Mekke'de inmiştir. Ancak 19. âyetten 24. âyete kadar olan kısmının Medine'de indiği söylenir. [1]Müfessir Kurtubı'ye göre, sadece üç âyeti Medine'de inmiştir. Cumhura göre, sûre Mekkî ve Medenî âyetleri kapsamaktadır.

Sûreye, İbrahim Peygamber tarafından yerine getirilen hac farizasına bütün mü'minlerin çağrılması; aynı zamanda Resûlüllah (A.S.) Efendimiz tarafından da bu farzın hem yerine getirilmesi, hem şartlar elverdiğinde zengin müslümanlara da farz kılındığını ilân etmesi konu edildiğinden, «Hac» ismi verilmiştir.

Âyet sayısı : 78

Kelime » » : 1291

Harf » : 5075 [2]

Sûrenin Tamamı, Genel Anlamda Üç Konuyu İçermektedir:

1— Hac farizası, Mescid-i Haram ve ilgili meseleler,

2— Konuyla yakından ilgili bulunan savaşa hazırlık, zulme sapanların yok edilmesi; yerkürenin denge ve düzeninin bir oian yaratana delâlet ettiği ve dünya hayatının önemsizliği,

3— Sûrenin baş kısmında, ölümden sonraki dirilme ve onunla ilgili safhalar anlatılır...

Enbiyâ sûresinin son bölümünde kıyametin kopuşundan önemli bir safha tasvir edilirken, bu sûreye de kıyametin diğer önemli safhalarından söz edilerek başlanması, iki sûre arasındaki irtibatı sağlar. [3]

Meali;

1— Ey insanlor! Rabbınızın (değişmiyen kanunlarına, hayatınızı düzene sokan sünnetine uyun). O'nu dînlemezlikten sakının. Şüphesiz ki kıyamet sarsıntısı büyük bir olaydır.

2— O günü bir görseniz, emzikli olan her kadın emzirdiğini bırakıp geçer ve her gebe kadın taşıdığını düşürür. İnsanları (o gün) sarhoş (gibi) görürsün, halbuki sarhoş değildirler; ama (ne var ki) Allah'ın azabı oldukça şiddetlidir.

İlgili Hadîs

«Allah kıyamet gününde Âdem'e: «Ya Âdem!» diye hitap eder. O da: «Buyur Rabbımız, buyruğuna amadeyim» der. İşitilecek bir sesle şöyle seslenir: «Cehennem'e zürriyetinden bir ba's çıkarmanı Allah emrediyor.» Bunun üzerine Âdem; «Ya Rab! Cehennem'in ba'sı nedir?» diye sorar. Allah ona: «Her binden bir tanesini çıkar, (geriye kalan 999 Cehennemliktir)» buyurur.

İşte o anda hamile kadın hamlini düşürür; tüyü bitmedik çocuk yaşlanıp saçları ağarır. İnsanları sarhoş (gibi) görürsün. Oysa onlar sarhoş değillerdir; fakat Allah'ın azabı pek şiddetlidir.

Bu haber ashab-ı kirama ağır geldi. O kadar ki renkleri değişti. Bunun üzerine Peygamber (A.S.) Efendimiz şöyle buyurdu: «Ye'cüc ve Me'-cüc'den 999, sizden bir tane... Siz o insanlara nisbetle, beyaz öküzün yan kısmında siyah bir kıl veya siyah bir öküzün yanında beyaz bir kıl gibisiniz. Umarım ki Cennet ehlinin dörtte biri siz (ümmetim) olursunuz.»[4]

Kıyamet Sarsıntısı

«Ey insanlar! Rabbınızın (değişmeyen kanunlarına, hayatınızı düzene sokan sünnetine uyun), O'nu dinlemeziikten sakının. Şüphesiz ki kıyamet sarsıntısı büyük bir olaydır.»

İlgili âyetle, kendini hayvani duygularının peşine takıp her türlü kutsal değeri unutan veya inkâr eden gafiller uyarılıyor. Şu görünen mükemmel düzeni kuran Yüce Yaratan'ın bir gün bu düzeni bozacağına; azabının ise nankörler hakkında pek şiddetli olacağına dikkatler çekiliyor.

Bu uyarının sebebine gelince :

İnsan dünya hayatında korku ile ümit arasında ömrünü değerlendirdiği ölçüde mutlu ve huzurlu olur. Allah'ın azabından korkmak, günlük hayatı en iyi şekilde disipline eder. Sorumluluk duygusunu geliştirir. İyiliğin rahmet, kötülüğün azap olacağını öğretir. Allah'ın geniş rahmetine ümit bağlamak, ic huzuru doğurarak ruhu rahatlatır; kalbe yatışkanlık verir. Her şeyden evvel insanın manevî boşluğunu Allah sevgi ve korkusuyla doldurur. Böylece insanı merhametli, şefkatli, hayırhah ve erdemli bir düzeye getirir.

Beşerin kalp ve kafasından bu iki kavramı tesiriyle birlikte söküp aldığımız zaman, geriye hayvanî duygulardan başka bir şey kalmaz.

İşte bu nedenledir ki, Kur'ân'da uygulanan ilâhî metotlardan biri de, korku İle ümit arasında bir köprü kurmak ve münasebet düştükçe bunu az değişik ifadelerle tekrarlamaktır. Aynı zamanda her tekrar yeni bir safhayı anlatır, değişik bir tablo çizer ve böylece kıyamet hakkında bir zincirin halkaları misali önemli ve uyarıcı safhalar birbirine eklenerek konu hakkında tamamlayıcı bilginin bizden yana son noktasına gelinir.

Allah inkâr edildiği, kıyamet diye ikinci bir hayatın olacağı kabul edilmediği veya bu iki yönlendirici esastan korkulmadığı takdirde ne gibi sakıncalar ortaya çıkar? Şüphesiz ki bu oldukça açıklama isteyen geniş bir konudur. Ama biz özet mahiyetinde de olsa bir bilgi demeti vermekte yarar görüyoruz. Şöyle ki:

1— Fertlerin içinde meydana gelen manevî boşluk, bâtıl fikirlerle, saptırıcı ideolojilerle dolmaya başlar.

2— Sorumluluk duygusu dumura uğrar. Maddî müeyyideden başka bir müeyyide tanınmadığı için kişi son derece tehlikeli bir düzeye gelir.

3— Aile kavramı temelinden yıkılır. Baba kızıyla, kardeş kızkardeşiy-ie cinsel temasta bulunmakta bir sakınca görmez. Nitekim son yıllarda yapılan bilimsel araştırmalara ve istatistiklere göre, medenî geçinen Belçika'da 12-13 yaşlarında doğum yapan kız çocuklarının sayısının sür'atle arttığı ve ülkedeki kızlardan yüzde 22'sinin gayrimeşru cinsel ilişkide bulunduğu; Amerika'da ise bu oranın yüzde 50'nin üstüne çıktığı anlaşılmıştır. Yine aynı istatistiklere göre, Belçika'da 12-13 yaşlarında doğum yapan kız çocukların büyük kısmının, babalarından, dedelerinden veya erkek kardeşlerinden hamile kaldıkları tesbit edilmiştir. Son yıllarda öldürücü habîs bir hastalık olan AİDS'in çocuklar arasında da süratle yayılmasının sebebi gayet açıktır.

4— Gençlerin daha çok cinsel konularla ilgilenmesine yol açar, O yüzden cinsel sapıklık gemi azıya alır. Homoseksüeller çoğalır. Nitekim Batı ülkelerinde ve Amerika'da hem cinsel sapıklar, hem de homoseksüeller süratle artmaktadır.

5— Şehitlik-gazilik kavramları birer masal haline gelir. Vatan ve millet sevgisi gülünç sayılır. Böylece devletle millet arasındaki manevi bağlar kopar. Toplum arasında güven diye bir şey kalmaz.

6— Devlet malına el uzatmak, rüşvet verip almak yaygınlaşır ve meşru kabul edilir. Vatandaşın devlete karşı güveni sarsılır.

7— Yardımlaşma, dayanışma, fakirleri koruma, sınıf farkını kaldırma bütünüyle felce uğrar. Ülke tam bir vurguncular diyarı görüntüsüne girer.

Bunun neticesi olarak büyük bir felâketin gelmesi artık mukadder olur.

Cenâb-ı Hak insanları böylesine bir başıboşluktan, sorumsuzluktan ve ahlâksızlıktan koruyup uzak tutmak için, peygamberler göndermiş ve kutsal kitaplar indirmiştir. O'nun en son mesajı olan Kur'ân, bütün bu felâketleri önleyecek, neslin kalp ve kafasına Allah sevgi ve korkusunu dolduracak, gönüllerine fazilet ışığı tutacak, aileyi sağlam temeller üzerinde yükseltecek, gayrimeşru yollan kapatacak, insanlığın hayrına olan bütün kapıları açacak bir muhteva ve kudrettedir. Bugün Batılılar da az-çok bu gerçeğin farkına varmışlardır. Amerika'da İslâmiyet her geçen gün gelişmekte, aydın tabakayla diyalog kurmaktadır. Yakın gelecekte dünya milletlerinin çoğu, kurtuluşun Kur'ân'ın verdiği reçetede olduğunu anlayacaktır. [5]

Mevcut Düzenin Bozulması

Kıyamet olayının meydana gelmesiyle mevcut düzen bozulup altüst olur. Ancak bu olayı doğuran sarsıntı öylesine ani ve şiddetli olacak kî, canlı olan her şey şaşıracak, ne yapacağını düşünemiyecek. Kur'ân ilgili âyetle bu müthiş olayın insanlar üzerindeki olumsuz tesirini üç madde halinde şöyle tasvir etmektedir:

1— Emzikli kadın emzirdiği çocuğunu bırakıp terkeder.

2— Hamile olan kadınlar rahimlerindektni düşürürler.

3— İnsanlar sarhoş gibi kendilerini kaybedecek duruma gelirler.

Böyle bir olayı kimlerin göreceği, kimlerin ona şahit olacağı belli değildir. Ama mevcut düzenin bütünüyle bozulmasını gerçekleştirecek bu olayı meydana getiren Allah'ın ne kadar üstün bir kudrete sahip olduğu söz konusudur. Elbette O'ndan korkmamız gerekmektedir. Çünkü koydu-ğu*kanunlar, hazırladığı plân ve programlar aksamadan, şaşmadan hedefine doğru gitmektedir. O'nun plânına uyanlar mutlu olurlar, uymayanlar kendilerine haksızlık etmiş bulunurlar.

İşte önemli olan bu inanca sahip olmak ve hayatı bu doğrultuda düzen ve dengede tutmaktır. [6]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, ömürlerini inkâr bataklığında, günlerini nefis otlağında geçirenler uyarıldı. Kıyamet olayının çok şiddetli olacağı belirtilerek buna üç misal verildi.

Aşağıdaki âyetlerle, inkâr fırtınasına tutulup şartlanan ateistlerin, ciddi bir bilgileri olmadığı halde Allah'ın varlığını red ve inkâr etmek için durmadan tartışıp durdukları ve her çağda buna devam edecekleri belirtiliyor. Bunların şeytan misali azılı kâfirlere uyduklarına, yönlendirici beyinlerinin ve merkezlerinin bulunduğuna dikkatler çekiliyor.

Böylece Allah'a ve Âhiret'e inanmayanların her devirde ortalığı bulandıracaklanna işaretle, mü'minlerin ona göre kendilerini geniş bilgilerle donatmaları ilham ediliyor. [7]

Meali:

3— İnsanlardan öylesi de var ki, bilgisi olmaksızın Allah hakkında tartışıp durur ve hayırdan sıyrılmış, fesada hazır her azılı şeytana uyar.

4— Onun hakkında şöyle yazılmıştır: «Kim onu dost ve yardımcı edinirse, mutlaka o, onu doğru yoldan saptırır ve onu o çılgın alevli (Cehennem) azabına iletir.»

İniş Sebebi

Kureyş kabilesinden geniş bir aileyi temsil eden Nadr b. Haris, Peygamber (A.S.) Efendimiz'e yaklaşarak şöyle dedi: «Ya Muhammedi Bana haber versene, senin şu Rabbın altından mıdır, gümüşten midir, yoksa bakırdan mıdır?» Bunun üzerine yukarıdaki âyetler indi.[8]

Müfessir Alâeddin Ali'nin tesbitine göre, adı geçen kâfir şu iddiayla ortaya çıkar ve zihinleri bulandırmaya çalışırdı: «Melekler Allah'ın kızlarıdır. Kur'ân ise eskilerin masallarıdır. Öldükten sonra dirilme yoktur..» Bunun üzerine yukarıdaki âyetler inmiştir. [9]

Bilgisiz Tartışmak

«insanlardan öylesi de var ki, bilgisi olmaksızın Allah hakkında tartışıp durur..»

Varlık âleminde câri kanunları, fiziksel kanunların içyüzünü, kurulu düzendeki mükemmelliğini bilmeyen; semavî dinler hakkında ciddi bir araştırma ve mukayese yapmayan kişilerin Allah hakkında tartışması anlamsız ve neticesizdir. Henüz kendini tanımayan, taşıdığı hilkat kanununun emsalsiz eserini ve ondaki sanatı görmeyen kimse, Allah'ı nasıl tanıyabilir ve bilebilir? Tesadüflerin böylesine bir beden meydana getiremi-yeceğini, kendi organlarına ve faaliyetlerine bakıp idrâk etmeyenler neyi niçin savunduklarını kendileri de bilmezler.

O bakımdan diyebiliriz ki, Allah'ın varlığı, birliği ve kudretinin sinirsizliği üzerinde tartışmak isteyenlerin önce birçok konuda bilgili olması; câri sünnetleri, yerçekim kanunuyla kurulan denge ve düzeni bütün detayıyla kavraması gerekir. Henüz kendi iç organlarına bile kumanda edemiyen, diğer bir deyimle kendini bütünüyle yönetemiyen ve vücudunun tamamında istediği gibi tasarrufa sahip olamayan inkarcı şaşkının kalkıp Allah hakkında tartışması çok gülünç olur. [10]

Korku Ve Ümit Bağını Koparan

<<Ve haYirdan sıyrılmış, fesada hazır her azılı şeytana uyar..»

Şeytan ismi burada, «merîd» sıfatıyla anıldığı için, sırf cinden olan şeytan değil, insanlardan da merîd olan, yani hayırdan, iyilikten sıyrılan, nefsine esir olup fitne ve fesada hazır bekleyen her kişi de şeytan kabul edilir ve bu ismin kapsamına girer.

İşte bu sıfatı taşıyan insanlara da uyan kimse, korku ve ümit kaydını aşar; ruhuna yön verecek, vicdanını geliştirecek, içini dolduracak bütün ümitlerini kaybeder ve böylece sorumluluk duygusu dumura uğrar.

O halde toplumu tedirgin eden, kutsal değerlere sırt çeviren ve ortalığı fitne ve fesat havasıyla bulandıran bu bilgisiz ve şaşkın kimselerdir ki, bilmeden, anlamadan İblislerin peşine takılmakta ve onların birer uydusu olarak fasit bir daire içinde dönmektedirler. [11]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, inkâr fırtınasına tutulup beyinleri yıkanan dinsizlerin, ciddi bilgileri ve kayda değer araştırmaları olmadığı halde Allah hakkında tartışmalarının ne kadar büyük bir ölçüsüzlük ve saygısızlık olduğu belirtildi. Sonra da bu tiplerin her devirde bulunabileceğine işaretle, mü'minlerin ona göre bilgi ve kültürlerini geliştirerek yersiz tartışmaları tesirsiz hale sokmalarına işaret edildi.

Aşağıdaki âyetlerle, öldükten sonra dirilip ikinci hayata kalkma hakkında şüphe edenlerin akıllarını harekete geçirmek için biyolojik açıdan ana fikirler, temel bilgiler veriliyor. Konuyu bilimsel açıdan araştırmaları istenerek Kur'ân'ın ilimle sarmaş-dolaş olduğu dolaylı şekilde anlatılıyor. [12]

Meali:

5— Ey insanlar! Öldükten sonra dirilip kalkmaktan şüphede iseniz, gerçek odur ki, biz sizi topraktan yarattık, sonra nutfe (sperma)dan, sonra pıhtılaşmış kan parçasından, sonra yaratış biçimi belirli belirsiz bir çiğnem etten yarattık ki, size (kudretimizin yüceliğini, sanatımızın eşsizliğini) açıkça gösterelim. Dilediğimizi belli bir süreye kadar ana rahminde bekletiriz, sonra da sizi bir bebek olarak çıkarırız; sonra güçlenip kendinizi tanıyarak iyiyi kötüden ayırt edecek duruma getiririz. Sizden kimine ölüm gelip çatar, kiminiz de ömrün en rezil noktasına itilir de bildikten sonra bir şey bilmez duruma gelir, (yaşlılıktan bunayıp kalır). Yeryüzünü kupkuru ölgün görürsün. Üzerine su indirdiğimiz zaman harekete geçer de kaba-nr ve her gönül çekici güzel bitkilerden çift çift yetiştirir.

6— Bu böyledir; çünkü Allah Hak'tır; şüphesiz ki O, ölüleri diriltir;

O'nun gücü mutlaka her şeye yeter.

7— Kıyamet kesinlikle gelecektir; onda hiç şüphe yoktur ve şüpheniz olmasın ki Allah kabirlerde olanları diriltip kaldıracaktır.

İlgili Hadîsler

«Şüphesiz ki sizden birinizin ana rahmindeki yaratılışı kırk günde bir-araya gelir de önce kan pıhtısı, sonra da et parçası olur. Sonra da Allah ona bir melek gönderir de şu dört kelimeyle emrolunur: Onun rızkını, amelini, ecelini, mutlu ve mutsuz olacağını yazar.. Arkasından da ona insanî ruh üflenir.» [13]

Ashab-ı Kirâm'dan Ebû Rezîn (R.A.), Peygamber (A.S.) Efendimize sordu :

— Ey Allah'ın Peygamberi! Allah ölüleri nasıl diriltir? Efendimiz ona şu cevabı verdi:

— Hiç kuraklıktan ölgün hale gelen bir vadiye uğradın mı?

— Uğradım..

— Sonra tekrar uğradığında o yerin harekete geçip yeşillendiğini görmedin mi?

— Gördüm.

— İşte Cenâb-ı Hakk'ın ölüleri diriltmesi de bunun gibidir ve bu O'nun yaratma kudretini belgeleyen delillerden biridir. [14]

Kıyamet Gününde Dirilip Kalkmak

«Ey insanlar! Öldükten sonra dirilip kalkmaktan şüphede iseniz, gerçek odur ki: Biz sizi topraktan yarattık...»

Öldükten sonra dirilip ikinci hayata kalkma hakkında şüphe edenlere, Allah'ın ilminin ve kudretinin üstünlüğüne delâlet eden, insanın ilk yaratılması belge olarak gösteriliyor: Âdem Peygamber'in (A.S.) doğrudan, zürriyetinin de dolaylı yoldan topraktan yaratılması bir gerçektir. Birinci şekildeki hilkat kanununu bilmiyoruz, sadece «ol» emrinin tecellisini biliyor ve inanıyoruz. İkinci şekildeki hilkat kanununu biliyoruz. Şöyle ki: Spermanın ana rahmindeki yumurtalığa intikalinden sonraki safhaları ilim bize tesbit etmiş bulunuyor. Ancak unutmamak gerekir ki, ceninin ana rahmindeki bekletilme süresi, önceden hazırlanmış hilkat plânına göredir ki, bu değişmeyen biyolojik kanunlarla gerçekleşmektedir.

Şüphesiz spermanın ana rahminde geçirdiği safhalar da çok dikkat çekicidir. Hücrelerin bölünüp düzenli şekilde çoğalması ve bir hücre kümesi oluşturması ve bir süre sonra onun kan pıhtısı görünümünü alması; sonra da yavaş yavaş şekilsiz bir et parçası haline gelmesi ve nihayet şekillenmesini, bütünüyle «hılkatla ilgili tekâmül kanununu» ifade eder.

Spermayı erkekte belli kanunlarla oluşturan ve onu ana rahminde birleştiği yumurtalıkta geliştiren Allah ölüleri tekrar diriltemez mi? Bunu anlamamak, «hilkat kanunundaki eşsiz plânı» görmemek demektir.

Topraktan yaratılma iki anlam taşır:

a) İlk insan Âdem'in (A.S.) yapışkan, süzülmüş .kara bir balçıktan yaratılması,

b) Sonra her insanın topraktan alınan gıdalarla bünyesinde spermanın oluşması..

Böylece Cenâb-ı Hakk'ın ölüleri dirilteceğine dair biri enfüste, diğeri afakta olmak üzere iki delil ve belge sergilendi: Ceninin oluşması ve kuruyan toprağın inen yağmurla harekete geçip kabarması suretiyle çift çift güzel bitkiler yeşertmesi.. Aynı zamanda iki delil arasında bir benzetme de söz konusudur. [15]

Taklit Düzeyinde İman

Din ve onunla ilgili iman, gerçekten bilgi, idrâk, irfan ve anlayış işidir. Bu ölçüde oluşan imân ve dindarlık, köklüdür, şuurludur ve o bakımdan olaylar karşısında sarsılmaz ve eksilmez; ama artar. Böyle bir imâna «Tahkiki İmân» denilir. Başkalarını taklît ederek inanan ve dindarlık gösterenler ise, karşılarına çıkan olayların mahiyetine ve karakterine göre şekil alabilirler. Bazan iyi bir dindar, bazan şüpheci ve kararsız; bazan da açıktan nankör veya katı inkarcı olabilirler. Bir kısmının ömrü kararsızlık içinde geçip gider. Bu tür inanca, «Taklîdî İmân» denilir.

İmânı taklît düzeyinde olanların çoğu Allah'ı bırakıp yatırların, büyücülerin, gaipten haber verenlerin, cincilerin ve üfürükçülerin peşine takılırlar da onlardan medet umarlar, şifa ve rahmet beklerler. Durmadan yıld'ızname ve esrarname gibi bâtıl inançları yansıtan kitaplara sarılırlar.

Şüphesiz ki, bu ve benzeri inanç ve düşünceler, söz ve davranışlar sapıklık ve şaşkınlıktır; aynı zamanda günah ve bazan da küfürdür.

Onun için Kur'ân-ı Kerîm'de imân, âhiret, hesap ve benzeri konulara yer verilirken, arkasından akla ışık tutacak, araştırıcılara malzeme olacak ana fikirler, temel bilgiler sıralanır. Allah'ın varlığı, kudreti delillerle, isbat edilerek insanlar taklit çukurundan kurtarılmak istenir.

Konumuzu oluşturan beşinci âyetle, öldükten sonra dirilmeye delil sayılacak on belge sıralanmaktadır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, çoğu biyoloji ile ilgilidir. Çünkü insan kendi vücudunun nasıl bir mekanizma olduğunu, ana rahminde nasıl tekâmül edip geliştiğini, döllenme sırasında spermanın rahimdeki yumurta ile nasıl birleştiğini, böylece döllenmiş yumurtanın kalıtım madde ve modelini hem anneden ve hem de babadan aldığını ve her iki eşten gelen kromozomların yepyeni bir insanı meydana getirdiğini öğrenmekle, Allah'a daha çok yaklaşmış olur ve O'nun hilkat sanatının akıllara durgunluk verecek mükemmellikte olduğunu anlayarak «Tahkiki bir İmân»la secdeye kapanır.

Öldükten sonra ikinci hayata kalkma konusunda insana bilgi ve malzeme veren on belgeyi sıralamamızda yarar vardır:

1— Hem ilk insan Âdem (A.S.), hem de erkekte oluşan sperma, kadında oluşan yumurta, topraktan yaratılmıştır. Zira sperma ile yumurta, yenilen gıda maddelerinin yardımıyla oluşurlar, o maddelerin anası ve kaynağı topraktır.

2— Spermanın yumurtayla birleşip kan pıhtısı haline gelmesi,

3— Önce görünürde şekilsiz, sonra şekillenmiş et parçası halini alması.

4—Dokuz ay, on gün veya daha az bir süre ana rahminde oluşup gelişmesi,

5— Bebek olarak dünyaya gözlerini açması,

6— Gelişip kendini bilecek, olayları seçecek duruma gelmesi,

7— Bunaklık dönemine girmeden ölmesi,

8— Kiminin de iyioe yaşlanıp ne dediğini bilmiyecek duruma gelmesi.

9— Yeryüzünün kuruyup Ölgün hale gelmesi,

10— Yağan yağmurla kabarıp gönül çekici güzel bitkilerden çift çift 'yeşertmesi,. [16]

Âyetler Arasinda Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle âhiret hayatını bir türlü akıllarına sığdıramıyan-lara bilimsel açıdan malzeme verilerek akıllarını daha iyi kullanmaları istendi. Biyolojik yönden insanın hılkatıyla ilgili gelişme safhaları sıralandı.

Aşağıdaki âyetlerle, kafa ve kalbini aydınlatacak bilgisi, elinde belgesi olmadığı ve tenvîr edici bir kitap okumadığı halde Allah'ı inkâr ettiği konu ediliyor. Böylesinin cehalet ve sapıklığı yüzünden hem dünyada, hem de âhirette rüsvay olacağı haber veriliyor. Sonra da Allah'ı bırakıp bir sürü cisimleri ilâh edinenlerin nasıl uzak bir sapıklık içinde bocaladıklarına, ne kadar kötü dostlar edindiklerine dikkatler çekiliyor. [17]

Meali:

8-9— İnsanlardan öylesi de var ki, hiçbir bilgisi, doğruyu gösterici belgesi ve (yolunu) aydınlatıcı kitabı olmaksızın Allah yolundan saptırmak için burun büküp büyüklük taslayarak Allah hakkında tartışıp durur. Dün-ya'da rüsvoylık onadır, Kıyamet gününde ise ona yakıcı azabı tattıracağız.

10— Bu, senin iki elinin kazanıp önden gönderdiği şeyin karşılığıdır ve Allah kullarına zulmedici değildir.

11— İnsanlardan kimi de Allah'a kıyıdan (şüphe üzere) ibâdet eder; kendisine bir iylik erişirse, onunla gönlü yatışır; bir sıkıntı, dert ve belâ dokunursa, yüzüstü döner de hem Dünya'da, hem de Âhiret'te zarara uğramış olur. Bu da çok açık bir ziyandır.

12— Allah'tan başka kendisine ne zarar verecek, ne de yarar sağlayacak şeylere (taparcasına) yalvarıp yakarır ki bu da uzak bir sapıklığın kendisidir.

13— Zararı yararından daha yakın olana tapar; taptığı şey ne kötü dost ve yardımcı ve fena yandaştır!

İniş Sebebi

Nadr b. Haris ve yandaşları, tam bir bilgisizlik içinde Allah hakkında tartışıp durdular. O sebeple yukarıdaki âyetler indi. [18]

Bedevilerden yurdunu terkedip Medine'ye gelerek yerleşenlerden bir kısmı, İslâm'ın yüceliğini henüz dosdoğru kalplerine ve ruhlarına indireme-dikleri için, davarları doğurduğu, eşleri erkek çocuk dünyaya getirdiği ve böylece servetleri arttığı zaman kalpleri yatışır, «bu güzel bir dindir; bize feyiz ve bereket getirdi» derlerdi. Bunun aksi meydana gelince inançları sarsılır ve «bu dine girdiğimizden beri bize sıkıntı ve fenalıktan başka bir şey gelmedi» diye sızlanırlardj. Bunun üzerine yukarıdaki âyetler indi. [19]

Bilgisiz Tartışma

«insanlardan öVesi var ki, hiçbir bilgisi, doğruyu gösterici belgesi ve (yolunu) aydınlatıcı kitabı olmaksızın Allah yolundan saptırmak için burun büküp büyüklük taslayarak Allah hakkında tartışıp durur..»

İslâmiyeti din olarak seçen kişi ve toplumun, her şeyden önce bu dinin insanlığa neler getirdiğini ve nasıl bir sistem olduğunu bilmesi gerekir. Aksi halde değişik olaylar karşısında bazan dine daha cok ısınır, ba-zan da ondan soğuyabilir.

Sonra Allah hakkında söz söyleyip tartışabilmek için, O'nun nasıl bir kudret olduğunu eserlerinde görmek, damgasını taşıyan eşyada O'nun birliğini müşahede etmek gerekir.

Şüphe yok ki, Allah zatıyla, hakikatıyla, mahiyetiyle bilinmez. O ancak sıfatlarının tecellileriyle, sanatının mükemmelliğiyle ve kurduğu kusursuz düzeniyle bilinebilir. Bunun için de köklü bilgiye, geniş kültüre ve semavî dinlen iyice bilmeye ihtiyaç vardır. Kur'ân ilgili âyetle bilhassa bu inceliklere dikkatleri çekmekte ve bilgisiz, kültürsüz, belgesiz, kanıtsız ve kitapsız bir boşluk içinde Allah'ın varlığı ve birliği hakkında tartışmaya girmek insanı küfür bataklığına düşürebilir sinyalini vermektedir. Nitekim bu konuda tam bir bilgisizlik atmosferi içinde ortaya çıkanların çoğunun, cehaletten gelen bir cesaret, gurur ve kibirle burun bükerek kendilerini büsbütün küfür çıkmazına soktukları görülmüştür.

Bilgisizlik ile kibir, gurur ve kabalık bir araya gelince katı bir inkâr doğuracağında şüphe yoktur. Böylesine bir tutum ve anlayış insanı dünyada, bilgili ve kültürlü kişiler karşısında küçültür, âhirette de rezil ve rüs-vay eder.

Allah kimseye zulmetmez. Çünkü O zulmü hem kendine, hem de insanlar arasında haram kılmıştır. Herkes bilgi, beceri, idrak, anlayış, niyet ve inancına göre karşılık görür. Bu da adaletin tâ kendisidir. [20]

Allah'ı Bırakıp Başkasına Tapmak, Aşağılıktır

«Allah'tan başka, kendisine ne zarar verecek, ne de yarar sağlayacak şeylere (taparcasına) yalvarıp yakarır ki bu da uzak bir sapıklığın kendisidir..»

İslâm ve onun kitabı Kur'ân her bakımdan insana kişilik kazandırır ve onu kula kul olma aşağılığından kurtarıp Hakk'a kul olma şerefine eriştirir. İnsanın çok mükerrem yaratıldığı ve görünürde her şeyin onun hizmetine verildiği dikkate alınınca, kendisi gibi bir faniye veya kendisinden çok aşağı bir cisme tapması, cidden büyük bir sapıklık ve uzak bir şaşkınlıktır

Cenâb-ı Hak bâtıl ilâhları 13. âyetle yererek portrelerini şöyle çizmektedir: «Zararı yararından daha yakın olana tapar; taptığı şey ne kötü dost ve yardımcı ve fena yandaştır.» [21]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, bilgisi, belgesi ve aydınlatıcı bir kitabı olmaksızın Allah hakkında tartışanların çok uzak bir sapıklık ve şaşkınlık içinde oldukları belirtildi. Böylelerinin hem dünyada, hem âhirette rüsvay olacakları hatırlatılarak, sahte bir gurur, bilgisizce bir tavırla ortaya çıkıp önemli konular üzerinde konuşmanın kişiyi küçük düşürmekten başka bir şeye yaramıyacağına işaret edildi.

Aşağıdaki âyetlerle, aklını ve idrâkini kullanarak Allah'a imân edenler için âhirette hazırlanan yüksek mükâfatlar konu ediliyor. Sonra da Allah'ın Peygambere yardım etmiyeoeğini iddia edenlerin manevî bir intihara kendilerini ittiklerine dikkatler çekiliyor. Böylece İslâm'ın hep Allah'ın dini ve son mesajı olarak yaşayacağına, insanlığa rahmet olacağına işaret ediliyor. [22]

Meali:

14— Şüphesiz ki Allah, imân edip iyi-yararlı amellerde bulunanları, altlarından ırmaklar akan Cennetlere yerleştirir. Allah şüphesiz ki dilediğini yapar.

15— Kim Dünya'da da, Âhiret'te de Allah'ın o peygambere asla yardım etmiyeceğini sanıyorsa, hemen bir ip göğe (tavana) uzatsın, sonra da (nefesini) kessin de bir baksın, kin ve öfkesini giderebilecek mi?

16— İşte böylece biz o (kitabı) cok açık âyetler halinde indirdik. Ve şüphe yok ki, Allah dilediği kimseyi doğru yola iletir.

İniş Sebebi

Peygamber (A.S.) Efendimiz, Esed ve Gatafan kabilelerinin ileri gelenlerinden bir grubu İslâm'a davet etti. Bu sırada sözü edilen iki kabileyle Yahudiler arasında bir anlaşmazlık da bulunuyordu. Buna rağmen onlar şu sebebi ileri sürerek daveti kabul etmediler: «Muhammed'in yardım göreceğini ve üstün geleceğini bilemiyoruz. Ya bir de zayıf, desteksiz ve yardımsız kalır ve Yahudilerle aramız iyice açılırsa, o zaman halimiz nice olur?» şeklinde düşünerek mazeret ileri sürdüler.

Bunun üzerine yukarıdaki âyetler indi. [23]

Umudunu Kaybedenler

dünyada da, âhirette de Allah'ın o peygambere asla yardım etmiyeceğini sanıyorsa, hemen bir ip göğe (tavana) uzatsın, sonra da (nefesini) kessin de bir baksın, kin ve öfkesini giderebilecek mi?»

Bâtıl ve küfür dört nala yol alır. Hak ve fazilet emekliyerek ilerler. Küfrün ve bâtılın bu şarlatanlığını ve hızını gören ve hakkın gücünü hesaba katamayan, geleceğinin mutlaka başarıyla dolu olduğunu idrak ede-miyenler, her şeyin bittiğini; hakkın ve İslâm'ın yardımsız ve desteksiz kaldığını zannederler. Bu da onların kin ve öfkesini artırmaktan başka bir şeye yaramaz. Bir bakıma manen intihar etmiş olurlar.

Oysa öfkelenmeye, kin beslemeye gerek yok. Çünkü bu iki duygu ile meseleler çözülmez, davalar halledilmez, gerçekler anlaşılmaz. Düşünerek, araştırarak, aklı kullanarak ve sonra da birleşerek, anlaşarak; plânlı ve programlı hareket ederek çözüm yolları bulunur.

Bir zamanlar Hz. Muhammed'in (A.S.) etrafında az bir grup insan görüp umutsuzlananlar olmuştu. Oysa Resûlüllah (A.S.) hedefine doğru emin adımlarla yavaş yavaş ilerliyordu. Çok geçmeden büyük bir güç oluşturdu da inanmayanları şaşkına çevirdi.

Günümüzde de anti İslâmî güçlerin ve gtupların; ateist ve maddecilerin dört nala yol aldıklarını, ortalığı velveleye verdiklerini görenler, İslâm'dan yana ümitsizieniyor ve bazan için için öfkelenip ne diyeceğini bilemiyorlar. Oysa haktan yana olanların İslâm'ın rahmet gölgesinde bir-araya geldikleri gün, zafer mutlaka İslâm'ın olacak ve bâtıldan önce hedefine kavuşacaktır. Bu öyle bir ilâhî sünnettir ki, -şartlar gerçekleştiği gün- şaşmadan hükmünü yürütür.

İşte Kur'ân bize bu sünneti çok açık ve kesin çizgileriyle bildiriyor. Böylece sünnetullaha uyanları, Allah dilediği takdirde doğru yola eriştireceğine atıfla, insanla Allah arasındaki imkân ve irâde sınırına işarette bulunuyor.

Nitekim düne kadar İslâmiyet hakkında ümitlerini yitirenler, bugün onun büyük bir gelişme halinde olduğunu görünce şaşırıyorlar ve bunca muhaliflerine, düşmanlarına ve engelleyici faktörlere rağmen bu gelişmenin sır ve hikmetini bir türlü anlayamıyorlar. Çünkü Kur'ân'ı okumuyor, ondaki beyânları öğrenmiyorlar.

Bugün gerek İslâm âleminde, gerek Batı ülkelerinin birçok kesimlerinde, gerekse Amerika'da İslâmiyete ve onun kitabı Kur'ân'a hayranlık duyanlar gün geçtikçe artmakta; isim yapmış ilim adamları Kur'ân-ı Ke-rîm'in bütünüyle ilâhî olduğunu anlamakta ve onun çağların, medeniyetlerin ve ilmî buluşların önünde yürüdüğünü bütün samimiyetleriyle dile getirmektedirler. Çünkü hak hâlis altın madeni gibidir, ona bakır veya âdi bir maden nazarıyla bakanlar olsa bile, çok geçmeden gerçek altın olduğunu anlayanlar ortaya çıkar ve değerinden hiçbir şey kaybetmeden hayranlarının umut kaynağı olur. [24]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, her türlü inkâr ve şüpheyi atıp dosdoğru imân edenlere verilecek mükâfatlara değinildi. Sonra da Allah'ın Hz. Muham-med'i (A.S.) dünyada da, âhirette de yardımsız bırakmayacağı belirtilerek, İslâm'a hizmette bulunmak isteyenlere büyük bir ümit, aşk ve şevk havası estirildi.

Aşağıdaki âyetlerle, çeşitli dinlere ve inançlara bağlı olanlardan her birinin kendini haklı saymasıyla ve diğerini de bâtıl kabul etmesiyle ihtilâfın halledilemiyeceğine parmak basılıyor. Önyargıdan, şartlanmış bir düşüneeden, yıkanmış bir beyinden sıyrılmadıkça, gerçeği bulup tesbit etmenin mümkün olamıyacağına işaret ediliyor ve o takdirde mevcut ihtilâfların ancak âhirette ilâhî adalet huzurunda çözüleceği, haklının haksızdan ayırt edileceği haber veriliyor. Sonra da inkarcı ve şüphecilerin akıllarını harekete geçirmek için varlık âleminde olan her şeyin Hakk'a secde, ettiğine temas edilerek ilâhî kudreti eşyada görmeleri isteniliyor. Arkasından, aklını, idrâkini kullanmayıp küfür üzere ölenlere âhirette nasıl bir ceza verileceği tasvîr edilerek inkarcılar bir defa daha uyarılıyor. İmân edip sâlih amellerde bulunan mü'minler ise, âhiretteki ebedî saadet yurduyla müjdeleniyor. [25]

Meali:

17— Dosdoğru imân edenler, Yahudiler, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Me-cûsîler ve Allah'a ortak koşan (putperestler) var ya, Allah şüphesiz ki Kıyamet günü bunların arasında (haklıyı, haksızı) ayırıp hükmedecektir. Çünkü gerçekten Allah her şeye şahittir.

18— Görmez misin ki, göklerde olanlar, yerde olanlar, Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanlardan bir çoğu Allah'a secde ederler. (İnsanlardan) çoğunun da üzerine azap hak olmuştur. Allah kimi değersiz kılıp aşağılarsa, onu, saygı gösterip ağırlayan bulunmaz. Şüphesiz ki Allah dilediğini yapar.

19— İşte birbirine hasım iki grup, Rabları hakkında çekişip tartışırlar. (O'nu) inkâr edenlere ateşten elbiseler biçilmiştir. Başları üzerine de kaynar su dökülür.

20— Bununla, karınlarında olan şeyler ve derileri eritilir.

21— Ve onlara (vurulacak) demirden gürzler de vardır.

22— Ne kadar bir üzüntü ve elemden dolayı ateşten çıkmak isteseler; oraya geri çevirilirler ve «yakıcı azabı tadın» denilir.

23— Şüphesiz ki Allah, imân edip iyi-yararlı amellerde bulunanları, altlarından ırmaklar akıp duran Cennet'lere yerleştirir; orada altından (yapılmış) bileziklerle, incilerle süslenecekler; oradaki elbiseleri ise ipektir.

24— Bunlar sözün güzeline, nezihine eriştirilmişlerdir; her an her türlü güzel övgüye lâyık (olan Allah)in yoluna iletilmişlerdir.

İniş Sebebi

Kitap Ehli olan Yahudi ve Hıristiyanlardan her biri kendi dinlerinin daha üstün olduğunu iddia eder ve bu hususta Müslümanlarla tartışırlardı.

O sebeple 19. âyet indirildi. [26]

Bedir savaşında birbirine hasım olan Hz. Hamza ve tarafdarları ile müşriklerden Utbe ve arkadaşları Rabları hakkında önce tartıştılar, sonra da vuruştular. Bu âyet o sebeple indi. [27]

İlgili Hadîsler

«Hac sûresi, iki secde ile diğer sûrelerden üstün tutulmuştur.» [28]

«Âdemoğlu secde âyetini okuyunca, şeytan ağlayarak uzaklaşır ve şöyle der: «Yazıklar olsun bana! Âdemoğlu secde ile emrolundu, emre uyup secde etti de o sebeple ona Cennet verildi. Ben secde ile emrolundum, ama direttim, secde etmedim. Bu yüzden Cehennemlik oldum.» [29]

«Dünyada (erkeklerden) ipek kumaş giyinen kimse, onu âhirette giyemez.» [30]

Hak Birdir, Bölünmez

Dosdoğru iman edenler, Yahudiler,Sabiler, Hıristiyanlar edenler, Yahudiler, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecûsîler..»

İlgili âyette sıralanan gruplardan her birinin kendi anlayış ve inancına göre haklı olduğunu savunması, diğerlerinin haksızlığını iddia etmesi anlamına gelmektedir. Kur'ân bu vadide altı sınıfı anmaktadır. Bunların dışında kalan dinler, mezhepler, farklı iddialar ve düşünceler, inanç bakımından bunlardan birine benzerlik arzedeceğinden onların isminden söz edilmesine gerek görülmemiştir.

Oysa «hak» denilen şey, birdir, birkaç değildir. Aynı zamanda bölünmeyi de kabul etmez. O halde bu altı sınıftan hangisi hak üzere bulunuyorsa, diğerleri bâtıl demektir. Cenab-ı Hak bu gerçeğe dikkatleri çekiyor ve bâtılı temsil edenler, bâtılda ısrar ettiklerine, hakem de kabul etmediklerine göre, kıyamet gününde kendi adalet divanında hakkı bâtıldan ayırıp gereken hükmü vereceğini hatırlatıyor. Böylece hak üzere olan

Hz. Muhammed (A.S.) ve arkadaşlarına bu konuda tartışmaya girmenin bir yararı olmayacağına işarette bulunuyor.

Altı grubun kısaca açıklanması:

1— Dosdoğru imân edenler..

Bunlar, kendi zamanlarında hak dini kabul edip o dinin ölçü ve şartlarına göre Allah'a imân edenlerdir. Son olarak da bütün dinleri yürürlükten kaldıran ve Allah'ın insanlığa son mesajı olma özelliğini taşıyan İslâm dininin getirdiği bütün esaslara dosdoğru inanan Müslümanlar kasdedil-mektedir.

2— Hâdû (Yahudi olanlar)..

Bu, Yakub Peygamber'in Yahuda adlı oğluna nisbet edilmelerinden kaynaklanmaktadır. Sonraları Musa (A.S.)ın dinine bağlı olanlar hakkında isim olarak kullanılmıştır.

Yahudiİerden de Hz. Muhammed'den (A.S.) önce, Tevrat'a göre dosdoğru amel edenlerin ilâhî inayet ve rahmete lâyık olduklarında şüphe yoktur. Allah'ın son kitabı Kur'ân indirildikten ve son Peygamberi Hz. Muhammed (A.S.) gönderildikten sonra artık Yahudilerin Tevrat ile amel etmelerinin doğru olmayacağının bilinmesi gerekmektedir. Aksi halde Allah'ın Kıyamet gününde haklıyı haksızdan, hakkı bâtıldan ayırt edeceği ve hakk'ı kabul etmiyenleri elim bir azaba uğratacağı muhakkaktır.

3— Nasârâ (Hıristiyanlar)..

Bu ismin, daha önce de belirttiğimiz gibi. Nasıra kasabasına nisb,et edilerek kullanıldığını söyleyenler çoğunluktadır. Aynı zamanda «yardım» ve «zafer» anlamına gelen «nusrat» kökünden türetildiğini söyleyenler de olmuştur.

Sâbiîn (Sabitler).,

Daha önce Bakara sûresinde belirtildiği üzere, ilim adamları Sâbiîİe-rin hangi din üzere oldukları hakkında farklı tesbit ve yorumlarda bulunmuşlardır. Onları şöyle özeti iye biliriz :

a) Meleklere ibâdet edenler ve kıbleye yönelenler,.

b) Zebur okuyup ona göre amel edenler..

c) Şehristanî'ye göre: İbrahim Peygamber'e (A.S.) karşı olup yıldızlara tapanlar..

Şüphesiz Asr-i Saadette yaşamakta olan Sâbiîler böyle idiler. Günümüzde yapılan ciddi tesbitlere göre ise, Sabiîler kendilerinden olmayan birinin dinlerine girmesine asla müsaade etmezler. Kendilerinden birinin başka bir dine girmesine de rıza göstermezler.

Yahudi-Hıristiyan karışımı bir din inancı taşıdıkları da iddia edilir.

Günümüzde İse, Mandeîler ve Subbalar olarak iki kola ayrılan Sabiî-ler'in birinci kolunun putcu, ikinci kolunun ise tek Allah inancı taşıyan kişiler oldukları sanılmaktadır.

Hepsi de Hz. Âdem'in (A.S.) getirdiklerine inandıklarını söylerler. Hz. Şît ve İdris'in (A.S.) emirlerini yerine getirdiklerini savunurlar. Bu arada da son seçkin peygamberlerinin Hz. Zekeriya'nın (A.S.) oğlu Hz. Yahya (A.S.) olduğunu ifade ederler.

Tek, ezelî ve ebedî olan Allah'a imân ettiklerini de belirtirler. Ruhlarını saflaştırmak suretiyle Allah'a ulaşacaklarını düşünürler. Onlarca ruh temizdir. Ruhlar eşyayı meydana getirir ve bir halden başka bir hale geçerler.

Kutsal saydıkları kitaplarının en önemlisinin adı «el-Kenzâ»dır. Bu «kutsal kitab»ı şeyhleri dışında kimse okuyamaz ve yorumlayamaz.

Sâbiîler'in iki ayrı ibâdet yeri var: Birincisi kubbesini göğün oluşturduğu tabiat, ikincisi ise içinde yıldızları temsil eden putların bulunduğu mabet.. Bağdat'taki tek mabetleri «Mende» adını taşıyor.

Sabiîler senenin günlerine taksim edilmiş olarak otuz gün oruç tutarlar. Akar su ile abdest aldıktan sonra da bir çeşit namaz kılar veya duâ ederler.

Bütün bu tesbitlerden çıkaracağımız sonuç şudur:

Günümüzdeki Sâbiîler'de tam anlamıyla» «Tevhîd İnancı» yoktur. Yıldızlara ve kendilerine göre birtakım putlara tapmak suretiyle «müşrik» sayılırlar. Aynı zamanda animizme yani ruhu hem hayat olaylarının, hem de akıl olaylarının aslı sayan sisteme yakın bir inançları söz konusudur.

Resûlüllah (A.S.) Efendimiz'den önce, bunlardan Yahya Peygambere inanıp İsâ (A.S.) şeriatıyla amel edenlerin mü'min olduklarında şüphe yoktur. Nitekim Bakara sûresi 62. âyette buna temas edilmektedir. Bugün için hepsinin İslâmî sistem dışında bulunduklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. [31]

5— Mecûsî'ier..

Mecûsî'lerin kimler oldukları hakkında klâsik tefsirlerimizde farklı tes-bitler yapılmıştır. Kimine göre : Güneş'e, Ay'a ve Âteş'e tapanlardır. Kimine göre ise: Allah'a eş-ortak koşanlardır. Kimine göre de: Zerdüşt dinine mensup olanlardır. Zira Zerdüştlüğe göre : İnsanların ve bütün kâinatın kaderine hâkim olan iki büyük ilâhî'kudret vardır. Samanlığın «yersu» ve «göksu»larına benzeyen bu iki kudretten biri «Hürmüz», öteki «Ehri-man»dır. İnsanları ebedî saadete, ya da ebedî azaba ulaştırmak için bu iyilik ve kötülük tanrıları devamlı savaş halindedirler. İyilik tanrısı Hürmüz; güneş, ışık ve aydınlık hâlinde; kötülük tanrısı Ehriman ise karanlık ve ıstıraplar halinde şekillenmişlerdir.

O bakımdan Mecûsîler'in aydınlığa fazla rağbet edip ateşe tapmalarının bu dine bağlı olmalarından kaynaklandığı söylenir.

Böylece genel anlamda dinler beş grupta toplanıyor. Beşi şeytanî, biri Rahmânî oluyor. [32]

Varlık Âlemi Secde Halindedir

«Görmez misin ki, göklerde olanlar, yerde olanlar....... Allah'a secde ederler.»

Bilindiği gibi «secde» daha çok şu iki mânaya delâlet eder: Biri, ilâhî kanunlara baş eğmek; diğeri, Yüce Yaratan'a itaat ve ibâdet idrâki içinde eğilip alnı yere koymaktır.

O halde göklerde ve yerde olan kimseler -ki bunlar meleklerle insanlar ve cinlerdir- ikinci anlamda Hakk'a secde etmektedirler. Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar ve hayvanlardan her birinin hilkat özelliği doğrultusunda amacına yönelik olarak -sünnetullah gereği- hizmetlerini sürdürmesi, birinci anlamda bir secdedir.

İnsanların birçoğu ise, bu birinci manayla hayat kanununa uyduğundan ister istemez secde etmektedirler; ikinci mânayla değil. O yüzden insanların çoğu ikinci anlamda secde etmedikleri sebebiyle azabı hak etmektedirler.

Birinci mânayla secde eden Güneş, yaratıldığı günden beri belli bir merkezde hareket etmekte ve kendi etrafındaki gezegenleri çekim kanunuyla tutmakta; aynı. zamanda devamlı surette enerji vermektedir. Böylece güneş ilâhî kanuna baş eğmekte ve yaratıldığı amaçtan sapmamakta, istenilen hizmeti vermektedir. Ay'ın durumu da buna benzer bir anlamdadır. Dağlar, ağaçlar ve diğer caniı-cansız varlıklar da böyle. Buna bir misal daha verelim :

Nehirlerde ve göllerde yaşayan canlıların, çok soğuk bir mevsimde suyun donması netioesi nasıl yaşayabildiklerini incelersek, buzlaşan suyun ister istemez ilâhî kanuna uyduğunu, O'nâ secde ettiğini rahatlıkla anlarız. Bilindiği gibi, cisimler ısınınca hacimleri genişler. Buziaşıp katı-laşan suda hâkim olan kanun bunun tam tersine. İlim adamlarının yaptıkları ciddi tesbitler bize şu bilgiyi vermektedir:

«Evvelâ bütün cisimlerin aksine ona bu tabiatı veren nedir veya kimdir? Suyun kendi idraki mi? Sonra bunun hikmeti ve faydası nedir? Buzun tabiatı böyle olmayıp da, diğer cisimler gibi soğuyunca hacmi küçülse ne olurdu?

Buzun testileri, madenî kapları ve su şebekelerini patlatan bu özelliği nehir ve göllerle buz denizlerinde su içindeki mahlûkatın hayatını sürdürmelerinin baş şartıdır. Meselâ kışın Tuna Nehri donmakta ve uzun müddet bu hal devam etmektedir. Yine Yaratan'ın eşyaya verdiği bir özellik olarak karalar suya nazaran daha erken donduğu için nehrin yüzünde meydana gelen kalın buz tabakası yanlara doğru genişlerken, donmuş karayı itemiyeceğinden mecburen kubbe şeklinde yukarıya doğru bombe-leşmekte, nehrin su sathı ile buzun alt yüzü arasında çok büyük bir hava boşluğu bırakmaktadır. Bu durum, nehir suyunun altta rahatça akıp gitmesini sağladığı gibi, nehirdeki canlıların oksijen ihtiyacını da bir kesinti olmaksızın sağlamaktadır. Buz denizlerinde de durum aynıdır. Suyun buz haline gelirken ortaya çıkan ve diğer hiçbir maddede görülmeyen bu zıt özellik, acaba şuursuz olan suyun kendiliğinden var ettiği bir özelliktir denilebilir mi?»

Şüphesiz böyle bir iddia çok gülünç olur. O halde suyun bu özelliği ilâhî hilkat kanunundan kaynaklanmakta ve her haliyle Hakk'a secde ederek O'nun kudretine râm olmaktadır. İşte suda meydana gelen bu fiziksel olay, onun Hakk'a secde etmesi anlamına gelmektedir. [33]

İnsanın Bağlı Bulunduğu Hilkat Kanunu

Hayvanlar bağlı bulundukları hayat kanunlarına ve hılkatlarmdaki özelliklerine içgüdüleriyle ve İmam Rabbanî'ye göre, meleklerin ilhamiyle uyar ve uyum sağlarlar. Hayatlarını sürdürebilmeleri için bu onlar için şarttır. O bakımdan hayvanlar hayat kanunlarına ve hılkatlarımn özelliğine uymakta yanılmazlar. Yanılmadiklan için de mutludurlar, hatasızdırlar.

İnsanlara gelince, onların içgüdüden ziyade akıl.ve idrâkleriyle hilkat kanununa uymaları ve uyum sağlamaları gerekir. Bu onlar için mutlu ve aziz olmanın tek yoludur. Semavî kitapların hepsi ve gönderilen her peygamber, insan aklına yardımcı olup bu kanunları tanıtmaya çalışmışlardır. Onların talimatına uyanlar huzura kavuşuyor, kendilerini mutlu ve şerefli olma düzeyine getirmiş bulunuyorlar. Uymayanlar ise kendilerini şüpheye, huzursuzluğa, kararsızlığa ve ümitsizliğe itmiş oluyorlar ve zaman geliyor ki, mükerrem yaratılan varlıklarını aşağıların aşağısı yapıyorlar.

Kur'ân-ı Kerîm bu gerçeğe işaret ederek diyor ki:

«Allah kimi değersiz kılıp aşağılarsa, ona saygı gösterip ağırlayan bulunmaz..»

Bu gerçeği ve bağlı bulunduğu hikmeti idrâk etmeyenler, Allah, din, âhiret ve hesap hakkında inkâr hastalığına yakalanıp hem bocalarlar, hem de bilgisizce tartışıp dururlar. Aslında böyle bir tutum ve tartışma ateşten elbise olmaktan başka bir şey değildir.

Kıyamet gününde, dünyada iken imân edip hilkat kanunlarına uyanlarla, onların aksine bir yol izleyenlere amellerine uygun'ceza ve mükâfat verileceği, çok uyarıcı ve yönlendirici bir anlatımla açıklanıyor, [34]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, çeşitli dinlere ve inançlara bağlı olanlar arasında gerçek ayrımı Allah'ın yapacağı. Kıyamet gününde hakkı bâtıldan, doğruyu yanlıştan ayırt edeceği açıklandı. Arkasından inkarcılarla şüphecilerin akıllarını harekete geçirmek için, Allah'ın varlığına ve kudretine delâlet eden belgelere dikkatler çekildi, gereken ön bilgi verildi.

Aşağıdaki âyetlerle, kutsal Kabe'nin Allah'a ibâdet için İbrahim Pey-gamber'e verilen ilâhî talimatla inşa edildiği anlatılıyor ve buna rağmen müşriklerin o kutsal mabedi amacından saptırdıkları konu edilerek gereken uyarılar yapılıyor. Sonra da Kabe'de nasıl ibâdet edileceğinin bazı önemli hususları açıklanarak mü'minlere bilgi veriliyor. [35]

Meali;

25— O inkâr edenlere, Allah yolundan ve içinde yerlisi ve misafiri eşit tutulan Mescid-i Haram'dan alıkoyanlara; 26—içinde haksızlık yaparak dinsizliğe yeltenen kimselere elbette elem verioi azaptan tattıracağız.

Hani bir vakit Beytü'l-Haram'.n yerini İbrahim'e hazırlattık da ona, «bana hiç bir şeyi ortak koşma, evimi tavaf edenlere, (onda) ayakta duranlara, rükû' ve secde edenlere tertemiz tut» demiştik.

27— İnsanlar arasında Hacc'ı ilân et de yaya olarak, arık binekler üzerinde her uzak vadiden, yoldan sana gelsinler.

28— Tâ ki kendileri lehine birtakım menfaatlere şahit ve hazır olsunlar. Allah'ın onlara rızık olarak sunduğu eti yenen hayvanlara (kurban etmelerine) karşılık belli günlerde Allah'ın ismini ansınlar. Sîz de onların etinden yeyin ve sıkıntıya uğramış fakirlere yedirin.

29— Sonra da (saçlarını, tırnaklarını kesip üst-başlarındaki) kirlerini gidersinler, adaklarını yerine getirsinler ve (yeryüzünde Allah'a ibâdet için) ilk kurulan Beyt'i tavaf etsinler.

İlgili Hadîsler

«Ey Abdülmenaf oğulları! Beytullah'ı tavaf etmek ve herhangi bir saatte, gece olsun, gündüz olsun namaz kılmak isteyen hiç kimseye engel olmayın.» [36]

«Harem dahilinde yiyecek maddelerini ihtikâr etmek, ilhaddır (zulüm ve isyandır, ilâhî sınırları aşmaktır).» [37]

«Ey insanlar! gerçekten Allah size haccı farz kıldı. Artık haccedin.» [38]

«Gelecekte Kureyş'ten bir adam Beytü'l-Haram'da zulüm ve tuğyanda bulunacaktır. Eğer onun işlediği bu günah insanlarla cinlerin günahları karşılığında tartılsa, elbette o ağır gelecektir.» [39]

Mescid-İ Haram İbâdete Kapalı Tutulamaz

«O inkâr edenlere, Allah yolundan ve içinde yerlisi ve misafiri eşit tutulan Mescid-i Haram'dan alıkoyanlara............ elem verici azaptan tattıracağız.»

Yeryüzünde Allah'a ibâdet için ilk konulan mabet, şüphesiz ki. Beytü'l-Atîk (kadim mâbed olan Mescid-i Haram), imân eden bütün insanların ortaklaşa hakkıdır. İmân edenlerden maksat, İslâmiyeti din olarak seçen mü'minlerdir. Bunları orada ibâdetten alıkoymaya hiç kimse yetkili değildir. Kur'ân böyle bir engellemede bulunanlara elem verici bir azabın tattırılacağım haber veriyor. Aynı zamanda sözü edilen ibâdette bulunma hakkı hususunda Mekke'de oturanlarla taşradan gelenler eşittirler. Birine öncelik tanınmaz; diğerinin ibâdeti, ilgisi küçümsenmez. Çünkü orası İslâm birliğinin odağı, ilâhî rahmetin kaynağı ve peygamberlerin yüz sürüp saygı duyduğu mahfildir.

Mü'minleri Beytü'l-Haram'dan alıkoymanın çeşitleri:

a) Mekke sakinlerinin bu kutsal yeri sadece kendilerine tahsis edip taşradan gelenlere müsaade etmemeleri.

Nitekim Kureyş müşrikleri, Hudeybiye yılında Hz. Peygamber'in (A.S.) oraya girmesine engel olmuşlardı.

b) Hac yolunda tehlike oluşturmak ve böyleoe gidenleri korkutup geri dönmelerine sebep olmak,

c) Bulundukları ülkede -zorunlu bir sebep olmadığı halde- gidenlere müsaade etmemek bu cümledendir. [40]

Beytü'l-Haram'ın İbrahim Peygambere Hazırlatılması

«Hani bir vakit Beytii'l-Haram'ın yerini İbrahim'e hazırlattık da....»

Yıllarca müşriklerin istilâsına uğrayan ve o sebeple içinde Tevhîd Kandili yanmaz olan Kabe'yi, Allah yeniden ihya edip mü'minlerin ibâdetine merkez ve odak olarak hazırlatmayı murat etti. Hanîf Dini'nin baş-mümessili, Tevhîd Dini'nin koruyucusu ve savunucusu İbrahim Peygamberi görevlendirdi. Daha doğrusu bu şerefi ona lâyık gördü. Böylece o kutsal mabedi uzaktan ve yakından, yaya ve binekle gelen; ayakta durup duâ eden ve tavaf yapanlara; rükû' ve secde edenlere tertemiz tutmasını emretti.

Unutmamak gerekir ki, Kur'ân'daki bu hitap özellik arzediyorsa da taşıdığı emir genellik arzetmektedir. Yani kıyamete kadar Kabe'nin ve dolayısıyla hırsızlık ve benzeri tehlikeler olmadığı zaman, özellikle de namaz vakitlerinde bütün mabetlerin tertemiz ve açık tutulması farzdır.

Âyetin açık delâletinden, şu hükümler anlaşılmaktadır:

a) Kabe'nin Allah'a ve Hz. Muhammed'e (A.S.) dosdoğru imân eden her mü'mine açık tutulması,

b) Oraya ibâdet için gitmek isteyen her mü'mine izin verilmesi,

c) Kabe'nin her zaman tertemiz tutulması,

d) Tamire ihtiyaç görüldüğünde tamir edilmesi farzdır.

Aynı zamanda orası her insan için açık tutulup kimine belli bir ilgi ve makam tahsis edilmemesi; oraya haccedenierin tertemiz gitmesi ve bulundukları süre içinde temizliğe riâyet etmeleri vaciptir. [41]

Mü'minlerin Kabe Konusunda Kendi Lehlerine Sağlayacakları Menfaatler

«Tâ ki kendi lehlerine birtakım menfaatlere şahit ve hazır olsunlar..»

İbâdet için kutsal Kabe'ye giden mü'minlerin kendi lehlerine sağlayacakları menfaatler, maddî ve manevî olmak üzere şöyle sıralanabilir:

1— Yeryüzünde yaşayan mü'minlerin birbirleriyle tanışması,

2— İlim adamlarının biraraya gelip günün önemli meselelerini görüşerek İslâm potasında şekillendirmesi,

3— Bütün dertlerin tek dert hâline getirilmesi,

4— İslâm ülkeleri arasında ekonomik güç oluşturulması; ithalat ve ihracata zemin hazırlanması ve hız verilmesi,

5—islâm düşmanlarına karşı ortak savunma plânı hazırlanması,

6— Geri kalmış İslâm ülkelerine gereken desteğin sağlanması,

7— Günah kirlerinden arınma imkânı elde edilmesi ve ruhen gelişme idrâkine erişilmesi,

8— Âhiret'ten müstesna bir tablo oluşturup, ölmeden önce ölme sırrına erişilmesi,

9— Bir süre dünya dağdağasından uzak kalıp kalbi mâsivadan temizleyerek iç huzuruna kavuşulması bunlardan bir kısmıdır. [42]

Belli Günlerde Kurban Kesmek Ve Tekbîr Getirmek

«Allah'ın onlara rızık olarak sunduğu eti yenen hayvanlara karşılık belli günlerde Allah'ın ismini ansınlar.»

Hacda vacip olan kurbanı -şükür olsun diye- belli günlerde boğazlayıp sık sık «Tekbîr» getirmek ve öylece Allah'ı anmak; aynı zamanda kesilen hayvanlardan hem yemek, hem de fakir ve muhtaçlara yedirmek, kulun Allah'a olan imân ve teslimiyetinin sadakatini simgeler. Kurbandan sonra ciddi bir temizlik yaparak ruh ve bedeni arındırmayı birleştirip bütünleştirmek haccın anlamına başka bir anlam katar ve onu kemal derecesine doğru yükseltir. Ayrıca hac ve ibâdetle ilgili bir nezir (adak) varsa onu da yerine getirmek vaciptir. Bunda da ayrı bir sadakat manası söz konusudur. [43]

Fıkhî Yönü

Kurban günleri hakkında müctehit imamların farklı tesbit ve içtihatları olmuştur:

a) İmam Mâlik, İmam Ebû Hanîfe, İmam Ahmed b. Hanbel ve İmam Sevrî'ye göre: Üç gündür.

Bunların dayanağı, Ebû Hüreyre (R.A.) ile Enes b. Mâlik (R.A.)den nakledilen sahîh rivayettir.

b) İmam Şafiî'ye ve bir de İmam EvzâT'ye göre : Dört gündür. Bu ikisinin delil ve dayanağı ise, Hz. Ali (R.A.), İbn Abbas (R.A.) ve İbn Ömer (R.A.)den yapılan rivayettir.

Kurban kesme vakti ne zamandır?

Bayramın birinci günü fecir doğduktan sonra başlar; bayram namazı kılındıktan sonra yerine getirilir. Nitekim: «Kim namazdan sonra keserse, ibâdetini tamamlamış ve Müslümanların sünnetine uymuş olur..» mealindeki Berâ' b. Âzib (R.A.) rivayeti, yani ondan rivayet edilen hadîs bu konuda delil ve dayanak olarak alınmıştır.

Cuma ve bayram namazları kılınmayan yerlerde ise, kurbanlık hayvan sabah namazından sonra kesilir.

Mescid-i Haram'dan maksat nedir?

Bu konuda müctehit imamların farklı tesbit ve görüşleri söz konusudur. Kimine göre, bundan sadece Mescid-i Haram, yani Kabe kasdedil-miştir; kimine göre ise, Mekke'de haram sınırları içinde oian bütün yerler kasdedilmiştir. Birincilerin görüşüne göre, Mekkeli'ler evlerini gelen hacılara kiraya verebilirler, bunda bir sakınca yoktur. Tabiînden Alkame ve Mücâhid aynı görüştedirler. İkincilere göre ise, haram dahilindeki bütün topraklara gelen hacılar da sahiptirler, yerli halk ile bu hususta eşit haklara sahiptirler. O bakımdan Mekkeli'lerin evlerini kiraya verip ücret almaları haram veya mekruhtur. Tabii bu eşitlik sadece hac mevsimiyle kayıtlıdır. Günümüzde ise, birincilerin görüş ve tesbitine göre amel edilmekte ve işlem yapılmaktadır. [44]

Âyetler Arasında Bağlanti

Yukarıdaki âyetlerle, kutsal Kabe'nin sırf Allah'a ibâdet için İbrahim Peygamber'e (A.S.) hazırlatıldığı belirtildi. O bakımdan Kabe'nin tertemiz tutulması ve her mü'mine açık olmasının gereği üzerinde duruldu. Sonra da hac ibâdetinin mü'minlere sağlayacağı menfaatlere dikkatler çekildi.

Aşağıdaki âyetlerle, hac hakkında belirtilen hususlara uyulması konu ediliyor. Allah'a ortak koşanların nasıl boşlukta kaldıkları anlatılarak, Kabe'de ibâdet için konulmuş alâmetlere saygı gösterilmesi emrediliyor. Kesilecek hayvanların üzerine Allah'ın adı anılarak öylece kesilmesinin vücubu belirtiliyor. Sonra da kesilen kurbanlık hayvanlardan amacın ne olduğuna parmak basılarak bu konuda mü'minier aydınlatılıyor. [45]

Meali:

30— İşte (Hac ibâdeti) budur. Kim Allah'ın yasakladığı hususlara, yapılmasını emrettiği şeylere saygılı olur da gereğini yerine getirirse, bu onun için Robbının yanında daha hayırlıdır. Size (yenilmesi haram olduğu Mâ ide Sûresi'nde) okunarak bildirilen şeyler müstesna olmak üzere davarlar helâl kılınmıştır. O halde Allah'a (O'nun hak dinine) yönelerek O'na ortak koşmaksızın murdar putlardan uzaklasın; yalan sözden kaçının.

31— Kim Allah'a ortak koşarsa, sanki o gökten düşüp de kuş onu tutarak kapıyor veya rüzgar onu ücra bir yere sürükleyip atıyor (gibi kendini boşlukta hisseder).

32— (Gerçek) budur. Kim Allah'ın ibâdet için koyduğu alâmet ve ölçülere uyup saygı gösterirse, şüphesiz ki bu kalblerin takvası (Allah'tan korkup saygısızlıktan sakmması)dır.

33— Sizin için onlarda belli bir süreye kadar birtakım yararlar vardır. Sonra da (boğazlanıp dağıtılacakları) yerleri Beytü'l-Atîk'dir.

34— Her ümmete nüsük (ibâdet) mâhiyetinde kurban kesmeyi meşru' kıldık; tâ ki Allah'ın kendilerine rızık olarak sunduğu davarların üzerine Allah'ın ismini anıp (öylece boğazlasınlar). İlahınız bir tek ilâhtır. Artık ona (müslimler olarak) teslim olun.. Tevazu, gönül yatışkanlığı ve ürpertisi içinde Allah'a yönelenleri müjdele!

35— Onlar ki, Allah anıldığı zaman kalpleri korku ve saygıdan titrer; kendilerine dokunan şeye (sıkıntı ve üzüntüye) karşı sabrederler; namazı vaktinde kılarlar ve kendilerine sunduğumuz rıziktan (Allah için) harcarlar,

36— Kurbanlık develeri de sizin için Allah'a ibâdet nişanelerinden kıldık. Sizin için onda hayır vardır. O halde bîr dizi halinde (ayakta) bogazlanırken üzerlerine Allah'ın ismini anın; yanüstü yere yıkılınca da onlardan yeyin ve hem kanaat edip istemiyene, hem de isteyen fakire ye-dirin, İşte böylece biz, onları size boyun eğdirdik, ola ki şükredersiniz.

37— Boğazlanan kurbanlık hayvanların ne eti, ne de kanı elbette Allah'a ulaşmaz; ama Allah'a ulaşacak olan, sizin takvan izdir. Böylece Allah size doğru yolu, ibâdet ölçüsünü gösterdiğinden O'na TEKBÎR getirip ululamanız için bu hayvanları sizin buyruğunuza baş eğdirdi; sen iyiliği huy edinenleri müjdele!

İlgili Hadîsler

Ashob-ı Kirâm'dan Ebû Bekre (R.A.) anlatıyor:

— Resûlüllah (A.S.) Efendimiz buyurdu ki: «Size büyük günahların en büyüğünü haber vereyim mi?» Biz de: «Evet, ya Resûlellah!» dedik. Buyurdu ki: «Allah'a ortak koşmak ve ana-babaya karşı gelmektir.»

Sonra diz üzeri kalkıp şöyle ilâve etti: «Yalan sözden sakının, yalan yere şahitlikten sakının!» Bu cümleyi o kadar tekrarladı ki biz, «keşke sussa» diye temennide bulunduk. [46]

«Ey insanlar! yalan yere şahitlik, Allah'a ortak koşmaya denk tutulmuştur.» [47]

Hz. Enes (R.A.) anlatıyor:

— Bir adam kurbanlık devesini sürüp götürüyordu. Peygamberimiz (A.S.) ona: «Devene bin!» diye seslendi. Adam: «Ya Resûlellah! bu kurbanlıktır» dedi. Bunun üzerine Peygamber (Â.S.) Efendimiz ona: «Allah iyiliğini versin, bin ona..» buyurdu ve bu sözünü iki veya üç defa tekrarladı. [48]

Bir defasında Ashab-ı Kiram sordu :

— Ey Allah'ın Resulü! bu kurbanlar nedir?

— Babanız İbrahim'in (A.S.) sünnetidir, buyurdu.

— Ondan bize ne (gibi ecir) var? diye sordular.

__ Her kılına karşılık bir sevap vardır, buyurdu. [49]

«Âdemoğlu kurban bayramında -Allah yanında- kan akıtmaktan daha sevimli bir amelde bulunamaz. Şüphesiz ki, kurbanlık hayvan kıyamet günü boynuzuyla, tırnaklarıyla, kıllarıyla birlikte gelir. Akan kan yere düşmeden Allah'ın yanındaki yerini alır. O halde kurban kesmekle kendinizi hoş (ve müsterih) tutun.» [50]

Câbir b. Abdullah (R.A.)) diyor ki:

— Peygamber (A.S.) Efendimizle birlikte kurban bayramı namazını kıldıktan sonra Onun bir koç getirip keserken şöyle duâ ettiğini işittim : Bismillahi, vallahi ekber. Allahım! bu benden ve ümmetimden kurban kes-meyenlerden taraf (sunulan) bir kurbandır.» [51]

İbn İshak da Peygamberin (A.S.) kurban keserken şu duayı okuduğunu nakletmiştir: «Yüzümü, gökleri ve yeri yaratana, Hakk'a yönelerek çevirdim. Ben Allah'a ortak koşanlardan değilim. Şüphesiz ki benim namazım, ibâdetim, dirimim ve ölümüm âlemlerin Rabbı olan Allah'a aittir. O'nun ortağı yoktur ve ben böyle (demekle) emrolundum; ben Müslümanların ilkiyim. Allahım, bu sendendir ve senin içindir; Muhammed'den ve Onun ümmetindendir.» [52]

«Şüphesiz ki Allah sizin şekillerinize ve mallarınıza bakmaz; ama kalplerinize ve amellerinize bakar.» [53]

Allah'ın Haram Kılıp Yasakladığı Şeylerden Kaçınmak

«Me <hac ibadeti) budur. Kim Allah'ın yasakladığı hususlara, yapılmasını emrettiği şeylere saygılı olur da gereğini yerine getirirse, bu onun için Rabbınin yanında daha hayırlıdır.»

Allah'ın dünya ve âhiretimize; ruh ve bedenimize zararlı olan şeyleri haram kılması, şüphesiz ki bize olan rahmetinin gereğidir. O'nun yasaklarına uymak elbette bizim için mutlak anlamda hayırlıdır. Özellikle Mekke'de hac ve umre ibâdetinde yasaklanan hususlardan kaçınmak, samimi bir saygının ve ta'zîmin, sağlam bir imânın belirtisidir.

Hac ibâdetini yerine getirirken dikkat edilecek birçok hususlar söz konusudur. İhramh bulunduğumuz sürece yasaklanan bazı şeyler olmakla beraber, ihramdan çıktıktan sonra yine riâyet edeceğimiz birtakım yasaklar vardır. Bunların geniş açıklaması fıkıh kitaplarında yapılmıştır. Hacmimiz müsait olmadığından buraya almadık.

Unutmamak gerekir ki, ilâhî yasaklar ve tahrîmler nisbî ve izafîdir, yani bizimle ilgili hükümlerdir; yoksa Allah'a göre helâl ve haram söz konusu değildir; o mutlak ganîdir. Yarattığı eşyayı kendisi için değil, insan için var kılmıştır. Yasaklar hem kulun imân derecesinin tesbitine, hem de sabrının ölçüsüne yarayan şeylerdir. Aynı zamanda denge ve düzenin korunmasında birtakım yararları da söz konusudur. [54]

Yalan Ve Putperestlik

«O holde Allah'a (O'nun hak dinine) yönelerek O'na ortak koşmaksızın murdar putlardan uzaklasın; yalan sözden kaçının..»

Kur'ân-ı Kerîm bu âyetle önemli bir noktaya parmak basıyor: Putperestlikle yalanı, yalan yere yemini, yalancı şahitliği bir bakıma eş değerde tutuyor. Zira birincisi ne kadar Allah'tan uzaklaştırıcı, azaba itici ise, ikincisi de o nisbette ilâhî rahmet ve gufrandan uzaklaştırıcı ve Allah'ın gazabını çekicidir. Ayrıca ikisi arasında birtakım benzerlikler de vardır. Şöyle ki:

a) Puta tapmak, hakkı red ve inkâr etmektir. Yalan söylemek, yalan şahitlikte bulunmak, hakkı gizlemek, haksızı kollamaktır.

b) Puta tapmak, insanın kişiliğini sıfıra düşürür. Yafan söylemek ve yalan yere şahitlik yapmak, insanın şahsiyetsizliğini ortaya koyar.

c) Puta tapmak, küçülmek, insanlık şeref düzeyinden aşağıya düşmek anlamına gelir Yafan söylemek, yalan şahitlikte bulunmak da insanı küçülten ve değerini zedeleyen kötü amellerden biridir.

Bunun için Resûlüllah (A.S.) Efendimiz ümmetini uyararak şöyle buyurmuştur: «Ey insanlar! yalan yere şahitlik, Allah'a ortak koşmaya denk tutulmuştur.» [55]

Bu hadîsin ışığında ünlü müctehit Süfyan es-Sevrî şöyle demiştir: «Yalan yere şahitlik, Allah'a ortak koşmaya denktir.» [56]

İşte böylece Allah'ın koymuş olduğu ibâdet belirtilerine saygılı olmak, emredileni yerjne getirmek kalbin takvasının belirgin ürünlerinden/ biridir. [57]

Allah'a Ortak Koşanlar Boşluk İçinde Bocalarlar

"Klm AIlah'a ortak koşarsa, sanki o gökten düşüp de kuş onu tutarak kapıyor veya rüzgâr onu ücra bir yere sürükleyip atıyor (gibi kendini boşlukta hisseder).»

İmân, insanın içindeki boşluğu doldurur. Ümitsizliği kaldırır. Olaylar karşısında dayanma gücünü artırır. Lüks ve konfordan uzaklaştırıp daha rahat ve huzurlu bir hayat yaşamayı ilham eder. Dünya hayatının amaç olmadığını, amaca erişmek için araç olduğunu telkîn eder. Böylece imân cevherine sahip olan mü'min, fakir de olsa, esir de olsa hep mutlu ve huzurludur. Açlık onun için pehriz ve oruçtur; hapishane onun için Yusuf Peygamber'in komşuluğudur. Dünya dağdağası onun yanında olgunlaşmaktan yana birtakım ilâhî sınavlardır.

İmansız ise, kararsızdır, ümitsizdir ve tedirgindir. Dünya hayatı ve nî-meti onun tek amacı, mide tek kaygısı, şehvet değişmeyen yolu ve zevkidir. Fakirlik onun için büyük müşîbet, zindan onun için yıkım ve hüsrandır. Ölümü hatırlamak büyük bir uçurumdur. O sık sık bu uçurumu önün-; de görür ve ürker de kendini büyük bir boşluk içinde hissetmeye başlar. Yaşlanmak onun için büyük bir musîbettir.

O bakımdan Cenâb-ı Hak, imansız putperesti, sapık müşriki tasvîr ederken, yâni onların psikolojik yapılarını belirtirken ilgili âyetle çok dikkat çekici bir anlatım tarzı ortaya koymuştur. [58]

Her Ümmette Kurban İbadeti

«Her ümmette nüsük (ibâdet) mahiyetinde kurban kesmeyi meşru kıldık. Tâ ki Allah'ın kendilerine rızık olarak sunduğu davarlar üzerine Allah'ın ismini anıp (öylece boğazlasınlar}.,»

Kur'ân-ı Kerîm bu âyetle, Allah adına, Allah için ibâdet niyetiyle kurban kesmenin semavî dinlerde bir takdime anlamında meşru kılındığını haber vermektedir. Nitekim Tevrat'ta İsrail oğulları'nın takdime anlamında kurban kestikleri yer yer anlatılır. Aynı zamanda Allah'tan başkası için kurban kesenin helak edileceği şu sözlerle belirtilir: «Ancak Rabden başka bir ilâha kurban kesen helak edilecektir..» [59]

Devenin Ayakta Boğazlanması

«Bedene»nîn çoğulu olan «büdn» kelimesi, kurbanlık deve ve sığıra delâlet eden bir isimdir. Ancak ilgili âyette bununla sadece kurbanlık develerin kasdedildiği anlaşılıyor. Çünkü ayakta kesilmesi yarı kapalı bir ifadeyle belirtilmektedir. Sığırlar ise ayakta değil, yere yatırılarak boğazlanırlar. Resûlüllah'ın (A.S.) sünneti bu ölçü ve anlamda cereyan etmiştir.

Hac mevsiminde o maksatla kesilecek kurbanlar ancak Haram sınırları dahilinde kesilip dağıtılır. O halde gerek hacc-ı kırân'den, gerekse, hacc-ı temettü'den, gerekse menasikfe ilgili bir cinayetten dolayı vacip olan kurbanların mutlaka harem dahilinde kesilmesi gerekmektedir. Bu sebeplerden dolayı vacip olan kurbanı orada eksecek maiî kudreti olmayan kim-;e, evine döndükten sonra imkânlar elverince, hacca giden bir müslümana kurban alınacak nisbette para verir ve kendi adına orada kesilmesini sağlar. [60]

Kesilen Kurbandan Hem Yemek, Hem De Fakirlere Yedirmek

«Onlardan vevin ve hem kanaat edip ^temeyene, hem de isteyen fakire yedîrin.»

İster hac günlerinde Mina'da kesilenler, ister zenginlerin kurban günierinde kurban niyetiyle kestikleri hayvanların etinin bir kısmını aile fertlerine ayırmak, bir bölümünü de muhtaç fakirlere yedirmek tavsiye ediliyor. Şüphesiz ki, böyle bir davranış toplum yapısında sevgi, rahmet ve yakın ilgi bağlarını kuvvetlendirir. Böylece Allah'a ve Âhirete imân edip imânın diğer şartlarına gönülden bağlanan bir mü'minin yalnız kendi nefsi için çalışmadığı ve sadece kendini düşünmediği; bir o kadar din kardeşlerini düşündüğü ve onlar için de çalıştığı kuvveden fiile çıkmış olur.

Nitekim dostunu görmeğe giden bir kişinin anlattığı şu olay oldukça dikkat çekicidir: Arkadaşı onu büyük bir sevinçle karşılamış, bütün gece tatlı tatlı konuşmuş, misafirinin her haliyle ilgilenmiş, yalnız ayrılırken yavaşça: «Bugün benim hayatımın bir güneşi söndü, biricik oğlum öldü» demiş.. Şüphesiz bu söz köklü bir imânın ve sağlam bir irâdenin ürünüdür. Müslümanların güzel âdetlerinden biri de bu değil midir: Kendine ait meselelerle başkasını üzmemek, gelen misafire hiç olmazsa bir süre duyulan acıyı sezdirmemek olgunluğun bir başka görüntüsüdür. [61]

Davarların İnsanın Hizmetine Verilmesi

İşte böylece biz, onları size boyun eğdirdik. Ola ki şükredersiniz.»

Davarları bizlerden yana yaratan Cenâb-ı Hak, bununla bize büyük bir lûtufta bulunmuştur. Onları azgın, eğitilmez ve zaptedilmez vasıfta yaratmamış, «teshîr emrbnden tecelli eden kanuna bağlamıştır. Bu da, davarlar başta olmak üzere diğer bütün hayvanların insan için yaratıldığının bir başka delilidir, Kur'ân'da bu hakikat açıklanırken insanların O Yüce Yaratan'a şükretmeleri hatırlatılıyor. [62]

Allah Kişinin Şekline Ve Malına Bakmaz, Onun Kalbine Ve Ameline Bakar

«Boğazlanan kurbanlık hayvanların ne eti, ne de kanı elbette Allah'a ulaşmaz; ama Allah'a ulaşacak olan sizin takvânızdır.»

Kesilen kurbanların eti ve kanı Allah'a ulaşmaz, ama O'na gerçek anlamda ulaşacak olan kulun iyi niyet, takva ve samimi amelidir. O halde kim yaptığı ibâdetle daha çok Allah'tan korkar, saygı duyar ve kötülüklerden sakınırsa, Allah'a onisbette yakınlık sağlamış olur. O'na yakınlık sağladıkça Allah onu sevmeye başlar. Sevince de onun gören gözü, işiten kulağı, tutan eli ve yürüyen ayağı olur; yani takva sahibi kul, Allah ile görür, O'nunla işitir, O'nunla tutar ve O'nunla yürür,

Bütün bunlar Cenâb-ı Hakk'ın kişinin fiziksel yapısına, kıyafetine, makam ve servetine değil; niyetine, takva üzere olan ameline değer verdiğini ve kulunu bu meziyetlerinden dolayı mükâfatlandıracağını göstermektedir. Nitekim Resûlüllah (A.S.) Efendimiz -konunun hadîs bölümünde naklettiğimiz üzere-, «Şüphesiz ki Allah sizin şekillerinize ve mallarınıza bakmaz; ama kalplerinize ve amellerinize bakar» buyurarak ilgili âyeti bize daha iyi açıklamış bulunuyor. [63]

İyiliği Huy Edinenler Müjdelenmektedir

«Böylece Allah size doğru yolu, ibâdet ölçüsünü gösterdiğinden O'na tekbîr getirip ululamanız için bu hayvanları sizin buyruğunuza baş eğdirdi. Sen iyiliği huy edinenleri müjdele!»

Her nîmet ilâhî tezgâhın alâmetini, her canlı O'nun sanatının benzersizliğini, her düzen O'nun kudretinin eşsizliğini yansıtmaktadır. O bakımdan davarları emrimize veren Cenâb-ı Hakk'ın büyüklük ve yüceliğini dile getirerek «Allahu Ekber» dememiz kadar tabii ne olabilir? Şüphesiz ki davarları bizim elimize -baş eğdirerek- teslim eden Yüce Mevlâ, bir gün bizi de daha kudretli ellere teslim edecektir.

O halde her şeyde Allah'ın kudretinin izlerini görüp O'nu hatırlamak ve hatırladıkça da «Sübhanellah», «Allahu Ekber» ve «el-Hamdü lillah» demek kadirbilirliğin kelimeyle ifade edilen belgesidir. Böyle bir düşünce ve fazîlet düzeyine erişen mü'min, günlük hayatını iyilikler, güzel huylar ve samimi ilgiler doğrultusunda değerlendirir. Kur'ân bunu «ihsan» sözüyle belirterek iyilik işleyenlere «muhsinîn» vasfını lâyık görmüştür. O bakımdan ihsanın delâlet ettiği bu iyiliği şöyle sıralayabiliriz:

İyilik: Hakk'a dosdoğru inanıp O'na yönelmektir.

İyilik: İlâhî buyruklara uyup sıkıntı duymaksızın yerine getirmektir.

İyilik: Allah'ın haram kıldığı her şeyden kaçınmaktır.

İyilik: Allah'ın verdiği nimetleri gönül hoşnutluğu ve yatışkanlığıyla yine O'nun yolunda, rızası doğrultusunda harcamaktır.

iyilik : Yapılan yardımı, gösterilen sıcak ilgi ve desteği başa kakmamak ve her vesileyle güler yüz gösterip tatlı dil kullanmaktır.

İyilik : Gösterişten uzak amel ve ibâdette bulunmaktır. İyilik : Her hususta Hakk'ın rızasını gözetmek ve Allah'ı görürcesine ibâdet etmektir. [64]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, hac menasikiyle ilgili kurallara ve vecibelere uyulması konu edildi, Allah'a ortak koşanların, O'nu inkâr edenlerin ümitsizlik veren bir boşluk içinde bocaladıklarına dikkatler çekilerek, insana iç huzuru, gönül yatışkanlığı kazandıran en tesirli âmilin, Hakk'a imân olduğuna işaret edildi. Sonra da kesilecek kurbanlık hayvanlara dikkatler çekilerek, Allah'a bu nîmetlerine karşı şükretmemiz hatırlatıldı.

Aşağıdaki âyetlerle, mü'minlerin korunacağı konu ediliyor. Nankörlük edenlerin ilâhî sevgiye erişmiyecekleri hatırlatılarak mü'minlerin de bu konuda çok dikkatli olmaları belirtiliyor. Sonra da bundan böyle Mekke döneminin geride kaldığı, artık İslâm'a saldıranlarla savaşa izin verileceği üzerinde duruluyor ve mü'minlere geçmişte yapılan eza, cefa ve işkencelere atıf yapılarak, ileride İslâm devletini kuracak olan o mü'minlerin şımarmayıp ilâhî emirleri yerine getirecekleri haber veriliyor. [65]

Meali:

38— Şüphesiz ki Allah, imân edenlerden (azgın müşriklerin gaile ve saldırısını) savar; şüphesiz ki Allah hainliği sanat edinip nankörlüğü benimseyen hiç kimseyi sevmez.

39— Kendileriyle savaş açılıp da zulme uğrayanlara, savaşmaları için izin verilmiştir. Şüphesiz ki Allah'ın onlara yardımda bulunmaya kudreti yeter.

40— Onlar ki haksız yere ve sadece «Allah Rabb.mızdır» dedikleri için yurtlarından çıkarıldılar. Eğer Allah, insanların bir kısmının (şerrini) diğer bir kısmıyla savmamış olsaydı, herhalde manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah ismi çokça anılan mescidi er yıkılıp yok olurdu. Ve elbette Allah kendi (dinine) yardım edenlere yardım edecektir. Şüphesiz ki Allah çok güçlü, çok üstündür.

41— O mü'minler ki, kendilerini yeryüzünde yerleştirip iktidar sahibi kılarsak, namazı kılarlar, zekâtı verirler; iyilikle emredip kötülükten men'ederler. İşlerin sonucu ise Allah'a aittir.

İniş Sebebi

Peygamber (A.S.) Efendimiz Mekke'yi terketmek zorunda kalıp hicret ettiğinde, Ebû Bekir Sıddîk (R.A.): «Mekkeliler Peygamberi (A.S.) kendi öz yurdundan çıkardılar. Doğrusu biz Allah'tan geldik, yine O'na döneceğiz. And olsun ki Mekkeli'ler helâka uğrayacaklardır» diyerek üzüntüsünü belirtti. Sonra da Cenâb-ı Hak yukarıdaki âyetleri indirince, Ebû Bekir Sıddîk (R.A.) şöyle dedi: «İleride savaş olacağını anladım.» [66]

Ibn Abbas (R.A.) diyor ki:

«Savaş hakkında ilk inen âyet bu olmuştur.» [67]Hz. Osman (R.A,) diyor ki:

«Kırk birinci âyet bizim hakkımızda inmiştir. Çünkü onlar bizi haksız yere ve sırf «Rabbımız Allah'tır» dediğimiz için yurdumuzdan çıkardılar. Medine'ye yerleştiğimizde, namazımızı yine kıldık, zekâtımızı verdik, iyilikle emrettik, kötülükten de men'ettik. Böylece işlerimizin sonucu da Allah'a döndürülmüş oldu.» [68]

İman Birliği

Allah'a dosdoğru imân edip O'nun sevgi ve buyruğu doğrultusunda her şeylerini feda etmeyi göze alan mü'minler, her çağda ilâhî desteğe mazhardırlar. Çünkü beşer gücünün varabileceği sınıra varanlara Allah'ın yardım edeceği Kur'ân'ın birçok yerlerinde va'dedilmiştir. O halde sözü edilen sınıra kendilerini getirmesini bilen mü'minler, şüphesiz kendilerine düşeni yapmış sayılırlar, gerisi Allah'ın meşietine kalır; dilediğini doğru VOla iletir ve dilediğine yardım eder.

İşte bu durumda olanlardan Allah, düşmanın fitne, saldırı, hıyanet ve azgınlığını savar. Mekke'de Resûlüllah (A.S.) Efendimizin etrafında toplanıp kenetlenen ilk Müslümanların o beldedeki son yılları bu düzeye gelmiş bulunuyordu. Cenâb-i Hak o sebeple azgınların sataşmalarını tesirsiz hale getirdi, hicret emrini verdi. Medine'de onlardan yana hazırladığı ortamı bir bir gerçekleştirirken, Mekke'nin fethini tezgâhlamış, putperestlerin baş aşağı gelme fermanını kudret kalemiyle yazmıştı. [69]

Hainlik Ve Nankörlük

«Şüphesiz ki Allah hainliği sanat edinip nankörlüğü benimseyen hiç kimseyi sevmez.»

Mekke halkı bu iki sıfatı en çirkin yönüyle kendilerinde taşıyorlardı. O yüzden ilâhî sevgiyi kaybetmiş ve kendilerini O'nun gazabına hedef durumuna getirmisJerdi.

Bir yanda yeryüzüne, Allah'a ibâdet için konulan ilk kutsal mâbed sayılan Kabe, bir yanda da o topraklardan fışkırıp gelişen Rahmet Peygamberi Hz. Muhammed {A.S.) bulunuyordu. Ne var ki o hırçın millet bu iki kadri yüce nîmeti itmek suretiyle nankörlüğün affedilmez tablosunu çizdiler. Bununla da kalmayarak Peygamber (A.S.) ile arkadaşları aleyhine her türlü yalan ve tertibe başvurup hainliğin en kötüsünü sergilediler,

İlgili âyetle bu tarihî olay açıklanırken dünya milletlerine ve özellikle İslâm âlemine sesleniliyor: Sakın o dönemdeki Mekkeli putperestlerin kendilerine yakıştırdıkları bu iki kötü sıfata iltifat etmeyin; yoksa ilâhî destek ve savunma tecellisini kaybedersiniz de yapayalnız kalırsınız.

Şüphesiz aynı hüküm fertler ve toplumlar için de geçerlidir. Sözü edilen iki fena sıfatı huy edinen kişiler sadece Allah'tan uzaklaşmakla kalmazlar, toplumdan da kendi kendilerini tecrit etmiş olurlar. [70]

Savaşmak İsteyenlerle Savaşılır

«Kendileriyle savaş açılıp da zulme uğrayanlara, savaşmaları için izin verilmiştir. Şüphesiz ki Allah'ın onlara yardımda bulunmaya kudreti yeter.»

Bilindiği gibi, Müslümanlar Mekke'den hicret etmeden önce, her şeye rağmen kendilerine savaş izni verilmemiş ve sabretmeleri tavsiye edilerek kurtuluşun yakın olduğu; İslâm'ın mutlaka başarıya erişeceği, küfrün ise mutlaka baş aşağı geleceği yer yer işlenerek haber verilmişti. Zira Mekke döneminde Müslümanların bir savaşı göze alacak kadar ne adamları, ne de silahları vardı. Hem ilk adımda işe savaş ile başlamak İslâm'ın yüce gayesine ters düşerdi.

Medine'ye hicret edildikten sonra tehlike kısmen atlatılmış ve Müslümanlar rahat nefes almaya ve toparlanmaya başlamışlardı. Medine halkının süratle İslâm'a girmesi ve her şeylerini bu dinin gelişmesi uğruna vermeye hazır duruma gelmeleri, yeni bir kuvvetin oluşmasına imkân verdi ve böylece yazılı bir anayasa hazsrlanarak şehir devletinin ilk temeli atılmış oldu. Aradan henüz bir yıl geçmeden, Mekkeli'lerin mutlaka bir savaşa kapı açacakları kesinlik arzediyordu. O sebeple Cenâb-ı Hak bu durumda Müslümanlara gelecek düşmana karşı savaşmaları için ilk izni vermiş oldu. Öyle ki, bir saldın meydana geldiği takdirde Müslümanların pasif savunmada kalmayıp saldırıya saldırı ile cevap vermelerine müsaade edildi. Sonra da olayların süratle gelişme kaydetmesi ve Mekke müşriklerinin İslâm'a karşı ciddi durum alıp Şam'a gönderdikleri büyük bir ticarî kervandan elde edilecek kârın ve gerekirse sermayenin tamamının Müslümanlarla savaşmak için harcanmasına karar vermeleri, yukarıda belirtilen müsaadenin kapsamını genişletmeye vesîle teşkil etmiş ve böylece savaş emri inmiştir. Ancak indirilen bu emirler birkaç yerde tekrarlanmakta ve her tekrarı yepyeni bir ruh ve azim aşılamakta, taze hükümler taşıyarak ilk inen emirleri desteklemektedir. [71]Bedir savaşı bunun ilk fiilî durumunu oluşturmakta ve artık bundan böyle vuku bulacak saldırılara Hâlid b. Velid'in (R.A.) tabiriyle silah hakem yapılarak cevap verileceği açıklanmaktadır. [72]

Savaş Azgınlık Ve Fitneyi Durdurup Dengeyi Sağlar

«Eğer Allah, insanların bir kısmının (şerrini) diğer bîr kısmıyla savmamış olsaydı, elbette manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah ismi çokça anılan mescidler yıkılıp yok olurdu..»

Hemen her milletin hayatı çok renkli geçer. Başa geçen bazı çılgın ve dengesiz liderler, maddî kuvvetin ve elde ettikleri bazı zaferlerin sarhoşluğu içinde cihan imparatoru olma hevesine kapılırlar. O yüzden zaman gelir her şeyi bu acıdan görmeğe başlarlar ve kutsal değerleri yavaş yavaş bir tarafa itip sınır ve ölçü tanımaz olurlar. Sonra da ekonomik alanda canlanma ve başka milletlerin malını yağma edip lüks ve konfor hastalığına yakalanma dönemi başlar. Ahlâksızlık süratle genişleme kaydeder; derken, başaşağı dönemine hızla yaklaşılır ve sonra da silkinme, dönüş yapıp Hakk'a yönelme idrâkleri uyanmazsa, yıkılıp yok olmaları kaçınılmaz olur. Cenâb-ı Hak bu dengesizliği ve fitneyi düzeltmek için başka güçleri harekete geçirir. Böylece insanların, diğer bir tabirle milletlerin şer ve azgınlığını, fitne ve tuğyanını yine insanlarla ve başka milletlerle defetme sünneti tecelli eder de hükmünü yürütür. Napolyon Bonaparte'-m ve Hitler'in akibeti bunun açık misallerinden ikisidir. [73]

Tek Suçları : «Rabbımız Allah'tır» Demeleri İdi

«Rabbımız Allah'tır» deyip O'na kul olmanın şerefini kendilerinde taşıyan mü'minlere sakın dokunmayın, sonra bunun sonu kahredici bir azâ-btn inmesiyle noktalanır, Mekke'nin sapık ve şaşkın müşriklerinin «Allah birdir» diyenlere saldırması, putperestliğin o bölgede sonu, azgınlığın da en acı dramı olmuştur. Kur'ân özellikle bu hususa dikkatleri çekmektedir. Çünkü gerçek imândan zarar gelmez; ancak yarar gelir. Bütün kötülük, şer, ihanet, azgınlık ve hayâsızlık, imansızlığın sermayesidir.

Şüphesiz ki kim Allah'ın dinine sarılıp yardım ederse, Cenâb-ı Hak elbette onlara, düşmanlarına karşı yardım eder. Bu da ilâhî sünnetlerden biridir.

Allah'ın bu yardımına erişenler, iktidar sahibi olunca şımarmazlar da Allah'a bağlılıkları artar; namaz kılmaya, zekât vermeye devam ederler ve sonra da iyilikle emredip kötülükten alıkoymak suretiyle kendi iç yapılarında tam bir otokontrol sağlarlarsa, ilâhî yardım devam eder ve aynı zamanda ömürleri uzun olur. Medine'ye yerleşen mü'minler bunun en güze! misalidir.

Zira her hâl-ü kârda işlerin sonu Allah'a aittir ve O'na döner. Hiçbir şey ve olay O'nun plân ve düzeninin dışına çıkamaz; çıkmak isteyen kendi felâketini hazırlamış olur.

Açıklama :

Kırkıncı âyette geçen «salâvat» kelimesi, «sa!ât»ın çoğuludur. Salât, bazı lûgatçilere göre, İbranice «saluta»dan Arapçaya geçip az şekil değiştirmiştir. Kök mana olarak «Yahudilerin ibâdet yerleri» demektir. [74]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, Allah'ın dinine hizmet edip «Rabbımız Allah'tır» diyen ilk Müslümanların ilâhî yardıma mazhar oldukları misal verildi ve nankörlük eden milletin bu yardıma lâyık görülmeyeceği dolaylı şekilde anlatıldı. Sonra da mü'minlerin ileride başarıya erişeceği haber verilerek, Hz. Peygamber'den (A.S.) sonra da ilâhî sünnete uyan mü'minlerin aynı başarı grafiğinin çizgisinde devam edeceklerine işaret edildi.

Aşağıdaki âyetlerle, inkarcı putperestlerin tarih boyunca gönderilen her peygambere karşı çıktıkları, onları yalanlayıp birtakım çirkin davranışlarda bulundukları hasırlatılarak, Resûlüllah (A.S.) Efendimiz ile arkadaşları teselli ediliyor ve inkarcı azgınların sonlarının ne olduğuna atıf yapılarak, Mekkeli müşriklerin de günlerinin sayılı olduğuna dikkatler çekiliyor. Arkasından yıkılıp yok edilen milletlerin harabelerini gezip görmeleri tavsiye edilerek, tarihin tekerrür edeceği dolaylı şekilde anlatılıyor. [75]

Meali:

42-43-44— Eğer seni yalanlıyorlarsa, onlardan önce Nûh kavmi, Ad ve Semûd kavmi, İbrahim kavmi, Lût kavmi, Medyen halkı da yalanlamıştı; Musa da yalanlanmiştı. Kâfirlere mühlet verdim. Sonra da onları yaka-layıverdim. (Bir görsünler) benim durum ve düzeni nasıl değiştirip alt-üst etmemi!

45— Birçok kasaba halkına zulüm edip dururlarken yakalayıp yok ettik, damları çökmüş, kuyuları kendi haline terkedilmiş ve (ıssız kalmış) yüksekçe sarayları..

46— Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, o sebeple akledip anlayacak kalpleri, işitecek kulakları olsun. Doğrusu (yalnız) gözler kör olmaz; göğüslerde olan kalpler de kör olur.

İlgili Hadis

«Doğrusu Allah zâtime mühlet verir, tâ ki onu yakalar; yakalayınca da artık onu salıvermez.» [76]

Kitle Taassubu

Kitle bir şeye inanıp bağlandı mı artık onları vazgeçirmek çok zor olur. Zamanla önyargı halini alır ve artık akıl, mantık ölçüsü kalmaz da inanıp bağlandıkları şeye karşı gelenlere büyük bir tepki gösterirler. Bâtılın peşinde sürüklenen ve o yüzden insanî meziyetlerden çoğunu kaybeden kavim ve milletler, kendilerine erdemlik ve şahsiyet kazandırmak, hakka ve doğruya yöneltmek isteyen peygamberlere karşı gelip onları yalanlamaya kalkışırlar. Çoğu aşırı tepki gösterip peygamberi kendi öz yurdundan çıkarır. İlgili âyetle yedi kavimden söz edilmekte ve hepsinin de gönderilen peygamberleri yalanlayacak kadar insaf ve idrâklerini kaybettiklerine dikkatler çekilmekte ve böylece Mekkeli müşriklerin Hz. Muhammed'i (A.S.) yalanlamalarının yeni bir şey olmadığına parmak basılmakta, Ondan sonra da kıyamete kadar küfrün bu tür hezeyanlarının sürüp devam edeceğine işaret edilmektedir.

Böylece Allah'a imân ve iyi ahlâk düzeyinde eğitilmeyen bir kitlenin psikolojik yapısını tasvîrle, izlenecek yol ve uygulanacak metot hakkında bilgi veriliyor. Sonra da Peygamber (A.S.) ve arkadaşları teselli edilip inkarcıların sözlü ve fiilî saldırıları belli bir kerteye gelinceye kadar sabretmeleri isteniliyor ve sünnetullah gereği, küfür ve azgınlık, ahlâksızlık ve şirretlik belli bir kerteye gelmedikçe ilahî hükmün inmiyeceği dolaylı şekilde anlatılıyor. [77]

Arkeolojik Kalıntılar

«Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, o sebeple akledip anlayacak kalpleri, işitecek kulakları olsun..»

Küfür, sapıklık, azgınlık ve zulümleri yüzünden yıkılıp yok olan kasaba ve şehirlerin hâlen yer yer dikkatleri çeken kalıntıları, ilâhî hükmün şaşmazlığını yansıtan tarihî belgeler olarak, yolunu kaybeden inkarcılara seslenmektedir. Akıllarını kullanıp ibret gözüyle bu kalıntıları gezip görmeleri, tarihî olayların neden ve niçini üzerinde durup iyice araştırmaları yıkılan milletlerin yıkılış sebeplerini tesbite çalışmaları tavsiye edilmektedir.

Nitekim günümüzde turizmi geliştirme amacıyla birçok arkeolojik kazılar yapılmakta; tarihin karanlık kalan tarafları aydınlığa çıkarılmaktadır. Ne yazık ki, ortaya çıkarılan bunca tarihî harabeler üzerinde dört başı mamur araştırma yapıldığı veya yapılmakta olduğu söylenemez. Neden bu şehirler ve kasabalar insanlarıyla, sanat eserleriyle, hazine ve servet-leriyle birlikte batmıştır? O insanların başlarına gelen felâketlerin türü neydi? İnançları, sosyal yapılarının özellikleri nelerdi? Neden tarih zaman zaman tekerrür etmiştir? Bu ve benzeri bir çok sorular üzerinde du-ruimamaktadır. Oysa önemli olan, onlardan kalma bu harabelerin nelerden ibaret olduğu değil, neden yıkılıp yok olduğudur. Gerçi geçmişte ortaya konan medeniyetleri incelemeğe de ihtiyaç vardır, ama tek ihtiyaç veya başta gelen ihtiyaç bu değildir.

İşte Kur'ân-ı Kerîm yüzümüzü tarihî eserlerin bu cihetine çevirip cid-di bir araştırma yapmamızı tavsiye ediyor.

Anlaşıldığı gibi, körlük sadece gözlerle ilgili olmayıp kalplerin de kendine has körlüğü vardır. Dünün inkarcısı ne ise, bugünün de inkarcı maddecisi odur. İkisinin de kalbi kör, idrâki kapalı, sağduyusu mefluçtur. [78]

Âyetler Arasinda Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, tarih boyunca gönderilen her peygamberin, inkarcı sapıklar tarafından yalanlandığı, tehdit edildiği ve çirkin suçlamalara maruz bırakıldığı belirtildi. Böylece Hz. Muhammed (A.S.) ve Onun yolunda yürüyenler teselli edildi. Ancak küfürde ısrar edip işi zulme ve saldırıya vardıranların günlerinin sayılı olduğuna işaretle, hakkın mutlaka başarıya eriştirileceğine atıf yapıldı. Sonra da tarihin tekerrür edeceği konu edilerek ayakta duran tarihî kalıntıların, dinî, ahlâkî ve sosyal yön-, den incelenmesinin çok yararlı olacağı hatırlatıldı.

Aşağıdaki âyetlerle, va'dedilen azabın çabuk inmesini isteyen inkarcıların bu ve benzeri sözlerinin Allah'ı âeiz bırakmıyacağı; O'nun yanında her şeyin belli bir süresinin bulunduğu, her fert ve milletin yazılı bir ecelinin söz konusu olduğu üzerinde duruluyor. İnkarcılara biraz mühlet verilmesinin sebebine işaretle, Peygamber'in (A.S.) ancak açık bir uyarıcı olduğu hatırlatılıyor. Azabı ise ancak Allah'ın indireceğine dikkatler çekiliyor. [79]

Meali:

47— (O sapık inkarcılar) senden acele azabın gelmesini İstiyorlar, And olsun ki Allah verdiği sözden caymaz. Şüphesiz ki Rabbın yanında bir gün, sizin sayıp hesapladığınız bin yıl gibidir.

48— Nice kasabalar zâlim oldukları halde onlara mühlet vermişizdir; sonra (sırası ve vakti gelince) onları y akalayı verdim. Dönüş ise ancak banadır.

49— De ki: Ey insanlar! şüpheniz olmasın ki ben ancak sizin için açık bir uyarıcıyım.

50— Artık imân edip güzel-yararlı amellerde bulunanlar için bir bağışlanma, iyi ve temiz bir rızık vardır.

51— (Karşısındakileri) acze düşürmek için âyetlerimiz hakkında (kötü niyetle) koşup duranlara gelince, işte onlardır Cehennem yaranları!.

İlgili Hadîsler

«Müslüman fakirleri, zenginlerinden yarım gün (beş yüz yıl) önce Cennet'e girerler.» [80]

Tabiîn'den Sümeyr b. Nehar diyor ki:

— Ebû Hüreyre (R.A.) konuşmasında şöyle dedi: «Müslüman fakirler, zenginlerden yarım gün miktarı önce Cennet'e girerler.» Ben de ona: «Yarım gün miktarından neyi kasd ediyorsun uz?» diye sorduğumda, şu cevabı verdi: «Sen, (Şüphesiz ki Rabbın yanında bir gün, sizin sayıp hesapladığınız bin yıl gibidir) âyetini okumadın mı?» [81]

Resûlüllah (A.S.) Efendimiz buyurdu :

«Doğrusu ben, ümmetimin Rablannın yanında kendilerini yarım gün geciktirmesinden dolayı bıkkınlık duymayacaklarını ümit etmekteyim.»

Bunun üzerine Efendimize soruldu :

— Yarım gün nedir? Cevap verdi:

— Beş yüz yıldır. [82]

Azabın Acele Gelmesini İsteyenler

«(O sap* inkarcılar) senden acele azabın gelmesini istiyorlar. And olsun ki Allah verdiği sözden caymaz.»

Son peygambere ve âhiret âlemine inanmayan; Allah hakkında ciddi ve ölçülü hiçbir bilgisi olmayan putperest inkarcılar, Kur'ân'm ve Pey-gamber'in azap ile tehdit edip, yaptıkları uyarıları ciddiye almadıkları için, zaman zaman sırf alay olsun diye: «Hani o tehdit edip durduğunuz azabı getirin..» derler ve bununla Hz. Peygamber'i (A.S.) acze düşürmek isterlerdi.

Kur'ân-ı Kerîm ilgili âyetle Allah'ın kavim ve milletler hakkındaki câri sünnetini hatırlatıyor. Şöyle ki: Zulüm, tuğyan, haddini bilmezlik ve ahlâksızlık belli çizgiye gelmedikçe ilâhî azap inmez. Hem Allah'ın sabrı çoktur. Onlara bilfarz yarım gün sonra azap etmeyi takdir etmişse, bu bizim hesapladığımız sun'i zaman olarak 500 yıla; bir gün sonraya bırakmışsa, bu 1000 yıla tekabül eder. O halde onların azâbt acele istemesine karşı

mü'minlerin üzülmesine gerek yok. Vakti ve saati gelince, her şey takdir edildiği gibi sonuçlanır.

Tarihte birçok kasaba ve şehir halkı zâlim oldukları halde, onlara bir süre mühlet verildiği açıklanarak, bu husustaki ilâhî takdirin bir plân ve programa göre cereyan ettiği hatırlatılıyor. Çünkü kim nereye giderse gitsin, hangi yana yönelirse yönelsin; toplumu hangi istikamete çevirirse çevirsin, sonunda dönüş Allah'a olacaktır ve O hesabı çok çabuk görür. [83]

Zaman Kavramı

Bilindiği gibi, bizim, zamanı bazı parçalara ayırmamız bütünüyle sunidir. Dünya'nın hem kendi ekseni, hem Güneş etrafında dönmesiyle gece-gündüz, mevsimler ve sene meydana gelmektedir. Âhiret'te ise, gece-gündüz, mevsim ve yıl olmadığına bakılırsa, zaman kavramı bir bakıma ortadan kalkmış oluyor. Tabii bununla sun'î zamanı kasdediyoruz. O bakımdan Âhiret gününden söz edilirken bizim sun'î zamanımızla yarım günün 500, bir günün 1000 yıl kadar uzun olduğuna dikkatler çekilmekte ve böylece bu konuda «yevm» yani «gün» tabiri kullanıldığında, kendi sun'î zamanımızdaki 24 saat olmadığına işaret edilmektedir.

Bu gerçeği düşünmeyenler, arzuladıkları bir şeyin hemen oluverme-sini isterler ve aradan birkaç yıl geçince de ümitsizlenmeye başlarlar. Oysa Cenâb-ı Hakk'ın sünneti şaşmaz, programı aksamaz, hükmü değişmez. Bir millet üzerine azap inmesi gerekiyorsa, mutlaka onun için belirlenmiş bir süre söz konusudur. İnsanlar ne kadar acele de etse, o süre dolmadıkça azap inmez. [84]

Hz. Muhammed (A.S.)In Görevi

«De ki: Ey insanlar! Şüpheniz olmasın ki ben ancak sizin için açık bir uyarıcıyım..»

Cenâb-ı Hak ilgili âyetle, Peygamber'in (A.S.) görevi hakkında kısa, fakat yeterli bir bilgi veriyor. Böylece Peygamber'in (A.S.) her istediğini yapabilen, arzu ettiğini doğru yola kavuşturan, dilediği zaman mu'cize gösteren veya azap getiren bir kudret olmadığı; Onun ilâhî emirleri kusursuz tebliğ edip doğru yolu gösteren ve inkarcıların tuttukları yolun büyük bir tehlikeye uzandığını haber veren bir görevli bulunduğu açıklanıyor.

Sonuç olarak Peygamber'in (A.S.) görevinin sınırları çiziliyor ve o çizginin ötesinde Ondan bir şeyler istemenin doğru olmayacağı hatırlatılıyor. Aynı zamanda Peygamber'den (A.S.) sonra gelecek olan mürşitlerin, ilim adamlarının, tebligatçı ve dâilerin de Peygamber'i (A.S.) aşacak geniş kudrete sahip olmadıklarına işaretle, herkesi lâyık olduğu ölçüde değerlendirmemiz tavsiye ediliyor. Aksi halde, insanları, bulundukları sınırın ötesinde görmeye başlarız ki, bu faydadan çok zarar getirir ve beşer sınırıy-la Cenâb-i Hakk'a has sınırlan birbirine karıştırmış oluruz. [85]

İman Ve Amel-İ Salih

İmanı bir ağaca benzetirsek, salih ameller onun meyvaları sayılır. Zira imânın hedefi, Allah'a kulluk doğrultusunda iyi, yararlı hizmetlerde bulunmak; dünya ile âhiret, bedenle ruh, maddeyle mâna arasında köprü kurmak ve böylece hilkat kanununa uyarak plândaki yerimizi almaktır.

O bakımdan Kur'ân-ı Kerîm'de bazı istisnalarla ne kadar imândan söz edilirse, hemen arkasından «amel-i sâlih» zikredilir. Hz. Peygamber'in de yirmi üc yıllık risâlet dönemi bunun en güzel örnekleriyle doludur.

İslâm'ı ve Kur'ân'ı hafife alıp birtakım kelime oyunlarıyla veya basit mantıkî yollarla zihinleri bulandırmaya ve böylece mü'minleri acze düşürmeye çalışanlara gelince : Ölmeden önce dönüş yapmadıkları ve Cenâb-ı Hakk'a yönelip tevbe ve istiğfarla bağışlanmalarını dilemedikleri takdirde, kendilerine çok yazık etmiş olurlar ve varacakları yer, ebedî azap yurdu olan Cehennem'dir.

İlgili 51. âyetle bilhassa bu önemli noktaya parmak basılmakta ve henüz kalbi İslâmiyet ve Kur'ân ile yatışmayanlar uyarılmaktadır. [86]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, inkârda ısrar edip tuğyanlarını sürdürenlerin acele va'dedilen azabı istemeleri konu edildi. Sonra da Peygamber (A.S.) Efendimiz'in görev sınırı belirlenerek, ümmetine bu konuda en sağlam kıstas verildi.

Aşağıdaki âyetlerle, olayların ümit kırıcı istikamette gelişmesi neti-oesinde ufak çapta da olsa kalp ve.kafada bir şüphe rüzgarının esmesinin, her zaman mümkün olabileceği üzerinde duruluyor; ancak peygamberlerin kalbinde böyle bir esinti başlar başlamaz Cenâb-ı Hakk'ın onu anında tesirsiz kılacağı belirtiliyor. Diğer insanlar hakkında ise, bu tür şüphe ve vesvesenin ciddi bir imtihan olduğuna dikkatler çekilerek, kalbi şüphe hastalığından kurtarmamız tavsiye ediliyor.

Arkasından kalplere şifa ve rahmet olan Kur'ân'ın hak olarak indirildiğini daha iyi anlayabilmek için ilme ve irfana ihtiyaç bulunduğuna atıf yapılıp, mü'minlerin durmadan bilgilerini artırmaları tavsiye ediliyor.

Beyinleri yıkanmış ve ön yargıya saplanıp kalmış inkâreı sapıkların ise, bu hakikati ancak çarpıcı bir azabın inmesiyle veya kıyamet olayının meydana gelmesiyle anlayabilecekleri belirtilerek, kıyamet günü gelmeden dönüş yapmaları hatırlatılıyor. [87]

Meali

52— Senden önce ne kadar bir Resul ve bir Nebî gönderdikse, O bir arzu ve temennide bulunduğunda şeytan mutlaka onun temennisine bir vesvese atmış (arzusunu karıştırmıştır. Ama Allah, şeytanın attığı vesveseyi giderip te'sirsiz bırakır; sonra da kendi âyetlerini (onun kalbinde) sağlam biçimde tesbît eder. Allah bilir ve hikmet sahibidir.

53— Bu da, şeytanın attığı vesveseyi, kalplerinde hastalık bulunanlara ve kalpleri katılaşanlara bir imtihan kılması içindir. Şüphesiz ki zâlimler uzak bir ayrılık içindedirler.

54— Ve bir de kendilerine ilim verilenlerin, onun (Kur'ân'ın) senin Rabbından hak olarak (indirildiğini) bilmeleri ve böylece ona inanıp kalpleri de ona saygı duyarak bağlanmaları içindir. Hem şüphesiz ki Allah, imân edenleri doğru yola iletendir.

55— O küfredenler ise, kendilerine Kıyâmet'in kopuş saati ansızın gelip çatınoaya veya kısır bir günün azabı gelip dokununcaya kadar Kur'ân hakkında devamlı bir şüphe içinde bocalayıp kalırlar.

56— Mülk o gün Allah'ındır. Onlar arasında hükmeder. İmân edip iyi-yararlt amellerde bulunanlar Naim Cennet'lerindedirler.

57— İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlar ise, işte onlar için alçai-tıcı, aşağılayıcı, horlayıcı azap vardır.

İniş Sebebi

Bu âyetlerin iniş sebebi hakkında klasik tefsîrlerin çoğunun naklettiği kıssanın sahih hiçbir yanı yoktur. «Garaniku'l-Ulâ» sözünün Peygamber (A.S.) Efendimiz tarafından Necm sûresinin «efere'eytüm..» âyetinden sonra okunduğu tamamen asılsız ve dayanaksızdır. Zira Peygamberler gerek ilâhı vahyi alırlarken, gerekse aldıklarını teblîğ ederlerken hatâ yapmazlar ve hepsi de emrolundukları şeyleri kusursuz şekilde Allah'ın kullarına duyurmaya çalışırlar.

Nitekim hadîs münekkidleri bu konuyla ilgili rivayetlerin hemen hepsinde ıstırap, senetlerinde inkıta' bulunduğunu belirterek gereken tesbit-leri yapmışlardır.

İslâm tarihinde ve siyer kitaplarında «Garanik olayı» diye adlandırılan hususun, sırf Peygamber (A.S.) Efendimiz'i küçük düşürmeye yönelik bir uydurma olduğunda şüphe yoktur. Nitekim ilim adamlarımız bu konu üzerinde yeterince durmuş ve gerçek olmadığını isbat etmişlerdir. Tefsirimizin hacmi müsait olmadığından onları nakletmedik. [88]

Şeytanın Vesvese Esintisi

«Senden önce ne kadar bir Resul ve bir Nebî gönderdikse, O bir arzu ve temennide bulunduğunda şeytan mutlaka Onun temennisine bir vesvese atmış (arzusunu karıştırmıştır..»

Şeytan, bilindiği gibi, yalın ateşten veya ışından yaratılmıştır. Onda da nefis vardır. O bakımdan hem iyilik, hem de kötülük işlemeye müsa-^ ittir. Ne var ki, o iyiliğe meyletmeyip kötülükte bulunmayı tercih etmiş ve o yüzden ilâhî emre karşı gelerek O'nun rahmetinden kovuimuştur. Kıyamete kadar da kendisine mühlet verilmiş ve böylece insanlara karşı olan kin ve düşmanlığını tatmin edebilmek için onların kalp ve kafalarına şüphe sinyalleri göndermeyi kendine bir bakıma vazife saymış veya vecibe kabul etmiştir.

Şeytan hılkatındaki özelliği gereği, maddî hiçbir engel tanımaz; her yere girip çıkabilir. Ancak Allah'a dosdoğru imân edip O'na güvenip dayanan bir kalbe giremez; bir esinti verse bile, Allah'ın izniyle imân kudreti onu tesirsiz kılıp geri çevirir. Peygamberlerde ise imanın bu kudreti çok daha belirgin ve çok daha tesirlidir.

Zira Peygamberlerin gerek ruhî yapıları, gerekse imân ve irfanları en yüksek derecededir. Cenâb-ı Hakk'ın emirlerini telakki ederlerken bütün dikkatleri, kalbî hizmetleri, ruhî yönelişleri vahiy üzerinde toplanır da dış âlemleriyle ilgileri kesilir. Şeytan o arada vahyin iyi kavranmasına engel olmak; peygamberin bu husustaki arzusunda bir başkalık doğurmak için

uzaktan faaliyete geçer; durmadan sinyaller gönderir. Ama Allah'ın peygamberlere olan inayeti, gelen sinyalleri, diğer bir deyimle esintileri giderip tesirsiz bırakır. O bakımdan peygamberler korunmuştuk düzeyinde inen vahyi aynen telakki edip kalp ve hafızalarına nakşederler de en küçük bir hataya mahal bırakmazlar.

Kalplerinde inkâr ve şüphe hastalığı bulunanlara gelince : Onlar fü-yuzat-i İlâhiyeden mahrum kalıp kalp katılığına uğramışlar ise, Allah'ın emirlerini Allah Kelâmı'ndan aimak isterlerken, şeytan onların kalbinde müsait bir ortam bulacağı için, peşpeşe vesvese sinyalleri verip şüphe fırtınasını hızlandırır ve böylece mevcut hastalık biraz daha artar da onlar çok çetin bir sınavı kaybetmiş olurlar. Böyleleri cidden kendilerine haksızlık etmiş sayılırlar. O sebeple de Hak'tan uzak bir sapıklık içinde bocalayıp bir ömür tüketirler. [89]

Kendilerine İlim Verilenler

«ve bir de kendilerine ilim verilenlerin, onun (Kur'ân'ın) senin Rabfaından hak olarak (indirildiğini) bilmeleri ve böylece ona inanıp da saygı duyarak bağlanmaları içindir.,»

Gerek kendilerine ledünnî (fizikötesinden) ilim verilenler, gerekse ilâhî ilimleri Allah için tahsil edenler, ilmi sağlam imânla birleştirip bütünleştirirler. O bakımdan Kur'ân'a eğildikleri zaman şeytanın vesvese göndermesi, onların Kitabullah'a olan saygısını artırmaktan başka olumsuz bir tesir meydana getiremez. Öyle ki, ilim adamlarının hak olan tezleri, antitezin şiddeti nisbetinde kuvvetlenir ve onların irfanlarını artırır. Allah da bu derecede imân ve irfana sahip olan mü'minleri doğru yola iletir ve o yolda yürümelerini devam ettirir.

Böylece Kur'ân ilme ve ilim adamına gereken payeyi vermekte ve her iki âlemde de başarılı olmanın, sağlam imânla birleşip bütünleşen ilim ve irfanla gerçekleşebileceğini vurgulamaktadır. Bundan da anlaşılıyor ki, Kur'ân ve İslâm ilimle ikiz kardeşlerdir; onları birbirinden ayırmak, bütünlüklerini bozmak demektir. '

İnkarcı sapıkların ise, Kur'ân'a dosdoğru inanmaları pek beklenemez. Zira beyinleri yıkanıp idrâkleri dumura uğrayınca ve hakkı reddetme hususunda şartlanınca, ortaya ön yargı çıkmış olur. Bu çizgide bulunduklan sürece, kendilerini değiştirmek veya hakka yönlendirmek çok zordur. Allah'ın hidâyet nasip ettiği kimseler müstesna.. [90]

Yorumlar-Açıklamalar

Resul: Kendisine vahiy ile şeriat verilen ve onu tebliğ ile görevli kılınan peygamber demektir. Asıl tarif bu olmakla beraber, bazan «nebî» manasına kullanıldığı olmuştur.

Nebi: Kendisine şeriat verilmeyip bir önceki şeriatle amel etmesi ve onunla toplumu, yani gönderildiği kavim veya milleti eğitmesi emredilen peygamberdir. Bazan «resul» anlamında da kullanıldığı vâkidir.

Umniyye : Kıraat ve insanın içinde meydana gelen temenni gibi mânalara delâlet eder. Böylece ilgili 52. âyetin bununla ilgili bölümünü iki türlü yorumlamak ortaya çıkmaktadır: Birincisi, peygamber bir arzu ve temennide bulunduğunda şeytan mutlaka onun temennisine bir vesvese atmış, arzusunu karıştırmaya yeltenmiştir. İkincisi, peygamber inen âyetleri tilâvet ettiği zaman şeytan mutlaka onun kafasında birtakım yersiz şüpheler doğurmaya çalışmıştır. [91]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, şeytanın zaman zaman mü'minlerin de kalp ve kafalarında birtakım yersiz şüpheler doğurmaya çalışacağı konu edildi ve peygamberin kafasına attığı vesveseyi Allah'ın derhal tesirsiz hale getirdiği açıklandı. Sonra da Kur'ân'ın kalplere şifâ ve rahmet olduğu belirtildi. İnkarcı sapıkların bu hakikati anlayamadıkları ve ancak kendilerini kahredecek bir azabın inmesiyle, uyanıp gerçeğe kalp ve kafalarını çevirebileceklerine dikkatler çekildi.

Aşağıdaki âyetlerle, Allah yolunda hicret eden mü'minlerle yine o yolda ölen veya şehit edilenler övülüyor; onlar için büyük mükâfatların hazırlandığı haber veriliyor. Haksız tecavüze uğrayanların, gerektiğinde misliyle karşılık vermelerinde bir sakınca olmadığı üzerinde duruluyor ve aynı tecavüzün tekrarı halinde Cenâb-ı Hakk'ın mü'minlere yardım edeceği va'd ediliyor. Arkasından Allah'ın kudretine dikkatler çekilerek gece-gündüzün birbirini izlemesi üzerinde düşünmemiz isteniliyor. Sonra do insan aklını harekete geçirip ona ön bilgi vermek üzere ilmî konulara geçiliyor. [92]

Meali

58— Onlar ki Allah yolunda hicret ettiler, sonra da {yine Allah yolunda) öldürüldüler veya ecelleriyle öldüler, elbette Allah onları güzel bir rızık (ebedî saadetin nimeti) ile rızıklandiracaktır. Şüphesiz ki Allah rızık-landıranların mutlaka en hayırhsıdır.

59— And olsun ki, onları hoşnut olacakları bir yere sokacaktır ve şüphesiz ki Allah yegâne bilendir, Halim (kullarına karşı çok şefkatli, merhametli ve sabırlı)dır.

60— (Allah'ın sünneti) budur. Kim kendisine yapılan haksız saldırıya karşı misliyle karşılık verdikten sonra yine tecâvüze uğrarsa, Allah gerçekten ona yardım eder. Şüphesiz ki, Allah çok affeden, çok bağışlayandır.

61— Bu böyledir. Allah geceyi gündüze sokar, gündüzü de geceye sokar ve mutlaka Allah işitendir, görendir.

62— (Gerçek) budur. Çünkü Allah, O'dur Hak; Ondan başka taptıkları ise bâtıldır ve doğrusu Allah çok yücedir, çok büyüktür.

63— Görmedin mi ki, Allah gökten bir su indirdi de yeryüzü yemyeşil oluverdi. Şüphesiz ki Allah çok lütuf sahibidir ve her şeyden haberlidir.

64— Göklerde ne varsa, yerde ne varsa hepsi O'nundur. Ve doğrusu Aflah çok zengindir (kimselere muhtaç değildir), çok övülmeye lâyıktır.

İlgili Hadîsler

Şürahbil b. S i m t (R.A.) anlatıyor:

— Rum ülkesinde bir kaleyi kuşatmamız hayli uzun sürdü. Derken Selmân el-Fârisî bize uğradı ve Peygamber (A.S.) Efendimiz'den şöyle işittiğini haber verdi: «Kim savaşta gözetlemede bulunup gerekeni yaparken ölürse, Allah ona, o savaşa devam edenlerin mükâfatı gibi bir mükâfat verir; üzerine (ebedî saadet) rızkını akıtır ve onu (kabir ve âhiret) fitnelerinden güven içinde bulundurur. İsterseniz (Onlar ki Allah yolunda hicret ettiler, sonra da öldürüldüler,.) âyetini okuyunuz.» [93]

«İki göz var ki Cehennem ateşi onlara dokunmaz: Allah korkusundan ağlayan göz ve Allah yolunda geceleyip gözetlemede bulunan göz..» [94]

Nîmet Külfet Karşılığıdır

«Onlar ki Allah yolunda hicret ettiler..»

Şüphesiz ki nîmetin en güzeli, Allah'a dosdoğru imândan sonra, hayırlı bir mü'min olarak Allah'ın insanlıktan yana mutlak hayır yansıtan dinine hizmet etmek; insanların mutluluğu için çalışıp enerji harcamaktır. Ancak her devir ve dönemde bu kutsal yola kendini adayanların karşısına bâtıl bütün hıncıyla çıkar ve çetin mücadeleler başlar.

Bunun iki sebebi vardır: Biri hak din her yönüyle, bâtıldan yana olanların hayat anlayışına ters düşmekte, onların başıboş bırakılan nefislerinin karşısında bir sed oluşturmaktadır. O yüzden maddeci inkarcılar sadece dinî engeli ortadan kaldırmakla yetinmezler, bir de dinin afyon olduğunu iddia ederek onu temelinden yıkmaya çalışırlar. Diğeri ise, âhirette mü'minlere sunulacak yüksek nimetler, büyük külfetler, ciddi hizmetler sonucu elde edilebilir. Aksi halde yüksek nîmet olmanın bir bakıma anlamını yitirmiş olur.

Onun için Kur'ân ilk cefakâr ve fedakâr mü'minleri hayır ve rahmetle anmakta; Allah yolunda öz yurtlarından çıkarılıp öldürülenler ve kendiliğinden o yolda ölenler için güzel bir rızık hazırlandığını-hatırlatmakta ve böylece yaşamakta olan Müslüman kuşaklarına en uygun model ve örneği, ölçü ve kıstası vermektedir.

Demek oluyor ki, insan manevî gıdasını, ruhî ihtiyacını sağlam bir mürşit ve muttaki bir ilim adamının rahle-i tedrisinde alınca, artık dünya onun gözünde önemsiz kalıyor, her şeyin gerçek amaca erişmek için birer araç niteliğinde olduğu ağırlık kazanıyor. O bakımdan dinde takva sahibi uzman eğitimcilere ve öğreticilere büyük ihtiyaç söz konusudur. Peygamber mektebi hem belirtilen ölçü ve vasıfta mü'min yetiştiriyor, hem de kalpleri fethedecek, ruhları dolduracak eğitici ve öğretici kadrolar vücuda getiriyordu. [95]

Saldırıya Gerekirse Misliyle Karşılık Vermek

«(Allah'ın sünneti) budur. Kim kendisine yapılan haksız saldırıya karşı misliyle karşılık verdikten sonra yine tecâvüze uğrarsa, Allah gerçekten ona yardım eder. Şüphesiz ki, Allah çok affeden, çok bağışlayandır.»

Mü'minler güçlü ve düzenli bulundukları sırada haksız bir saldırıya uğrarlarsa, misliyle karşılık vermelerinde bir sakınca ve vebal yoktur. Buna rağmen sabredip iyilikle mukabelede bulunurlarsa, bu hem büyüklük ve fazilettir; hem de eğitici ve yönlendirici olabilir. Buna rağmen ikinci kez aynı cihetten ve kaynaktan saldırıya uğrarlarsa, ilâhî sünnet hükmünü yürütür de Allah saldırıya uğrayan o kullarına yardım eder.

Küfür, sapıklık, maddecilik her zaman şarlatandır, saldırgandır ve insafsızdır. Allah'a imân ve dinî irfan ise, hazımkârdır, sabırlıdır; mütevazi ve temkinlidir. Aynı zamanda bağışlayıcı ve affedicidir. Ancak vaki saldırı mü'minin şahsına değil de dinine ve hürriyetine ise, o zaman kahramandır; karşı koyucu ve defedicidir. Zilleti, baş eğmeyi aşağılık ve karanlık sayar. İslâm'ın izzet ve şerefini ayakta tutmayı tek amaç bilir.

Allah nasıl dünyaya iki ayrı hareket vererek gece ile gündüzü birbirine katıyorsa, mü'mine de biri imân ve irfan hareketi; diğeri karanlık olan küfrü ve maddeciliği tesirsiz hale sokma hareketi verir. İlâhî sünnet bu iki hareketi gerçekleştirmede, mü'minin azmi ve gayretini kıstas alır. Çünkü Allah çok yüce ve çok büyüktür.

Gökten indirdiği yağmurla yeryüzünü nasıl zümrüt gibi yemyeşil yaparak ona yepyeni bir hayat veriyorsa, haksızlığa uğrayan, bununla beraber azminden, sabrından bir şey kaybetmeyen mü'minlere de vakti, saati gelince ilâhî yardım ve inayetini tecelli ettirerek bir anda onlara bahar mevsimini lütfeder.

Çünkü her şey Allah'ındır. O'nun tasarrufu altındadır. Aynı zamanda her şey ilâhî plâna göre yaratılıp yerini almıştır. Yerini terkedip ilâhî plâna karşı gelenlerin ise, çok sürmez haddi bildirilir ve ilk tokatı ilâhî sünnetten yiyerek neye uğradıklarını şaşırırlar.

Bizler yeryüzündeki azgınlık ve taşkınlığı, ahlâksızlık ve sınırsızlığı gördükçe, ilâhî sünnetin, diğer bir tabirle onun cari hükümlerinin hemen harekete geçmesini arzu ederiz. Oysa o belli bir programa göre tecelli eder.

Böylece Cenâb-ı Hak, sıkıntıda olan mü'minlere -sabrettikleri ve yüklendikleri hizmeti günün şartlarına ve mevcut ortama göre sürdürdükleri takdirde- mutlaka ruhlarını sevince gargedecek bahar havasını estireceğini, başarı sağlama basamaklarında onları kademe kademe yükselteceğini va'detmektedir. O'nun va'di haktır. [96]

Âyetler Arasinda Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, Allah yolunda hicret edenler övüldü ve onların ferağat-i nefsle İslâm'a yaptıkları hizmetlere işaret edilerek yaşamakta olan mü'minlere misal gösterildi. Hizmet edip bu arada işkence ve saldırıya uğrayan mü'minlere Allah'ın yardım edeceği va'dedilerek endişelerin bir tarafa atılmasına kapalı şekilde atıf yapıldı.

Aşağıdaki âyetlerle, duygu ve düşüncelere seslenilip yönlendirme yapılırken, bu defa inkarcıların aklını harekete geçirmek için temel bilgi mahiyetinde birkaç konuya yer veriliyor. Sonra da bütün dinlerin esasta birleşmesine işaret ediliyor ve ancak fer'î meselelerde, ibâdetle ilgili konularda ayrıldıkları belirtiliyor. Arkasından, bu incelikleri düşünmeyip dinlerin İslâmiyetİe son bulduğuna akıl erdiremiyen inkarcıların ortaya attıkları görüş ve iddiaların dünyada çözülmediği takdirde âhirette çözüleceği, hakkın bâtıldan ayırt edileceği haber veriliyor. [97]

Meali ;

65— Allah'ın yerde olanları ye O'nun buyruğuyla denizde yol alıp giden gemiyi sizin emrinize verdiğini görmedin mi? Yerin üstüne (büyükçe gök taşlarının) düşmemesi için göğü (ondaki cisimleri) tutar; ancak O'nun izniyle düşebilir. Şüphesiz ki Allah insanlara karşı çok şefkatli, esirgeyici ve çok merhametlidir.

66— O'dur ki sizi dirilten; sonra sizi öldürecek, sonra yine diriltecek de O'dur. Doğrusu insan çok nankördür.

67— Her ümmete (kendi çağlarında) ayrı bir ibâdet yolu sunduk ki onlar o yolda ibâdet ederler. O halde bu konuda seninle tartışmasınlar. Sen Rabbına davet etmeye bak. Şüphesiz ki sen dosdoğru yolda bulunuyorsun.

68— Bununla beraber seninle mücâdele ederlerse, de ki: «Allah sizin neler yaptığınızı bilir.»

69 —Allah Kıyamet günü görüş ayrılığına düştüğünüz şeyler hakkın-aa aranızda hükmedecektir.

70— Bilmez misin ki, Allah mutlaka gökte ve yerde olanları bilir. Şüphesiz ki bunların (hepsi) kitapta (yazılı) dır. Ve bunlar elbette Allah'a pek kolaydır.

71— Allah'tan başka, hakkında Allah'ın hiçbir delil ve belge indirmediği ve o hususta (kendilerinin de) hiçbir bilgileri olmadığı şeylere tapıyorlar. Zâlimler için hiçbir yardımcı yoktur.

72— Âyetlerimiz onfara karşı açık-seçik okunduğu zaman o kâfirlerin yüzünde inkâr ve hoşnudsuzluk (belirtisini) anlarsın. Neredeyse kendilerine âyetlerimizi okuyanlara saldıracaklar. De ki: Bundan daha kötüsünü size haber vereyim mi? Allah'ın inkarcılara va'dettiği (Cehennem) ateşi... O ne kötü gidilecek yerdir!

Her Şey İnsanın Hizmetinde

«Allah'ın yerde olanları.... sizin emrinize verdiğini görmedin mi?»

İlgili âyetle yeryüzündeki canh-cansiz her şeyin insanın hizmetine verildiği ve onun buyruğuna baş eğdirildiği belirtiliyor. Ayrıca denizleri gemilerin yüzebilmesi için belli fiziksel kanunlarla düzenleyip insanın yararına bıraktığına dikkatler çekiliyor.

Türleri bini aşan hayvanlarla dünyamızı süslerken; her biri yaşayıp soyunu devam ettirebilmek için diğerini yiyip geçinmekte ve böylece birbirlerinin nesillerini tüketmiyecek şekilde ilâhî denge ve düzen kanununa uymaktadırlar. Bunun gibi, belli elementleri değişik oranda bir araya getirip değişik madenleri depolayarak insana geçim kaynakları hazırlayan ve sayısı belirsiz bitkilerin bir kısmını vitamin kaynağı, bir kısmını şifa eczanesi özelliğinde yaratıp yeryüzüne serpiştiren; böcekler ve rüzgar aracılığıyla bitkiler arasında aşılanma meydana getiren Cenâb-ı Hak, hem bize hayat ve sağlık bahşetmekte, hem de dünyamızı çekici kılmaktadır.

Şüphesiz bunlardan her biri o çok yüce kudretin varlığına, birliğine başlıbaşına birer delil ve belge olarak, Allah kullarını Tevhîd İnancı'na çağırmaktadır.

Kur'ân-ı Kerîm'de sık sık denizden ve faydalarından söz edilmesi, dikkatleri bu hayat kaynağına çekmekte, deniz ürünlerinden yeterince yararlanmamızı ilham etmektedir. [98]

Çekim Kanunu Ve Gökteki Cisimler

«Yerin üstüne (büyükçe gök taşlarının) düşmemesi için göğü (ondaki cisimleri) tutar; ancak O'nun izniyle düşebilir..»

Bilindiği gibi, bir cismin düşmesi için, yerçekim kuvvetinin bulunması şarttır. Bu çekim kuvvetinin bulunmadığı boşlukta, cisim olduğu noktada kalır.

Fezada sayısı belirsiz cisimlerin kendilerine has yörüngelerde hareketlerine gelince : Yine bu yerçekim ve merkezkaç gibi fiziksel kanunlarla sağlanmıştır. Bütün bunları tesadüflerin oluşturduğunu iddia etmek, en düzenli ve dengeli olayları; dengesiz, düzensiz başıboş olayların meydana getirdiğini kabul etmek olur ki, bunun akıl ve düşünce terazisinde yeri ve anlamı yoktur.

Aklını az-çok kullanabilen ve düşünce ufkunu genişletip varlık alemindeki mutlak düzene bakan hiç kimse tesadüflerin böylesine en ince matematiksel ve fiziksel ölçülerle vücut bulan sistemleri meydana getiremi-yeceğini görüp anlar ve o sonsuz kudret karşısında hayranlık ve mahviyet duyarak secdeye kapanır.

Ortada bir plân ve program varsa, mutlaka bir plânlayıcı ve proğram-îayıcı vardır. Mükemmel bir düzen varsa, mutlaka akılları aşan bir düzenleyici söz konusudur.

Kur'ân ilgili âyetle bu inceliğe dikkatleri çekiyor. Mevcut düzen nasıl ilâhî kudretin tezahürüyle kurulmuşsa, yine o kudretin tecelli ve teza-hürüyle bir gün bozulup âhiret âlemine has yeni bir düzen meydana getirilecektir. Zira sebepleri, kanunları belli bir takdire göre vüeuda getiren ancak Allah'tır. O'nun izni olmadan hiçbir şey yer değiştirmez, hiçbir düzen bozulup yerini ikinci düzene bırakmaz. Görevli melekler O'nun ezelde koymuş olduğu kanunları sebepler ve illetler doğrultusunda uygularlar ve en küçük bir hatâ yapmazlar.

Unutmayalım ki, her düzen ve her denge insandan yanadır. İnsan ne kadar baş kaldırıp hakkı red ve inkâr etse de Cenâb-ı Hak, koyduğu düzeni bozmaz ve insanlara olan şefkat ve merhameti devamlı önde gider. Çünkü O, hep Reuf ve hep Rahîm'dir. [99]

Öldürüp Dirilten Ancak O'dur

«O'dur ki sizi dirilten; sonra sîzi öldürecek, sonra yine diriltecek de O'dur. Doğrusu insan çok nankördür.»

Her canlıyı ayrı bir özellikte yaratan ve her birinin kalıtımını türünün özelliğine göre genetik yoldan koruyan Allah'ın onları şaşmayan kanunlarla öldürdükten sonra, bizim henüz tam bilmediğimiz fizikötesi kanunlarla onlart mutlaka diriltmeye kudreti yeter. İlk başlangıçla sonuç arasındaki bağı ve bağlı bulunduğu biyolojik kanunları bilmek, bizim öldükten sonra dirilmemizi telkin etmekte ve birtakım ipuçları vermektedir.

Kalıtım birimi olarak bilinen genlere insanın bütün özelliklerini kusursuz biçimde nakşeden; atalarımızın birçok kusur ve meziyetlerini onlar vasıtasıyla nesilden nesile aktaran Cenâb-ı Hakk'ın yaratmada benzersiz olduğu kendiliğinden anlaşılmıyor mu? Atom çekirdeğini ve etrafında dönen elektronları güneş sisteminin ve sonra da kâinatın en küçük modeli olarak düzenleyen bu sınırsız kudret, mevcut sistemi bozup bir yenisini yerine getiremez mi? İnsanı öldürdükten sonra diriltemez mi?

Görülüyor ki, ilim geliştikçe, yeni yeni buluşları ortaya koydukça insanoğlunu daha çok Yüce Yaratan'ına yaklaştırmakta ve inkâr bulutlarını sıyırıp onu aydınlığa çıkarmaktadır. Artık inkâr ve nankörlüğe sapmanın makul bir yanı var mıdır? [100]

Her Ümmete Ayrı Bir İbadet Yolu Verilmiştir

Her ümmete (kendi çağlarında) ayrı bir ibâdet yolu sunduk ki onlar o yolda ibâdet ederler..»

Gerçi «mensek» tabiri ibâdet yolundan başka, şu manalara da delâlet etmektedir: «Alışılıp gidilen ve gelinen yer», «peygamberlerin getirip yaydığı şeriat» «peygamberlerin koyduğu hayat düzeni...»

Bundan, şeriat sahibi olan her peygamberin yaşadığı dönemdeki sosyal yapının durumuna göre bir hayat düzeni, bir ibâdet şekli getirdiği anlaşılıyor. Meselâ > Namaz'ın her peygambere farz kılındığını biliyoruz; ama nasıl, ne vakitlerde ve ne biçimde kılındığını, neler okunduğunu bilmiyoruz. Kur'ân'ın bu ibâdetten söz ederken bazan «rükû» bazan «secde» tabirlerini kullandığına bakılırsa, kiminin sadece namaz ibâdetini rükû kiminin sadece secde şeklinde yerine getirdiği izlenimi doğuyor. Fakat bu konuda kesin bir şey söylemek çok zor..

Unutmamak gerekir ki, şeriatler de, ibâdetler de son din olan İslâmi-yetle nihaî şeklini ve ölçüsünü bulmuştur. At arabasından bugünkü motorlu taşıtlara gelinmeye benzer bir tekâmül söz konusudur.

Kur'ân bu hususta tartışmanın gereksiz ve yararsız olduğunu belirtiyor. Peygambere (A.S.) ve Onun yolunda yürüyen mürşitlere, ilim adamlarına gereken tek şey, insanları Allah'ın son dinine davet etmektir. Cenâb-ı Hak ise, hakliyi haksızdan, doğruyu eğriden, hakkı bâtıldan en uygun şekilde ayırt etmeyi, yani haklının elinden tutup haksızı cezalandırmayı âhi-ret gününe bırakmıştır. Haksız zulme sapmadığı, azıp tuğyan etmediği, küfrünü ahlâksızlıkla birleştirip baş belâsı olmadığı takdirde, Allah ona mühlet verir. Çünkü O, her şeyi çok iyi bilir; hiç bir olay, düşünce ve duygu O'ndan gizli kalamaz. Her şey O'nun ezelî ilminin tesbitiyle Levh-i Mah-fuz'a yazılıdır. Görevli melekler ise, asla hatâ yapmazlar. [101]

İnkarcıların Yüzlerindeki Hoşnutsuzluk

<Ayetleri"miz onlara karşı açık-seçik okunduğu zaman o kâfirlerin yüzünde inkâr ve hoşnutsuzluk (belirtisi) anlarsın..»

Bir şeyi inkâr etmek, onu benimsememekten, o şeyi sevmemekten ve inkâr edenin düşünce ve inancına ters gelmesinden kaynaklanır. Burada akıl ve sağduyu değil, his ve önyargı hâkimdir. Dün olduğu gibi bugün de, yarın da inkarcının hoşnutsuzluğunun sebebi budur. O halde Allah'a İmân edenlere gereken : Hakkı en güzel sözlerle, en çekici ve uyarıcı yollarla -kırmadan, incitmeden- anlatmaktır. Gerisi ise, Allah'a aittir. Kabalığa, ölçüsüzlüğe karşı kabalık göstermek, mesafeyi açmaktan, karşısındakinin kin ve inkârını artırmaktan başka bir şeye yaramaz.

Unutulmamalıdır ki, hakki kinle, nefretle reddetmek, aklı, vicdanı ve ruhu yıkıp mefluç hale sokmaktır. Öylelerine Cehennem ateşi ne de yakışır.. O bakımdan 72. âyetin son kısmında onların hakka karşı izhar ettikleri kin tasvîr edilirken şu sözlere yer verilmektedir: «Neredeyse kendilerine âyetlerimizi okuyanlara saldıracaklar. De ki: Bundan daha kötüsünü size haber vereyim mi? Allah'ın inkarcılara va'dettiği (Cehennem) ateşi.. O ne kötü gidilecek yerdir!» [102]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, inkarcıların aklını harekete geçirmek, düşünce ufuklarını genişletmek için birkaç belgeye dikkatler çekildi. Sonra da semavî dinlerin hepsinin «Tevhîd İnancı» esasında birleştiği konu edildi. Şe-riatlerin ise, sosyal yapının gelişmesiyle bir tekâmül gösterdiği ve İslâmi-yetle son kertesine gelip dayandığına işaretle bu konuda daha etraflı düşünülmesinin gereği hatırlatıldı. Aksine düşünüp hakkı red edenlere hazırlanan ebedî ateş va'dedilerek, ölmeden önce dönüş yapmaları istenildi.

Aşağıdaki âyetlerle, Allah'ın sonsuz kudretine temas edilerek, O'ndan başka edindikleri ilâhların bir sivrisinek bile yaratmaya muktedir olmadıkları belirtilerek, yoktan yaratma gücünün ancak O'na mahsus olduğu açıklanıyor. Böylece inkarcı sapıkların Allah'ın kadr-u kıymetini lâyıkıyla bilmedikleri, O'nun kudretinin izlerini eşyada görmedikleri konu edilerek, bu hakikatleri ancak Allah tarafından seçilip kendilerine peygamberlik payesi verilenlerin haber verebileceği bildiriliyor. [103]

Meali:

73— Ey insanlar! bir misâl verildi, ona şimdi iyice kulak verin: Şüphesiz ki Allah'tan başka taptıklarınız bir sinek bile yaratamazlar; hepsi bunun için bîraraya gelse bile (yine de onu meydana getiremezler). Sinek onlardan bir şey koparıp alsa, onu ondan kurtaramazlar, İsteyen de âciz, istenen de âciz..

74— Allah'ın kadr-u kıymetini gereği gibi anlayıp takdir edemediler. Şüphesiz ki Allah çok güçlü, çok üstündür.

75— Allah, hem meleklerden, hem insanlardan elçiler beğenip seçer. Doğrusu Allah işitendir, görendir.

76— Onların önünde ve ardında olan her şeyi bilir. İşler ancak Allah'a döndürülür.

İniş Sebebi

Müşrikler, hem putların aracı ve şefaatçi olduklarına inanıyorlardı, hem de bir insana nasıl olur da gökten haber gelir diye peygamberlik payesini inkâr ediyorlardı. Yukardaki âyetler, onların bu gibi iddiaları reddedilerek indirilmiştir. [104]

İlgili Hadîsler

Aziz ve Celîl olan Allah buyurdu :

«Benim yarattığım gibi yaratmayı iddia edenden daha haksız kim vardır? O halde benim yarattığım gibi bir zerre veya bir sinek, ya da bir arpa tanesi yaratsınlar (bir göreyim).» [105]

İbn Abbas (R.A.) diyor ki:

«Putperestler putlarını za'feranla boyarlar ve kuruyunca sinekler o putların üzerine konar da onlardan bir şeyler koparırlardı. Bir de cahif Araplar yemek hazırlayıp putların önüne koyarlar ve çok geçmeden sinekler o yemeğin üzerine üşüşüp yerlerdi. Sinekler ne kadar zayıfsa, putlar da onlar kadar zayıftı, konan sinekleri kendilerinden savacak kudretleri yoktu.» [106]

Yaratma Kudreti

«Şüphesiz ki Allah'tan başka taptıklarınız bir sinek bile yaratamazlar; hepsi bunun için biraraya gelse bile (yine de onu meydana getiremezler)..»

«Yaratma» kavramı Türkcemizde bazan yoktan var kılma, bazan bir şeyi icat etme, bazan da zor bir konuyu çözüp ortaya çıkarma anlamında kullanılır. Şüphesiz bu da dilimizdeki kelime azlığından ileri gelmektedir.

Arapça'da ise, bu «halk» kelimesi olarak geçer ve kök manası «doğru bir takdir» demektir. Sonra da aslı, modeli, örneği olmaksızın bir şeyi yoktan var kılmak veya aslı, örneği ve modeli ofan, ya da mayası bulunan bir şeyi meydana getirmek gibi mânalarda çok yaygındir.

«Sizi bir tek candan yarattı» mealindeki âyet, ikinci mânaya, «Ademi topraktan yarattı» mealindeki âyet ise, birinci manaya delâlet eder.

Bu tabir veya kavram insanlara nisbet edildiğinde ise, «icat» ve «tak-dîr» manasına gelir.

İlgili âyette Allah'a nisbet edilen «halk-yaratma» söz konusudur. İiâh-laştırılan şey ister cansız, ister canlı varlıklar olsun, hiç birinin bir canh yaratmaya kudretinin yetmiyeceği belirtiliyor. Zira ne bakterileri çoğaltmak bu manada bir yaratmadır, ne de hücre yapısını oluşturan maddeleri biraraya getirmek onun kapsamına girer. Çünkü canlı ancak canlıdan meydana gelir. Hücrelerdeki canlılık vasfını ise, Allah'tan başka verecek bir kudret yoktur.

O halde ilim bir canlının hangi elementlerden meydana geldiğini tes-bit etmekte, fakat ondaki canlılık vasfının nereden geldiğini bilmemekte ve nasıl oluştuğuna bir çözüm getirememektedir. Çünkü canlıya canlılık vasfını veren ancak Allah'tır. O bakımdan gerçek anlamda yaratma kudreti O'na aittir. [107]

Allah'ın Kadrini Bilip Takdir Edemediler

«Allah'ın kadr-u kıymetini gereği gibi anlayıp takdir edemediler..»

Varlık âleminde yalnız O'nun düzeni, eşyada sadece O'nun damgası bulunduğu halde, hâlâ bu gerçeği göremiyen, anlayamıyan körler ve sağırlar vardır. Canlı bir varlık kime, niçin hizmet eder? Bir gül veya çiçek o güzelliğini ve taşıdığı nefis koku ve şifayı kime vermeye çalışır? Meyva ağacı neden her yıl çiçek açıp meyva verir? Kendileri için desek, ağacın buna ihtiyacı yoktur. Sözü edilen güzelliğini ve faydalarını vermek zorundadır dersek, onu zorlayan, böyle bir ameliyeye iten nedir?

Buharlaşma, bulutlaşma ve yağmura geçiş kimler içindir? Tükenmez enerji kaynağı olan Güneş kimleri/ neleri neden, niçin aydınlatıp ısıtmaktadır?

Dikkat edildiğinde bunların hiçbirinin sunduğu yarar kendisinden yana değildir; bütünüyle insanoğluna yönelik ve onun içindir.

O halde bu mükemmel düzeni kuran, eşyayı belirtilen yarar doğrultusunda insanın hizmetine veren kimdir?

İşte bu hakikati görmemek ve anlamamak, Allah'ın kadr-u kıymetini bilmemek ve anlamamak demektir.

Cenâb-ı Hak kendini tanıtmak için eşyayı gözlerimizin önüne sermekle kalmamış, rahmetinin eseri olarak meleklerden ve insanlardan elçiler ve aracılar seçip göndermiştir. Melek Cebrail Ö'ndan alıp peygamberlere getirdi; peygamberler de ondan aldıklarını insanlara tebliğ ettiler. Böylece Kur'ân-ı Kerîm kâinatın esrarını çözen tek şifre, beşer ruhunu besleyip şifâ veren tek ilâç, toplumu ve aileyi ahlâk ve fazilet ölçülerine göre imân temeli üzerinde geliştiren tek eğiticidir. Hz. Muhammed (A.S.) da onu bize en iyi şekilde açıklayıp tebliğ eden tek rehberdir.

Bütün bu hikmetleri idrâk edip hilkat kanununun gereğine göre yerini belirleyen mü'minler, şüphesiz ki Allah'ın Aziz sıfatının tecellisine maz-har olurlar. Nitekim 74. âyetin son kısmı Allah'ın iki sıfatıyla noktalanırken, bu inceliği ilham etmektedir.

Hiç kimse Allah'tan daha güçlü, daha üstün değildir ve olamaz da. [108]

Âyetler Arasında Bağlantı

Yukarıdaki âyetlerle, yaratma kudretinin ancak Allah'a ait olduğu konu edildi. İlâhlaştırılan şeylerin bir sinek yaratmaya kudretlerinin yetmediği belirtilerek, Allah'ın insanlardan yana yaratıp istifade alanına getirdiği eşyayı Allah'a benzetmenin, O'na ortak koşmanın küfür ve basîretsiz-Hk olduğuna işaret edildi. Böylece inkarcı zâlimlerin Cenâb-ı Hakk'ın kadr kıymetini anlayacak bir ruha sahip olmadıkları hatırlatılarak, hakkı ve hakikati ancak Peygamber'in (A.S.) en doğru anlamda tebliğ ettiğine işarette bulunuldu.

Aşağıdaki âyetlerle, Cenâb-ı Hakk'a teslimiyet gösterip O'nun huzurunda rükû' ve secde etmemiz emrediliyor. İbâdetin önemi belirtilerek hayırlı işlerde bulunmamız tavsiye ediliyor. Sonra da Allah yolunda cihad etmenin vücubu üzerinde durularak dinde bir zorluk ve sıkıcı bir yan olmadığı; İbrahim (A.S.)ın Hanîf dininde bir zorluğun bulunmadığı ve Hakk'a teslimiyet anlamına gelen «Müslüman» isminin İbrahim'den kalma olduğuna dikkatler çekiliyor ve sonra da namaz, zekât ve Hakk'ın buyruklarına S4msıkı sarılmak ile emredilerek sûre noktalanıyor. [109]

Meali;

77— Ey imân edenler! rükû' edin, secde edin; Rabbınıza (kulluk ölçüleri içinde) ibâdet edin ve hayır işleyin ki korktuğunuzdan kurtulup umduğunuza kavuşasınız.

78— Allah (yolunda O'nun) için nasıl gerekiyorsa öylece cihâd edin. Sizi (insanlar arasından bu emânete lâyık görüp) seçen O'dur. Dinde size hiçbir zorluk meydana getirmedi; babanız İbrahim'in (temelde İslâm'a benzeyen Hanîf) dinine uyun! (Kur'ân'ın inmesinden) önce de, bunda da size Müslüman adını veren odur. Tâ ki Peygamber (Muhammed) size şahit ola ve siz de insanlara şahit olasınız. Artık namaz klimaya devam edin, zekâtı verin; Allah'a sımsıkı bağlanıp güvenin; o sizin yegâne sahip ve dos-tunuzdur; ne güzel Mevtadır ve ne güzei yardımcıdır OL

İlgili Hadîsler

«Kim cahiliye devrindeki gibi (isimlerle) çağırırsa, şüphesiz ki o Ce-hennem'de diz üstü çökmeye (lâyık olmaktan) ileri gelir.

Bunun üzerine soruldu ;

— Oruç da tutsa, namaz da ki Isa yine öyle mi?

— Evet oruç da tutsa, namaz da kıtsa. Siz kendinizi Müslüman ve mü'm in diye adlandırın; İslâm'ın çağrısıyla çağırın..» [110]

«Kur'ân'da on beş tilâvet secdesi vardır. İkisi Hac sûresindedir.»[111] Ashab-ı Kirâm'dan Amr b. Âs (R.A.) diyor ki:

— «Resulüllah (A.S.) Efendimiz Kur'ân'da bana on beş secde okuttu. Onlardan üçü mufassal (uzun olan) sûrelerde, ikisi de Hac sûresinde idi.» [112]

«Bâtıldan uzak, hakka yönelik koskolay bir din üe gönderildim.» [113] «Kim Aflah sözü daha yüce olsun diye savaşırsa, işte o Allah yolunda (cihad ediyor)dır.» [114]

Dinde Üc Önemli Konu

imân edenler! Rükû' edin, secde edin; Rabbınıza (kulluk ölçüleri içinde) ibâdet edin ve hayır işleyin ki korktuğunuzdan kurtulup umduğunuza ka-vuşasınız.»

76. âyetle üç önemli konu sıralanıyor. Sonra da 77. âyetle Allah yolunda cihadın lüzumu üzerinde durularak İslâmiyetin koskolay bir din olduğu açıklanıyor ve tekrar namaz ve zekâtın farziyetine dikkatler çekilerek sûre noktalanıyor.

İlâhî metot gereği, üç önceki âyetle birlikte sûrenin özeti veriliyor. Şöyle ki: Önce Allah'ın varlığına, birliğine delâlet eden belgeler, deliller ve uyarılar işlendi ve akla ışık tutularak vicdanlara seslenildi. Sonra Pey-gamberik konusu, gereği ve yararı üzerinde durularak temel bilgi verildi. Arkasından kulluğun ölçü ve anlamına atıf yapılarak insanın plândaki yerine ve kendisine yükletilen hizmete işaret edildi. Namaz, zekât, ibâdet, hayırlı işler ve bir de Allah yolunda cihad emredilerek kulluk için lüzumlu olan ibâdetlerden bir kısmı belirlendi ve böylece dinde çok önemli sayılan konular ardarda işlendi ve gerçek kurtuluşun ancak bu yolda olduğu vurgulandı.

Uygulanan bu müstesna metot bize neleri öğretiyor?

1— Kulluğun temeli ve mayasi dosdoğru imâna dayanır. Bunun için Cenâb-ı Hak imanın ürünü olan üç hususu birleştirerek mü'minlere seslenmektedir.

2— Rükû' ve secde, imândan sonra içten dışa vuran kulluğun anlamı, simgesi ve rengi sayılır. Namaz bütünüyle bunu oluşturmaktadır. Onun için «Mü'mini kâfirden ayıran alâmet-i farika namazdır» denilmiştir. Öyle kî namaz, mü'minin değişmeyen belirtisi kabul edilmiştir.

3— Kalbî ve bedenî ibâdetten sonra, kulluğun ve taşıdığı inancın ölçü ve samimiyetini belgeleyen, malî ibâdet gelir. Onun için Kur'ân-ı Kerîm üçüncü sırada bunu «hayır» tabiriyle isimlendirerek genel bir kavrama yer vermiştir. Çünkü hayır, ilâhî rızaya uygun gelen bütün iyilikleri içermektedir.

Böylece kulluk merkezinden dışa doğru uzanan imân belirtileri daireler halinde genişlemeye başlar; -Allah'a teslimiyet düzeyinde- din düşmanları, iblis ve nefis ile ciddi bir savaşı sürdürme daireleriyle en geniş noktasına varmış olur. [115]

Cihad Emri

«Allah (yolunda O'nun) için nasıl gerekiyorsa öylece cihad edin..»

Cihad, kısa tarifiyle düşmana karşı imkânların ve ortamın elverdiği nisbette savaşmaktır. İlgili âyette ise, bu kavram beş yorum getirmektedir:

1— Özellikle Allah ve din düşmanlarıyla günün şartlarına göre savaşı sürdürmektir. Bu da ancak Hakk'a dosdoğru ibâdet doğrultusunda gerçek ölçüsünü bulur.

Bu arada Allah yoluna yapılan çağrıya engel olmaya çalışanlarla seviyeli, planlı ve programlı bir cihadın sürdürülmesi de bu cümledendir.

2— Mü'min ilk adımıyla cihada başladığı gibi, son nefesine kadar bu vecibeyi yerine getirmekle yükümlüdür.

3— İnkarcı sapık azgınlarla soğuk, ya da sıcak sürtüşme ve savaş devam ederken bunu hakkıyla yerine getirmek için kınayanın kınamasından, ayiplayanın veya küçümseyenin söz ve davranışlarından endişe duymaz.

4— Allah için imân doğrultusunda nasıl amel edilmesi gerekiyorsa, öylece amel etmeye çalışır.

5— Bütün imkân ve yeteneklerini Allah'ın dinini ihya yolunda harekete geçirip hizmete devam etmeyi imanın gereği kabul eder.

Müfessir Kurtubî cihadı çok yönlü yorumlayarak özetle şöyle bir sıralamada bulunmuştur:

a) Kâfirlerle savaşmak,

b) -Allah'ın bütün emirlerine kulak verip onları noksansız yerine getirmeye çalışmak,

c) Allah'ın yasaklayıp haram kıldığı her şeyden kaçınmak,

d) Allah'a ibâdet ve taatte bulunmak- için nefisle savaşmak; onun hava ve heveslerinin peşine takılmaktan kaçınmak,

e) Vesveselerini reddetmek i£in şeytanla savaşmak,

f) Yaptıkları haksızlıkları tesirsiz kılmak için zâlimlerle savaşmak, küfürlerini reddetmek için de inkarcılarla savaşa devam etmek.. [116]

Dinde Zorluk Konulmamıştır

«Dinde size hiçbir zorluk meydana getirmedi..»

Din bütün esas ve prensipleriyle insanın uygulayabileceği ölçüde düzenlenmiştir. Sıkıntı getirecek, bıkkınlık doğuracak, iş-güçten alıkoyacak, zaman israfına neden olacak hiçbir ölçüsüz, hesapsız yanı yoktur. Buna bir iki misal verecek olursak, ibâdet ve ahkâmı gösterebiliriz: Ayakta namaz kılamayan kimse oturarak kılar. Yolculuk halinde oruç tutmak sıkıntı getirebilir; o bakımdan kişi bu hususta serbest bırakılmıştır, dilerse tutar, dilerse tutmaz da sonra kaza eder. Ayrıca yolculuk halinde dört rekâtli farz namazlarını iki rek'at olarak kılar. Abdest veya gusül için yeterli su bulunmadığı veya bulunup da kullanma imkânı olmadığı takdirde temiz toprak ile teyemmüm eder. Şartlar elvermediği takdirde hacca gitmeye kendini zorlamaz. Ayaklan yıkamak bir külfet getiriyorsa, mest giymek suretiyle bu külfeti kaldırır. Kasden adam öldürmekten dolayı gereken kısas hükmünü, öldürülenin baba tarafından velisi bulunan bir kimse kaldırabilir. [117]

Böylece dini bütün kolaylıklarıyla birlikte, Peygamber (A.S.) Efendimiz hem kendisi uygulamış, hem de arkadaşlarına sözlü olarak öğretmiştir. O bakımdan Peygamber (A.S.) dinî hususlarda ümmetine şahit kabul edilmiştir. Onlar da din kardeşlerine aynı şeyleri öğretmek suretiyle kendilerini takip edenlere şahit olmuşlardır.

Dindeki bu kolaylık, İbrahim Peygamberin (A.S.) Hanîf Dinindeki kolaylığın bir benzeridir. Sonra da dinî hüküm ve konularda Cenâb-ı Hakk'a mutlak anlamda teslimiyet söz konusudur. Kıyamet gününde Peygamber (A.S.) dini ümmetine teblîğ edip öğrettiğine şahit gösterilir; O'ndan dini alıp öğrenen ümmeti de diğer insanlara, yani kendilerini takip edenlere teblîğ ettiklerine dair şahit olarak belirlenirler. [118]

Kolaylığın Kıymetini Bilip Şükrünü Yerine Getirmek

Kur'ân-ı Kerîm bu kolaylığın ve insana yönelen ilâhî rahmetin şükrü-iü, yine biri kalbi ve bedenî, diğeri kalbî ve malî olmak üzere iki ibâdetle yerine getirmemizi ve her hâl-ü kârda tek sahibimiz, yardımcımız ve işlerimizin mutlak düzenleyicisi olan Mevlâmıza sarılmamızı emretmektedir.

Öyle ki: Namaz ve zekât, şartlarına ve hikmetlerine uygun yerine getirilince, hem kulluğun ölçüsünü, hem de bu hususta başarıya erişmenin şükrünü bütün derinliğiyle ifâde eder. O halde namazsız, zekâtsız şükür, sadece kelimenin dar kalıbında kalan, ilâhî rıza ve rahmete kapı açmayan bir şükürdür ki Allah yanında pek değeri olmaz, [119]

Müslüman İsmi Kimden Miras Kalmadır?

(Kur'ân'm inmesinden) önce de, bunda da size Müslüman adını veren odur.»

Muhammed (A.S.)ın ümmetine «Müslüman» adını veren, İbrahim Peygamberdir. Şu yorumla ki, O, Kabe'nin temelini yükseltip tamamladıktan sonra : «Ey Rabbımız! İkimizi müslüman olarak sana boyun eğmekte sabit kıl; soyumuzdan da yalnız sana teslimiyet gösterip boyun eğen (müs-lim) bir ümmet meydana getir.,» [120]diye duâ etmişti. Onun soyundan «müslim bir ümmet» şüphesiz ki Muhammed (A.S.)ın ümmetidir ve o sebeple bu ümmete «Müslüman Ümmet» denilmiştir.

Ayrıca Allah bu ümmeti önceki kutsal kitaplarda ve özellikle son kitap Kur'ân'da «Müslim» diye anrmş da onlara bu ismi lâyık görmüştür. Onun için biz Ümmet-i Muhammed'in (A.S.) en şerefli, en aziz bir ismimiz, bir de sıfatımız vardır: Müslim ve Mü'min..

Bunların ötesinde ne başka bir isme, ne de sıfata ihtiyaç yoktur. Zira en güzel isim Allah'ın verdiği isimdir.

Böylece Hac Sûresi biterken şu üç emirle noktalanıyor: Namaz, zekât ve Allah'a sımsıkı bağlanıp güvenmek.. Zira namaz kulu ilâhî huzura kavuşturur, O'nunla konuşma şerefine eriştirir. Zekât onun sadakatini ortaya koyup toplumun kopmaz bir parçası bulunduğunu ve yalnız kendisi için değil, toplum içinde çalıştığını isbatlar. Allah'a sımsıkı bağlanıp güvenmek ise, insanı kulluk mertebesinin doruğuna yükseltir.

Çünkü Cenâb-ı Hak tek umut kaynağımızdır. Ne güzel Mevlâdır O ve ne güzel yardımcıdır O!.

Hac Sûresi'nin tefsirinde bizi başarılı kılan Allah'a, kâmil mü'minlerin, sâlih kulların hamdıyla hamd ederiz. Salât-ü selâm da sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed'e (S.A.V.) olsun.. [121]

[1] Lübabu't-te'vîl : 3/280

Genellikle «Ya Eyyühennas» ile başlayan âyetler Mekke'de; «Ya Eyyühelle-zine âmenû» ile başlayan âyetler Medine'de inmiştir.

[2] Lübabu't-te'vîl: 3/280

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3985.

[3] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3985.

[4] Buharî/enbiyâ: 7, tefsir: 22, rikak: 45, 46, tevhîd: 32- Müslim/imân: 379. nten: 116- Tirmizî/tefsîr: 22- Ahmed: 1/388- 2/166- 3/32, 33- 4/432, 435

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3986-3987.

[5] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3987-3989.

[6] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3989.

[7] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3989-3990.

[8] Müfessir Süddî - İbn Ebî Hatim - İbn Kesîr : 3/206

[9] Lübabu't-te'vîl : 3/281

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3990-3991.

[10] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3991.

[11] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3991-3992.

[12] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3992.

[13] Buharî/tevhîd: 28, enbiyâ: 1. bed-i halk: 6- Müslim/kader: 16- Tirmizî/ kader: 4- îbn Mâce/mukaddeme: 10

[14] Müsned-i Ahmed: 4/11

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3994.

[15] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3994-3995.

[16] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3995-3997.

[17] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3997.

[19] Lübabu't-te'vîl : 3/282- Tefsir-i Kurtubî: 12/17, 18- İbn Kesir: 3/209'dan özetlenerek

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3998.

[20] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3999.

[21] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/3999-4000.

[22] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4000.

[23] Lübabu't-te'vîl: 3/283

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4001-4002.

[24] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4002-4003.

[25] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4003.

[27] Esbab-ı Nüzûli'l-Kur'ân : 87- İbn Kesîr: 3/212

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4005-4006.

[28] Müslim/iman: 133- İbn Mâce/ikamet: 70- Ahmed: 2/443

[30] Buharî/libas: 25- Müslim/libas: 11, 21- Tirmizî/edeb: 52- İbn Mâce/ libas: 16- Ahmed: 1/20, 36, 37, 39- 2/209- 3/23- 4/5, 156

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4006.

[31] Bilgi için bak : Bakara Sûresi : 62. ve Mâide Sûresi 18-69. âyetlerin tefsiri

[32] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4006-4009.

[33] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4009-4010.

[34] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4010-4011.

[35] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4011.

[38] Müslim/hac: 412- Nesâî/menâsik: 1- Ahmed: 5/508

[39] Müsned-i Ahmed : 1/68

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4013.

[40] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4013-4014.

[41] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4014-4015.

[42] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4015.

[43] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4016.

[44] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4016-4017.

[45] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4017.

[46] Buharî/edeb: 6, imân: 16, vasayâ: 23, tıb: 48, hudud: 44- Müslim/imân: 143, 144- Ebû Dâvud/vasaya: 10- Tirmizî/büyû': 3, tefsir: 4/4- Nesâî/tahrîm: 3-Ahmed: 2/362- 3/131- 4/227

[47] Tirmizî/şehadat: 3- EbûDâvud/akziye: 15- İbn Mâce/ahkâm: 32- Ah-med: 4/178, 233, 321, 322

[48] Buharî/hac : 112, edeb: 95- Ebû Dâvud/menâsik : 17- Tirmizî/hac: 72-Nesâî/hac: 73- Taberânî/hac: 144- Ahmed: 3/99

[49] tbn Mâce/adâhî: 3- Tirmizî/adâhî: 1- Ahmed: 4/368- 5/250, 265

[51] Müslim/adâhî: 19- Ebû Dâvud/adâhi: 3, 4, 8- Tirmizî/adâhî: 20- Ahmed: 3/362- 6/78

[53] Müslim/birr: 32- îbn Mâce/zühd: 9- Ahmed: 2/285, 539

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4020-4021.

[54] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4021-4022.

[55] Tirmizî/şehadat: 3- Ebû Dâvud/akziye: 15- İbn Mâee/ahkâm: 32- Ah-med: 4/178, 233, 321, 322 ,

[57] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4022-4023.

[58] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4023.

[59] Tevrat/Çıkış : 22/20

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4024.

[60] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4024.

[61] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4024-4025.

[62] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4025.

[63] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4025-4026.

[64] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4026-4027.

[65] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4027.

[68] Tefsîr-i îbn Kesîr : 3/226

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4029.

[69] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4029-4030.

[70] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4030.

[71] Bilgi için bak: Bakara sûresi: 191, 193, 244. âyetlerin; Nisa sûresi: 74, ™. 76, 184. âyetlerin; Tevbe sûresi: 12, 14, 29, 36, 123. âyetlerin; Enfâl sûresi: 39. âyetin ve Hücurat sûresi: 9. âyetin tefsiri

[72] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4030-4031.

[73] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4031-4032.

[74] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4032-4033.

[75] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4033.

[76] Buharî/tefsîr: 11- Müslim/birr: 62- Tirmizî/tefsîr: 2/11- İbn Mâce/fi-ten: 22

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4035.

[77] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4035.

[78] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4035-4036.

[79] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4036.

[80] Ebû Dâvud/ilim: 13- Ahmed: 2/519-3/63

[81] Tirmizî/zühd: 37- İbn Mâce/zühd: 6- Ahmed: 2/343, 451, 513

[82] Ebû Dâvud/melahim : 18- Ahmed: 1/170-4/193

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4037-4038.

[83] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4038-4039.

[84] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4039.

[85] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4039-4040.

[86] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4040.

[87] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4040-4041.

[88] Bilgi için bak; Necm Sûresi: 19. âyetin tefsiri

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4042-4043.

[89] Bilgi için bak : A'raf Süresi: 200- Nah! Sûresi: 95- Fussilet Sûresi: 36

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4043-4044.

[90] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4044-4045.

[91] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4045.

[92] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4045.

[93] İbn Mâce/cihad: 7- Ahmed: 5/261-lbn Ebl Hatim

[94] Tirmizî/fezâil-i cihad : 12

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4047.

[95] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4048.

[96] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4048-4049.

[97] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4050.

[98] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4052.

[99] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4053.

[100] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4054.

[101] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4054-4055.

[102] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4055.

[103] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4056.

[104] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4057.

[105] Buharî/libas: 56- Müslim/libas : 100- Ahmed : 2/232, 259, 391, 451, 527

[106] LÜbabu't-te'vîl: 3/298

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4057.

[107] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4058.

[108] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4058-4059.

[109] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4059-4060.

[111] Lübabu't-te'vîl: Ömer, Ali, İbn Mes'ud, îbn Abbas, Ebû Derdâ ve Ebû Musa (Allah hepsinden razı olsun)dan : 3/299

[112] Ebû Dâvud/secde: 1- îbn Mâce/ikaraet: 71

[114] Buharî/ilim: 45, cihâd: 15- Müslim/imaret: 149, 151- Ebû Dâvud/cihâd: 24- Nesâi/cihâd: 21- İbn Mâce/cihâd: 13- Ahmed: 4/392, 402, 405, 417

Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4061.

[115] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4062.

[116] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4063.

[117] Bilgi için bak : Bakara Sûresi : 256. âyetin tefsiri

[118] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4064.

[119] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4064-4065.

[121] Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları: 8/4065.