insanlar, aralarında ihti­laf çıkmasına meydan vermemek ve olan ihtilafları da çöz­mek için gönderilmiş olan bu ilahî çözümlerden hoşnut ve mutmain olmamışlardır. Çünkü hu insanlar kendi şah­sî hayatlarını bu ihtilaflar temeli üzerine kurmak ve bu ihtilaf hesapları Üzerinde sürdürmek azmindedirler.  Bir tekini bırakmamacasma bütün ihtilafların çözülmesini adeta istememektedirler. Her şeyin karışık her hususun ihtilaflı olması bu insanların işlerine gelmektedir. Çünkü bütün işleri bu ihtilaf hesapları üzerine kurulmuştur. İş­te bu insanlar, yaşadıkları bu ihtilafları, ortaya yığıp to­zuttukları teviller, yorumlar ve aykırı uygulamalarla biz­zat Kitab'ın kendisine de taşıma cüretini göstermişlerdir. Her bir grup diğerlerinin tuttuğundan ayrı bir tevil yolu­nu tutmuş, her bir grup diğerlerinin taassubuna kapıldığı yorumdan ayrı bir yorum üzerinde taasuba kapılmıştır. Yine bu insanlar arasındaki ihtilaflar, kültürlerin ve ba­kış açıları'nm değişikliğine paralel olarak değişiklik gös­teren hakka (gerçeğe) ulaşma yollarını oluşturan içtihat-. lardaki  ihtilafların  aksine,  birbirlerine  karşı  azgınlığın, kin ve düşmanlığın bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Yani tamamen gayrı meşru sebeplere dayanan kriz ilişkilerinin tabii bir sonucu olarak... İşte böylece bu insan­lar, ihtilaflarını uzatıp içerisinde derinleşmişler, böyle­likle insanlık hayatım çatışma ve çekişme temeli üzerine kurulu bir düşmanlık alanına çevirmişlerdir.

Mü'minlere gelince... Bunlar, bu ihtilaflara kesin­likle teslim olmamış herhangi bir şekilde ihtilafa mey-1 etmemişi erdir. Aksine onlar, bütün güç ve çabalarıyla Allah'ın kendilerini hidayet ettiği gerçek ve doğru yol üzerindeki işaretler kanalıyla gerçeğin kendisini yakala­maya çalışmışlardır. O'nun yolunda yürümüş, O'na tes­lim, olmuş ve bütün azgınlık ve bozgunculuk gruplarım kendi sapıklıkları içerisinde kendi azgınlık ve bozguncu­lukları ile başbaşa bırakmışlardır. İşte Allah'ın insan­lardan doğru $bla ulaştırmak istediğine hidayeti böyle­dir. O, insanlara gerek kendi içlerinde ve gerekse dış çevrelerinde bütün hidayet vesilelerini sunar, sonra on­ları inanç ve irade üzerine kaim olan kanatleri ile serbest bırakır. Artık dileyen Rabbine doğru bir yol tutarak ha­yatı boyunca hidayet çizgisi üzerinde yürür...

Bu ayet-i kerimeden- şu birkaç noktayı anlayabiliriz: [81]

İlahî Risaletler İnsanlar Arasında Her Hususta Hakem Konumundadır:

(1) İlahî risaletler (yalnızca) ibadet şekillerini ve ge­nel ahlak kurallarını öğretmek için indirilmemişlerdir. Bunun ve (dinin kul ile Rabbi arasında şahsî bir ilişki ol­duğunu, insanların toplumsal hayatı ile bir ilişkisinin bu­lunmadığını, dini değer ve yargıların topluma açılamaya­cağını ,büakis bunun ancak fert ile mescit çerçevesinde kalması ve bu vicdanî çerçeveyi aşmaması gerektiğini id­dia eden) bazı görüşlerin aksine ilahî risaletler, toplumsal ve özel hayatta gerek bireysel ilişkiler, gerekse top­lumsal, ekonomik ve siyasal ilişkilerde insanların bir­birleriyle ihtilafa düştükleri hususlarda bu insanlar arasında «hakem» olsun diye indirilmişlerdir. Çünkü ayet-i kerimenin anlattığı fonksiyonun tabiatı, ilahî şe­riatın ihtilafa müsait olan hayatın bütün yön ve alanla­rını kapsamasını, ayrıca her problem için hayatın ger­çekliğine paralel bir çözümün bulunmasını gerektirmek­tedir... [82]

İhtilafın Temeli Azgınlık Olmuştur

(2) İnsanlar arasında ortaya çıkan ihtilaf, özellikle de dini alandaki ihtilaflar —çoğunlukla— içîihatl ardaki ih­tilaflardan kaynaklanmamaktadır. Aksine bu ihtilaflar, insanların, içlerinde yaşayan ve onları bazı fikrî kavram-lardaki veya dinî sınırlardaki temel unsurları kendi şah­sî çıkarları doğrultusunda saptırmalarından kaynaklan­maktadır. Yani burada ihtilaf sağlıklı bir mekanizma de­ğil, marazı bir durum arzetmektedir... [83]

Gerçeği İsteyenler Diyaloga Açık Olurlar

(3) Ayet-i kerime, gerçeği samimiyet konumundan karşılayanların ona ulaşmak yolunda bütün güçleriyle çaba sarfedeceklerini, diyalog ortamına açılacaklarını, kar­şıt bakış ve görüşleri de dinleyeceklerini, fikir inceleme­sinde söz konusu düşüncenin bütün olumlu ve olumsuz yanlarını kavrayabilmek için dikkatli bir şekilde derin­lemesine irdeleyeceklerini, bunun için gerekli bütün gay­retleri sarfedeceklerini ikrar etmektedir. Ayet-i kerime­deki şu ibarenin ifade ettiği gerçek budur:

{(Bunun üzerine Allah kendi izniyle, inananları, onların hakkında ihtilafa düşmüş oldukları gerçeğe hidayet etti...»

İmanm tabiatı, insana başkalarından miras aldığı dü­şünceleri, kendini düşünce ve anlam açısından yeniden değerlendirmek zahmetine sokmadan kabul edip sahiplen­mek gibi bir fikri gevşekliğe teslim olmamayı farz kıl­maktadır. Çünkü hakka iman, mü'min insanın onun te­mel kaidelerini, boyutlarını ve ufuklarını, sahip olduğu düşüncede ciddî olduğunu gösterircesine araştırma so­rumluluğu taşıdığı takdirde bir kıymet kazanır. Bu imanı sahiplenen mü'min, bütün düşünce ve kanaatlerinde so­rumluluk şuurundan hareket etmek durumundadır.

Hidayette Allah'ın iznine gelince; her halde bu, hi­dayetin sebep ve etkenler indeki ilahî sünnetlerdir. Yani insan bu sebep ve etkenlere yapışınca gerçeğe ulaşıp hi­dayete erer. Tıpkı her sebebin kendi sonucuna doğru bir yol alması gibi. Burada insanın seçme olayı bir problem oluşturmamaktadır. Çünkü insanın iradesi, yapısı ve bu sebep ve etkenlere yapışması da yine bu ilahî sünnetle­rin hidayet alemindeki gerçekçi görünümlerinden biridir.

Bu açıklamalar ışığında şu düşünceyi kavrayabiliriz: insanlar arasındaki ihtilafın devamı, bu insanların hida­yetin sebep ve etkenlerini yakalamaktan uzak düşmele­rine, kendi inanç ve kanaatlerinde taassupçu bir konu­ma bağlanmalarına, gerçeğe ulaşmak yolunda diyalog or­tamına açılmamalarına yolaçmıştır. İşte bu durum, insa­nın gerçek ile karşı karşıya gelmesine bir engel teşkil etmiştir. Çünkü gerçeğin delilleri ve alametleri vardır, insanın bu delillerle yüz yüze geldiğinde ya da gerçeği arama yolunda bu deliller ve alametlerle karşılaştığında onlara boyun eğmek zorunda kalması kaçınılmazdır. İn­san bunun araçlarını yitirmiş durumda bulunduğundan dolayı ona ulaşamayacağını ileri süremez. Aksine insan, bütün güç ve gayretini sarfederek gerçeğin bu delilleri­ni ve alametlerini araştırmak ve diyalog alanlarına gir-, mek zorundadır. Buna karşılık olarak Allah Teala, Hi­dayetin tabii araçları marifetiyle hidayete doğru kendi çizgisinde yol alanların gerçeği yakalayıp hidayete ulaş­malarına kefil olmuştur.

«.Yoksa siz, sizden önce geçenlerinki gibi(hal)ler başınıza gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız?- Onlara (da) yok­sulluk ve sıkıntı öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki ni­hayet Peygamber ve O'nunla birlikte iman edenler: «Allah'ın yardımı ne zaman gelecek?!..» der olmuşlardı. İyi bilin ki Al­lah'ın yardımı yakındır...»

(Bakara: 214) [84]

Cennete Gevşeklik ve Temennilerle Ulaşılamaz!..

Bu ayet-i kerime, küfür ve sapıklığın önlerine diz­diği engellerin ezici baskılarını hisseden, bu engeller karşısında zaman zaman zayıf düşen veya ümitsizlik et­kenlerinin altında kalan Allah yolunda çalışan kimselere yönelik davet ayeti erindendir. Ayet-i kerimenin içeriği, bu kabilden şeylerin ilahî davetin başlarındaki ve İslam' m şirke karşı giriştiği silahlı mücadele dönemindeki ilk Müslümanların da başına geldiğini vahyetmektedir. Her halde bu dönem Müslümanlarının bazılarında da zayıflık veya yakınma ortaya çıkmıştır. Belki de bunlardan bazı­ları, cenneti —insanı canını ve malını feda etmek gibi bü­yük külfetlere sokmayan cinsten— hafif ameller ve iba­detlerle elde edebilecekleri yolunda düşüncelere kapıl­mışlardı... Bu ayet-i kerime de bu türden yaklaşım ve eğilimlere karşı (meseleyi hayattaki iman gerçeği içeri­sinde kendi gerçek konumuna oturtan) kesin bir ifade ol­muştur. Çünkü cennete temennilerle ulaşılamaz. Cennet, imanı bir gevşeklik içerisinde bulunup elde etmek için çalışılmadan cennet hayalleriyle elde edilemez. Çünkü cennete ancak, mü'min insanın azgın güçlere karşı koy­duğu zorlu tavırlarla ulaşılabilir. İşte bu ayet-i kerime de Müslümanlara kendilerinden önceki ilahî risaletlerin davetçilerinin başlarına gelenlerden tarihî örnekler ver­mek yoluyla bu gerçek düşünceyi ifade etmek için indi­rilmiştir. Ayet-i kerimede anılan tarihî Örnekleri yaşa­yan Önceki dönemlerin mü'minleri de peygamberleri ile birlikte öylesine zorlu engelleri yaşamışlardır ki bu du­rum onları nefsî ve ruhî, belki de fikrî sarsıntılara sü­rüklemiştir. Onlara da öylesine yoksulluklar ve sıkıntı­lar dokunmuştur ki malları, canları ve bütün genel ve özel menfaatleri zarar görmüştür. Karşılarındaki küfür toplulukları anları zayıflatıp kahretmeye çalışmış, onla­rın kanatlerini sarsıp konumlarını altüst etmek ve ken­dilerini imandan önceki aşağı durumlarına döndürmek amacıyla ruhlarını, düşüncelerini ve varlıklarını kahret­mek yolunda bütün kahredici yöntemleri kullanmışlardır. Böylelikle mü'minler için büyük bir sarsıntı söz konusu olmuştur. Bunun üzerine iman edenler ve peygamberleri: «Allah'ın yardımj ne zaman gelecek?!..» diye sorar ol­muşlardır... Şüphe yok ki Allah Teala bize kafir güçle­re karşı yardım ve zafer vaadetmiştir. Bunun için bu so­ru, Allah'ın vaadinden şüphe haletinden kaynaklanmış değildir. Ancak bu vaadin yerine gelmesi konusunda ace­lecilik gösterme ve onu bekleyip yolunu gözetme haletin­den kaynaklanmak durumundadır. Bu sorunun temelinde kesinlikle ümitsizlik yoktur. Belki benzeri bir psikolojik durum söz konusudur. Şöyle ki; küfür gelişmiş büyük bir güç konumundadır. İman tarafını temsil eden mü'min­ler ise gittikçe artan sıkıntılarla sürüp giden bir zaaf ko­numundadırlar. Gözle görünen şartlar ümit verici değil­dir... Ortada elle tutulur bir şey yoktur... Bu durumdaki mü'minlerin elinde kalan tek şey Allah'ın vaadettiği gay-bî kabilden bir yardım ve zaferdir... Bütün bu argüman­lar kanalıyla anlıyoruz ki ayette anılan mü'minlerin du­çar olduğu bu sarsıntı, kalplere korkutucu ve ürpertici olumsuz hisleri yığan gözle görülür şartların tabiatından kaynaklanmaktadır. Yoksa iman zayıflığından değil... Bundan dolayı da Allah Teala (ayet-i kerimede açıkça görüldüğü üzere) onları bu davranışları yüzünden kına­mamış ve kadir ve kıymetlerini eksiltmemiştir. Aksine ayetten anladığımız kadarıyla onların kendilerini iç sar­sıntılara sokan bu zorlu cihad konumunda bulunmaların­dan ve bu konumda sebat etmelerinden dolayı imanları­na değer vermiştir. Bunun için de onların yaptıkları dav­ranışın sağlıklılığına ve cihadlarımn kıymetliliğine gös­terilen bir delil misali olarak kendilerine «yakın bir yar­dım ve zafer» vaadetmiştir... [85]

Yakın Yardım ve Zafer Kavramına Bir Bakış

Ayet-i kerimede, bahsi geçen «yakın yardim ve zafer»

'kavramı üzerinde birkaç inceleme yapmak gereğini du­yabiliriz. Acaba bu «yalan yardım ve zafer» tam bir yar­dım ve tamamlanmış bir zafer midir? Yoksa mü'minlerin içinde bulundukları mevcut cari şartlar çerçevesinde bir yardım mıdır?.. Öncelikle şunu belirtelim ki bu ayet-i ke­rimenin kendisinden bu noktada dakik bir anlam çıka­ranı ayabiliriz. Çünkü Peygamber ve mü'minlerin bekle­dikleri yardımın tabiatını tam alarak bilmemekteyiz. Peygamber ve mü'minlerin bekledikleri yardım, iman ve küfür kuvvetleri savaşı konusunda kafirlerin mü'minler önünde yenilmeleri sonucunu temin edecek bir kabiliyet yardımı mıdır? Yoksa kafirlere azap indirilip bu azap yo­luyla kafirlerin yok edilmesi midir? Kesin olarak bilemiyoruz. Bununla beraber ikinci şık. gerçek anlama daha yakm olabilir. Çünkü bu ikinci durum, Allah'ı inkar eden, O'nun rasulerine karşı çıkıp risaletleri ile alay eden in­karcı kavimlerin halidir. Bu tutumları üzerine Allah so­nunda onlara azap gönderir. Salih, Hûd, Lût, Şuayb ve diğer peygamberlerin kavimlerine yaptığı gibi... Böyle­likle Allah'ın bu yardımı, kafirlerden intikam almak esa­sına dayanmaktadır. Allah'ın, kafirler tarafından yalan­lanan peygamberlerine ve inananlara yardım babından kafirlere gönderdiği azap için «nasr yardim» kelimesinin kullanıldığına dair birçok örnek mevcuttur. Bu açıkla­malar ışığında «yakın yardım» kavramındaki yardımın yakınlığından muradın zaman bakımından yakınlık oldu­ğu da anlaşılmaktadır. (Çünkü mü'minlere, uzun bir bek­leyişin ardından «Ne zaman?» sorusu dile getirilmiştir. Cevap olarak da «Yakındır» tabiri geçmiştir. Çev.).

Tabii bununla beraber bu yardımdan murad —birin­ci şıkta anılan— kafirlerin mü'minler önünde yenilmeleri sonucunu sağlayacak bir galibiyet yardımı da olabilir. Bu da yeni yeni iman safına geçen güçlerle mü'minlerin gücünün artırılması ya da kafirlerin bazı güçlerinin he­zimete uğratılması veya daha başka şekillerde gerçekle­şebilir. Bu minval üzere söz konusu yardımın tam bir yardım ve tamamlanmış bir zafer olması da zorunlu de­ğildir. Çünkü mü'minlerin içinde bulundukları durum, ümitsizlik benzeri psikolojilerin hakimiyeti altındadır. Böyle bir durumda bu psikolojiyi yıkıp onları ümit yo­lunda dosdoğru ve dimdik tutacak bir yardım da mü'min­ler için yeterli olabilir. Belki de kendileri de bununla yetinmektedirler. O zaman bu yardımın sınırını da yar­dımı isteyenlerin içinde bulundukları durum ve hakim olan şartlar belirleyecektir diyebiliriz... Bu da mü'minle-rın içinde bulundukları aşama ile yakından alakalıdır.

İslamî çalışmanın hareketli,   değişken   konumlarında bulunurken beklediğimiz yardım adına bu ayetten çıkara­cağımız anlam da bu olmalıdır. İçinde bulunduğumuz du­rum karşılaştığımız engeler ve yaşadığımız baskılar ne­deniyle bizi ümitsizlik gibi psikolojilere sürükleyebilir. İşte o zaman Allah'ın vaadetmiş olduğu yardımı yine yal­nızca Allah'tan isteyebiliriz. Bunun üzerine ufukta ümit şimşekleri çakar ve karanlık perdesini yarar geçer. Bu bazen ileriye dönük bazı yeni planlarla veya ileriye doğ­ru atılan adımlarla olabileceği gibi bazı grupların küfür tarafım bırakıp imari tarafına geçmeleriyle de olabilir. Yine mü'minlerin bazı yeni konumlara ulaşmaları ve bu doğrultuda zaman, mekan, genel ve Özel şartlar bağla­mında meydana gelecek müsbet değişiklikler şeklinde de olabilir. Hatta hareket içersindeki bazı kimseler bulun­dukları durumun yardım kavramından uzak olduğunu his­sederken diğer bazıları fiilen ve gerçek olarak Allah'ın yardımı ile karşı karşıya bulunduklarını düşünebilirler. Çünkü Allah'ın yardımı ve zafer gerçeği, her bir aşama­da bir diğer aşamaya yetişecek olgunluğu kazanabilir. Bu durumda yardım, içinde bulunduğumuz aşama ile ya­kından alakalı olarak değerlendirilmelidir. Bu ikinci grup, Allah'ın yardımının davet aşamasında başka, diğer aşama­larda daha başka olduğu görüşündedirler. Bu düşünceler ışığında anlaşılmaktadır ki, zafere doğru atılan her adım, yol ne kadar uzak olursa olsun zaferi yakınlaştırıcı bir yardımı da içinde taşımaktadır. Belki de doğruya en ya­kın yaklaşım, da budur... Şöyle ki ,ileriye doğru atılan her adım yeni bir yardımı temsil eder. Hareket içerisin­deki insanları geleceğe ümitle yöneltir. Yeryüzünün ta­mamının Allah'ın mülkü olduğuna, onu da salih kulların­dan dilediğine verdiğine inanan insan için bu türden bo­yardım da mutlak yardım, olarak ifade edilebilir. «Bilin ki Allah'ın yardıma yakındır» fermanından anladığımız da budur.

Bu ayet-i kerime bağlamında bir nokta üzerinde da­ha uzunca durmak zorunluluğu hissedebiliriz. O da sa­bırdır. Ayet-i kerime önceki mü'minlerin yaşadıkları du­rumu nakletmekle, bize «Onlar nasıl sabrettiyse öylece sabretmemiş gerektiğini» öğretmeyi amaçlamaktadır. Biz­den istenen onlar nasıl sabrettiyse sabretmemiz, onların davrandığı gibi davranmamız ve Allah'ın yardımının ya­kın olduğunun, er-geç geleceğinin şuurunu yaşamamızdır.

Bu ayet-i kerimeyi hayatımıza indirirken ilk İslam davetçilerinin karşılaştıkları yokluk ve darlıkları, kapıl­dıkları sarsıntıları hep gözümüzün önünde canlandırmalı­yız. Bu noktada özellikle Ahzab Suresinde anlatılan şu durum çok açıktır: «Orada mü'minler bir imtihan verdi­ler ve şiddetli bir sarsıntı ile sarsıldılar... (O zaman) mü­nafıklar ve kalplerinde maraz bulunanlar: 'Allah'ın ve Rasulünün bize vaadettikleri, aldatmadan başka bir şey değil(miş)...' dediler». Fakat sonunda mü'minler bütün zaaf noktalarına rağmen —Allah'ın yardımı ile— zafe­re ulaştılar «Ve Rabbinin sözü doğruluk ve adaletle ta­mamlandı»... Önünde sonunda Allah'ın yardımı ile fetih geliverdi...

Bunun için bize düşen, devamlı olarak şu İslamî ger­çeğin şuurunda olmamızdır: İman ile İslam, başlangıçla­rından sonuçlarına kadar hayata hakim olan bir tek çiz- . giyi temsil ederler. Bu hakimiyet, yolun çeşitli aşamala­rında yaşayan özellikler esası üzerine kaimdir. Bugünün mü'minleri ise gerek karşılaştıkları engeller, güçlükler ve yorgulnuklar, gerekse katlandıkları yokluklar ve sıkın­tılar ve gerekse yöneldikleri hedefler bazında önceki mü' nıinlerin uzantısını temsil etmektedirler. Bu mü'minler de Önceki mü'minlerin çektikleri acıları çekmekte, on­ların cihad ettikleri alanlarda cihad etmekte, onların kat­landıkları düzeyde baskılara katlanmaktadırlar. Bu mirası, geçmiş "bugüne, bugün de geleceğe, cihad, iman ve sabırla taşımaktadır. Hareket içerisindeki ruhî sarsıntı- ;| lan ifade eden ses de tektir: «Allah'ın yardımı ne za­man?..» Aynı şekilde bu sarsıntıyı durdurup çalkantıları durultacak, kalplere ümit ışığının aydınlığını doldura­cak, böylece mü'minlerin gücünü yeniden diriltecek ce­vap da tektir: «İyi bilin ki Allah'ın yardımı yakındır...» [86]

36) MÜSLÜMANLAR SORUYORLAR... PEYGAMBER (SAV) CEVAPLIYOR

Bismillahirrahmanirrahîm

«Sana ne infak edeceklerini soruyorlar. De ki: Hayırdan her ne infak ettiyseniz (bütün bunlar) ana-baba, yakın(akraba)lar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Hayır olarak ne yaparsanız da şüphesiz Allah onu bilir...»

(Bakara: 215)

Müslümanlar, Peygamberle (SAV) bazı' vacipler ve haramların ayrıntıları hakkında kafalarını meşgul eden bazı problemleri soruyorlardı. Bu soruların çoğu —İbn-i Abbas'tan nakledildiği üzere— akideye, amele, veya her­hangi bir mükelefiyete ilişkin olmayan hafif sorulardı. Halbuki onlar için öngörülen şuura göre sorunun fonk­siyonu, insanın akidevî veya amelî hayatında karşı karşı­ya olduğu bir problemi çozmesidir. Buna göre ortada karşı karşıya olunan bir sorun yoksa, soru sormaya yö­nelmenin bir anlamı da yoktur. Çünkü böyle karşılıksız bir soru, yararsız bir yüke dönüşecek, anlamsız boş bir şey olacak ve hem soran hem de sorulan için ciddiyeti ol­mayan bir konuda boş yere vakit kaybetmeye götürecek­tir... Evet, böylece İslam'da sorudan beklenen fonksiyo­nun ne olduğunu anlıyoruz. Soru, uygulanmaya yönelik °lup dünya ve ahiret işlerine ilişkin hayat ve kainat me­selelerinden insanın öğrenmesi gereken bir şeyi ifade et­melidir. Allah'ın insandan içersine dalmasını istemediği sorulardan bahseden Kur'an'î anlatımdan da bunu anla­maktayız. Çünkü böyle sorular, ne insanın sorumluluğu­na ilişkin bilgilerle alakalıdırlar ne de insana hayatta .ye­ni bir şey kazandırırlar. Allah Teala'nın şu ayetlerde ifa­de ettiği gibi:

«Sana (kıyamet) saat(in)den soruyorlar: Gelip çatması ne zaman? diye... Sen nerede onun vaktini söylemek nerede?!.. Onun bilgisi Rabbine aittir. Sen ancak ondan korkacak olanları

uyarıcısın...»

(Naziât: 42-45)

Ayet-i kerimede de görüldüğü üzere Kur'an-ı Kerim kıyamet gününün ne zaman olacağı konusunda soru kapı­sını kesin bir'şekilde kapamıştır. Çünkü bu konudaki so­rular ,akideye veya amele ilişkin herhangi bir fayda ge­tirmeyecektir. Çünkü insana düşen, belli bir vakit bek­lentisinden uz.ak olarak (Allah karşısındaki sorumluluğu gereğince) kendini ona hazırlamaktır. Peygamberin göre­vi de kıyamet günü olacakları anlatmaktır, bazı ayetler­den anladığımıza göre kendisinin bile bilmeyebileceği vaktini değil...

«Sanki sen onu derinlemesine biliyormuşsun gibi sana so­ruyorlar... De ki: Onun bilgisi Rabbİmin katındadır. Ondan başka hiç kimse onun vaktine vâkıf değildir...» «Ey iman eden­ler... Açığa çıktığında sizin için iyi olmayacak şeyler hakkında soru sormayın...»

Rivayet edilen haberde ise:

«Aydınlanmak için sor; sorularla sıkmak için sorma»

emri varid olmuştur. Buna karşılık karşı tarafta ise kar­şımızda Allah Teala'nın:

«Eğer bilmiyorsanız bilenlere sorun»

ayetini görüyoruz... Böylece anlıyoruz ki, İslam'da soru­lan sorunun fonksiyonu .akideye ,amele ve hayata ilişkin bir bilgiye yöneltmesidir...

Peygamber (SAV) kendisine yöneltilen    her soruya cevap verirdi   .Müslümanların  öğrenmek istedikleri hu­suslarda sordukları herhangi bir soru karşısında hiç mi hiç daraîmazdı.  Çünkü O, temel misyonunun    insanlara Kitab'ı, hikmeti ve hayatlarına ilişkin konularda bilme­dikleri şeyleri öğretmek olduğunun şuurunda idi. Müs­lümanların kendisine yönelttikleri bütün sorulara cevap vermekle  beraber  taşıdığı  risalet konumundan     verdiği cevaplarda olabildiğince dakik davranırdı. Müslümanla­rın sordukları sorulara karşılık olarak,  sordukları  soru­nun metninden ve  kasdettikleri içerikten  uzak bile  ol­sa onların gerçek ihtiyaçlarına münasip olan cevabı se­çerdi. Çünkü O'nun fonksiyonu, bir soruya cevap verir­ken —bu cevap kanalıyla— soru sahibine esas sorması gereken hususu imâ etmek, insanlara, keyiflerine göre so­ru  sormak  yerine  Öğrenmeleri  gereken  konularda   soru sormalarını öğretmektir. İşte bu ayet-i kerimede, Allah' in Peygamberi'ne (SAV) söylettiği nebevi cevapta da bu olayla    karşı    karşıyayız.    Müslümanların    Peygamber'e (SAV) «ne infak edeceklerini» sormalarına karşılık Allah Teala,  Peygamberi'ne  (SAV)  —sordukları   soru  üzere— neler tnfak edeceklerini söylemek yerine «yaptıkları ha­yırların verileceği yerleri, infakın ana-babaya, yakınfok-raba)lara, öksüzlere, yoksullara ve yolda kalmışlara ya­pılacağını» söylemesini bildirmiştir. İnsanların neler in­fak edecekleri konusunda ayrıntılara girmemiştir. Çünkü burada esas olan, nelerin verileceği hususunun çözümlen­mesi gereken bir problem olmadığı, hayırlı ve yararlı ol­duktan sonra verilen her şeyin infak olduğudur. Esas mesele ise infakm kimlere yapılacağıdır. İnfak meselesinin sosyal problem boyutu da budur. Bu boyutta ele alman önemli iki unsur da yakınlık ve ihtiyaç unsurlarıdır. Bu iki unsurdan uzak olduktan sonra infakm da herhangi bir anlamı veya yaran yoktur. (Bu iki temel unsurdan uzak olan «verme»ler hediye kavramında ifadesini bulur. He­diye ise infaktan farklı bir olaydır. Yoksul olmayan bir dosta verilen eşya bu kabildendir. Çev.)- İnfakm hayır ka­bul edilmesi, verilen, eşyanın değil, hallettiği sorunun, ilişkin olduğu durumun ve yardımcı olduğu insanın tabia­tı ile alakalıdır.

Sonra ayet-i kerime hayrı ve infakı teşvik edici bir üslupla hareket ederek şu ilahî gerçeği rapor etmektedir:

«Hayır olarak ne yaparsanız da şüphesiz Allah onu bilir...»

Yaptığımız bütün iyilikler Allah'ın yanında kesin­likle zayi olmayacaktır. Çünkü Allah, bizi hayra iten mo-tivlerimizden yaptığımız herhangi bir hayrm sonuçları­na varıncaya kadar bütün yaptıklarımızı bilir... [87]

Savaş Nasıl Farz Kılındı?

«Size hoş gelmediği halde savaş üzerinize yazıl(arak farz küın)dı. Size bir şey hoşsuz geldiği halde o şey sizin hakkınızda hayırlı olabilir. Yine size bir şey hoş geldiği halde o şey sizin kımzda şerli olabilir. Allah bilir; siz bilmezsiniz...»

(Bakara: 216)

Mekke'de, İslamî devletin başlangıç döneminde Müs­lümanlara savaş farz kılınmadiğı gibi bu dönemde savaş­malarına izin de verilmemişti. Peygamberin (SAV) bas­kı ve işkence altında yaşayan rnü'minlere tavsiyesi sa- bir, hicret, tahammül ve fedakarlıkla özetleniyordu. Hat­ta mü'minîere işkence ve zor kullanma baskıları altında kendilerinden söylemeleri istenen «küfür sözlerini» söy­lemelerine bile izin verilmişti. Hakkında «...Ancak kalbi iman ile tatmin olmuş olduğu halde zorlanan kimse müs­tesna» ayet-i kerimesi inen Ammar'm başına gelen.olay­da olduğu gibi... Amraar, kendisine uygulanan çetin iş­kenceler karşısında «küfür sözlerini»    söylemiş, arkasm-bu ayet-i kerime inmiştir. Bu durum İslamî davetin ilk aşamasına mahsus idi. Allah Teala, dininin insanların ha­yatına bu şekilde girmesini murad etmişti belki de... İs­lamî davetin ilk aşamasında     mü'minlerden istenen bu tutumun toplumun diğer grupları üzerinde çeşitli ilginç tesirleri olabileceği,  bazılarının içlerinde soru işaretleri­nin oluşmasına    sebep olabileceği düşünülmüş    olabilir. Yine İslamî davetin ilk aşamasında Kureyş kafirleri ile şiddete dayalı bir mücadeleye girişmek, güç dengesi açı­sından nıüsbet bir pratik olarak görülmemiş de olabilir. Yine bu tutum, İslamî davetin, sözünü dinleterek insan­ların içinde olumlu etkiler bırakabileceği sakin bir orta­ma olan ihtiyacından da kaynaklanmış olabilir.  Nitekim kendini dinletmek için sükunete ihtiyacı olan her risa-îet diğer şiddet unsurlarından uzak durmak durumunda­dır. Binaen aleyh İslamî davetin büyüklüğü, insanların akıllarını muhatap almak üzere gelmiş olması ve güç kul­lanmak ve baskı uygulamak yerine kanaatlerini bu akıl­lara delil ve diyalog yoluyla yerleştirmeyi amaçlaması-dır. Bunun için İslamî davet bütün bu amaçları tekeffül edecek pratik araçları  içeren üsluplara yönelmiştir.  Bu banşçi ve hicretçi üslubun dayanağı da İslamî daveti bü­tün kulaklara ve kalplere ulaştırmayı amaçlayan bu yak- . laşıin olsa gerek. Çünkü İslamî davetin başladığı bu yer yani Mekke ,Arap Yarımadasının kültürel ve dinî baş­kentidir. Festival ve hac sezonu gibi kültürel ve dinî mevsimlerde kış ve yaz ticarî seferleri akabindeki ticarî se­zonlarda burada büyük halk toplulukları toplanmaktadır. Bundan dolayı İslamî davetin, büyük hedefini gerçekleş­tirmek yolunda bu fırsatı değerlendirmek için buradaki varlığını mümkün olan en uzun zaman boyunca muhafaza etmesi de kaçınılmaz bir zorunluluktur. İslam, bu şekil­de —bunu yapmadığı takdirde ulaşamayacağı— birçok Arap topluluğuna ulaşmıştır.

Belki de Peygamberin (SAV.) mü'minleri Kureyş'e karşı şiddete dayalı bir çatışmaya girişmekten menetme­sinde öngördüğü başka bir nokta daha vardı. Şöyle ki, Peygamber (SAV), İslam'a yeni girmiş —ve güçsüz olan— Müslümanlara şakin bir ortam içerisinde yavaş yavaş güç­lenme fırsatını .vermek istemiş de olabilir.

İşte, İslam, böylece, en derin güçlükleri, en geniş alanları ve en çetin şartları ile zorlu bir hayatı yaşamış, zoru başarmış bir ümmet yarattı. Sonra bu ümmet yeni İslam toplumunun temellerini gerçekleştirmek üzere Pey­gamber (SAV) ile birlikte Medine'ye hicret etti. İslam İçin hicret olayı ile birlikte yeni bir aşama başlamış oldu. İs­lam, Medine'ye hicretten sonra gelişmesine ve ilerleme­sine engel olan güçlerin saldırılarına karşı misli ile kar­şılık verebilecek güce ulaşmak yolunda kendi öz gücü­nü oluşturdu. İşte daha önceleri yasak iken ayet-i keri­mede, yazılarak farz kılındığı bildirilen savaş, bu yeni aşamanın kanunu oldu. Fakat bu defa da bu kanunun önü­ne çıkan bazı nefsî zorluklar baş gösterdi. Ayetin vah-yettiği üzere, barış içerisinde davet havasına alışmış bazı Müslümanlar savaşı hoş karşılamıyorlardı. Çünkü barış içerisinde davet hayatında savaşın getireceği kadar bü­yük tehlikelerle karşı karşıya kalmıyorlardı. Aksine sa­dece sabır ve imanla katlanmasını bildikleri bazı baskı­larla karşı karşıya idiler. Ayetin içeriğinden bazılarının bu farz karşısında oflayıp pufladıklan veya en azından bundan kurtulmayı istedikleri anlaşılmaktadır. «Size Iıoş-suz geldiği halde» ibaresi bunu ifade ediyor. Çünkü bir defa savaşa girişmek demek, müşrik-kafîr engellemeler ve saldırılar devam ettiği müddetçe savaşı sürdürmek de­mekti. Ayrıca savaşın bir anlamı da bilerek ve isteyerek ölmek demekti. Bunun üzerine ayet-i kerime, devamın­da pratik bir insanî gerçeği işlemiş: İnsanın hoşuna gi­den her şeyde kendisi için hiç de büyük bir yararın bu-lunamayabiieceğini, yine hoşsuz karşıladığı her şeyde kendisi için hiç de bir zararın bulunmayabileceğini bildir­miştir. Burada ayetin vahyetmek istediği şey, psikolojik tepki haletlerinin hayatta yapılacak olumlu ya da olum­suz bir hareket için ölçü olamayacağı gerçeğidir. Çünkü psikolojik tepkiler derinden değil, yüzeyden hareket eder. Tıpkı insanın ansızın karşılaştığı bir etkiye karşı göster­diği ani bir tepki olayında olduğu gibi. Bunun için insan, meseleleri, konumları, durumları ve eşyayı iyi inceleye­rek onların gerçeklerine ulaşmalıdır ki, onların içinde saklı olan yararların ve zararların tabiatını öğrenebilsin ve böylelikle kendisini süratli ani psikolojik tepkilere teslim olmaktan uzaklaştıran kesin sonuçlara ulaşabilsin1. İnsan bunu kendi şahsî hayatı üzerinde tarihî bir ince­leme yaparak çok açık ve net bir şekilde görebilir. Nice olumsuz bulduğu şeyler kendisini olumlu sonuçlara, yine nice olumlu gördüğü şeyler olumsuz sonuçlara götürmüş olabilir. Yoksa insanın hoşuna giden şey hak, hoşuna git­meyen şey batıl değildir. Bu gerçeği böyle tarihî incele­melerle olduğu gibi imam gerçeklik sırrı aracılığı ile de ayan beyan görebiliriz. Şöyle ki, Allah eşyanın hakika­tini en iyi bilendir. İnsana neyin zararlı olacağını neyin yararlı olacağını ve insanın maslahatı gereği onun için neye hükmedeceğini bilir. İnsan ise (birazdan bile daha) az bilgi sahibidir. Ona ilimden çok az bir şey verilmiştir. Bunun için bilmediği konularda direnir, şüpheye düşer ve tepk gösterir, İşte Kur'an-ı Kerim, bu üslupla hem ta­rihî hem de akidevî yold'aiı hareket ederek insanın prob­lemlerini çözmekte ve onu gerek pratik hayatın gerçek­leri ve gerekse iman gerçeği aracılığı ile ilahî mutlakİ-yete kanaat getirmeye sürüklemektedir...

Bu ayet-i kerimede de Kur'an-ı Kerim, kendine öz­gü üslubuyla insanların içlerinde oluşan istifhamları dik­kate almış ve ayette geçen ifadeleri buna paralel bir gra­mer ve mukabil bir gramatik yapı oluşturacak şekilde sı­ralamıştır. Böylece ayet-i kerime bütün bu sorulara ce­vap olmuştur...

Allah yolunda çalışanlara gelince bunlar, tepkilerini kontrol altına almalı, olumlu veya olumsuz bir tavır al­madan önce inanç ve tecrübe ikilisi ile birlikte hareket et­meli ve alacakları tavrı ince eleyip sıkı dokuyarak be­lirlemelidirler. Böyle ciddi tavırlarla oluşan bir İslamî şahsiyet, zorlu konumlar karşısında dağılmak yerine da­ha da pekişecek, psikolojik tepki haletleri karşısında sar­sılmayacak, ani psikolojik tepkilerin etkisine kapılma­yacak, boyutlarını ve nereye varacağım bilmediği yolla­ra kovulmayacaktır. Aksine ister saldırı haletlerinde ol­sun ister sükunet haletlerinde, eşya ve olaylar karşısın­da durup düşünecek ve onları kendi konumundan dikkat­le inceleyecektir. Böylece düşmanlar onu seyrini, hare­ket noktalarını, dinamik ve mekaniklerini belirleyernedi-ği çatışmalara sürükleyemeyeceklerdir. Yine arkadaşları da onu nasıl yürüyeceğini bilmediği yollara çekemeyecek-lerdir. Aksine o daima ilim ve iman üzerine kurulu so­mut ve kapsamlı incelemeler yoluyla kendisine uygun olan yolu seçecek ve o yolda yürüyecektir. [88]

Haram Aylarda Savaş

«Sana haram ay ve inda savaşmak hakkında soruyorlar. De ki: Barom ay(lar)da savaş büyük bir günahtır. Ancak, Allah'ı inkar etmek (insanları) Allah'ın yolundan ve Mescid-i Haram' dan alıkoymak ve onun hakkını oradan sürüp çıkarmak Allah katında daha büyük bir günahtır. Fitne (dini veya insanları Al­lah'ın yolundan saptırmak) ise (adam) öldürmekten de dalıa bü­yük bir günahtır,.. Onlar şayet güçleri yetse sizi dininizden dön-dürünceye kadar sizinle savaşmaya devam ederler. (Şunu iyi bi­lin ki) sizden kim dininden döner de kafir olarak ölürse, onla­rın yaptıkları işler dünyada da ahirette de boşa çıkmıştır. Onlar cehennem ateşi ehlidirler ve orada ebedi kalacaklardır... An­cak iman edenler, Allah yolunda hicret ve cihad edenler, Al­lah'ın rahmetini ümit edebilirler... Allah çok bağışlayan (Ga­fur) ve çok merhamet eden (Rahîm)dir...»

(Bakara: 217-218)

«Nüzul Sebepleri»nde varid olduğu üzere: Rasulul-lah (SAV), hicretten kısa bir süre sonra —Bedir Savaşın­dan önce— Abdullah b. Cahş komutasında bir İslam müf­rezesini Kureyş'in iktisadî ve askerî yönden en güçlüle­rini temsil eden bazı Kureyş kafilelerinin yolunu kesmek şeklinde bir güç gösterisinde bulunmak üzere ve bunu bir baskı aracı olarak kullanmak amacı ile Mekke yolu­na göndermişti. Çünkü içinde yaşadıkları toplum, güç dengeleri noktasından hareket eden, güçlülerin kendi ara­larında paktlar oluşturduğu ve bütün grupların en güçlü olana boyun eğdikleri .güçsüzlerin ise davetlerine karşı ilgisiz kaldıkları bir toplum idi.

Abdullah b.'Çalış komutasındaki bu seriyye ilk seriy-ye idi. Rasulullah (SAV), seriyyeye katılan Müslümanla­ra seriyyenin fonksiyonu konusunda bilgi vermeksizin komutan Abdullah b. Cahş'a tabi olmalarını emretmiş, onlara O'nun emrine uymalarını söylemişti. Belli bir ye­re ulaştıklarında Kureyş kafilesiyle karşılaştılar. Abdul­lah b. Cahş, komutasındaki Müslümanlardan savaşmalarını istedi. Bir kısmı emre uyarak savaşa giriştiler. Di-.ğer bir kısmı ise o sırada girilmekte olan haram aya hür­metle savaştan çekinip geri durdular. Savaş kızıştı her iki tarafta da hasar oldu. Medine'ye döndüklerinde Pey­gamber (SAV), onlara haram aylarda savaşa girişmekle hata ettiklerini söyledi. Çünkü bu gerçekten hata İdi. Bir yandan bir emri yerine getirirken diğer yandan bir yasa­ğı çiğnediklerinin farkında olmamışlardı. Ayrıca haram ay girinceye kadar gecikecekleri de öngörülmemişti...

Öte yandan bu'olay Kureyş için parlak bir fırsat ol­muştu.  Bundan yararlanmasını bilen Kureyş, Arap ka­muoyunda Müslümanların kendilerince de kutsal saydık­ları birtakım mukaddesleri çiğnedikleri yolunda propa­ganda yapmaya başladı. Aynı yaygarayı    Müslüman ka­muoyunda koparmakta da başarılı olmuştur.    Çünkü İs­lam, haram aylarda savaşın yasak olmasına karşı çıkma­mış aksine ikrar etmişti. Çünkü bu, cahilî Arap toplumun­da geçerli olan bir yasak olmakla beraber İslam bunu ön­ceki ilahî şeriatlerin bir uzantısı olan dinî bir kanun ola­rak kabul etmişti. Evet bu yasak, Arapların —özellikle de kendisini İbrahim'in zürriyetinden kabul eden Kureyş' in— tazim edip büyük saygı gösterdikleri İhrahİrn Pey­gamberin risaletinin uzantılarından olan     dinî âdetlerin çoğu gibi dinî bir örf idi.

Müslümanlar için ise içlerinden bir grubun çiğne­dikleri bu hududun tabiatını anlayıp bilmek, bu çiğne­menin şimdiye kadar geçerli olan bu kanunun lağvedil­mesi yolunda bir başlangıç olup olmadığını öğrenmek ka­çınılmaz bir zorunluluk olmuştu. İslam bu sorulara ce­vap vermeliydi. Müslümanların imanlarını pekiştirmek ve Kureyş'in İslam'a karşı güttüğü teşhiri gri propaganda politikasını bloke etmek için hakikati açıklamalıydı. İşte Kur'an-ı Kerim de konuya ilişkin açıklamalarını içeren ayetlere bu soru ile başlamıştır:

«Sana haram ay ve onda savaşmak hakkında soruyorlar...»

Soru, içerisinde savaşmanın şer'î durumu açısından haram ay hakkında sorulmuştur. Yani haram aylarda sa­vaşmak daha önce Arapların örfünde de olduğu gibi ha­ram mıdır? Yoksa yeni bir yasama ile helal mi kılınmış­tır? diye sorular ortaya atılmıştır. Cevap, haram aylarda savaşmanın büyük bir günah olduğunu pekiştirmektedir. Çünkü haram aylarda savaşmak Allah'ın mukaddesatın­dan bir mukaddesin    çiğnenmesidir. Oysa    Allah Teala Ümmetin genel maslahatını gözeterek bu kutsallığın ko­runmasını ve zedelenmemesini istemiştir. Çünkü ümme­tin çatışmalardan uzak bir ortamda huzur ve güven tec­rübesini yaşaması için bir barış dönemine ihtiyacı var­dır.  Buna  izafeten Kur'an-ı  Kerim,  haram  aylarda sa­vaşmanın «Allah'ın yolundan sapma, Allah'ı ve Mescid-i Haram'm kutsallığım inkar...» olduğunu bildirmiştir. Bel­ki de bu Allah Teala'nm insanların hac şiarlarını sürdür­melerini istediği hac aylarına ve umre yapmalarını iste­diği Receb ayma bir işarettir. Allah Teaîa bu ayetlerle in-' sanların hac ve umre yoluyla elde edilecek ruhî ve top­lumsal anlamları gerçekleştirmek için Mescid-i Haram'a ulaşma hürriyetini muhafaza etmelerini istemiştir. Bun­dan dolayı da bu aylarda savaşmak,    Allah'ın yolundan sapmak ve Allah'a ve Mescid-i Haram'm kutsallığını in­kar olmaktadır. Allah Teala, bazen amelî bir sapmayı da küfür olarak ifade etmiştir. Küfürle ifade, amelde temsil edilmeyen bir imanın küfür menzilinde olması itibariyle­dir. Allah Teala'nm has ile ilgili şu fermanında da varid olduğu gibi:

««Haccetmek, ona yol bakımından gücü yeten İnsanlar üze­rinde Allah'ın hakkıdır; kim de (bundan yüz çevirip) kafir olur­sa (bilsin ki) Allah bütün alemlere karşı müstağni(muhtaç değil)

Namazı terk edenin «kafir»  olduğunu bildiren ha­berler (hadisler) de bu anlamdan hareket etmişlerdir.Bundan sonra ayet-i kerime, haram aylarda savaş­mak ile Kureyş'in yapmış olduğu «Mescid-i Haram'm eh­lini (halkmı) oradan sürüp çıkarmak ve onları dinlerin­den, saptırmak» gibi hareketleri karşılaştırmaya geçmek­tedir. Çünkü Müslümanların yaptığı,    sehven yapılıver­miş bir hatadan ibarettir. Bunda- herhangi bir    zamanın {haram ayların) kutsallığına karşı bir düşmanlık kastı yok­tur. Halbuki Kureyş, Allah'a inanan mü'min insanların kutsallıklarına karşı düşmanlık gütmüş, Allah'ın dini ko­nusunda Allah'a karşı savaşa girişmiş, mü'minleri O'nun yolundan saptırmaya çalışmış ve onları Allah'ın yolunda yürümekten alıkoymaya çalışmıştır. Bu veçhile ayet-i ke­rime, Kureyş'in bu yaptıklarının tehlikeliliğini     açıkla­makta ve bunun Müslümanların haram ayda işlemiş ol­dukları adam öldürme suçundan daha büyük bir günah olduğunu bildirmektedir. Çünkü bu, Allah'ın korunması­nı ve saygı gösterilmesini istediği din hürriyetine ve in­sanın Allah yolunda hiçbir baskı ile karşılaşmadan yü­rüme hürriyetine karşı bir düşmanlık ve saldırıdır. Böy­lece bu davranış, dinin korumaya ve seviyesini yükselt­meye çalıştığı hayata karşı bir düşmanlık ve saldırı ol­maktadır. Bu veçhile bu, haram aylarda savaş ile kıyas edilemez büyüklükte bir kötülüktür.Kaldı ki, Müslü­manların yapmış oldukları bu saldırı —hali hazırda mev­cut olmasa da— Kureyş tarafından güdülen düşmanlık ve saldırılara karşı yapılmış bir saldırıdır, saldırıyı başlat­mak anlamına gelecek bir ilk saldırı değildir. Yani —o gün olmasa da— ilk kanı onlar dökmüşlerdir.

Sonra ayet-i kerime, hitabı Müslümanlara yönet­mekte ve kendileri ile Kureyş kafirleri arasındaki müca­delenin tabiatını açıklamaktadır. Bu çatışmanın Araplar arasında geçen menfaat çatışmalarının sebep olduğu ka-

bile savaşları ve aşiret çekişmelerinden olmadığını, bu nedenle belli bir zaman aralığı ve belirli bir düzeyle sı­nırlı olmadığını, aksine bunun tevhid ile şirk arasında ta­rihin herhangi bir noktasında uzlaşması imkansız bir inanç savaşı olduğunu açıklamaktadır. Bunu Kureyş de böyle anlamaktadır; Müslümanların da bunu böyle anla­yıp idrak etmesi gerekmektedir. Çünkü Kureyş de, di­ğer bütün şirk ve küfür güçleri de İslam'ı, Müslümanları veya içlerin deki inancı yok etmeden durmayacak ve dinienmeyeceklerdir. Ayet-i kerimenin şu bölümü de bu­nu açıkça ortaya koymaktadır:

«Onlar, şayet güçleri yetse sizi dininizden döndürünceye kadar sizinle savaşmaya devam ederler...»

Bunun için Allah yolunda savaşmak Müslümanlara farz kılınmış ve savaş alanı, müsait bütün zaman ve me­kan düzeylerine açılmıştır. Müslümanların savaşıp sa­vaşmamak konusunda seçme haklan da yoktur... Herhan­gi bir zaman veya mekanın kutsallığını çiğnemeye va­racak olsa bile her yön, zaman ve mekanda savaşmak ko­nusunda kaçınılmaz bir zorunlulukla yükümlüdürler. Çün­kü din, hürriyeti yoluna konulmuş hiçbir engel karşısın- -da durup kabuğuna çekilemez.

Bundan sonra ayet-i kerime, küfür ve şirk güçleri­nin uyguladığı yoğun baskılar karşısında zaaflarına yeni­lerek dinlerinden dönecek Müslümanlara yönelmekte ve imanın insanın dünya ve ahiret hayatındaki önemine da­yanarak, dinden dönmenin tehlikeli boyutlarını ve sonuç­larını bildirmektedir: Allah'ın yolundan dönüp kafir ola­rak ölen insan Allah'ın hesabından düşecektir. Onun da­ha Önce işlemiş olduğu bütün ameller boşa çıkacaktır. Çünkü Allah'ın hesabında bütün ameller iman temeli üzerinden değerlendirilir. Bu temelden yoksun olduktansonra hiçbir iyi amelin değeri olmadığı gibi (bunun iyili­ğinden bile bahsedilemez). Bunun için Allah'ın dininden dönmek insanın amellerini- dünyada ve ahirette boşa çı­karır've insanı cehennem ateşinde ebedi olarak kalmaya götürür.  Nasıl İslam'a girmekle  daha önceden yapılmış olan bütün kötülükler siliniyorsa, öylece    dinden dönüp küfre girmekle de önceki bütün iyi ameller silinir gider. Çünkü İslam, amelleri hareket ettikleri temel konumun­dan ele alır, amelin bizzat kendisini hareket ettiği temel­den uzak bir konum olarak'kabul etmez. Nitekim amele doğruluk ve sapma çizgisindeki olumlu veya olumsuz an­lamını veren,, sözkonusu amelin hareket ettiği fikrî te­meldir... Bu yöntem ve yaklaşımla hareket eden Kur'an-ı Kerim, bunuiı hemen arkasından küfür karşısındaki İs­lam konumunu vurgulamakta ve bu konumdaki insanla­rın ve durumlarının bir değerlendirmesini yapmaktadır: Bu, Allah'a imanı, Allah yolunda hicret ve cihad konu­munda yaşayan, hayatta attıkları adımları hareketlendi­ren hu sağlam iman temelinden hareket eden mü'minle-rîn hayat çizgisidir.. Allah'ın (iman ortamından uzak olan kafirlerin ulaşamayacağı) rahmetini ancak bu mü'minler ümit edebilirler. Bu mü'minler her ne kadar bazı söz ve eylemlerinde hataya düşmüş olsalar da bunlar, imanları­nın  derinliklerinde  Allah'ın kendilerine  merhamet  edip acıyacağını,    günahlarını   bağışlayacağını ve   kendilerini (ağaçları) altından ırmaklar akan cennetlere    koyacağını ve hem de kendilerini orada ehedîleştireceğini ümit eder7 ler. Çünkü onlar şu ilahî hakikate kesin bir şekilde iman etmişlerdir:

«Şüphe yok ki Allah Gafur ve Rahîm'dir...»

Burada, bu iki ayet-i kerimeyi kavrama sürecinin so­nunda, ilk Müslümanların hayatında olduğu gibi    bizim

hayatımızda da önemli fikri unsurları içeren birkaç nok­tayı inceleyelim; [89]

Barış Zamanı

1) Şüphesiz İslam, kutsal bir dinî gerçek olarak «ba­rış zamanı» fikrini kabul etmiştir. Böylece insanların,, içinden çıkılmaz problemlerden ve savaşlardan uzak ka­labilecekleri bir zaman aralığı olacaktır. Bu müsait za­man aralığında geçmişte yaşadıklarını ve yapıp ettikleri­ni; can, mal ve insanî ilişkilerin telefine götüren kin ve düşmanlık, temeli üzerine kurulu davranışlarını yeniden an duru bir ortamda gözden geçirme fırsatını bulacak­lardır. Böylece savaş fırsatlarında yakalayamadıkları iyi­lik, güzellik ve sevgi unsurlarım barış zamanı fırsatla­rında yakalayabilme imkanına kavuşacaklardır. Müslü­manlar da (büyük İslamî dava bağlamında kesin sonuçla­ra ulaşmak yolunda yaşanan cari şartların bir gereği ola­rak savaşa devam etmek zorunda olmadıkları durumlar­daki) harp-sulh ilişkilerinde bu kanuna uymak zorun­dadırlar... [90]