birinci bolüm tefsir tarihi

Müslümanlar Kur'ân'ı ilk defa, vazifelerinden birisi de Kur'ân'ı tebyîn olan Hz. Peygamber'den (sas) sorarak öğrenmişler... daha sonra gelenler Sahabeden... daha sonra gelenler ise Sahabeden öğrenenlerden öğrenmişler... daha sonrakiler ise kendi gayret ve uğraşıları ile Kur'ân'ı anlamaya çalışmışlardır. Asırların geçmesiyle, Kur'ân'ı anlama metotları yani tefsir metotları da değişmiştir. Başlangıçtan zamanımıza kadar, lügat, belagat, edebiyat, nahiv, fıkıh, mezhep, felsefe, tasavvuf ve daha pek çok açıdan tefsirler meydana getirilmiş, bu çeşitli a-lanlardaki tefsirlerde farklı usuller ortaya çıkmıştır. Sözü edilen bu faaliyetler, tefsire yönelik bir târih süreci oluşturmaktadır ki, una da "Tefsir Târihi" denilmektedir.

Biz bu bölümde. Tefsir, Te'vil, Tercüme ve Meal kelimeleri üzerinde durduktan sonra. Peygamber Efendimizin tefsiri. Sahabe, tâbiûn ve tebe-i tabiîn tefsirleri üzerinde de duracak ve tefsir süreçlerine genel bir bakış yapacağız.

A. TEFSİR, TE'VİL, TERCÜME, MEAL

a.Tefsir

"Tefsir" kelimesi, "fesr" kökünden türemiş, "tef'îl" vezninde bir mastardır. Fesr, örtülü bir şeyi açmak, açıklamak ve ortaya çıkarmak mânâlarına gelir. Doktorun, hastalığı teşhis etmek maksadıyla hastanın şişedeki idrarına bakmasına "fesr" denildiği gibi, yine hastalığı teşhis maksadıyla tetkîk ettiği suya bakmasına ve bu suyun konulduğu şişeye de "fesr" denir.

Ancak, "fesr"in duyu organlarıyla kavranabilecek bir kapalılığı açmak değil, akıl ile kavranabilecek bir mânâyı açıklığa kavuşturmak mânâsına geldiği de kabul edilir.

"Tefsir" kelimesinin "tefsire" kökünden türemiş olduğu da savunulmuştur. "Tefsire" de, doktorun hastalığı teşhis için, hastanın şişedeki idranna bakması mânâsına geldiği gibi, yine teşhis için tetkik edilen idrar mânâsına da gelir.

"Tefsir" de kapalı bir şeyi açmak ve ortaya çıkarmak mânâlarına gelir. Ancak bu kelime çokluk mânâsına delâlet eden tef'îl kalıbından geldiği için "fesr"in kuvvetlisidir ki, iyice açmak, açıklığa çıkarmak ve izah etmek demektir. Kur'ân-ı Kerim'de bu mânâda kullanılmıştır.

"Onların sana getirdiği her misale karşı biz sana mutlaka (o batılı yok edecek) gerçeği ve en güzel açıklamayı getiririz." (Furkân, 25/33)

Türkçe'de tefsir, "yorum ve Kur'ân tefsirine dâir yazılmış kitap" mânâlarında kullanılmaktadır. Aynca Arapça'da "şerh" kelimesiyle eş anlamlı olarak "ilmî ve felsefî eserleri izah etmek" mânâsında da kullanılmıştır.[1]

Tefsirciler, tefsirin ıstılahî mânâsını çeşitli şekillerde tarif etmişlerdir. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

"O, Allah kelâmının açıklamasıdır", yahut "O, Kur'ân lafızla-nnın ve mefhumlarının açıklayıcısıdır".[2]

Diğer bir tanıma göre ise; "Tefsir, insan gücü ve Arapça dil bilgisinin verdiği imkân nispetinde Kur'ân metninin mânâsını konu edinen bir ilimdir".[3]

"Tefsir, mânâya açık bir şekilde delâlet edecek bir lafızla âyetin mânâsı, durumu, kıssası ve iniş sebebini açıklamaktır"[4]

Tefsirin âlimler arasındaki yaygın anlamı: "Kur'ân-ı Kerim'in mânâlarını keşfetmek, ondaki müşkül ve garîb lâfızlardan kastedilen şeyi açıklamak" demektir.[5] Ancak bu mânâda tefsir kelimesi yalnız Kur'ân'a has bir açıklama olmayıp, ilmî, edebî ve fikrî eserlerdeki izahlan da içerir. Beyân ehline göre tefsir kelimesi kapalı ve anlaşılmaz olan sözün kapalılığını giderip açıklayacak şekilde sözü uzatıp fazlalaştrmaktır.[6]

"Tefsir; insan gücünün yettiği kadarıyla Kur'ân-ı Kerim'de Allah'ın murâdını araştıran bir ilimdir". Tanımda, "insan gücünün yettiği kadarıyla" diye kayıtlama yapmak gerekmektedir. Çünkü insanın, Allah'ın murâdını tam olarak anlamaya gücü yetmez.[7]

Bazıları da tefsiri şöyle tanımlamışlardır: "Ayetlerin inişlerini, durumlarını ve kıssalarını, nüzul sebeplerini, sonra Mekkî ve Medenî, muhkem ve müteşâbih, nâsih ve mensûh, hass ve âmm, mutlak ve mukayyed, mücmel ve müfesser oluşlannı, helâli haramı, va'di ve vaîdi, emri ve nehyi, ibret ve emsali gösteren bir ilimdir."[8]

Tefsir ilminin konusu, bütünüyle Kur'ân âyetleridir. Tefsir, Kur'ân'in bütün âyetlerini ve kelimelerini araştırma konusu yapar. Bu ilmin gayesi; gerek bu dünyada, gerekse öbür dünyada kişilerin selâmete ve saadete ulaşmalannı sağlamak için Allah'ın kitabını, O'nun ifâde etmek istediği maksada yakın olarak anlamak, anlatmak ve faydalı sonuçlar çıkarmaya çalışmaktır.

b. Te'vîl

"Te'vîl" kelimesi, “ela-yeulu-evlun” kökünden tef'îl vezninde

bir mastar olup, geri dönmek (rücû') manasınadır. Tef'îl babı ise açıklamak, beyân, tefsir, keşf, îzâh, tercüme, netice gibi anlamlarda kullanılır.

Istılah olarak, zahirî birbirine uygun olan mânâyı iki ihtimalden birine reddetmektir. Ez-Zerkeşi'ye göre ise; âyetin muhtemel olduğu mânâlardan birine rücû ettirilmesidir.[9]

Tefsir ilmindeki ıstılâhî mânâsı ile te'vîl[10] değişik şekillerde tanımlanmıştır.[11] Bu tanımlar her ne kadar ifade bakımıjıdan farklı ise de genellikle aynı mânâya yakın tariflerdir. Fakat daha çok şu tanımın üzerinde durulmuştur: Te'vîl, âyetin, taşıdığı anlamlardan birine irca edilmesidir.[12] Başka bir tarife göre ise te'vîl; ister zahirine uygun düşsün ister düşmesin, bir sözün tefsir ve beyanıdır. Bu tarife göre te'vil, tıpkı tefsir gibidir ki, doğru yapıldığında benimsenir, bâtıl olduğunda ise, benimsenmez ve zemmedilir. Başta İbn Cerîr olmak üzere bir çok müfessir, eserlerinde te'vil kelimesini tefsir anlamında kullanmışlardır.[13]

El-Begavî'nin, te'vil ve tefsir tarifi şöyledir:

"Te'vil: Ayet-i Kerime'yi öncesi ve sonrasına uygun olan muhtemel mânâsına. Kitap ve Sünnet'e ters düşmeksizin, istinbat yoluyla hamletmektir. Tefsir ise: Ayeti, nüzul sebepleri, diğer durumlan ve kıssası itibariyle açıklamaktır."

Mâturîdî'ye göre:

"Tefsir: Ayetten murat olunan mânânın öyle olduğunu kesin olarak söylemek ve o mânânın kastedildiğine Allah'ı şahit tutmaktır. Bu şekilde yapılan tefsir, şayet kesin bir delile dayanıyorsa sahihtir; dayanmıyorsa, yasaklanmış olan re'y tefsiridir.

Te'vil ise: Kesin kaydıyla söylemeden ve Yüce Allah'ı şahit tutmadan, ayetin muhtemel olduğu mânâlardan birini tercih etmektir."[14]

c.Tefsir ile Te'vîl Arasındaki Farklar

Bazen, tefsir ve te'vil lafızlan birbiri yerine kullanılmış ve bunların ikisi de kullanılış bakımından aynı mânâdadır, diyenler olmuşsa da,[15] bazılarına göre aralarında şu farklar vardır:

1.Te'vil'de, tefsir lafzında olduğu gibi, anlamın doğruluğunda kesinlik yoktur. Tefsirde, "Allah Teâlâ şu ibareden şu hükmü, şu mânâyı murat etmiştir" diye kesin hüküm vardır. Bu cihetle tefsir kat'î bir delile ve sari'in beyanına tevakkuf eder. Böyle kat'î bir delile istinat etmezse re'y ile tefsir olur ki, bu şer'an menedilmiştir. Te'vil ise, lafızdan murad-ı ilâhiyyeyi beyanda kat'iyet bulunmayarak lafzın ihtimallerinden birini tercihten ibarettir. İlk devirde bir ihtiyat tedbiri olarak te'vil lafzı, tefsir lafzından daha çok kullanılmıştır. Yine bundan hareketle İbn Kuteybe (Te'vilü Müşkili'l- Kur'ân), Taberî (Câmiu'l- Beyân an Te'vili Ayi'l- Kur'ân) ve Mâturîdî (Te'vilât) gibi ilk müfessirler, tefsirlerine tefsir yerine te'vil adını vermişlerdir.[16]

2.Te'virde, Allah'ı şahit göstermek yoktur. Zira te'vil eden, murat edilen şeyden haber vermemekte ve "Allah bununla şunu murat veya kastetmiştir" dememekte, fakat, "bu söz insanların konuşmalarında şu vecihlere yönelir ve Allah da en iyi bilir" demektedir.

3.Tefsirde sadece bir vecih vardır, te'vil ise bir çok vecihleri muhtevidir.

4.er-Râgıb el-Isfahânî'ye göre; tefsir, te'vîl'den daha geneldir, tefsir umumiyetle lafızlarda, te'vil ise mânâlarda kullanılır. Meselâ, rüya te'vili gibi. Te'vil ekseriya ilahiyat konularında yazılmış kitaplarda, tefsir ise bu kitaplarda kullanıldığı gibi, bunların dışında yazılan eserlerde de kullanılır.

5.Tefsir kelimesinde dâima doğruya isabet bahis konusu olduğundan, o makbuldür. Te'vil ise makbul olma veya olmama bakımından iki kısma ayrılır. Makbul olmayan te'vil kendisine bakıldığı zaman hoş olmayan, âyetin ileri ve gerisi ile mutabakat etmeyen ve delilleri eksik olandır. Bu vasıfların bulunmadığı te'vil ise makbul kabul edilir.

6.Tefsir, lâfzm taşıdığı zahirî mânâyı, tevil ise bâtınî mânâyı beyan eder.

7.Yaygın görüşe göre tefsir rivayete, te'vil de dirayete dayanmaktadır.

8.Tefsir, kelimenin kesin anlamı, te'vil ise, kesinlik olmadan kelimenin taşıdığı anlamlardan birini tercih etmektir.

9.Tefsir, kelimelerin açıklaması için, te'vîl de cümlelerin açıklamasında kullanılır. Şu kelimenin tefsiri şu, şu mânânın te'vîli şudur denilir.

10. Tefsir ve Te'vil, Kur'ân'ı anlamada birbirini takip eden iki merhaledir. Bu görüş sahiplerine göre; Tefsir: Kur'ân âyetlerini anlama ve mânâlarını açıklama demektir. Te'vil ise: Âyet-lerdeki kapalılık ve müşkülü giderme, âyeti doğru anlama, âyetten bir takım hükümler, incelikler, hakîkatler ve işaretler çıkarma demektir. Öyleyse Kur'ân'ı doğru bir şekilde anlamak için, bu iki merhaleye riâyet etmek, gerekir ki, birinci merhale; Kur'ân'ın tefsiri, ikinci merhale ise; Kur'ân'ın te'vilidir.

Birinci merhalede müfessir; Kur'ân'ın lafızlarını ve kelimelerini, diğer âyetler, sahih hadisler, Sahabe ve tâbiûndan gelen rivayetlerle açıklamaya çalışır. Ayetin varsa sebeb-i nüzulünü, nâsih ve mensubunu, kıraat vecihlerini ve i'rabını zikreder. Bütün bunlarla müfessir, sahih rivayete ve sahih ilme dayanarak âyetin zahirini tefsir ve ilk anda akla gelen yakın mânâları zikretmiş olur. Böylece müfessir iki merhaleden birincisini, yani âyetin zahirî mânâsını açıklamış.

Müfessir, ikinci merhaleye gelince; birinci merhaledeki tefsir bilgilerinden hareketle âyetin te'viline başlar. Âyeti, te'vil için de; âyetin cümle ve terkiplerine dikkatlice bakar. Bu hususta aklına ve tefekkür gücüne dayanarak âyetin derinliklerine nüfuz etmeye çalışır. Ayetin incelik ve işaretlerine, kendisine ilham ettiği mânâlara dikkat ederek, âyetten bir takım hakîkatler ve hükümler çıkarmaya çalışır. İnsanın ilk anda aklına gelmeyen uzak mânâları da düşünür, âyette yanlış anlaşılmaya sebebiyet verecek bazı noktaları ve şüpheleri izâle etmeye çalışır. Ayeti te'vil eden kişinin yaptığı bütün bu işler, bizzat kendi tecrübesine, Kur'ân hakkındaki bilgi birikimine ve birinci merhalede âyetin tefsirinde topladığı bilgiye bağlıdır. Yaptığı te'vil, âyetin tefsiri adına topladığı bilgilere ters olmamalıdır, yoksa te'vili hatalı bir te'vil olur. Güvenilir bir te'vil için, birinci merhale dediğimiz tefsir merhalesi katiyyen ihmal edilmemeli ve yapılan te'vil, tefsirle çelişmemelidir.[17]

Bütün bu söylediklerimizden hareketle tefsir; sebeb-i nüzul, nesih, kırâat_ve rivayet ilimleri gibi bazı ilimleri bilmeyR bağlıdır. Bu ilimleri bilen kimseler tefsir yapabilir. Te'vil ise; îlâhî mevhibgvg bu husustaki meleke, tedebbür ve birikime bağlıdır. Onun için bunlar her müfessire nasip olmayabilir. Dolayısıyla te'vil yapan bir kimsenin te'vilinin sahih olabilmesi için tefsiri bilmesi gerekir, fakat bu her müfessir te'vil yapabilir demek değildir. Çünkü bu Allah'ın bir lütfudur ve onu istediğine verir.

Meselâ Peygamber Efendimiz'in ashabının çoğunluğu az-çok Kur'ân tefsirini biliyordu. Ama tefsiri ile beraber Te'vilini bilen çok azdı. Bunların başında da Peygamberimizin "Allahım O'nu dinde fakîh (anlayışlı) kıl ve O'na te'vili öğret."[18] duasına mazhar olan İbn Abbas gelmektedir.

Buhârî'nin rivayetine göre, İbn Abbâs (r) dedi ki: "Hz. Ömer (r) beni. Bedir savaşına katılmış Sahabenin ileri gelenleri ile birlikte (sohbet ve istişare meclislerine) alıyordu. Bu hâl, sanki, birilerinin zoruna gitmişti: "Bunu niye bizimle birlikte cemaate alıyorsun, bizim onun kadar çocuklarımız var?" diye Hz. Ö-mer'e tarizde bulunanlar oldu. Hz. Ömer onlara: "Onun kimlerden olduğunu biliyorsunuz" diye cevap ver(ip geçiştir)di.

Bir gün beni çağırıp yine onlaria birlikte meclise aldı. Bu sefer, sırf beni(m liyâkatimi) onlara göstermek için beni çağırdığını anlamıştım. Hz. Ömer (r): "Cenab-ı Hakk'ın Izâ câe nasrullahi ve'l-fethu kavl-i şerifi hakkında ne dersiniz?" diye sordu. Cemaatten bazılan:

'Yardıma ve fethe mazhar olduğumuz zaman Allah'a hamdetmek ve istiğfarda bulunmakla emrolunduk" diye cevap verdi. Bazıları hiçbir şey söylemedi.

Hz. Ömer (r) bana dönerek: "Ey İbn Abbâs, sen de mi böyle söylüyorsun?" dedi. Ben: "Hayır" dedim ve sustum. Hz. Ömer: "Öyleyse söyle, sen ne diyorsun?" diye bana söz verdi. Ben dedim ki: "Bu sûre Resûlullah'm (sas) ecelidir, kendisine bu sûre ile haber verilmiştir. Bu sûrede Cenab-ı Hakk (Resulüne şöyle demiştir): "Allah'ın nusreti ve fethi geldiği zaman, bil ki bu senin ecelinin artık yakınlığına işarettir. Öyle ise hamdederek Rabbini teşbih et ve ona istiğfarda bulun. O tövbeleri kabul edicidir."

Bu te'vil üzerine Hz. Ömer: "Bundan ben de senin söylediğini anlıyorum" dedi.[19]

Bu rivayette, Bedir ashabı olan yaşlı Sahabeler, Nasr sûresini zahirî mânâsı üzerine sahih bir şekilde tefsir etmişlerdir. İbn Abbas da bu tefsiri bilmekle beraber, tefsirin bir adım ötesine geçerek âyetleri te'vil etmiştir.

d.Tercüme

Tercüme kelimesi; kök itibariyle, dört harfli/rubâî "terceme" veya üç harfli/sülâsî "receme" fiilinden türemiştir. Sözlükte; "bir kelâmı, bir dilden başka bir dile çevirmek", "bir sözü diğer bir dilde tefsir ve beyân etmek", "bir lafzı, kendisinin yerini tutacak bir lafızla değiştirmek" gibi mânâlara gelirse de, bu kelimenin bundan başka mânâları da vardır:

1. Tercüme kelimesi "bâb" başlığı, yani bir kitapta yer alan bölüm adı anlamına gelir.

2. Bir kimsenin hayatını anlatması mânâsında kullanılır. Dilimizde kullandığımız tercüme-i hâl bu anlamdadır.

3. Kendisine ulaşılmayan kişiye bir sözü tebliğ etmek, ulaştırmak demektir.

4. Bir sözü, söylendiği dilde tefsir etmeye de tercüme denir. Meselâ İbn Abbâs hakkında "O, Kur'ân'ın tercümanıdır." denilmesi bu mânâdadır.

5. Bir sözü, kendi dilinden başka bir dile tefsir edip açıklamaya da tercüme denir.

6. Sözün bir dilden diğer bir dile nakletmeye tercüme, bu sözü nakledene de tercüman denir.[20] Bugün kullandığımız tercüme kelimesi, buradaki mânâya tahsis edilmiş gibidir.

Tercüme kelimesinin ıstılahtaki mânâsı "bir kelâmın mânâsını diğer bir lisanda dengi bir tabir ile aynen ifade etmektir."[21]

Tercüme iki kısımdır:

1. Harfi veya Lafzî Tercüme:

Nazmında ve tertibinde aslına benzetilmesi gözetilen veya diğer bir deyimle mürâdifi mürâdifinin yerine koymayı esas alan tercümedir. Bu şekildeki tercüme, tercüme edilecek metindeki her kelimenin birer birer ele alınıp, onların yerine geçebilecek diğer dildeki lafızlann her yönden gözden geçirilerek yerine konulması şeklinde yapılan bir tercümedir. Asıl metnin anlamını aksettirmesi bakımından bu tercüme tarzı, edebî eserlerde özellikle Kur'ân-ı Kerim'de kullanımı son derece güç, hatta bazen imkânsız görülen bir yöntemdir.[22]

2. Tefsiri Tercüme:

Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı kalmaksızın herhangi bir sözün anlamını bazı şerh ve izahlarla başka bir dile nakletmektir. Bu tercüme tarzında önemli olan, tercüme edilecek metindeki gaye ve maksatların güzel bir şekilde ifade edilebilmesidir. Yani harfî tercümenin esas niteliği sayılan "Nazmında ve tertibinde asla benzeme" özelliği bu tercüme tarzında söz konusu değildir. Bundan dolayı tefsiri tercüme, harfî tercüme gibi zor bir tercüme olarak görülmemektedir. İşte bu özelliği sebebiyledir ki, günümüz tercümelerinde daha çok tefsirî tercümeye itimat edilmekte ve bu tercüme tarzı daha üstün tutulmaktadır.[23]

Tercümenin, Elmahlı'nm dediği gibi; aslının anlamına tamamen uygun olması için açıklıkta, delâlet ettiği mânâda, özetlemede, etraflıca açıklamada, umûmî mânâda, özel mânâda, kayıtsız ve şartsız olmada., kısacası ilimde ve sanatta, asıldaki anlatım tarzına uygun olması gerekir. Aksi halde tam bir tercüme değil, eksik bir anlatım olur. Sade bir dille yazılıp yalnız akıl ve mantığa hitap eden ve edebî ağırlığı olmayan eserlerin, ilmî seviyeleri yüksek dillere tercümesi mümkün görülürse de, hem akla, hem de kalbe, yahut yalnız zevk ve hislere hitap eden ve dil açısından edebî değeri ve sanat zevkine hâiz olan eserlerin tercümesinde basan sağlamak çok zordur.[24]

Kur'ân'm Bir Tercümesi Yapılabilir mi?

Kur'ân-ı Kerim'in tercüme edilebileceğini söyleyenler, O'nun tefsirî tercümesini kastetmiş, asla harfî tercümeyi kastetmemiş-lerdir. Kur'ân'm harfî tercümesinin yapılamayacağı hususunda İslâm âlimleri icmâ ile ittifak halindedirier.[25] Çünkü O'nun lafız, edebî özellikleri ve i'câzı buna imkan vermez. Ayrıca bu, harfî tercümenin aslının yerine geçme iddiası taşıması sebebiyle Kur'ân'm yerine konması ihtimalini de taşır. Oysa Kur'ân'ın benzerini meydana getirmek, yine Kur'ân'a göre[26] mümkün değildir. Fakat tefsirî tercüme için böyle bir durum söz konusu değildir. Bir de tefsiri tercümeden doğan hatalar, eksiklik ve noksanlıklar Kur'ân'm metnine değil, tercüme eden kişiye izafe edilir. Kısacası Kur'ân'm hangi dile çevirisi olursa olsun, bu çeviri asıl mânâyı ifade etmekten çok uzaktır. Bu gerçeği hem İslâm âlimleri, hem de Avrupalı müsteşrikler itiraf etmişlerdir. Kur'ân tercümesini ölçü kabul ederek Kur'ân hakkında hüküm vermek ve O'nu bu ölçüye göre değerlendirmek ise çok yanlış ve mahzurludur. Bu değerlendirme eksik bilgiden kaynaklanan bir değerlendirmedir. Netice itibariyle Allah kelâmını hak etmediği bir konuma oturtmaktır ki, bu da Kur'ân'a yapılan ve fakat zararı insanlığa yönelik olan büyük bir haksızlıktır. Bu haksızlık tamamen eksik ölçmek ve değerlendirmekten kaynaklanır.[27]

e.Meâl

Meal kelimesi de, te'vil kelimesi gibi "evl" kökünden türemiş "mimli masdar", ya da bir şeyin varacağı yer ve gaye mânâsında "ism-i mekân"dır. Te'vilden meydana gelen (elde edilen) ürün demektir. Aynca, "bir şeyi eksiltmek" mânâsını da içermektedir.[28]

Kur'ân-ı Kerim'in lafzî olarak tam bir tercümesi yapılamayacağına göre, O'nu sadece aslına yakın bir şekilde ifâde etmeye çalışılmış ve buna Kur'ân'm tercümesi denmekten kaçınılmış, tercüme yerine meal lafzı kullanılmıştır.

İstılahta, bir sözün mânâsının her yönü ile aynen değil de, biraz noksanı ile ifade edilmesine meal denir. İşte Kur'ân-ı Kerim tercümesi için kullanılan meal kelimesi, O'nu, aynen tercümeye imkân olmadığına, daha doğrusu yapılan işte bir eksikliğin mevcut olduğunu belirtmek içindir.[29]

B. Kur'ân-ı Kerim'in Tefsirine Duyulan İhtiyaç

Kur'ân-ı Kerim, "mânâsı açık bir Arapça ile" (Şuarâ, 26/195) Cenab-ı Hak tarafından Peygamberimize vahyedildi. Her kavme, kendilerinin diliyle tebligatta bulunan bir resulün gönderilmesi, ilâhî bir kanundur.

Dilleri bozulmadığı için, Kur'ân'ın indiği devrin Araplan Kur'ân'ı anlıyoriardı. Ancak, sözlük anlamlarını bilmekle beraber anlayamayacaklan meseleler de vardı. Bu yüzden İbn Haldun'un ifade ettiği "Kur'ân Arapların diliyle ve belagat üslûpla-nyla indi. Araplann cümlesi O'nu anlıyorlar, müfredat ve terkipler halinde mânâlannı biliyorlardı." hükmü, haklı olarak tenkide uğramıştır. "Kur'ân-ı Kerim'in Arap dilinde nazil olmasıyla bütün Araplann bunu anlaması iktiza etmez" diyen Ahmet Emin, bugünkü misallerle bile bu iddiayı teyit etmektedir. Fransızca veya ingilizce yazılan bir kitabı bütün Fransızlar veya ingilizler anlayamazlar. Çünkü bir kitabı anlayabilmek için söz konusu dilden başka, aklen ve kültür bakımından kitabın seviyesine ulaşmış olmak da şarttır.[30] Hadislerden de anlaşılıyor ki Kur'ân-ı Kerim'deki bazı âyet ve kelimeler hususunda bazı sahabiler gerek Hz. Peygamber'e (sas) ve gerekse alim sahabilere müracaat ederdi. Bir taraftan müteşâbih ayetler, diğer taraftan Arap alfabesinin o zamanki büyük noksanlığı sayılan hareke ve noktaların bulunmayışı, nihayet muhtelif kırâatlann mevcudiyeti, Kur'ân-ı Kerim'in bazı yerierini tefsir etmek ihtiyacını zaruri kılmıştır.[31]

Kur'ân, mü'minlerin şahsî ve içtimaî hayatlarını düzenlemek gayesiyle, teşriî hükümler vazediyordu. Bu hükümleri istinbat etmek, sadece Arapça'yı bilmekle mümkün olmaz. Geçmiş ümmetlerin, husûsiyle Ehl-i Kitab'ın sapıttıklan mevzuları bildiriyor, tahrif ettikleri hâdiseleri düzeltiyor, ihtilafa düştükleri meseleleri hallediyordu. İstikbalde vukua gelecek bazı olaylar ve keşiflere işaret ediyor, uhrevî hayat hakkında son derece mücmel bilgiler veriyordu. Onda müteşâbih âyetler, müphem bırakılan hususlar, tahsisi murat edilen umumî hükümler vardı. Bu sahalarla alakalı âyetleri layıkıyla anlamak, o mevzularda yüksek bir ilmî seviyeye bağlıdır. Bazı önemli özelliklerini hülâsa ettiğimiz böyle bir kitabın, herkes taraftndan kolayca ve incelikleriyle anlaşılması elbette kolay değildir.

Ashab, umumiyette Kur'ân'ı en iyi anlayan insanlar idi. İnançları saf idi. Eski medeniyetierin ve felsefelerin tesiri alfanda yetişmemişlerdi. Başka kavimlerle karışmadıkları için lisan zevkleri bozulmamıştı. Âyetier ve onlarla alâkalı hâdiseler arasındaki irtibatları biliyorlardı. Kur'ân'ı iyice anlamak hususunda tam bir teveccühleri vardı. Ondan tam manâsıyla istifade ettiler, ondaki mânâları ruhlarına sindirmeye çalıştılar. Anlayamadıkları âyetler hakkında, çeşitli vesilelerle Peygamberimizin izahlanna da muttali olduklarını unutmamak lazımdır. İşte bu hususiyetlerinden dolayı Kur'ân'ı en iyi anlayanların sahabiler olduğu kabul edilir.

Sahabe arasında, tabiatıyla, Kur'ân'ı anlama bakımından seviye farklan vardı. Kur'ân'la meşguliyet, Peygamberie müsâhebet, aklî muhakeme kabiliyeti, Arap dili ve şiirine vukuf, târihî malûmat derecelerine göre Kur'ân hakkındaki bilgileri de farklı oluyordu. Sahabenin temayüz ettikleri sıfatlanna rağmen en ileri gelenlerinin dâhi anlayamadıkları âyetier vardı. Bundan dolayı Kur'ân'ın açıklanmasına ihtiyaç vardı.[32]

Görüldüğü üzere Kur'ân-ı Kerim'in tefsirine büyük bir ihtiyaç vardır. Vakıa Kur'ân, bir belagat mu'cizesidir. Birçok meseleleri, hükümleri pek açık, me'nus lâfızlar ile beyan buyurmaktadır. Fakat ilmî, edebî, ahlâkî, hukukî, içtimaî hakîkatler ne kadar vazıh bir tarzda yazılmış olursa olsun, bunları anlamada şerhlere, îzahlara ihtiyaç duyulur. Bu cihetiedir ki, en belîğ edîplerin, en muktedir müelliflerin eserleri hakkında birçok şerhler, haşiyeler yazılmıştır.

Biraz önce de söylediğimiz gibi, Ashâb-ı Kiram, Kur'ân'ın birçok âyetini anlıyoriardı. Anlamadıklan yerleri de Hz. Peygamber (sas)'e veya sahabeden ileri gelenlere soruyoriardı. Onun için onların zamanlannda yazılı tefsirlere pek lüzum görülmeyebilirdi.

Halbuki İslâm Dîni, yalnız bir zamana, yalnız Arap kavmine mahsus değil, bütün müstakbel zamanlara, kavimlere de şâmil, umumî bir dindir. Bu nedenle Kur'ân'ın mânâsından her müslüman kavmin bihakkın istifâde etmesi bir zorunluluktur. Bu istifâde ise ancak tefsir vasıtasıyla gerçekleşebilir.

Öte yandan herkes, kendi anlayışına göre Kur'ân'a mânâ verse, Kur'ân'ın beyânatndan hüküm çıkarsa birçok hakikatler kaybolur. Birçok hatalar meydana gelir, birçok ihtilâflar yüz gösterir, müslümanlar arasında gerekli olan birlik ve beraberlikten eser kalmaz. Binaenaleyh Kur'ân- Kerim'in güzelce anlaşılması için salâhiyet sahibi, dinî ilimlerde vesâirede mütebahhir olan İslâm âlimleri tarafından tefsirler yazılmasına dâima ihtiyaç vardır.[33]

Müfessirin Bilmesi Gerekli Olan İlimler

Kur'ân-ı Kerim'in mânâ ve maksadını ortaya koymaya, Allah'ın kelâmını îzâh ve açıklamaya çalışan kişilerin bilmesi gereken bazı ilimler vardır. Yoksa önüne gelen herkes tefsir yapamaz. Yapsa da yaptığı iş tefsir olarak kabul edilemez.

Mes'ûliyetli bir iş olan Kur'ân'ın tefsiri için uyulması gerekli bazı şartlar vardır. Bunlar, Dînî-Ahlâkî şartlar ve İlmî şartlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilecektir.

I. Dînî ve Ahlâkî Şartlar:

a. Allah'ın Kitabı'nı tefsir etmek isteyen bir kimse, sahîh bir i'tikat ve kuvvetli bir îmâna sahip olmalı, Kur'ân ahlâkı ile ahlâklanıp, Sünnet-i Nebevîye'ye sıkı sıkıya sarılmalıdır. Çünkü kötü i'tikat sahiplerinin yazacakları tefsirler, kendi bozuk kanaatlannın ortaya konduğu bir kitap olacaktır. Peygamber Efendimiz'in (sas) sünnetlerine riâyet etmeyenlerin yazacakları tefsirler de, itimattan mahrum, manevî feyizden nasipsiz olacaklardır. Hele ilhâd erbabının yazacakları tefsirler, İslâm bünyesini tahrip gibi hâince bir maksat için yazıldığından, bunlan ele almak bile caiz değildir.

b. Kur'ân'1 tefsir etmek isteyen bir kimse, bu niyetinde ihlaslı olmalıdır. Yani, yalnız Yüce Allah'ın rızâsını kazanmak, Kur'ân'a hizmet ve Müslümanlann istifadesine arzetmek niyetiyle, Kur'ân'ı doğru bir şekilde tefsir etmelidir. Yoksa başka duygu ve düşüncelerle, kendi hevâ ve hevesine uyarak ve başka çıkarlar düşünerek tefsir yazılmaz. Zira bu düşünceyle yola çıkan bazı bid'at ehli kimseler, kendi zayıf ve boş itikatlannı teyit düşüncesiyle tefsir yazmışlardır. Bunlann bazıları esas niyetlerini gizleyerek sûret-i haktan görünmüş, halkı Selef-i Sâlihîn'in doğ-m yolundan ayırmak gayesiyle kalplere şüphe bırakacak meseleler üzerinde durmuşlardır.

II. İlmî Şartlar Veya Müfessirin Bilmesi Gerekli Olan İlimler:

1. Bir kitabı anlayabilmek için her şeyden önce o kitabın dilini bilmek gerekir. Kur'ân-ı Kerim'i anlamak ve tefsir edebilmek için de başta Arapça'yı çok iyi bilmek gerekir.

2. Belagat ilmi. (Meânî, Beyân ve Bedî').

3. Hadîs ve hadîs usûlü ilmi.

4. Fıkıh ve fıkıh usûlü ilmi.

5. Kur'ân ilimleri. (Esbâb-ı nüzul, nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih vb.)

6. Kıraat ilmi.

7. Vehbî ilimler.

8. Kelâm ilmi.[34]

9. Sosyoloji, Psikoloji, Astronomi, Fizik, Kimya, Tıp, Tarih vb. ilimler.[35]

Güvenilir bir tefsir için en azından bu ilimleri bilmek gerekir. Bu ilimlerden yoksun kimselerin yapacağı tefsirler, hatalarla dolu olacağı gibi, aynı zamanda ilmî ciddiyetten de uzak olacaktır.

Bütün bunlarla birlikte Bedîüzzaman gibi bazı âlimler, bu a-sırda bir kişinin Kur'ân tefsiri yazamayacağı görüşündedir. Kur'ân, bütün ilimlerden bahsettiği ve bir kimsenin de bu ilimlerin hepsini bilmesinin mümkün olamayacağından dolayı, Kur'ân'ın tefsiri heyet halinde yazılmalıdır. Yani belidi ilim dallarında mütehassıs olan müslüman âlimler tarafından meydana getirilen ilmî bir heyet tarafından yazılmalıdır.

C. Hz.Peygamber'in (sas) Kur'ân'ı Tefsiri

Yüce Allah'ın rahmet ve hikmeti, ilahî kitabı insanlara vahiy suretiyle göndermeyi iktiza ettiği gibi, vahye mazhar olan Peygamberin de O'nu bizzat açıklamasını istemiştir. Allah'ın kitabının mânâ ve ahkâmını, Peygamber'in izah etmesi bundan dolayı gereklidir. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'deki hakikatlan bize en iyi öğretecek, bizzat kendisine kitap gelen seçkin zât Hz. Peygamber'dir (sas). O, Kur'ân tefsirinin aslı ve esasıdır. Zira Kur'ân O'na indirilmiştir. O, mutlak olarak Kur'ân'ı insanlar içinde en iyi bilen ve en iyi anlayandır. Bu bakımdan O, mübelliğdir ve tebyinle mükelleftir. Bu hususlar âyetlerde açık olarak belirtilmiştir. Bu sebepledir ki, Kur'ân kendisinin tefsir edilmesini yine evvelâ kendisi istemiştir. O halde ilk tefsir hareketi, islâm'ın kendi bünyesinden doğmuştur.

Evet, Hz. Peygamber (sas) tebliğ ve tebyinle mükelleftir. Çünkü tebliğ, peygamberliğin esaslanndan biridir. Tebliğsiz peygamber olmaz. Bu bakımdan Kur'ân-ı Kerim'de gerek Hz. Peygamber'e ve gerekse diğer peygamberlere âit tebliğ emirleri çok fazladır. "Ey peygamber, sana Rabbin tarafından gönderileni herkese bildir. Böyle yapmazsan peygamberlik vazifeni yapmamış olursun. Allah seni insanlardan korur". (Mâide, 5/67) İşte bu âyet-i kerîme de tebliğin peygamberlik vazifesinin esası ve peygamberin bu vazifeyi yapmakla mükellef olduğunu beyân etmektedir. Hz. Peygamber'in tebliğ edeceği şeyi, herkesten iyi bileceğinde şüphe yoktur. Bu bakımdan Kur'ân-ı Kerim'in tefsiri denilince, ilk olarak akla Hz. Peygamber gelir. Zira tebÜğ iki şekilde yapılır: Birisi, risâleti yani Kitabı tebliğ, diğeri de mânâlannı agklamak ve bildirmektir.[36] Burada, konuyla ilgili birkaç âyeti hatırlatmakta fayda vardır:

"Biz sana da Kur'ân'ı indirdik. Ta ki insanlara, kendilerine ne indirildiğini açıkça anlatasın ve ta ki insanlar da iyice fikirlerini kullansınlar". (Nahl, 16/44)

"İnsanlar arasında Allah'ın sana bildirdiği şekilde hükmetmen için Biz, sana kitabı gerçeğin, hakkın ta kendisi olarak indirdik.". (Nisa, 4/105)

"Ey Resulüm, sana bu kitabı indindemiz, sırf onların, hakkında ihtilaf ettikleri gerçekleri açıklaman ve sırf iman edecek kimselere hidâyet ve rahmet olması içindir.". (Nahl, 16/64)

"Sonra O'nu açıklamak da, bize aittir." (Kıyâme, 75/19) Bazı âlimlere göre buradaki açıklamaktan murat, Hz. Peygamberin tebyin ve tefsir etmesidir.[37]

Kur'ân'ın en sağlam müfessiri yine Kur'ân'dır. Çünkü bazı âyetler, diğer bazılarını tefsir eder.[38] Kur'ân'ın Kur'ân ile tefsirinden sonra, O'nun ilk müfessiri Hz. Peygamber'dir. Onun için tefsirde, hadislerden müstağni olmak, söz konusu değildir.

a. Hz. Peygamber'in Tefsirinin Özellikleri:

Hz. Peygamber'in tefsiri, Kur'ân'ın mücmel olan âyetlerini tafsil, umumî hükümlerini tahsîs, müşkilini tavzih, neshe delâlet etme, müphem olanı açıklama, garip kelimeleri beyan etme, tavsif ve tasvir ederek müşahhas hale getimtıe, edebî incelikleri muhtevi âyetlerin maksadını bildinne gibi belli başlı kısımlara taalluk eder.[39]

Ahkâma, âhiret ahvâline, kısas ve ahbâra ait bazı hususlar vardır ki, Kur'ân'da zikredilmezler. Bunların tefsiri Peygamberimize bırakılmıştır. "Biz sana da Kur'ân'ı indirdik. Tâ ki insanlara, kendilerine ne indirildiğini açıkça anlatasın" (Nahl, 16/44.) âyetiyle, Hz. Peygamber açıklamakla mükellef kılınmıştır. O'nun beyanı; kavliyle, fiiliyle ve ikrarıyla olurdu. Bundan dolayı Hz. Peygamber Efendimiz (sas) ashabının, Kur'ân'ı ve O'nunla amel etmeyi, onar onar âyetler halinde öğrenmelerini temin ediyordu. Bu öğretimin teferruatı hakkında fazla bilgimiz yoktur. Yalnız şunu söyleyebiliriz ki, Hz. Peygamberin (sas) âyetleri tefsir etmesi, programlı bir takrir şeklinde olmayıp müteaddit vesilelerle oluyordu.[40]

Sünnet, Kur'ân'ı iki şekilde beyân eder. Birincisi, kitaptaki mücmeli beyândır. Meselâ, namaz vakitleri, zekâtın miktarı, hac menâsikinin beyânı gibi. İkincisi ise, Kitapta bulunmayan bir hüküm koyar. Zira Kur'ân, "Hz. Peygamber'e itaatin, ancak Allah'a itaat olduğunu" (Nisâ,4/80.) ve "O'nun hevâ ve hevesine göre konuşmayacağını" (Necm, 53/3) ve "Peygamber size ne getirdi ise onu alınız, sizi neden nehyetti ise, ondan çekininiz" (Haşr, 59/7), keza "Allah ve Peygamberi bir işe hükmettiği zaman gerek mümin olan bir erkek, gerek mümine olan bir kadın için işlerinde kendilerine muhayyerlik yoktur. Kim Allah'a ve Resulüne isyan ederse muhakkak ki o apaçık bir sapıklık yoluna sapmıştır" (Ahzâb, 33/36), şeklinde beyân buyurmaktadır. O halde Kur'ân'da bulunmayan bir mesele hakkında Hz. Peygamber'in bir sünneti varsa, bu sünnet hüküm makamına kâim olarak, o meseleyi farz veya haram kılabilir.

Meselâ, Allah Teâlâ, iki kız kardeşi bir nikâh altında toplamayı haram kıldı. (Nisa, 4/23) Fakat kadında halasını veya teyzesini bir nikah altında toplamanın haram oluşu, Hz. Peygamber'in (sas) hadîsi ile sabittir.''[41] Keza, bir kısım süt muharremaünı Allah Teâlâ şu sözlerle "Sizlere... sizi emziren (süt) analannız, süt kardeşlerinizle evlenmek haram kılınmıştır" (Nisa, 4/23) beyân etmiştir. Sünnet ise[42] , âyette zikri geçen iki kişiye, hala, teyze, erkek kardeş kızı, kız kardeş kızı gibi diğer süt akrabalannı da ilave etmiştir.[43]

Kur'ân'daki hükümlerin ekserisi külK olduğundan, o külE hükümleri izah ve açıklamak için dâima sünnete ihtiyaç duyulmuştur. Başlangıçtan beri sünnet, İslâmî teşri'in ikinci kaynağı olmuştur.[44]

Hz. Peygamber'in (sas) Kur'ân'ı tefsir ettiğini, muhtelif hadis mecmualanndaki rivayetlerden öğrenmekteyiz. O'nun bu tefsiri, hadis mecmualannın "Kitâbu't- tefsir" bölümünü oluşturmuştur.

Resûlullah Efendimizin (sas) tefsiri daha ziyade sahabe sorularına cevap verme şeklinde gerçekleştiği için, her şeyin kendisine sorulamadığı düşünülürse tefsirinin de azlığı söylenebilir. Gerçekten de hadis mecmualanndaki Hz. Peygamber'in (sas) tefsirine aynlan kısımlar, tefsir kitaplanndaki tefsiriere göre azdır. Fakat yine muteber hadis kitaplarında Hz. Peygamberin (sas) gerektiğinde âyetleri tefsir ettiğini gösteren ve bir bölüm oluşturacak sayıya ulaşan hadisleri mevcuttur.[45]

b.Hz. Peygamber'in (sas) Tefsirinin Önemli Kısımları ve Bu Kısımlara Dair Misaller[46]

1.Kur'ân'ı, Kur'ân'la Tefsiri:

Bilindiği gibi tefsir yollarının en güzeli ve doğrusu, Kur'ân'ın yine Kur'ân ile açıklanmasıdır. Zira Kur'ân'ın bir yerinde umumî olan, bir başka yerinde tahsis edilir. Herhangi bir ayette mücmel olan husus, bir başka âyette mufassal olarak zikredilmiş olabilir. Bunlara ait misaller çoktur. Kur'ân'ın açıklanmasında bu yola baş vurmanın ilk numunelerini de Hz. Peygamber'in (sas) tefsirinde buluyoruz.

"İman edip imanlarına zulüm bulaştırmayanlar var ya, işte korkudan emin olma onların hakkıdır, doğru yolda olanlar da onlardır." (En'âm, 6/82) âyeti inince, "İçimizde nefsine zulmetmeyen kim var?" diyerek, bu durum Resûluîiah'ın (sas) ashabına ağır gelmişti. Bunun üzerine ResûluUah (sas) dedi ki: "Zannettiğiniz gibi değil, buradaki zulüm Lokman'ın oğluna dediğidir: Evladım sakın Allah'a ortak koşma. Çünkü şirk elbette büyük bir zulümdür." (Lokman, 31/13)[47]

Böylece Peygamberimiz (sas), başka bir âyete dayanarak, umumî bir mânâyı tahsis etmiş ve yanlış anlamanın önüne geçmiştir.

2.Mücmeli Beyan Etmesi:

Hırsızlık yapanlar hakkında Kur'ân'da "Hırsız erkek ile hırsız kadının irtikâb ettikleri bir suça karşılık ve Allah tarafından insanlara ibret verici bir ukubet olmak üzere ellerini kesiniz." (Mâide, 5/38) buyurulur. Âyette umumî olarak zikredilen hırsızlığın, cezalandırmaya müstahak olan sınırını, ResûluUah Efendimiz (sas) şöyle tahsis ve tebyîn etmiştir: "Çeyrek dînar veya daha fazla miktar çalanın eli kesilir."[48]

Peygamber Efendimiz'in (sas) ibâdetlere ve muamelelere dair mücmel âyetleri beyan etmesinin örnekleri sayılamayacak kadar çok ve teferruatlıdır. Fıkıh mevzulanna göre tertip edilmiş olan sahih hadis kitaplan, hep bu neviden olan açıklamalarla doludur.

3.Kur'ân'ın Mânâsını Tekit Suretiyle Beyanı:

Hz. Peygamber'in (sas) Kur'ân'ı açıklama tarzlarından biri de sünnetin. Kitabın mânâsına muvafık bir tarzda varit olması şeklinde görülür. Beyanın bu tarzından maksat, hükmün takviye edilmesidir. Yoksa aynı mânâ, âyette de ifade edilmiştir. Âyetin ifade ettiği hüküm ve mânâ, farklı vesilelerle belirtilmek suretiyle kuvvet kazanmakta ve böylece ResûluUah (sas) hatırlatma vazifesini yerine getirmektedir.

“Ey iman edenler! Şarap, kumar, putlara kurban kesilen sunaklar, fal okları, şeytana ait murdar işlerden başka bir şey değildir. Bunlardan geri durun ki felah bulaşınız!" (Mâide, 5/90) âyeti nazil olunca ResûluUah Efendimiz (sas): "İçki haram edildi.”[49] demek suretiyle, âyetin ihtiva ettiği hükmü tekit ederek açıklamıştır.

4. Umûmu Tahsis Etmesi:

Lafız ve/veya mânâ bakımından kapsamına giren bütün fertleri kapsayan lafza, umûm lafız denir. Umumî lafızlar bazen tahsis olunur. Kur'ân, Kur'ân ile tahsis edildiği gibi, sünnet ile de tahsis edilebilir. Nitekim bunun aksi, yani sünnetin umumiyetinin Kur'ân ile tahsis olunduğu vakidir. ResûluUah Efendimizin (sas) bütün dinî beyanatı vahiy ve ilhama istinat ettiğinden, sünnetin Kur'ân'ı tahsis etmesi caiz olur.

"Zina eden kadın ve erkeğin her birine yüz değnek vurun." (Nûr, 24/2) âyetinde zina eden herkese yüz değnek vurulması umumî olarak emredilmiş, Peygamber Efendimiz (sas) bu emri; bekâriara tahsis etmiş, evli olan erkek ve kadın için ise recm cezasını tespit etmiştir.[50]

5.Mutlakı Takyit Etmesi:

Peygamber Efendimizin (sas) Kur'ân'ı açıklama şekiUerinden biri de, ondaki bazı mutlak lafızlan takyit etmek suretiyle olmuştur.

"Hırsız erkek ile hırsız kadının irtikap ettikleri suça bir karşılık ve Allah tarafından insanlara ibret verici bir ukubet olmak üzere eUcrini kesiniz." (Mâide, 5/38) âyeti mutlak bir âyettir.

Yani hırsızın hangi elinin ve nereden kesileceğini belirtmemiştir. Ayetteki bu mutlaklık, sünnet tarafından "sağ elin bilekten kesileceği" şeklinde takyit edilmiştir, kayıtlanmıştır.[51]

6.Müşkili Tavzih Etmesi:

Kur'ân'in müşkilinden maksat, herhangi bir âyetin, diğer bir âyete muârız/zıt olduğunu çağnştarmasıdır. "Kur'ân'ı gereği gibi düşünmeyecekler mi? Eğer Kur'ân Allah'tan başkasına ait olsaydı, elbette içinde birçok tutarsızlıklar bulurlardı." (Nisa, 4/82) âyetinin tasrih ettiği gibi, Kur'ân'da tearuz olması mümkün değildir. Tearuz ettiği sanılan hususlann izâle edilmesi gerekir. Sahabe ve sonradan gelen bazı âlimlerin bu nevi izahları bulunduğu gibi. Peygamberimizin (sas) bazı müşkiUeri tavzih ettiğini görmekteyiz.

“Altını, gümüşü yığıp Allah yolunda harcamayanlar var ya, işte onlan acı bir azabın beklediğini müjdele!" (Tevbe, 9/34) âyeti nazil olunca, bu müslümanlara ağır geldi. Çünkü bu âyetin mirasa mani olduğunu sanmışlardı. Ömer b. el-Hattâb Müslümanları temsilen Peygamber Efendimiz'den (sas) açıklamada bulunmasını istedi. Peygamberimiz (sas) de: "Allah zekâtı sadece mallannızm geriye kalan kısmını temizlemek için farz kılmıştır. (Ölümünüzden) sonraya bırakacağınız mallarda ise mirası farz kılmamıştır." buyurdu.[52] Böylece bu âyetin meşru yollardan kazanıp biriktirmeye mani olmadığı, âyet-i kerimedeki tehdidin ancak mallannın zekatnı vermeyenler hakkında olduğu anlaşıldı.

7.Mübhemi Beyan Etmesi:

Kur'ân'da, herhangi bir sebeple kapalı ve muğlak bırakılan, haklarında kat'î izahın ancak nakle mütevakkıf olduğu mübhem hususlar, Resûlullah (sas) tarafından açıklanmıştır.

"Namazlara, hele salat-ı vustaya dikkat edin ve kalkıp huşu ile Allah'ın divanında durun." (Bakara, 2/238) âyetindeki "es-Salâtu'l-vustâ"nın ikindi namazı olduğu Peygamberimiz (sas) tarafından bildirmiştir.[53]

8.Neshi Beyan Etmesi:

Nesih; "şer'î bir hükmün başka bir şer'î delil ile kaldırılması" demektir. Kur'ân-ı Kerim'deki âyetlerden herhangi birinin hükmünün mensûh olduğuna dair, Peygamberimiz (sas) tarafından söylendiği rivayet edilen bir hadis yoktur. Sünnetin neshi beyan etmesi, neshe delâlet etmek suretiyledir.

"Sana hürmetli ayı ve bu ayda savaşmanın hükmünü sorarlar. De ki: "O ayda savaşmak büyük bir günahtır. Fakat insanları Allah yolundan engellemek, Allah'ı inkâr etmek, Mescid-i Haram'ı ziyareti yasaklamak, o mescidin cemaatini yani müslümanları oradan çıkarmak ise, Allah nazarında daha büyük günahtır." (Bakara, 2/217) âyeti, haram aylarda savaşmanın haram olduğunu tasrih etmektedir. Taberî'nin ifadesine göre: "Te'vil ehli bu âyetin mcnsuh mu yahut hükmünün sabit mi olduğunda ihtilaf etmişlerdir." Taberî, her iki görüş sahiplerinin mütalaalarını naklettikten sonra devam ederek diyor ki: "Bize göre doğru olan Atâ b. Meysere'nin şu sözüdür: Haram aylarda müşriklerle kıtali nehyeden hüküm, "...ve müşrikler nasıl sizinle topyekün savaşıyorlarsa siz de onlarla topyekün savaşın" (Tevbe, 9/36) âyetiyle neshedilmiştir. Tevbe sûresi 36. âyetin. Bakara sûresi 217. âyeti neshettiğini şundan dolayı kabul ettik ki; haram ayların bir kısmında, Resûlullah Efendimizin (sas) Huneyn'de Hevâzin ile, Tâif'te Sakîf kabilesiyle savaştığı ve Ebû Amir'i, oradaki müşriklerle savaşmak üzere Evtâs'a gönderdiği hususundaki haberler meşhur olmuştur. Bu vak'a Şevval ve Zilka'denin bir kısmında olmuştu ki, bunlar haram aylardandır. Böylece malûm olur ki, bu aylarda savaşmak haram olsaydı ve bu iş günah sayılsaydı, Resûlullah Efendimiz (sas) bu fiili işlemekten en uzak duran insan olurdu."[54]

Şu halde Peygamber Efendimiz'in (sas) bu davranışı, haram aylarda savaşmayı, mutlak olarak nehyeden âyetin mensuh olduğuna delâlet etmiştir.

9.Amelî Olarak Tefsir Etmesi:

Allah Resulü (sas), bir çok âyetlerde emrolunan hususları, bizzat tatbîk ederek göstermiş, böylece o âyetlerden ilahî muradın ne olduğunu iyice açıklamıştır.

Selman-ı Fârisî'den gelen bir rivayete göre: Bir adam ResûluUah'a gelip "es-selâmu aleyke (sana selâm olsun)" dedi. O da "ve aleyke ve rahmetuUah (selâm ve Allah'ın rahmeti sana da olsun)" diye karşılık verdi. Sonra bir başkası geldi, "es-selâmu aleyke ve rahmetuUah (selâm ve Allah'ın rahmeti sana olsun)" dedi. Resûlullah Efendimiz (sas): "ve aleyke ve berekâ-tuUah (bunların aynısı, ayrıca Allah'ın bereketi sana da olsun)" dedi. Sonra bir başkası gelip "es-selâmu aleyke ve rahmetullahi ve berekâtuhu (selâm, Allah'ın selâmı, rahmeti ve bereketi sana olsun)" dedi. Peygamberimiz (sas): "ve aleyke (bunların aynısı sana da olsun)" dedi. Bunun üzerine o adam: "Yâ Resûlallah, anam babam sana feda olsun, sana falan ve falan adam gelip selâm verdiler, sen de onlara, bana verdiğin karşılıklardan daha fazlasıyla mukabele ettin" dedi. Resûlullah Efendimiz (sas) de cevaben: "Sen bize artık söylenecek bir şey bırakmadın ki! Yüce Allah: "Şayet size selam verilirse, siz de ondan daha güzel bir tarzda selamı alın, en azından verilen selâmın misli ile karşılık

verin!" (Nisa, 4/86) buyuruyor; biz de sana aynısıyla mukabele ettik. "[55]

Peygamber Efendimiz (sas) böylece

"Şayet size selam verilirse, siz de ondan daha güzel bir tarzda selamı alın, en azından verilen selâmın misli ile karşılık verin!" (Nisa, 4/86) âyetini amelî olarak göstermiş olmaktadır.

10.Lügavî izahlarda Bulunması:

Peygamberimize sorulan sorular üzerine âyette geçen bazı kelimeleri açıkladığı görülmektedir. O'nun açıklamaları; teferruata girmeden, soranın durumuna göre, en kısa yoldan mânânın anlaşılmasını hedefler. Bundan dolayı bazen sadece kelimenin mürâdifini söyler, bazen geniş tarifte bulunur, yahut ondan maksadın ne olduğunu bildirir. Biz bu konuda da bir tek misalle iktifa edeceğiz.

"O tövbe edenler, o ibadet edenler, o hamd edenler, oruç tutanlar, o rükû edenler, o secdeye kapananlar..." (Tevbe, 9/112) ayetindeki "sâihûn" kelimesinin hangi mânâya geldiği sorulunca Resûlullah (sas): "Oruç tutanlar." demek olduğunu söylemiştir.[56]

11 .Tavsîf Ederek Açıklaması:

Allah Resûlü'nün (sas) Kur'ân'ı açıklama tarzlarından biri de, O'nda zikredilen bir konunun, birtakım vasıflarını belirtmek suretiyle, insanların akıllarına ve kalplerine daha iyi yerieştirmek gayesine yöneliktir. Tavsif etmesi; terhîb-terğîb, şer'î bir meseleyi açıklama, övülen veya zemmedilen şahıs veya durumların evsafını belirtme vs. için olur.

"Hâsılı, Allah kimi doğru yola koymak isterse, onun kalbini İslâm'a açar." (En'âm, 6/125) âyeti nazil olunca Resûlullah Efendimiz (sas) buyurmuş ki: "Nur kalbe girince genişler ve açılır." Sordular: "Bu hâlin (dışarıda) görünen bir alâmeti var mıdır?" Efendimiz (sas): "Ebediyet yurduna yönelmek, aldanma diyarından uzaklaşmak, ölüm gelmeden önce ölüme hazırlanmaktır." buyurmuştur.[57]

12.Temsillerle Açıklaması:

Meseller, Kur'ân-ı Kerim'de mühim bir yer işgal eder. Tezkîr, teşvik, zecr, ibret, takrir; mânâları akla yaklaştırma, mücerret mânâları hissedilir bir hale getirme, mesellerin faydalanndandır. Bu gibi hikmetlere binâen Cenâb-ı Hak kitabında birçok mesel îrad etmiş, ResûluUah Efendimizin (sas) beyanında da mesel önemli bir yer tutmuştur.

Câbir b. Abdullah anlatıyor: Bir gün ResûluUah (sas) yanımıza gelip şöyle dedi: "Rüyamda gördüm ki Cebrâîl baş ucumda, Mîkâîl ayaklarımın yanında durup biri öbürüne diyor ki: "Şu zat hakkında bir mesel irâd et." Bunun üzerine şöyle dedi: "Kulağın işitsin, kalbin de iyice anlasın ki, seninle ümmetinin durumu şuna benzer: Bir hükümdar, bir mülk edinir, sonra da orada bir mesken bina ettirir, daha sonra da orada bir ziyafet tertip eder. Müteakiben bir elçi göndererek halkı ziyafete davet eder. Onlardan bir kısmı elçinin davetine icabet, bir kısmı ise onu terk eder. İşte Yüce Allah, o hükümdar; mülk, İslâm; mesken. Cennet; ve sen de ey Muhammed (sas) elçisin. Senin tebliğine kulak veren, İslâm'a girer; İslâm'a giren de Cennet'e girer; Cennet'e giren de oradaki nimetlerden istifade eder."[58]

Bu mesel ile "Allah ınsanlan esenlik ve mutluluk ülkesine davet eder ve dilediği kimseleri doğru yola iletir." (Yûnus, 10/25) âyeti açıklanmış olmaktadır.

D. Sahâbe[59] Devrinde Tefsir

Hz. Peygamber'den sonra tefsir sahasında en büyük rolü sahabe almıştır. Çünkü sahabe, sarsılmaz imânları, hâdiseleri izlemeleri ve sebeb-i nüzule vakıf olmaları sebebiyle Kur'ân'ı en iyi anlayan topluluk kabul edilmiştir. İslam'a davette, Hz. Peygamber'in ilk muhatabı olan bu muhterem zâtlar, kendisinden her zaman, imanlarını kuvvetlendirecek feyzi almışlar, gerek Kur'ân'ın, gerekse Hz. Peygamber'in (sas) emirlerine derhal itaat ederek, O'nun açıklamalarıyla, Hz. Peygamber'den Kur'ân'ın mânâsını ve tatbikatını öğrenmişler, öğrendikleri sûreyi ezberleyinceye ve anlayıncaya kadar üzerinde durmuşlar, iyice bellemeden başka sûreye geçmemişlerdir. Zira onlar, Hz. Peygamberin (sas): "Sizin en hayırlınız, Kur'ân'ı öğrenen ve öğreteninizdir"[60] hadisindeki öğrenme ve öğretmenin mücerret mânâda kullanılmadığını, öğrenilen ve öğretilen şeylerin muhtevasını bilme mânâsında kullanıldığını idrâk etmişlerdir.[61]

Yalnız hepsinin Kur'ân'ı anlamada eşit seviyede olmadıkları da gözlenmiştir. Sahabenin bilgi ve kültür yapısıyla Arap dil ve edebiyatına vâkıf olma hususundaki anlayış dereceleri, ayrıca Hz. Peygamber'in (sas) yanında devamlı bulunma veya bulu-namama durumları böyle bir anlayış farklılığını zorunlu kılmıştır. Bunun için de en bilgili ve en kültürlü olanlar tefsir ile meşgul olabilmişlerdir. Çünkü bu mühim iş için Arap diline iyice vâkıf olduktan başka eski Arap edebiyatını, yani eski Arap şiirini de iyi bilmek lazımdır. Zira eski Arap şiirinde kullanılmış bulunan bazı garib kelimeler Kur'ân-ı Kerim'deki bazı kelimelerin anlaşılmasına yardım edebilirdi. Araplann hayatını, âdetlerini hatta Yahudi ve Hıristiyanların o zamanki vaziyetini bilmek tefsir için çok faydalı idi. Tabiatıyla, böyle mücehhez sahâbilerin sayısı da mahdut idi.[62]

Sahabe, Kur'ân âyetlerini tefsir ederken Kur'ân'ın kendi beyanına ve Hz. Peygamberden (sas) işittikleri ve gördükleri bir şey olup olmadığına bakıyorlardı. Hakkında nass mevcut olanlar üzerinde konuşmuyorlardı. Bunların dışındaki tefsirine ihtiyaç duyduklan ayetlerin açıklanmasında re'y ve içtihada başvuruyorlardı. Bu arada diğer ilahî kitaplara ve Ehl-i Kitab'a da müracaat etmişlerdir. Ancak Isrâiliyyat denilen bu bilgileri almada Kur'ân ve Hadîs'i birer tashih kaynağı görerek, onlara muhalif olan bilgileri bir tarafa bırakmışlardır. Çoğunlukla âyetlerin sebeb-i nüzullerini anlatmak suretiyle tefsir yapmışlardır. İçtihatla yaptıkları tefsirde dil ve din yönü ağırlık kazanmıştır. Ayetteki müşkili halletmek için farklı metotlar takip ederek farklı görüşleri ortaya koymuşlardır.[63]

Netice olarak sahabe efendilerimiz tefsirde şu metodu izlemişlerdir:

1.Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsiri,

2.Kur'ân'ın sünnetle tefsiri,

3.Kendi re'y ve içtihatları ile yaptıklan tefsir.

a. Sahabe Tefsirinin Özellikleri

Sahabe döneminde Kur'ân'ın bütünü, bugünkü mânâda tefsir olunmamıştır. Onlar, vahiy ve nüzul döneminde yaşadıkları için, Kur'ân'dan sadece kendilerine muğlak olanları tefsir etme ihtiyacı duymuşlardır. Tefsir faaliyetinin genişlemesi ve bu mânâda her ayetin tefsir edilmesi, insanların Allah Resûlü'nden zaman itibariyle uzaklaşmasıyla kapalılığın tedricen artması sonucu ortaya çıkacak olan bir keyfiyettir.

Hz. Peygamberle (sas) beraber yaşayan sahabe için O'nun sîreti ve şer'î hükümleri tatbiki canlı bir örnekti. Bundan dolayı genelde fıkhî meseleleri bildiklerinden sahabenin tefsirinde fıkhî hüküm istinbâtı nâdirdir.

Ashabın akidesi temizdi ve itikâdî konularda ihtilafları yoktu. Istikâmetlerindeki aynılık ve fikirlerinin birbirine yakınlığı sebebiyle Kur'ânî mânâları anlamada ihtilafları çok azdı. Buna bağlı olarak tefsirleri de kelâmî görüşlerden uzaktı.

Temel karakter olarak sözlü rivayete dayanması ve baştan sona ayet ayet bütün Kur'ân'ın tefsir edilmeyip sadece zamanına göre müphem ve mânâsı kapalı bulunan ayetlerin tefsirini ihtiva etmesine bakılarak Peygamberimiz (sas) ve Sahabe dönemleri "Tefsirin Birinci Merhalesi" kabul edilmektedir.[64]

b. Sahabe Tefsirinin Bağlayıcılığı

Kur'ân tefsirinde Sahabeden nakledilen rivayetlerden müs-tağnî kalınamaz. Bir âyetin izahında, sahîh olarak sahabeden gelen bir tefsir varsa, tefsircinin bu rivayeti bırakıp kendi görüşüyle tefsir etmesi doğru değildir. Çünkü Allah'ın Kitabını ve O'ndaki sırları O'nlar daha iyi bilir. Sahabe "ResûluUah böyle buyurdu" diyerek sözü ResûluUah'a isnat etmese de Onların sözü, nüzul sebebi ve benzeri konularda merfû[65] hükmündedir. Dolayısıyla içtihat edilmesi mümkün olmayan yerler ve sebeb-i nüzul ile ilgili konularda sahabeden gelen tefsiri almak şarttır.[66]

Fikir yürütülmesi ve içtihat edilmesi mümkün olan yerlerde ResûluUah'a (sas) isnat edilmediği takdirde sahabe sözü mevkuf[67] kabul edilir. Böyle bir tefsirin bağlayıcılığı hususunda ihtilaf vardır. İlim adamlarının bir kısmı, sahabenin mevkuf tefsirini almanın vacip olmadığı görüşündedir. Zira sahabe bu tefsiri ref etmeyince, içtihat ettiği anlaşılır. Müçtehit ise doğruyu bulabileceği gibi, hata da edebilir. Bir grup ilim adamı ise, sahabenin bu tefsirini almanın vacip olduğu kanaatindedir. Çünkü Sahabenin bu tefsiri, ResûluUah'dan işitmiş olması muhtemeldir.[68]

Hanefî imamlarına, -başlangıçtaki görüşüne göre- İmam Şafiî'ye, bir rivayette İmam Mâlik'e ve İmam Ahmed b. Hanbel'e göre Kitab, Sünnet ve İcma'da hükmü bulunmayan konulardaki Sahabî Kavli, hüccettir; bağlayıcı bir delildir. Dolayısıyla Onlara dayanan mevkuf rivayetleri başka içtihatlara tercih daha uygun olur. Kendi re'yleriyle tefsir etseler bile Onların görüşü başkala-nnınkinden daha isabetlidir. Çünkü sahabe, lügat ehli olmak, ResûluUah'm sohbetine mazhar olmak ve O'nun ahlakıyla ahlâklanmak, şeriatın maksatlarını ve insanların maslahatlarını, mükellefiyete esas olan halleri ve bu hallerin karinelerini en iyi bilmek vb. üstün özellik ve avantajlara sahiptirler.[69]

Kısacası, nüzul sebepleri, Kur'ân'ın müphemleri ve âhiret ahvâli gibi içtihat edilmesi mümkün olmayan konularda sahabe tefsiri bağlayıcıdır, yani delil olarak kullanılması gerekir. Ancak içtihat edilmesi ve fikir yürütülmesi mümkün olan ve aynı zamanda Resûlullah Efendimiz'e (sas) herhangi bir yolla isnat edilmeyen yerlerde ise, çoğunluğun kanaatine göre sahabe tefsiri tercih sebebi olmakla biriikte bağlayıcı değildir.[70]

Sahabe tefsirinin önemine binâen bazı kimselerin, kendi kanaatlerine meşruiyet kazandırmak için onlan İbn Abbâs'a isnad ettikleri bilinmektedir.[71] Te'lifi mümkün olmayan alternatif görüşlerin İbn Abbâs'a dayandırılması bu yargıyı güçlendirmektedir.[72] İmam Şafiî'nin, "Tefsirde İbn Abbâs'tan yüz kadar hadîs gelmiştir." dediği rivayet edilmektedir.[73] Bu rivayet gayet dikkat çekicidir. Çünkü İmâm Şafiî'nin İbn Abbâs'tan gelen yüzden çok daha fazla rivayetten habersiz olması mümkün değildir. İsmail Cerrahoğlu, sözkonusu rivayetle ilgili olarak, yerinde bir tespitle kanaatini şöyle dile getirir: "...(Şafiî'nin bu sözü), İbn Abbâs'a atfedilen tefsir rivayetlerinin şüphe ile karşılandığını gösterir."[74] Bütün bunlardan sonra söylemek istediğimiz husus; herhangi bir âyetin tefsiri ile ilgili olarak sahabeden gelen rivayetlerin senedinin sıhhatine bakılması meselesidir. Zira nakledilen haberler, senedinin sağlamlığı ölçüsünde bağlayıcılık ifade eder.[75]

Sahabeden, Kur'ân tefsirine dair en çok rivayette bulunan ve tefsir alanında ün kazanan şu kişileri sayabiliriz:

a. Alib.EbîTâlib (40/660).

b. Abdullah b. Mes'ûd (32/652). cUbeyyb.Ka'b (30/650).

d. Abdullah b. Abbâs (68/687).

e. Ebû Musa'l-Eş'arî (44/664). f.Zeydb. Sabit (45/665).

g. Abdullah b. Zübeyr (73/692)[76]

Sahabe içerisinde tefsirle ilgili yapılan nakil ve dirayet açısından ilk sırayı Abdullah b. Abbâs almaktadır. Kendisine isnâd edilen rivayetlerin çokluğu ve çeşitliliği O'nun ilminin genişliğini ve derinliğini ortaya koymaktadır. Bu yüzden olmalı ki, İbn Mes'ûd O'nun hakkında: "Evet İbn Abbâs Kur'ân'ın tercümanıdır." demiştir.[77] İbn Abbâs'tan sonra tefsirde adından en çok söz ettiren sahâbi, İbn Mes'ûd ve Ubeyy b. Ka'b'tır.

E. Tâbiûn[78] Devrinde Tefsir

Gerek Hz. Peygamber (sas), gerekse dört halife devrinden i-tibâren, yeni fetihlerle İslâm devletinin sınırları Arap yarımadasını aşmıştı. Fethedilen her beldeye İslâm'ı öğretmek için muallimler, asayişi temin etmek için de valiler görevlendiriliyordu. ResûluUah zamanında Muaz b. Cebel'in Yemen'e, Hz. Ömer döneminde de Abdullah b. Mes'ud'un Irak'a muallim olarak gönderilişini burada misâl olarak zikredebiliriz. Bu şekilde muhtelif şehirlere dağılan sahabe, oralarda ilmî hareketlere başlamıştı.

İslâm dininin hükümran olduğu beldelerde, sahabenin güzide bilginleri, tedris halkalarını kuruyor ve etrafına toplanmış olan tâbiûndan öğrencilerine Kur'ân'dan anladıkları ve Hz. Peygamberden (sas) öğrendikleri tefsiri öğretiyorlardı. Bilhassa müslümanlann yaşadıkları bir çok bölgede, fitnenin zuhûruyla ihtilafların artması, görüş ve kanaat farklılıkları neticesinde grupların ortaya çıkması, her grubun, haklılığını ispat etmek için öncelikle Kur'ân'a sanlması, bazen yanlış ve bozuk te'viUerle halkın yanıltılmaya çalışılması... gibi nedenler, sahabeden bazılarının yaptığı üzere, Kur'ân'ın tefsiri hakkında ihtiyatlı davranmak ve mes'ûliyetinden korunmak gayesiyle tâbiûndan bazılarının da karşı çıkmasına rağmen Kur'ân'ın ma'kûl ve doğru bir şekilde tefsir edilmesine şiddetli ihtiyaç duyuluyordu. İşte bu ve buna benzer daha başka sebeplerden dolayı Sahabenin ileri gelen âlimlerine müracaat sıklaşıyor, onların çevrelerinde Kur'ân ve hadîs tedrîs ediliyordu.[79]

Bu tedrîs neticesinde genel olarak "Mevâlî" adıyla anılan ve Arap olmayan kişiler[80] sahabeden ilim almışlar ve özellikle tefsir alanında temayüz etmişlerdir. Tabiîler içinde tefsir ve fıkıhta öne çıkan Nâfi', İkrime, Atâ, Saîd b. Cübeyr ve Hasan Basrî gibi şahıslar, tefsirde meşhur sahâbilerin mevâlisi olarak anılmakta-dıriar. İşte bu ve benzeri kimseler, eski din ve kültürierinin de belli ölçüde tesiri altında kalarak, İslâmiyeti Araplardan farklı bir biçimde anlamışlar, bu anlayış farkları yüzünden tefsirde önemli hareketlerin başlamasında etkin rol oynamışlardır.

Bu faaliyetin tabiî sonucu olarak, hocaları sahâbîler, öğrencileri tabiîler olan mektepler oluştu. Sahabenin en yetkili şahsiyetlerinin kurduğu ve tâbiûndan meşhur müfessirierin yetişmiş olduğu tefsir ekolleri şunlardır:

1. Mekke Medresesi/Ekolü:

Bu medrese/ekol, Mekke'de tesis edilmiş bir ekoldür. "İlim denizi" ve "Tercümânu'l- Kur'ân" unvanının sahibi olan Abdullah b. Abbas (v. 68/687) tarafından kurulmuştur. Kur'ân tefsirinin pîri olan bu sahâbînin kurmuş olduğu tefsir ekolü hakkında İbn Teymiye: "Tabiîler içerisinde tefsir yönünden en önde gelenler Mekke ekolünün yetiştirdiği müfessirlerdir. Çünkü onlar İbn Abbâs'ın talebeleridir." diyerek söz konusu ekolün, diğer ekoller arasındaki yerini ortaya koymuştur. Bu ekolün yetiştirdiği en seçkin öğrenciler şunlardır: Saîd b. Cübeyr (v. 95/714), Mücâhid b. Cebr (v. 103/721), İkrime (v. 105/723), Atâ b. Ebî Rabah (v. 114/732), Tavus b. Keysan (v. 106/724).

2. Medîne Medresesi/Ekolü:

ResûluUah Efendimizin (sas) vefatından sonra, ashabın uzun zaman aynlmayıp bu mukaddes şehirde ikâmet etmesi ve âlim sahâbîlerin sayı itibariyle diğer ilim merkezlerine nispetle burada daha fazla olması, söz konusu ekolün değerini ortaya koymaktadır. Medine'deki sahâbîler bu şehirde kaldıklan müddetçe kendilerinden sonra gelenlere Allah'ın kitabını ve Hz. Peygamber'in sünnetini öğretmeye çalışıyorlardı. Medine medresesi, Medine'nin en büyük âlimlerinden olan Ubeyy b. Ka'b (v. 30/650) tarafından kurulmuştur. O'nun tedris halkasında yetişen en meşhur öğrenciler de şunlardır: Ebu'l- Âliye (v. 90/708), Muhammed b. Ka'b el-Kurâzî (v. 118/736), Zeyd b. Eşlem (v. 136/753), doğrudan veya dolaylı biçimde Ubeyy b. Ka'b'dan ders almışlardır.

3. Irak (Küfe) Medresesi/Ekolü:

Tefsir ve kıraat konusunda sahabe müfessirlerinin en önde gelenlerinden biri de Abdullah b. Mes'ûd'dur. (v. 34/654) İbn Mes'ûd, Peygamber Efendimizin (sas) vahiy kâtiplerinden olması hasebiyle O'nun yanından pek aynlmazdı. Bu münasebetle Hz. Peygamber'in (sas) Kur'ân'a yönelik açıklamalanna daha çok muttali olmuştur. O'nun bu niteliğini ve ilimdeki derinliğini bilen Hz. Ömer (r) halifeliği sırasında İbn Mes'ûd'u Kûfe'ye muallim olarak tayin etmiştir. İbn Mes'ûd'un Kûfe'de oluşturduğu medrese, daha çok rasyonel bir temel üzerine bina edilmiştir. Bu sebepten dolayıdır ki İslâm âlimleri, İbn Mes'ûd'un teşekkül ettirdiği bu medreseyi/ekolü, içtihâdî hareketlerin ilk nüvesi olarak kabul ederek O'na "Irak Re'y Ekolü" ismini vermişlerdir.

Mesruk b. el-Ecda' (v. 63/683), Esved b. Yezîd (v. 75/694), Mürre b. el-Hemedânî (v. 90/708), Âmir eş-Şa'bî (v. 103/721), Hasan Basrî (v. 110/728), Katâde b. Diâme (v. 117/735), İbrahim en-Nehaî, İbn Mes'ud'tan ilim alarak yetişmişler ve tefsir alanında ün kazanmışlardır.[81]

Tabiîler buralarda tefsir ve ilmî hayata yeni bir hareket kazandırmışlardır.[82] Bu üç tefsir okulu ayn bölgeler ve ayrı şahıslar tarafından kurulduğu için aralannda aynlıklar bulunduğu gibi müşterek taraflar da mevcuttur. Meselâ; Mekke ve Medine ekolleri re'y ve kıyasa fazla yer vermezlerken, İrak medresesinde bu görüşlere fazlasıyla önem verilmektedir.[83]

Tabiîler, tefsiri sahabeden ya işittikleri şekilde nakletmişler, ya da kendi içtihatlarına müracaat etmişlerdir. Bu arada İsrâiliyyat denilen hareket de tefsire girmiştir. Aslında sahabe devrine kadar indirilebilecek bu hareket tabiîler devrinde artarak devam etmiş, Yahudî, Hıristiyan ve diğer kültürlerden gelen rivayetler tefsir kitaplarına girmiştir. İslamî eserlerde İsrailî rivayetler çoğunlukla Abdullah b. Selâm (v. 43/663), Ka'bu'l-Ahbâr (v. 32/652), Vehb b. Münebbih (v. 110/728), Abdülmelik b. Güreye (v. 150/767) üzerinde yoğunlaşmaktadır.

a. Tâbiûn Tefsirinin Özellikleri

Sahabe Tefsiri, kendilerine mânâsı kapalı gelen ayetlerle sı-nıriı kalmışken, tabiîler döneminde Kur'ân'ın bütünü tefsir edilmeye başlanmıştır. Yine Sahâbe'nin yaptığının aksine, ayetlerin icmâlî mânâlarıyla yetinilmeyip gerektiğinde kelimeler de tefsir edilmiştir. Kur'ân'daki garip lafızlar, baştan sonuna kadar âyet âyet tefsir edilirken, istinbat ve istidlal yoluyla âyetlerden hükümler çıkartılması sebebiyle, âyetlerde geçen bazı kelime ve tâbirlerin tavzihine geniş yer verilmiştir. Lügat müfredatının yanında târihî bilgiler, fıkhî şerhler ve gayb âlemini tasvîr mahiyetinde açıklamalann yapılması da sahabe döneminde fazlaca görülmeyen, tâbiûna ait tefsir özelliklerindendir.[84] Tabiîler arasındaki anlayış farklılığının çokluğuna bağlı olarak tefsirdeki ihtilafları da çok olmuştur. Bu ihtilaflar neticesinde mezhebî ihtilafların tohumları da bu dönemde atılmış olmaktadır.[85]

b. Tâbiûn Tefsirinin Bağlayıcılık Değeri

Tâbiûn Kavlinin, tefsir açısından değeri, kabulü veya reddi konusunda farklı görüşler ve deliller ileri sürülmüştür.

Tefsircilerin çoğunluğunun görüşü, Tâbiûn Tefsirinin hüccet olarak kabulü yönündedir. Bunu benimseyenlerin gerekçesi ise, tabiîlerin, tefsirin ekserisini sahabeden almış olmalarıdır. Ayrıca tabiîlerin kendi şahsî ifadeleri, birbirieri hakkındaki hüsn-ü şahadetleri, Kütüb-i Sitte sahiplerinin onlan tevsîki de bu görüşü destekler mahiyettedir. Bunun için de bu gruba dahil tefsirciler onların kavillerine, görüşlerine eserlerinde yer vermişler, nak-letmişlerdir. Bir rivayete göre Ahmed b. Hanbel de bu görüştedir.

Alimlerin bir kısmı da Tâbiûn Tefsirini hüccet olarak kabul etmeme görüşündedir. Şu'be b. el-Haccâc, onun re'yine istinaden İbn Âkil ve bir diğer rivayete göre Ahmed b. Hanbel bu görüşü benimseyenlerdendir. Bunların ileri sürdüğü delilleri; Resûlullah'tan işitmedikleri için Tabiî Tefsiri, sahabe Tefsirinin bulunduğu yere konulamaz. Nüzul vaktinde yaşayıp, nüzule sebep olan halleri ve karineleri görmediklerinden dolayı, âyette kastedilen muradı anlamada hata edebilirler, delil olamayan şeyi delil sanabilirier. Ayrıca sahabenin sîka (güvenilir) oluşuna dair nass var ama, bunlar hakkında böyle bir nass mevcut değildir. Ebu Hanîfe'nin: "Rasulullah'tan gelen baş göz üstüne, sahâbe'den gelenlerde muhayyeriz. Tâbiîler'den gelene gelince, onlar ricâl(insan), biz de ricaliz" dediği rivayet edilmektedir.[86] Kanaatimize göre de Tâbiûn Tefsiri, hüccet değildir.

F. Tâbiûn Devrinden Sonraki Tefsir

Sahabe ve tâbiûn rivâyetleriyle başlayan tefsir ilmi, tedvîn edilinceye kadar böyle devam etmiştir. Yani ilk asıriarda tefsir ilmini, hadis ilminin bir kolu olarak görmekteyiz. Fakat müteakip asıriarda rivayet tefsirinin yanı sıra dirayet tefsiri de gelişmeye başlamış, böylece hicrî ikinci asırdan itibaren hadis ilminden bağımsız olarak tefsirier meydana getirilmiştir. Sözlü rivayet karakterinden dolayı Hz. Peygamber ve sahabe dönemine "tefşirin birinci merhalesi"; hadisin bir cüzü olma özelliği sebebiyle tabiîler dönemine "tefsirin ikinci merhalesi" denilmiştir. Etbau't-tâbiîn döneminde müstakil yapıya kavuştuğundan bu devre de "tefsirin üçüncü merhalesi" olarak değerlendirilmiştir.[87]

Genişleyen İslâm devleti sınırları içinde yeni ülkeler ve kültürel özellikler, ortaya çıkmış olan fikrî, siyasî ve dinî cemiyetler ve fırkalar, tefsir hareketlerine canlılık getirdiği kadar bir takım karışıklıkların da nedeni olmuşlardır. Çünkü zuhur etmiş olan fikrî, siyasî ve dinî cemiyetler devamlarını sağlayabilmek için, Kur'an'a dayanmak mecburiyetini hissetmişlerdi. Bunların hepsi de kendi fikirlerinin doğruluğunu iddia etmekte idiler. Hele ilk asıriardan itibaren zuhur etmeye başlayan fırkalar, kendi fikirlerinin asıl olduğu noktasından hareket ederek, onları teyid edecek mahiyette Kur'an'dan deliller aramaya başlamışlardı. Ekseriya onları teyid eden nass'lar bulunamıyor, bazı ayetler zorlanmak suretiyle te'vil edilmeye çalışılıyordu. Bu arada pek çok haberierin de uydurulması icâb ediyordu. Bunlara îsrâiliyyat dediğimiz haberier de ilâve edilirse, tefsir ilmindeki karışık durum kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Böyle bir durum karşısında, bazı ciddi ilim adamlarının tefsire karşı olan itimadı sarsılmış, dönemin tefsirierine kuşkulu bakmış, itimat etmemişlerdir. Meselâ; Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) "tefsir, melâhim[88] ve megâzî[89] gibi üç şeyin aslı yoktur"[90] demişti. Meşhur "Müsned"inde tefsire dair binlerce haber toplayan ve Mısır'daki Ali b. Ebi Talha'nın nüshasını medheden bu zat, acaba neden dolayı tefsire itimat etmemiş ve yukarıda zikrettiğimiz sözü söylemiştir. Kanaatımızca, Ahmed b. Hanbel'in bu sözünde, zihinler için bir ikaz ve tenbih vardır. Tefsire dair olan haberlerin sahih olmayanlan, sahihlerine nisbetle çok olduğuna işaret etmek istemiştir. Yoksa O'nun maksadı, sahih tefsir rivayetlerini nefyetmek değildir. Bu zatın devrinde, fırka fikirleri ve İsrâiliyâtla dolu olan tefsirler o kadar çoğalmış ki, böyle bir sözü söylemek mecburiyeti hasıl olduğu anlaşılmaktadır.[91]

Tefsirin müstakil bir ilim hüviyetini kazandığı Etbau't- Tabiîn döneminde her bir ayet, mushaf tertibi gözetilerek tefsir edilmiştir. Ancak bu tarzdaki ilk tefsirin hangisi olduğu hususunda ittifak sağlanmış değildir.[92] İlk müstakil tefsir yazanın "Meâni'l-Kur'ân" adlı eseriyle Ferrâ (v. 207/822) olduğu öne sürülmüşse de bu görüş kabul edilmemektedir. Tâbiûndan Said b. Cübeyr, Mücâhid ve İkrime'nin tefsirlerinin de Kur'ân'm tümüne şâmil olmadığı düşünülürse bu konuda ilk tefsir yazanın Mukâtil b. Süleyman (v. 150/767) olduğu görüşü ağıriık kazanmaktadır. Bu arada en eski matbu Kur'ân tefsirinin de Süfyânü's- Sevrî (v. 161/778)'nin olduğu bilinmektedir.

Bu devirde müstakil tefsir yazmış zevattan bazısı şunlardır: Ali b. Ebî Talha (v. 143/760), Mukâtil b. Süleyman (v. 150/767), Şu'be İbnu'l- Haccac (v. 160/776), Süfyan es-Sevrî (v. 161/778), Vekî' İbnu'l- Cen-ah (v. 196/811), Süfyan b. Uyeyne (v. 198/813), Yahya b. Sellâm (v. 200/815), Abdur-razzak b. Hemmâm (v. 211/827).

İlk tefsirlerin çoğu kaybolmuş ve bize kadar ulaşmamıştır. Bu bakımdan Taberî (v. 310/922) ve İbn Ebî Hâtim'in tefsirleri, bu eski tefsirleri koruyan tefsirler koleksiyonu sayılmışlardır.[93]

G. Tefsir Faaliyetinin Gelişmesi ve Tefsirlerin Tedvini

Daha önce de belirttiğimiz gibi ResûluUah Efendimiz (sas), Kur'ân-ı Kerim'i fiilî, kavlî ve takrîrî sünnetiyle tefsir etmiş ve bu tefsiri O'nun değerii ashabı, hem kendi aralarında, hem de kendilerinden sonrakilere rivayet ederek nakletmişlerdir. Ashaptan sonra gelen tâbiûn da aynı metodu takip ederek hem birbirleri arasında, hem de kendilerinden sonrakilere intikal ettirmek üzere ashaptan duyduklan rivayetleri nakletmişlerdir. Bu dönemde daha çok rivayet naklî ve bu rivayetler arasından bir kısmının tercih edilmesi şeklinde olan tefsir çalışmaları müşahede edilmekteydi. Ancak Emevîler'in son dönemiyle Abbâ-sîlerin ilk döneminde Hz. Peygamberin hadîsleri tedvîn edilmeye başlandı. Hadîslerden muhtelif konular ayrı bablar altında toplanıyor ve tefsir konusu da bu hadîs mecmuaları içerisinde ayrı bir bölüm olarak yer alıyordu. Henüz sûre sûre, baştan sona Kur'ân tefsiri mevcut değildi. Peygamberimizden veya sahabe ya da tâbiûndan rivayet edilen Kur'ân âyetlerinin tefsirleri Yezîd İbn Hârûn es-Sülemî (v. 117/735), Şu'be ibn Haccâc (v. 160/777), Vekî' ibn Cerrah (v. 197/812), Süfyan ibn Uyeyne (198/813), Revh ibn Ubâde (v. 205/820), Abdun-ezzâk ibn Hemmâm (v. 211/826), Âdem ibn Ebî îyâz (v. 220/835), Abd ibn Humeyd (v. 249/864) gibi hadîs imamlarının derledikleri mecmualar içerisinde yer alıyordu. Ancak bu mecmualarda tefsir yalnızca "kitâbu't- tefsir" adıyla bir bölüm halinde mevcut idi. Ve kendilerinden önce geçen zevatın tefsirlerinin aktarılmasından öteye geçmiyordu. Ayrıca yazıya geçirilen bu nakiller Kur'ân'in tamamını ihtiva etmiyordu. Bunlar daha ziyade Peygamber Efendimizin (sas) herhangi bir vesile ile yapmış olduğu tefsir, ya da âyetlerin iniş sebepleriyle ilgili sahabenin müşahede ve duyduklarına dayanan rivayetlerden ibaretti.

Tefsirlerin Tedvini

Bir müddet sonra bir adım daha atılarak tefsirler ayrı mecmualar halinde derlenmeye başlandı ki, buna tedvîn denilmektedir. Tedvîn sözlükte; "bir araya getirmek, toplamak ve cem etmek" gibi mânâlar ifade etmektedir. Terim olarak anlamı ise; "ilk devirden itibaren gelen tefsir rivayetlerini muntazam bir şekilde bir kitapta toplamak" demektir.[94] Kur'ân'daki her âyetin tefsiri ile ilgili Hz. Peygamberden (sas) ve ashaptan nakledilen rivayetler yine mushaftaki sırasına göre tanzim edilerek ilk tefsir mecmuaları meydana getirildi. Bunlar arasında bilhassa İbn Mâce (v. 273/886), İbn Cerîr et-Taberî (v. 310/922), Ebû Bekir ibn Münzir en-Neysâbûrî (v. 318/930), İbn Ebî Hatim (v. 327/938), İbn Hibbân (v. 369/979), Hâkim (v. 405/1014) ve Ebû Bekir ibn Merdûyeh (v. 410/1019) gibi değerli tefsir âlimleri bulunuyordu. Ve bu tefsirler de yine Hz. Peygamberden, ashaptan, tâbiûndan ve tebe-i tabiînden nakledilmiş olan rivayetlerin isnatlar halinde aktarılmasından ibaretti. Kısacası rivayet tefsiri idi. Yalnızca İbn Cerîr et-Taberî nakledilen rivayetleri zikrettikten sonra kendi tercihini belirttiği gibi bazı yerlerde gramer ve i'râbla ilgili bilgiler de veriyordu. Aynca âyetlerden çıkabilecek hükümleri de zikrediyordu.[95] Böylece ilk rivayet tefsirieri ortaya çıktı.

Daha sonraki dönemlerde isnat kaidelerine riâyet edilmeksizin ve doğrudan rivayetlerin nakliyle yetinilme temayülleri belirdi. Bu sebeple titiz bir isnat zincirinden yoksun bulunan rivayetler ortaya çıktı. Böylece ilk kez hadîs ve tefsirde uydurma rivayetler yer almaya başladı. Özellikle Kur'ân kıssalarının açıklanması için İsrâiliyyât nakledilmeye başlandı. Bu sebeple de âyetlerin tefsirinde çok farklı yorumlara gidildi. Genişleyen İslâm devleti, yaygınlaşan İslâm toplumu ve gelişen İslâm kültürü doğrultusunda ortaya çıkan yeni problemlere Kur'ân'ın ışığında çareler bulmak arzusuyla aklî istidlallerle Kur'ân'dan hükümler çıkarılmaya çalışıldı. Başlangıçta kişisel çabalarla nakledilen rivayetlerden bir kısmının tercihi şeklinde görülen ve nispeten de kabul gören bu faaliyet gittikçe genişledi. Antik kültürierin kalıntıları, değişik bilgi malzemeleri, farklı görüşler, birbiriyle çelişen inançlar yavaş yavaş tefsir kitaplarında sergilenmeye başlandı. Gramer faaliyetlerinin hızlanarak sarf ve nahivle ilgili eserlerin tedvîn edilmesi, ahkâmla alâkalı farklı görüşlerin ortaya çıkması, kelâm problemlerinin tartışılmaya başlanmasıyla, fırkaların değişik inanç ve görüşlerini yayma gayreti içine girmesi ve Grek felsefesinden eserlerin tercüme edilmesiyle İslâm düşünürieri tarafından tartışılmaya başlanması neticesinde; bu disiplinlerin her biri kendi görüşlerini Kur'ân'ın tefsirinde yansıtmaya çalıştılar. Bu disiplinlerden herhangi birisinde uzmanlaşmış olan kişi, onu Kur'ân'a da uygulamaya yöneldi. Bu sebeple Zeccâc, Vahidî ve Ebû Hayyân gibi müfessirler, gramer faaliyetlerine ağırlık veren, Kur'ân'ın i'râbıyla alâkadar olan tefsirler yazdılar. Cessâs ve Kurtubî gibi fıkhî mes'elelerle ilgilenen âlimler, fıkhî yanı ağırlıklı olan tefsirler yazdılar. Kelâmcılar ve özellikle Râzî gibi aklî bilimlerde gelişmiş olan düşünürler de felsefî ve kelâmî yönleri ağır basan tefsirler yazdılar. Tarihçilerin kaleminden çıkan tefsirler de daha çok -doğru/yanlış- geçmiş haberierin naklinden ibaret oluyordu. Sa'lebî ve Hâzin gibi. Bu arada gerek Mu'tezîle'den gerekse Şîa'dan birçok bilgin de kendi mezheplerinin görüşünü yansıtan tefsirler yazdılar. Rummânî, Cübbâî, Kadı Abdülcebbâr, Zemahşerî gibi bilginler Mu'tezilî inançlara ağırlık veren tefsirler yazarken, Tabersî ve Molla Muhsin el-Kâşî gibi bilginler de Ca'ferî ve İmâmi görüşleri yansıtan tefsirler yazdılar. Bu arada zühd ve takva yönü ağır basan es-Sülemî ve benzeri mutasavvıflar da Kur'ân'ın tasavvufî yorumlanna yeltendiler. Daha sonra İbnü'l- Arabî ve Sadreddin Konevî gibi bilginler de işarî tefsirler yapmaya çalıştılar. Böylece her görüş kendi kanâatları doğrultusunda Kur'ân âyetlerini yorumlamaya çalıştı.

Diğer taraftan bazı bilginler de Kur'ân-ı Kerim'deki değişik konuları içeren tefsir kitapları yazdılar. Sözgelimi Ebû Ca'fer en-Nehhâs nâsih ve mensûh ile ilgili, Ebû Ubeyde Kur'ân'daki mecazla ilgili, Râgıb el-İsfehânî Kur'ân'daki terimlerle alâkalı, Vahidî Kur'ân'daki nüzul sebeplerini anlatan, Cassâs Kur'ân'daki ahkâmı belirten ve İbnü'l- Kayyîm ise Kur'ân'daki yeminleri konu edinen tefsirler yazdılar. Bunun sonunda tefsir faaliyeti, o devrin bütün kültür müesseselerini içine alacak geniş bir yapıya kavuştu. Ve böylece muhtelif tefsir çalışmaları ortaya çıktı.[96]

Müfessirleri kronolojik sıra ile, beş tabakaya ayırabiliriz:

I. Tabaka: Sahâbîler. En başta Hulefâ-i Râşidîn gelir. Bunla-nn arasında tefsire ait rivayetlerin en çoğu Hz. Ali'den gelmiştir. Hz. Ebu Bekr'in daha evvel vefat ettiğinden dolayı, tefsire ait rivayetleri çok nadirdi ki es-Suyûtî, bunların sayısının 10'u geçmediğini söyler. Bunlardan başka, tefsir hususunda şöhret sahibi altı sâhâbi daha vardır:

1. İbn Mes'ûd. 2. İbn Abbâs. 3. Ubeyy îbn Ka'b. 4. Zeyd b. Sabit. 5. Ebû Mûse'l- Eş'ari. 6. Abdullah İbn Zübeyr.

Diğer sâhâbilerin tefsire ait rivayetleri azdır. (Ebu Hureyre, Enes, Abdullah İbn Ömer, Câbir, Abdullah İbn Amr İbni'l- As).

II. Tabaka: Tabiîler. İbn Teymiye'nin değerlendirmesine göre, tefsir hususunda, tabiîlerin en mühimi Mekkelilerdir. Bunlar İbn Abbas'tan rivayet etmişlerdir. Bunlardan bazılarını zikredebiliriz: Atâ İbn Ebî Rabah, Mücâhid, İkrime, Saîd İbn Cübeyr, Tavus İbn Keysan. Bunların arasında en az rivayet eden fakat en güvenilir zat Mücâhid'tir. Bunun tefsirine en büyük alimler bile (el-Buhârî ve eş-Şâfiî gibi) itimat etmişlerdir.

İbn Mes'ûd'un İrak'taki en mühim talebeleri şunlardır: Katade, Mesruk İbnü'l- Ecda', Alkame İbn Kays, Esved en-Nehaî, İbrahim en-Nehaî, eş-Şa'bî vb.

Bunlardan başka: Mâlik îbn Enes, Hasan el-Basrî, Zeyd İbn Eşlem, ed-Dahhâk İbn Muzâhim, Atiyye el-Avfî ve diğerleri tefsir ile meşgul olan tabiîlerdir.

III. Tabaka: Bu kategoriye girenler, tefsir kitaplarını te'lif etmeye başlayanlardır.

Bunlar, bir ayetin tefsirine yarayacak sahabe ve tabiîlerden olan bütün rivayetleri sened ile birlikte zikretmektedirler ki, en meşhurları şunlardır:

Süfyan İbn Uyeyne, Veki' İbnü'l-Cerrah, Şu'be İbnü'l-Haccâc, Yezid İbn Harun, Abdürrezzak, İshâk İbn Râheveyh, Ebû Bekr İbn Ebi Şeybe.

IV. Tabaka: İbn Cerîr et-Taböî» İbn Hibbân, İbnü'l-Münzir v.s..

V. Tabaka: Ebû Ca'fer en-Nehhâs, Ebû Ali el-Fârisî v.s.

Dördüncü tabakadan itibaren, arük tefsir, hadisten aynlıp müstakil bir ilim haline gelmeye başladı. Böylece mushafm tertibine göre sıra ile âyet âyet tefsir yapmak âdet oldu.[97]

Tefsir İlminin Dönemleri

Birinci Dönem: Tefsirin Temellerinin Atıldığı Merhale

Bu merhalede tefsir ilminin temelleri atılmaya başlanmıştır. Bu dönem, Peygamber Efendimizin (sas) en hayırlı insanların yaşadığı asır dediği; Sahabe, tâbiûn ve tebe-i tabiîn asrıdır. İşte bu asırda, bizzat Hz. Peygamber (sas) tarafından tefsir ilminin temelleri atılmış, yani Kur'ân tebliğ ile beraber tefsir edilmeye başlanmıştır. Daha sonra sahabe efendilerimiz, tâbiûn ve tebe-i tabiîn dönemleriyle devam etmiştir.

Bu dönemde tefsir ile meşgul olanların üzerinde durduğu iki önemli husus vardır:

1.Rivayet tefsiri: Ayetlerin, diğer âyetlerie, hadis ve sahabe sözüyle tefsiri. Bu sahada meşhur olan müfessirler ise. Hasan Basrî, Süddî el-Kebîr, Yahya b. Sellâm ve Sahih- i Buhârî sahibi Buhârî.

2.Lügavî açıklamalar: Bu dönemdeki bazı müfessirlerin üzerinde durduğu ikinci konu da, âyette geçen garip kelimelerin -genellikle şiirden delil getirilerek- açıklanmasıdır. Bu sahada en çok bilinenler ise; İbn Kuteybe, Ebû Ubeyde ve el-Ferrâ'dır.

İkinci Dönem: Tefsirin Müstakil Bir İlim Olduğu Merhale

Sağlam bir temel üzerine oturan tefsir, hicrî üçüncü asırda İbn Cerîr et-Taberî'nin Kur'ân'ın başından sonuna kadar tam bir tefsir yazmasıyla müstakil bir ilim haline gelmiştir. Ondan önceki dönemde tefsir, sadece lügavî izah ve nakilden ibaretti. Çok az müfessir âyet hakkında kendi görüşlerini bildiriyordu. Aynı zamanda, lügavî tefsirle meşgul olanlar, rivayete önem vermiyor, rivayet tefsiri ile meşgul olanlar, lügavî izahlar üzerinde durmuyordu. Fakat İmam Taberî, hem lügavî izahlar, hem de rivayet üzerinde durdu. Bunlara ilâveten de, kendi görüşlerini ve tercihlerini de zikrederek tefsirde yeni bir metot ortaya koydu. Ayrıca Kur'ân'ı, Fatiha sûresinden Nâs sûresine kadar sûre sûre ve âyet âyet tefsir etti. Kendisinden önceki tefsir rivayetlerini eserinde toplayarak adetâ bir tefsir koleksiyonu meydana getirdi. Böylelikle tefsirde önemli bir dönemi başlatmış oldu. Bundan dolayı da kendisine İmamu'l- müfessirîn denilmiştir.

Üçüncü Dönem: Tefsirin Gelişme Merhalesi

Herkesçe bilindiği gibi, İslâmiyet, doğduğu Arap yarımadası sınırlan içerisinde kalmamıştır. Genişleyen fütuhatla veya başka yollardan Arap olmayan unsuriann da müslümanlar arasına katılmasıyla ve insan tefekkürünün gelişmesi, hâdiselerin çoğalması ve bunların izahının Kur'ân nass'lannın ışığında yapılmak istenmesi, tefsirin boyutlannın genişlemesine sebep olmuştur. Böylece nakle dayanan rivayet tefsiri veya me'sur tefsirin yanında akla dayanan dirayet tefsiri veya ma'kûl tefsir de gelişmeye başlamıştır. Bunlann yanında asıriarın geçmesiyle, Kur'ân'ı anlama metotları yani tefsir metotlan da değişmiştir. Kur'ân'ın, lügat, belagat, edebiyat, nahiv, fıkıh, mezhep, felsefe, tasavvuf ve daha pek çok yönlerden tefsirleri meydana getirilmiş, bu çeşitli yönlerdeki tefsirlerde çeşitli usûller ortaya çıkmıştır. Her bir müfessir, hangi ilim dalında mütehassıs ise, Kur'ân'ı o yönüyle tefsir etmiştir. Bu merhale, hicrî dördüncü asıria, yani İbn Cerîr et-Taberî'nin vefatıyla başlayıp, miladî 19. asra kadar devam etmiştir.

Dördüncü Dönem: Tefsirde Yeni Merhale

İslâm'ın ilk beş-altı asrından sonra zamanla içtimaî hayatta mukallitlikten daha ileri gidemeyen bir durgunluğun meydana gelişinin, tefsir ilminde de bir donukluk meydana getirmesi tabii idi. Birkaç asırdan beri Avrupa'da meydana gelen fikrî ve ilmî hareketler, İslâm âleminde de bir uyanma hareketi meydana getirmişti. Birçok İslâm ülkesinde bilhassa Mısır ve Hindistan'da ilim adamları harekete geçerek, yeni görüş ve anlayışla, ilmin de ışığı altında diğer ilimlerde olduğu gibi, Kur'ân-ı Kerim tefsirinde de yeni ufuklar açmışlardı. Hiç şüphesiz miladî XIX. asır, müslümanlar arasında dinî hareketlerin canlandığı bir asır oldu. İlim adamları tefsir ilmindeki durgunluğa ve taklitçiliğe bir son vermeye çalıştılar. İslâm dininin, ilme karşı bir tutumu olmadığı noktasından hareket ederek yeni metot ve usûllere tevessül ettiler. Tefsir ilmi açısından bu asra, tecdit asrı da denilebilir. Tefsir ilmindeki durgunluğa ve taklitçiliğe son vermeye çalışan müfessirlerin başında Muhammed Abduh gelmektedir. Abduh, aklî ve içtimaî tefsir ekolünün kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bu ekolün en belirgin özelliği, Kur'ân'ı tefsir ederken O'nun hidayet yönünü tefsire konu edinmesidir. Kur'ân, toplum için inmiştir, bu yüzden tefsir edilirken çağın içtimaî problemleri Kur'ân âyetlerinin ışığında çözüme bağlanmalıdır. Yani tefsirin konusu insan, insanın hidâyeti, içtimaî meseleler olmalıdır. Bu eğilime İçtimaî Tefsir Ekolü denilmesinin sebebi de budur. Yaptıkları tefsirlerde, akla fazla önem verdiklerinden dolayı da Aklî Metot denilmiştir.

Abduh'tan etkilenen ve bu sahada tefsir yazan müfessirier-den bazıları şunlardır: Reşit Rızâ: Tefsiru'l- Menâr, Mustafa Merâgî: Tefsiru'l- Merâgî, Cemaluddin Kâsımî: Mehâsinü't-Te'vil, Muhammed Emîn eş-Şınkîtî: Advâu'l- Beyân, Tâhir b. Aşûr: et-Tahrîr ve't- Tenvîr, Seyyid Kutup: R Zilâli'l- Kur'ân, Said^avva: el-Esâs fi't- Tefsir.[98] Ayrıca tefsirin bu yeni döneminde, -kitabımızın ikinci bölümünde müstakil olarak ele alacağımız- Konulu Tefsir Metodu isimli bir tefsir metodu da ortaya çıkmıştır.

Giriş bölümünü şöyle özetleyebiliriz:

1. Tefsir, Peygamber Efendimizin (sas) bazı âyetleri açıklaması ile başlamış ve bu bakımdan Peygamberimiz Kur'ân'ın ilk müfessiri olma şerefini kazanmıştır.

2. Hz. Peygamberden sonra, insanların tefsire olan ihtiyaçla-nndan ve nüzul sebeplerine yoğunlaşmalarından dolayı tefsir çalışmaları genişlemiştir.

3. Tefsirin doğuşu sırf tefsir etmek için değil de, Kur'ân'daki kapalılıklan ve müşkiUeri açıklamak ve mübhem olanlan tefsir etmek içindi. Hz. Peygamber bütün Kur'ân'ı tefsir etmedi. Ondaki bazı kapalı olan noktalan açıkladı. Ashabı da O'na Kur'ân'ı okumak, anlatmak ve tefsir etme bakımından söz verdi. Bu durumda nisbî olarak tefsir sahası genişledi. Fakat bu genişlik bütün Kur'ân'a şâmil olmadı. İmam eş-Şâfiî'nin: "İbn Abbâs'tan tefsir hakkında ancak yüz kadar hadis sabit olmuştur."[99] sözü, bu hususu teyit eder.

4. Şu anda en eski matbu tefsir Süfyân es-Sevrî'nin tefsiridir. Bu tefsir âyetlerin bazısını ele alan me'sur bir tefsirdir.

5. Bugün bize ulaşan en eski ve tam bir Kur'ân tefsiri, Mukâtil b. Süleyman'mkidir. O, âyet âyet bütün Kur'ân'ı tefsir etmektedir.

6. İlk tefsirlerden çoğu kaybolmuş ve bize kadar ulaşmamıştır. Bu bakımdan Taberî'nin tefsiri, bu eski tefsirleri muhafaza eden tefsirler koleksiyonu sayılır.

7. Müslümanlar her asırda Kur'ân'a gereken itina ve titizliği göstermişler ve bu konuda sayılamayacak kadar tefsirier te'lif etmişlerdir.[100]

İKİNCİ BÖLÜM TEFSİR ÇEŞİTLERİ

Bu bölümde, tefsir tarihi boyunca müfessirierin Kur'ân'ı nasıl tefsir ettiklerinden bahsedeceğiz. Tefsir çeşitlerine geçmeden önce, müfessirierin Kur'ân tefsirindeki ihtilaf sebepleri üzerinde kısaca duracağız.

Kur'ân Tefsirindeki Farklılığın Sebepleri

İslâmiyet, doğduğu Arap yarımadası sınırlan içerisinde kalmamıştır. Genişleyen fütuhat veya başka yoUaria Arap olmayan unsurlar da müslümanlar arasına katılınca, her şeyden önce onlara yeni dinin öğretilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Genişleyen İslam toplumunu oluşturan insan kitleleri ayrı ayrı kültürlerden, ayrı dinlerden kopup gelen kimselerdi. Onlar beraberlerinde ilk kaynaklarından bazı şeyleri taşıdılar. Öte yandan komşu ülkelerin felsefî ve ilmî eserleri müslümanlar arasında yayılmaya başladı.[101] Bu âmillerin, toplumun kültür ve tefekkür hayatını etkilemesi kaçınılmaz bir sonuçtu.

Ayrıca, insan tefekkürünün genişlemesi, hâdiselerin çoğalması ve bunların izahının Kur'ân nasslarının ışığında yapılmak istenmesi tefsirin boyutlarının genişlemesine sebep olmuştur. Böylece nakle dayanan rivayet tefsiri veya me'sur tefsirin yanında akla dayanan dirayet tefsiri veya ma'kûl tefsir de gelişmeye başlamıştır.[102] Bunların yanında asırların geçmesiyle yeni yeni tefsir çeşitleri de ortaya çıkmıştır. Şimdi de kısaca Kur'ân tefsirindeki bu farklılığın sebeplerine temas edelim.

Kur'ân tefsirindeki farklılıkların, biri Kur'ân'ın yapısı, muhtevası ve üslûbundan, diğeri de müfessiderin görüş, düşünce ve tavırlarından kaynaklanan iki ana sebebi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Kur'ân'ın, insan hayatının bütün yönlerini ihtiva etmesi ve insanı bir bütün olarak ele almasından dolayıdır. Yani Kur'ân'ın muhtevasında yer alan bilgilerin, çok yönlü ve çok değişik hedefleri ihtiva etmesi ve bu bilgilerin, aynı zamanda çok mükemmel şekilde sunulmuş olmasıdır. Hem indirildiği asrın ve daha sonraki asırların realitelerine uygun kavramların seçimi, hem de bu kavram-lada ifade edilen bilgilerin koordinasyonundaki mükemmellik Kur'ân tefsirinde farklılıklar meydana getirmiştir. Kur'ân-ı Kerim'in lafzından kaynaklanan ihtilaflar söz konusu olduğunda akla müteşâbih ayetler gelmektedir. Bu da iki farklı yorum, iki farklı anlayış demektir. Dolayısıyla müteşâbihlik, kendi yapısı gereği, farklı anlayışları içinde barındırmaktadır. Buna ayrıca şunları da ilave edebiliriz:

1. Kıraat farklılığından kaynaklanan ihtilaflar

Bilindiği gibi Kur'ân'ın okunmasında çeşitli kırâatlar söz konusudur. Bir âyet hakkında sahabeden muhtelif iki veya daha fazla kıraat şekli gelebilir. Bu kırâatlar bazen âyetin tefsirine tesir eder ve âyetten değişik mânâ ve hükümlerin çıkmasına sebebiyet verebilir:

"Ey iman edenler! Namaza kalkmak istediğinizde yüzlerinizi ve dirseklere kadar ellerinizi yıkayın! Başlannızı meshedip topuklarınızla birlikte ayaklarınızı da yıkayın!" (Mâide, 5/6) Bu âyetteki "ercülüküm" lafzının makabline veya daha öncesine atfedilmesiyle tefsirde ihtilaf meydana gelmiştir. Ercülüküm kelimesi eğer kendinden önceki ruûsiküm lafzına affedilirse ercüliküm şeklinde okunur ve ayakların da baş gibi meshedilmesi gerekir. Ercülüküm lafzı, fağsilû fiilinin mef'ûlü olarak uücûheküm ve eydiyeküm lafızlarına atfedilerek ercüleküm şeklinde okunursa o zaman ayakların, yüz ve eller gibi yıkanması gerekir. Fakat Peygamber Efendimiz'in (sas) fiilî sünneti bu ihtilafı ortadan kaldırmış ve ayakların da yıkanması gerektiğini bildirmiştir.[103]

2. İ'rab yönünden meydana gelen ihtilaflar

Bazen âyetteki kelimenin harekesinin değişmesi neticesinde, mânâda da değişiklik olur: Meselâ: "Âdem, Rabbinden birtakım kelimeler öğrenip aldı." (Bakara, 2/37) Bu âyette Âdem kelimesi merfû, kelimât ise mansup okunduğu gibi, aksi de mümkündür. Bu takdirde failler değiştiği için, mânâlarda da değişiklik olacaktır. "Âdem'e Rabbinden bir takım kelimeler geldi, ulaştı."

3. Lafzın iki veya daha fazla mânâya gelmesi

Meselâ: "Fakat onlar henüz uykuda iken, Rabbin tarafından gönderilen bir afet bahçeyi kapladı. Bahçe sabahleyin siyah kül haline geliverdi." (Kalem, 68/19-20) âyetinde geçen "es-Sarîm" kelimesi:

a. Gece gibi simsiyah oldu.

b. Gündüz gibi oldu.

c. Yangından arta kalan kül gibi oldu.

d.Aşm sıcak ya da soğuk çarpması sebebiyle ekinlerin bo-zulrpası, gibi mânâlara gelmektedir.

Bu mânâların hepsi de lügatte bu kelimenin anlamı olarak geçmekte ve Araplar, yerine göre bu anlamlan vermektedir. Dolayısıyla kelimenin birden fazla mânâda kullanılıyor olması, âyetin farklı şekillerde tefsir edilmesine sebep olmaktadır.

4. Kelimenin lügat mânâsında dilcilerin ihtilafları

"Etraflannda, ebedîliğe ermiş çocuklar dolaşıp hizmet ederler." (Vakıa, 56/17-18) Âyetteki muhalledûn, kelimesinin mânâsı "ebedî olarak onlar ihtiyarlamayacaklar", olabileceği gibi, "onlar aynı yaşta oldukları ve yaşları değişmeyeceği" gibi bir mânâ da verilebilir.

5. Âyette ıtlak ve takyîd ihtimalinin bulunması sebebiyle ihtilaf

Ku r'ân'm bazı âyetleri hem mutlak anlama alınabilecek, hem de takyîde gidilerek mânâları sınırlandırılabilecek konumdadırlar. Meselâ:

“Allah sizi kasıtsız olarak yaptığınız yeminlerden dolayı so-ruiTklu tutmaz, ama bilerek yaptığınız yeminlerden ötürü sorumlu tutar. Böyle bir yemini bozarsanız onun keffâreti, çoluk çocuğunuza yedirdiğiniz orta halli yemek çeşidinden on fakir doyurmak, yahut on fakiri giydirmek veya bir köleyi hürriyetine kavuşturmaktır. Bunlara gücü yetmeyen kimse, üç gün oruç tutsun." (Mâide, 5/89) âyetinde yer alan üç gün oruç tutma hükmü, takyidle hareket eden Ebû Hanîfe, es-Sevrî ve onlara tâbi olanlara göre mutlak değildir. Yani ardı ardına tutulmalıdır. Çünkü bu fakihler, bahis konusu âyetten çıkardıkları hükme, Ubeyy b. Ka'b ve İbn Mes'ûd'un mushaflarında yer alan "mütetâbiât" lafzını esas almışlardır. Dolayısıyla bu onlar için bağlayıcı bir karîne demektir. Buna göre bir kimse bilerek yaptığı yeminini yerine getirmemeden dolayı üç gün oruç tutma keffâretiyle karşı karşıya ise, söz konusu günleriin arasını açması caiz değildir. Ancak Şafiî, Ubeyy b. Ka'b ve İbn Mes'ûd'un mushafında yer alan söz konusu kelimeyi mütevâtir kıraâtlarda bulunmadığı için şâz olarak değerlendirerek onun, hükme delil olamayacağını ileri sürmüş ve âyete mutlak bir anlam vermiştir. Bu yüzden imam Şafiî'ye göre sözü edilen üç günlük orucun arasını açmak, yani değişik günlerde tutmak caizdir.

6. Âyette, hakikat veya mecazî mânânın kastedilmesi ihtimalinden kaynaklanan ihtilaf

Meselâ: "O'dur güldüren ve ağlatan." (Necm, 53/43) Allah, insan oğlunu bildiğimiz gülüş ve ağlayış ile yaratmıştır, bu hakîkattir. Veya arz, nebatı vermekle güler, sema da yağmurla ağlar, bu mânâ ise mecaz yönüdür. Sahih olan ferah ve hüzünden ibarettir. Zira gülme, sürür ve feraha, ağlama da hüzne delâlet eder.

7. Âyetin mânâsının umum veya husus ifade etmiş olmasından kaynaklanan ihtilaf

Kur'ân tefsirinde bazen de herhangi bir lafzın umûmî veya husûsî bir anlama hamledilmesinden dolayı ihtilâf ortaya çıkmıştır. Meselâ:

"Yoksa onlar Allah'ın lütfundan insanlara ihsan ettiği nimetlere karşı haset mi ediyorlar?" (Nisa, 4/54) âyetinde geçen "en-Nâs" kelimesinin mânâsında bu anlamda bir ihtilâf vardır. Zira, en-Nâs'dan maksat bazılarına göre Peygamber Efendimiz (sas)'dir. Çünkü Allah /O'na peygamberlik verdi, onlar da O'na haset ettiler. Bazılarına göre ise en-Nâs'dan murat, O'nunla beraber aile fertleri ve ashabının olduğu ifade edilmektedir. Birinci mânâ hâs/husûsî, ikinci ise âmm, yani umûmîdir.

8. Harfin zait olup olmadığından kaynaklanan ihtilaf

Bazı âyetlerde, lafzı sadece te'kit etmesi bakımından etkileyen, kaldırıldığı zaman mânâya menfî etkisi olmadığı zannedilen bir takım harfler bulunmaktadır. Bazı müfessirlerin zait kabul ettiği bir harfi, aynı âyette başkaları zait olarak kabul etmemektedirler. Dolaysıyla bu konuda ihtilâfa düşmektedirler:

"Hayır, gerçek öyle değil! Kıyamet günü hakkı için," (Kıyamet, 75/1) Bazılanna göre âyetteki "lâ" zaittir, yani fazladandır. Sadece kelâmı takviye eder. Bazılanna göre ise bu "lâ" aslîdir ve nefiydir.

Zira kıyametin kopması meselesi o kadar açıkhr ki, onu izah için yeminle te'yide ihtiyaç yoktur.

9. Hükmün mensûh olup olmannası konusundaki ihtilaf

Bu anlamdaki ihtilaf da, hem Kur'ân-ı Kerim'de neshin varlığını kabul edenlerle etmeyenler, hem de neshi kabul ettikleri halde, bir âyetin neshi konusunda ittifak edemeyenler arasında Söz konusudur: "Ey iman edenler! Allah'a karşı gelmekten nasıl sakınmak gerekirse öylece sakının." (Al-i İmrân, 3/102) âyetini bir kısım müfessirler mensûh, bir kısmı da muhkem olarak kabul etmektedirier. Mensûh olduğunu kabul edenler, "Gücünüz yettiğince Allah'a karşı gelmekten, haramlara girmekten sakının" (Tegâbun, 64/16) âyetinin neshettiğini söylemektedirler.

10. Hz. Peygamber ve seleften gelen tefsir ihtilafı

Bazen müfessirler, herhangi bir konuda Peygamber Efendimiz (sas) veya sahabeden gelen farklı ifadeler nedeniyle âyetin tefsirinde ihtilafa düşmüşlerdir.

Meselâ: "Şu iki hasım takım, Rab'leri hakkında çekişip durmaktalar." (Hacc, 22/19) İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre bu iki fırkadan biri ehl-i îman, diğeri ise ehl-i kitaptır. Diğer bir rivayete göre ise, o iki fırkadan biri mü'minler, diğerieri ise, hangi milletten olursa olsun kâfirlerdir.

Ebû Hureyre ve İkrime'ye göre ise, bu âyette zikredilen iki gruptan maksat cennet ve cehennem'dir.[104]

11.Zamirin merciinin, âyette açıkça belli olmaması sebebiyle ortaya çıkan ihtilaf.

Ayette geçen bazı fiillerden sonra gelen zamirler, kesin olarak nereye ait olduğu belirlenemediği zaman, âyete verilecek mânâyı ister istemez etkilemekte ve farklı anlayışlara sebep olduğu görülmektedir. Örnek olarak Necm sûresi 13. âyeti verebiliriz: "Andolsun ki, O'nun bir başka inişini de görmüştü." (Necm, 53/13) Kimin, kimi gördüğü âyette açıkça belli değildir. Acaba Peygamberimiz (sas) Allah'ı (c.c) mı gördü? Yoksa Cebrail'i (as) mi gördü? Görüldüğü üzere zamirin merciinin tayinindeki güçlük, müfessirler arasında ister istemez ihtilâf sebebi olmuştur.[105]

Kur'ân tefsirindeki ihtilafın sebeplerinden ikincisi ise, insandan ve insanın yapısından, görüş, düşünce ve tavırlanndan kaynaklanmaktadır. Müfessirin bir insan olarak fıtrî yapısı, becerisi, bilgi yoğunluğu, temayülleri, ön bilgili veya ön yargılı olup olmaması, idealleri, siyasî, iktisadî ve sosyal olayların kendisine olan etkisi vs. gibi sebepler, müfessirin Kur'ân'a yöneliş ve bakış açısını şekillendiren ve bir ölçüde tayin eden etkenlerdir. Bu etkenler de, Kur'ân tefsirinde farklılıklan ortaya çıkartmaktadır.[106]

TEFSİR ÇEŞİTLERİ

Şimdi de tarihî süreç içinde ortaya çıkmış tefsir çeşitlerini -bu sahalarda yazılan tefsirlerden de misaller zikrederek- kısaca tanıtalım.

Tefsirciler, öteden beri tefsir çeşitlerini genellikle "rivayet tefsiri" ve "dirayet tefsiri" olmak üzere iki ana bölümde ele almışlardır.[107] Bunlardan birincisi Kur'ân-ı Kerim'in, Resûlullah (sas)'in sünneti, sahabe ve tâbiûn sözlerine dayanan tefsirdir. Bu kaynaklaria yapılan tefsire "rivayet tefsiri" denildiği gibi, "naklî tefsir" veya "me'sûr tefsir" de denilir.[108] Rivayet tefsiri kaynakları bize âyetin mânâlannı, kıraat vecihlerini, muhkem ve müteşâbih olanlarını, nüzul sebeplerini, nâsih ve mensubunu bildirir.[109] Bu kaynaklar, aynı zamanda bize geçmiş ümmetler ve onlaria ilgili âyetler hakkında bilgi verir. Bu tür kaynaklar daha ziyâde tefsir, siyer, magâzî ve târih kitaplarında bulunabilir.

Dirayet tefsiri ise; Arap dili ve edebiyatı, dinî ve felsefî ilimler ile çeşitli müspet ilimlere dayanan tefsirdir. Bu usûl ile yapılan '| tefsire de "dirayet tefsiri"[110] veya "rey ile tefsir" ya da "ma'kûl tefsir" denir.[111]

Biz, şimdiye kadar genellikle tercih edilen bu ayınmdan biraz farklı bir gruplandırma yapmak istiyoruz. Öncelikle tefsiri:

1. Mevdûî/Konulu Tefsir ve

2. Mevziî/tecziî/âyet âyet tefsir olmak üzere ikiye ayırmak, daha sonra da bunları kendi aralarında gruplandırmak istiyoruz. Her bir tefsir çeşidini kısa bir şekilde açıklayacak, fakat Konulu tefsiri daha sonra açıklayacağımız için bu bölümde ondan bahsetmeyeceğiz.

1. Mevziî*/Tecziî/Ayet Âyet Tefsir: Bu tefsir çeşidi de kendi arasında bölümlere ayrılır:

a. Tahlîlî Tefsir

b. İcmâlî Tefsir.

c. Mukâren/Karşılaştırmalı Tefsir.

* “Mevdûî” kelimesi ile "Mevziî" kelimesi, Arapça asılları itibariyle "dad" harfiyle yazılmasına rağmen Türkçe yazarken karışmamalan için, ikincisine "Mevzif demeyi uygun gördük.

Tahlîlî Tefsir de kendi arasında bölümlere ayrılır:

a. Rivayet Tefsiri.

b. Dirayet Tefsiri.

Dirayet Tefsiri de kendi arasında iki kısma ayrılır:

a. Mutlak Dirayet Tefsiri. Yani hiçbir görüş ile kayıtlanmamış tefsir.

b. Mukayyed dirayet tefsiri. Belli bir görüşün hâkim olduğu tefsir.

Mukayyed Dirayet Tefsiri de kendi arasında alt bölümlere ayrılır.

Bu şematik bilgiden sonra özet bir şekilde her bir Tefsir çeşidi hakkında bilgi verelim.

1. Mevziî/Tecziî/Âyet Âyet Tefsir

Kur'ân-ı Kerim âyetlerinin, mushaf tertîhine göre âuet âyet ,ve sûre sûre tefsir edilmesine Tefsiru'l- Mevziî denir. Bazılan buna tecziî[112] ve taklîdî[113] de demişlerdir.

Bu çeşit tefsirde, âyetlerin mushaftaki tertibine riâyet edilir. Her âyetin belli bir mevzii, yani yeri ve mekânı olduğu için bu çeşit tefsire "mevziî tefsir" ismi verilmiştir. Bazıları ise bu çeşit tefsire "müselsel",[114] "atomik tefsir, geleneksel metot"[115] gibi isimler vermişlerdir.

Bu çeşit tefsirde müfessir, baştan sona mushafla biriikte ilerler. O'nun bölümlerini, kısımlarını, parçalarını daha önceden tespit ettiği metoda göre açıklamaya çalışır. Ayetleri olaylarla, görüşüne göre, yahut rivayetlerle, veya söz konusu başka âyetle mefhum ve ıstılahta ortak yanı bulunan başka âyetlerin mütalaasıyla açıklamaya çalışır. Böylece tefsir edilmek istenen Kur'ân pasajının anlamına imkân nispetince ışık tutmaya çalışırken, bu tefsir metotlarının hepsinde, yalnız söz konusu edilen Kur'ân pasajının kapsamına girdiği bağlam dikkate alınır.

Biz burada mevziî tefsirden bahsederken onu, vardığı en son şekli, en geniş ve en kapsamlı biçimiyle ele alıyoruz. Mevziî tefsir tarih boyunca tedricî olarak gelişerek Kur'ân-ı Kerim'in tamamını bölümler halinde ihtiva eder hale gelmiştir.

Bu tefsir akımı, sahabe ve tâbiûn dönemlerinde Kur'ân'ın bazı âyetlerini parça parça şerh ve izah etmek, bazı yerlerini tefsir etmek suretiyle başlamıştır. Zaman ilerledikçe daha fazla âyetleri açıklama ihtiyacı hasıl olmuş, nihayet bu tefsir akımı, et-Taberî ve başkalan-nın üçüncü asnn sonlarında dördüncü asnn başlarında kaleme aldıklan tefsir kitaplanyla en mükemmel şekline kavuşmuştur. Bu eserler tecziî metodun en kapsamlı numunelerini temsil ediyorlardı. Nihayet bu tarzda yazılan tefsirler bugün tefsir ansiklopedisi mâhiyetini arzeden eserlerin ortaya çıkmasına kadar tekâmül etmiştir.

Öyle ki artık müfessir. Fatiha sûresinin ilk âyetinden başlayarak, Nâs sûresinin son âyetine kadar tüm Kur'ân âyetlerini teker teker tefsir etmektedir. Çünkü zamanın geçmesiyle pek çok âyetin mânâ ve lafa delâletleri açısından tefsirine, ihtiyaç duyuluyordu. İşte tecziî/mevziî tefsir budur.

Pek tabiî olarak bu gibi bir tefsir metoduna tecziî demekle müfessirin diğer âyetlerin tamamından sarf-ı nazar ettiğini, söz konusu edilen âyeti anlamak için başka âyetlerden faydalanmadığını söylemek istemiyoruz. Aksine müfessir zaman zaman hadîsler ve rivayetlerden faydalandığı gibi bu meyanda başka âyetlerden de yararianır. Şu kadar var ki, bu faydalanma söz konusu edilen âyet-i kerimenin taşımış olduğu lafzî anlamını tespit etme gayesine yöneliktir. Yani bu tefsirin her adımında temel hedef müfessirin üzerinde çalıştığı âyetin delâletini, imkân dahilindeki her türiü vâsıta ile anlamaya çalışmasıdır. Demek ki hedef "Cüz'î bir hedeftir". Müfessir, sürekli olarak Kur'ân metninin şu veya bu cüzünü anlamakla yetinir. Kur'an'ı tecziî metotla tefsir eden müfessirin elinde yığınla malûmat vardır, fakat bir bütünlükten yoksun, üzerinde muhtelif saha ve konularia ilgili Kur'ân düşüncesini kurmasına imkân veren bu malumatı teorik ilkelere, fikrî verilere dönüştürecek organik bağlar ve sağlıklı ilişkiler yoktur. İşte bu nokta tecziî tefsir metodunda, bazen farkında olunmadan gerçekleşse de, metot içerisinde yer alan bir esas değildir. Yani tecziî tefsir metodu, Kur'ân'da ele alınan herhangi bir konuyu enine boyuna, konu ile ilgili bütün âyetleri inceleyerek bir neticeye varmayı hedef edinmiş değildir. [116]

Şimdi de, daha önce de belirttiğimiz üzere, üç ayrı gruba a-' yırdığımız tecziî tefsir çeşilerini inceleyelim:

a. Tahlilî Tefsir

Kur'ân âyetlerinin mushaf in tertibine göre sûre sûre ve âyet âyet tefsir edilmesidir ki, müfessir, âyetleri bütün yönleriyle araştmp hedeflerini ortaya çıkarır.[117]

Bu çeşit tefsirde müfessir; ayette geçen garip kelimeleri ve terkipleri açıklar, aralarındaki münâsebeti zikreder, şayet varsa esbâb-ı nüzul haberlerini, âyetle ilgili Hz. Peugamher, sahâhp vp Jâbiûndan rivayet edilen haberleri zikrederek, kültürüne ve ihtisas sahasına göre sahip olduou bilgileri de meczederek âyet hakkındaki görüşünü bildirir. Müfessirin ihtisas alanına göre bu çeşit tefsir çok uzun veya kısa olabileceği gibi, tefsir metotları da değişebilir.[118] Bu çeşit tefsir metodunda müfessir bazen tefsirini, kendi görüşlerini zikretmeyi haram sayarak sadece naklî haberlere dayanarak yaparken, bazı müfessirler de sadece dirayet metodu ile Kur'ân'ı tefsir eder. Dirayet metoduna göre tefsir yapan müfessirlerin ihtisas sahaları ne ise, tefsirinde onun te'siri görünür.[119]

b. İcmali Tefsir

Kur'ân âyetlerinin icmâlî olarak (kısaca) tefsir edilmesidir. Bu açıdan Tefsiri tercümeye benzemektedir. Bu çeşit tefsirde de mushaf tertibine göre sûre sûre ve âyet âyet tefsir yapılır. Öncelikle garip kelimelerin ve cümlelerin mânâları verilir, birazcık ilim sahibi olanların anlayabileceği şekilde âyetlerin hedefi zikredilir ve âyetler arası münâsebetler gösterilir.

Müfessir tefsir yaparken âyetleri de zikreder ki, âyetler arasındaki tenasübü göstersin. Böylece tefsiri dinleyen veya okuyan kimseler de âyetler arası ilişkiyi rahatlıkla görebilsin.. Müfessir gayet kısa, fakat açık ve net bir şekilde âyetin tefsirini yapar ki böylece âygüııjagdefi-anlaşılır ve ümit edilen fayda eldedilmiş olur. Bundan dolayı müfessirin bunu gerçekleştirmek için yapması gereken şeyleri ihmal etmemesi gerekir. Meselâ; konunun ihtiyaç duyduğu kadarıyla târihî olaylara, nüzul sebebine, hadis-i şerife veya selef-i salibinden gelen haberlere işaret etmesi gerekir.[120] Bu metotla yapılan tefsire, daha çok radyo ve televizyon konuşmalarında rastlanır. Konuşmacı, biraz önce veya sonra okunacak Kur'ân âyetlerini icmali bir şekilde tefsir eder ki, dinleyiciler okunan/okunacak Kur'ân'dan daha çok istifade etsinler.[121]

Bu çeşit tefsire; Celâleyn tefsiri, Ferîd Vecdî'nin Tefsiru'l-Kur'âni'l- Kerim ve Mucemmeu'l- Buhûsi'l- İslâmiyye'nin hazırladığı Tefsiru'l- Vasit'i misâl olarak zikredebiliriz.

c. Mukâren Tefsir

Türkçe olarak "Karşılaştırmalı Tefsir" diyebilgceğimiz bu çeşit "tefsir metodu şöyledînMüfessir tefsirini yapacağı âyetin tetiri içhı daha önce yazılaiTtefsirlere müracaat eder. Bu tefsirler, ister yeni ister eski olsun, ister rivayet isterse dirayet tefsiri olsun. Onların âyet hakkındaki görüşlerini araştırır. Müfessirlerin deği-jikjgfsir metotlan ile yaptıkları tefsirlerini karşılaştırır. Bu görüş-Jgr içinde itimat pttigi görüsü alır, tercih etmediği görüşleri terkedgr Bu çeşit tefsirde müfessir, aynı âyet hakkında değişik metotlarla tefsir yapanlann ne söylediğini karşılaştırma ve bunlar arasını te'lif etme imkânı bulur. [122]

Seyyid Mursi'ye göre Âlûsî'nin "Rûhu'l- Meâni" tefsiri mukâren tefsire örnek olarak gösterilebilir. Çünkü Alûsi tefsirini yazarken, kendisinden önceki müfessirierden istifade etmiştir. Akidede selefi görüşe sahiptir. Genellikle Mutezile, Şia ve kendi mezhebine muhalif mezheplere reddiyelerde bulunur. Bir çok meselede Fahruddin Râzi'yi tenkit eder. Fıkhi meselelerde, Hanefi mezhebini müdâfaa sadedinde Râzi'ye reddiyelerde bulunur. Kevni meselelere intikâl ederek, astronomi bilginlerinin ve filozofların sözlerini zikreder. Beğendiklerini kabul eder, beğenmediklerini ise reddeder.[123]

Tahlilî Tefsir

Daha önce de dediğimiz gibi Tahlili tefsir de ikiye ayrılır 1. Rivayet Tefsiri. 2. Dirayet Tefsiri.

1. Rivayet Tefsiri

Rivayet Tefsiri; Kur'ân-ı Kerim, Resûlullah'ın (sas) sünneti, sahâbe ve tâbiûn sözlerine dayanan bir tetsirdir. bu kaynaklarla yapılan tefsire "rivayet tefsiri" denildiği gibi, "naklî tefsir" veya "me'sur tefsir" de denilir.[124] Rivayet tefsirleri bize, âyetlerin manâlannı, kıraat vecihlerini, muhkem veya mütesâbih olduklarını, nüzul sebeplerini, nâsih ve mensubunu bildirdiği gibi, geçmiş ümmetler ve onlarla ilgili âyetler hakkında da bilgi verir. Bu tür bilgiler, daha ziyâde hadîs, siyer, megâzi ve târih kitaplannda yer alır.[125]

Bu çeşit tefsir, başlangıçta rivayetle başlamış, Hz. Peygam-ber'den sahabeye, onlardan da tabiîlere intikâl etmiştir. Daha sonra rivayetler toplanmış, tefsirier tedvîn edilmiştir. Ancak bu rivayet tefsirleri beraberinde bazı zaafları da getirmiştir.

Rivayet Tefsirinin Zaaf Noktaları

Rivayet tefsiri; Kur'ân'm Kur'ân'la veya Kur'ân'ın Sünnet ile tefsiri yahut Kur'ân'ın sahabeye dayanan ya da tâbiûndan nakledilen rivayetlerle tefsirinden oluşuyordu. Kur'ân'ın yine Kur'ân'da varit olan bir âyetle tefsiri veya Peygamberimiz'den varit olan Sa-hîh bir sünnet ile tefsiri herkes tarafından kabul ediliyor ve pek tartışma konusu olmuyordu. Ne var ki sünnetten nakledilen rivayetler; gerek rivayet zinciri bakımından, gerekse ifâdenin metni bakımından her hangi bir eksiklikle malûl olduğu takdirde sahîh olarak kabul edilmiyor ve reddediliyordu. Sahabe veya tâbiûndan nakledilen rivayetlerde ise, bazı tutarsızlıklar ve zaaflar göze çarpıyordu. Bilhassa sahabeden ve tâbiûndan herkesin itibâr ettiği, Kur'ân konusunda derin bilgi sahibi olan İbn Abbas gibi zevata pek çok sözler izafe ediliyor, ya da mâlediliyordu. Her ne kadar hadîs ve tefsir bilginleri tarafından bu rivâyetierin isnadı ve metni titiz bir kritiğe tâbi tutiiarak değerlendiriliyorsa da, rivayet tefsiri, herkes tarafından kuşkuya vesîle olan bir zaaf unsuru olarak dikkatleri üzerine topluyordu. Rivayet tefsirlerindeki zaaf nedenlerini üç noktada toplayabiliriz:[126]

1. Uydurma haberlerin çokluğu: Az önce de belirttiğimiz gibi, tefsir; başlangıçta hadîs ilminin bir şubesi olarak ortaya çıkbğından, hadîs uydurma faaliyetinin doğmasına sebep olan âmiller, bu uydurma hadîslerin tefsirlerde yer almasına da neden olmuştur.

2. İsrâiliyyâtın girişi: Rivayet tefsirinin zaaf noktalanndan birisi de bu tür tefsirlere İsrâiliyyâtın fazlasıyla sızmış olmasıdır. İsrâiliyyât terimi ile; yalnızca Yahûdî kaynaklı fikirler değil, aynı zamanda Hıristiyan kaynaklı fikirler ve bunların ikisinin karışımından ibaret olan Bâtinî ve Gnostik (irfânî) fikirler de kastedilir. Yahûdî kaynaklı fikirler anlamına İsrâiliyyât denmesinin nedeni, bu fikirlerin tefsirlerde daha çok yer almış olmasındandır.

Sonradan İslâm Dini'ni kabul edip bu dine giren Yahûdî ve Hıristiyanlar, tahrif edilmiş olan İncil ve bilhassa Tevrat'a ait bir takım bilgileri yanlarında muhafaza etmekteydiler. Bazı meraklı müslümanlarm aşırı hırsları ve istekleri onları bazı âyetlerin te-ferruatinı da öğrenmeye sevk ediyordu. Kur'ân'da ve Hz. Pey-gamber'in (sas) hadîslerinde, lüzumsuz addedilip haklarında bilgi verilmediği halde, kimseye hiç bir fayda sağlamayacak olan bilgileri elde etmek için Ehl-i Kitabın müslüman olan büyüklerine, özellikle de Abdullah b. Selâm, Vehb b. Münebbih ve Ka'bu'l-Ahbâr gibi zevata müracaat ederek, bu konularda muharref Tevrat ve haşiyelerinde kaydedilmiş olan bilgileri aldılar ve bu bilgilerin bazıları tefsirlere girdi. Meselâ, 4bn Cerîr / et-Taberî'nin tefsirine baktığımızda bu nev'i rivayetlere az da olsa rastiamak mümkündür. Tabiî ki, ondan sonra gelen ve Taberî'den aynen nakleden bazı müfessirler, az da olsa benzer bilgilerin, zamanımıza kadar gelmesine de sebep olmuşlardır.[127]

İbn Haldun, Mukaddime'sinde, müslümanlann, rivayet tefsirlerinde bol miktarda îsrâilî rivayetleri kullanılmasının sebebi üzerinde durarak, bu zayıf, sağlam, makbul, merdûd haberieri almaya ve nakletmeye sevk eden sosyal ve dinî bir takım yorumlar getirmeye çalışmaktadır. İbn Haldun, yapmış olduğu bu yorumlar çerçevesinde sosyal sebepler olarak şunları sayar: Araplar arasında bedevîliğin ve okuma yazma oranının düşük olması; kendilerinin kâinatın kuruluş sebebi, yaratılışın başlangıcı ve varoluşun sırları gibi insanlığın ilgisini çeken konulan bilmeye olan düşkünlükleri... Onlar bu gibi konulardaki sorula-nnı sadece Ehl-i Kitaba yöneltiyorlardı.

İbn Haldun daha sonra da, kendisine göre, bu gibi rivayetleri kolaylıkla ve sıhhatini araştırmadan bol miktarda kullanmalarını onlara hoş gösteren bazı sebepleri zikretmekte ve şöyle demektedir: "Bu gibi nakiller, ahkâmla ilgili olmadığından, mü-fessirler, kendisiyle amel edilmesi gereken konularda olduğu gibi, rivayetlerin sıhhatlerini araştırmamışlar ve müsamahakâr davranmışlardır. Böylece kitaplarını, Arapların arasında, onlar gibi bedevi olarak yaşayan Tevrat ehlinin avam tabakasından aldıkları nakillerle doldurmuşlardır. Bu sebeple müfessirler, bu gibi konularda ancak bu Ehl-i Kitab'ın avam tabakası kadar bir bilgiye sahiptirler. Bu nakillerin ihtiyatlı davranılan şer'î ahkâmla bir ilgileri yoktur.[128]

Resûlullah'm (sas), Yahudilerden alman haberleri, nakledip etmeme hususundaki müsaadeleri çeşitlidir. Rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sas) zamanında yaşayan Ehl-i Kitâb, Tevrat'ı İbrani'ce okuyor ve O'nu müslümanlann anlaması için Arapça tefsir ediyorlardı. Bunun üzerine ResûluUah (sas): "Ehl-i Kitabı ne tasdîk ediniz, ne de yalanlayınız. Sadece; biz Allah'a, kitaplarına ve peygamberlerine îman ettik, deyiniz. Eğer söyledikleri doğru ise, onları yalanlamamış, söyledikleri bâtıl ise, onları tasdik etmemiş olursunuz." buyurmuştur.[129] Burada kitap ehlinin hepsi değil, İbranî'ce bilenler kastedilmektedir. Yine başka bir haberde: "Benû İsrail'den haber nakledin, bunda beis yoktur”[130] şeklinde, Yahudilerden rivayete izin verilmiştir.[131] Buna göre bir müslümanın İsrâiliyyât karşısındaki durumu nasıl olmalıdır?

a. Kur'ân-ı Kerim'in teyit ettiği âyet ve Hz. Peygamber'den (sas) nakledilen sahih hadislere mutabık olan bilgiler kabul e-dilmeli ve nakledilmesinde bir sakınca görülmemelidir.

b. İslâm prensiplerine zıt ve akla aykırı oluşu sebebiyle, yalan olduğu kesinlikle bilinen hususların, kabulü de nakli de doğru değildir.

c. Doğruluğu ya da yanlışlığı, Kur'ân ve hadisle sabit olmayan rivayetler karşısında susmak, tasdik ve ret cihetine gitmemek en doğru yoldur.[132]

3. İsnatların hazfi: Rivayet tefsirlerindeki zaafın nedenlerinden üçüncüsü de isnadın hazfidir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, Ashâb-ı Güzîn naklettikleri her rivayeti çok titizlikle inceliyor ve haberi kimden, ne zaman duyduğunu özenle tespit etmeye çalışıyordu. Ancak sahabeden şahadet veya yemîn yolu ile bir rivayetin sıhhati sabit olduktan sonra, o sözün peygambere âit olduğu kabul ediliyordu.

Sonra tâbiûn döneminde Hz. Peygamber'e isnat edilerek bir çok sözler söylenmeye başlandı. Ortaya çıkan şartlara göre her grup kendi görüşünü teyit etmek üzere peygamberden hadîsler nakletmeye başlayınca, tâbiûn; bir hadîsin senedini görmeden Peygamberimiz'e aidiyetini kabule yanaşmadı. Râvîler arasında bulunan zevatın adi ve zabt ehli olduğunun tespiti esas alındı. Senedi atlanmış olan veya rivayetinde güvenilmeyen kişilerin bulunduğu hadîsler kabul edilmedi. Böylece tâbiûn döneminde peygamberden veya ashaptan nakledilen rivayetlerin hepsi ancak senedi olduğu zaman kabul gördü. Daha sonra gelen bazı bilginler, isnatları göz önünde bulundurmadan Peygamberimiz'den veya sahabeden rivayetler naklettiler. Ve bu naklettikleri rivayetlerin sıhhatine ve râvînin zabt ve adalet ehli olup olmadığına dikkat etmediler. Tefsirlerde İsrâiliyyât ve mevzu hadislerin fazlasıyla yer almasının önemli nedenlerinden birisi; isnadın hazfi oldu.[133]

Şimdi en meşhur rivayet tefsirlerini müellifleriyle birlikte zikredelim:

1. İbn Cerîf et-Taberî (310/922). Câmiu'l- Beyân an Te'vîli Âyi'l- Kur'ân.

2. İbn Ebî Hatim (327/939). Tefsiru'l- Kur'âni'l- Azîm Musneden an Rasûlillâhi ve's- Sahabeti ve't- Tabiîn.

3. Ebu'l- Leys Semerkandî (383/993). Tefsiru Ebi'l- Leys.

4. el-Vâhidî (468/1075). el-Vecîz fî Tefsiri'l- Kur'âni'l- Azîz.

5. el-Begavî (516/1122). Meâlimu't- Tenzil.

6. İbn Atiye (546/1151). el-Muharraru'l- Vecîz fî Tefsiri Ki-tâbi'l- Azîz.

7. İbn Kesîr (774/1372). Tefsiru'l- Kur'âni'l- Azîm.

8. Celâluddîn es-Suyutî (911/1505). ed-Dürrü'l- Mensur fi't-Tefsir bi'l- Me'sûr.

2. Dirayet Tefsiri

Dirâyet tefsiri; rivayetlere münhasır kalmayıp Arap dili ye edebiyat, dini ve felsefi ilimler ile çeşitli müspet ilimlere dayanılarak yapılan tefsirdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsire de "dirayet tefsiri"[134] veya "re'y ile tefsir" ya da "ma'kûl tefsir" denir.[135] Zehebi’nin ifadesine göre re'y ile tefsir; müfessirin, Arap sözlerini, konuşma şekillerini. Arapça lafızlann mânâlannı ve delâlet vecihlerini bildikten sonra, cahiliye devri şiirinden de yararlanarak nüzul sebeplerine vâkıf olarak Kur'ân âyetlerinirı nâsih ve mensûhunu ve tefeir bilgininin muhtaç olduğu diğer konulan bildikten sonra Kur'ân'ı içtihat ile tefsir etmekten ibarettir.[136] Yani dirayet tefsirinde asıl bahis mevzuu olan husus, şahsî görüş ve içtihattır.

Bir âyet hakkında onu açıklayan bir âyet veya bir hadîs bulunmadığında, tabiî olarak re'y ve içtihâtia tefsir edilir. Bu durumdaki müfessirin, tefsir usûlüne göre kendisi için şart olan ilimleri öğrenmiş olması gereklidir. Aksi takdirde, mücerret re'y ile yapacağı tefsir, Kur'ân'a ters düşeceğinden makbul değildir. Çünkü tefsir bir bakıma Allah adına söz söylemektir. Allah'ın kelâmından muradın ne olduğunun tayin edilmesi, mes'uliyetli bir iştir. Bu mes'uliyeti Hz. Peygamber (sas) sarahaten ifade ederek, ihtiyatî bir tedbir koymuştur:

"Kur'ân hakkında, ilmi olmaksızın söz söyleyen, cehennemdeki yerine hazırlansın."[137]

"Kendi re'yiyle Kur'ân hakkında söz söyleyen kimse, isabet etse bile hata etmiştir. "[138]

Genişleyen İslâm sınırlan içinde yeni müslüman olan kitlelerin antik çağın eski ve güçlü kültür çevrelerine mensup olmalan (Hıristiyan, Yahûdî, Kildânî, Kıptî, İran, Türk ve Mısır kültürleri) İslâm dünyasında çeşitii düşünce akımlannm zuhuru sonucunu doğurdu. Kur'ân'ı, dileyenin dilediği gibi ve keyfine göre tefsir etmemesi için bilginlerin kendi şahsî çabalarıyla ve fakat esaslı kaidelere bağlı olarak yaphklan dirayet tefsirleri ile doğabilecek fikrî kargaşanın izâlesi yoluna gidildi. Bu sebeple bazı bilginler dirayet tefsirinin yanında yer alırken, bazılan da ona karşı çıkti-lar. Bir kısmı Kur'ân'ın re'y ile tefsirine şiddetle karşı çıkarak; âlim de olsa, edîp de olsa, fıkıh, nahiv ve diğer konularda derin bilgiye de sahip olsa hiçbir kimsenin Kur'ân'ı re'y ile tefsir edemeyeceğini belirttiler. Bunlara karşı çıkan bir diğer grup ise Kur'ân'ın re'y ile tefsirinde bir beis olmadığını, zengin bir edebi-at bilgisine sahip olan kişinin Kur'ân'ı kendi görüş ve içtihadıyla tefsir edebileceğini belirttiler.

Şu halde re'y ile tefsirin bir kısmı yerilmiş, bir kısmı övülmüştür. Ancak caiz görülüp övülen kısım da belirli kayıt ve sı-nıriarla sınırlandınlmıştir. Buna göre dirayet tefsirinin caiz olması için dikkat edilmesi gereken hususları şöylece sıralayabiliriz:

1. Âyetin tefsiri için öncelikle Kur'ân'a müracaat etmek.

2. Zayıf ve mevzu hadîslerden sakınmak ve Hz. Peygam-ber'den nakledilen sünnete uygun yorumlar yapmak.

3. Ashabın tefsir tarzlarını göz önünde bulundurmak.

4. Kelimenin sözlük anlamını esas alarak, delâlet etmediği mânâlara yöneltmekten kaçınmak.

5. Sözün lafzından anlaşılan (zahirî) mânâyı gözetip şeriatın delâlet ettiği hususu benimsemek.[139]

Bu şartlara riâyet edilerek yapılan tefsirler caiz ve makbul sayılmıştır. Bu şartları göz önünde bulundurmadan ve buna aykırı olarak yapılan tefsirler ise reddedilmiştir.

Dirayet tefsirinde kaçınılması gerekli olan hususları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Âyetin mânâsını, Arap dilini ve İslâm'ın ahkâmını bilmeden Allah'ın kastetmediği anlama yönelterek beyân etmeye kalkışmak.

2. Allah'ın kelâmını bozuk görüşlere hamlederek yanlış yorumlara sapmak.

3. Allah'ın; bilgisini, yalnız kendisine tahsis ettiği ve kendisinden başka kimsenin bilemeyeceği konuları açıklayıp yorumlamaya teşebbüs etmek.

4. Allah'ın kelâmını hiçbir delîle dayanmadan tahsîs etmek.

5. Arzu ve heveslere uyarak Kur'ân'ı tefsire yeltenmek.[140]

İslâm Âlimleri, her önüne gelenin tefsir yapamayacağını, tefsir yapmak isteyen bir kimsenin mutlaka bilmesi gereken ilimler olduğunu, bu ilimleri bilmeden Kur'ân'ı, kendi re'y ve içtihadıyla tefsir yapmanın caiz olmadığını beyân etmişlerdir. Re'y ile tefsir yapacak kişilerin bilmesi gereken ilimleri şöylece sıralayabiliriz: Arapça (Sarf ve Nahiv), Belagat ilmi (Meânî, Beyân, Bedî'), Kıraat ilmi, Kelâm ilmi. Fıkıh ve Fıkıh Usûlü ilmi, Kur'ân ilimleri. (Esbâb-ı nüzul, nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih vb.). Hadîs ilmi, Vehbî ilim (ilmine göre amel edenlere Allah tarafından verilen husûsî bir bilgi),[141] Sosyoloji, Psikoloji, Astronomi, Fizik, Kimya, Tıp, Tarih vb. ilimler. İşte bu bilgilere sahip olan kimse Kur'ân-ı Kerim'i tefsir edebilir.

Arap olmayanlara kurallara dayalı Arapça'yı, dolayısıyla Kur'ân'ı öğretme ihtiyacı, dirayet tefsirierinin yapılmasına sebep olmuştur. Zamanla bu tefsirier de gelişen ilim, fen, fikir ve ortaya çıkan mezheplere göre çeşitlilik göstermişlerdir. Çünkü İslamî ilimlerin gelişmesi, âlimlerin bu ilimlerde ilerlemesi, te'lif edilen kitaplann çoğalması ve çeşitliliği ve tefsir kitaplarının da çoğalması neticesinde rivayet tefsirinin yanında değişik dirayet tefsir ekolleri doğmuştur.[142]

Dirayet tefsiri kendi arasında ikiye ayrılır:

1. Mutlak Dirayet Tefsiri. 2. Mukayyed Dirayet Tefsiri.

2a. Mutlak Dirayet Tefsiri

Kendisinde muayyen bir görüşün rneselâ; sûfî. felsefî veva fennî görüşün hâkim olmadığı dirayet tefsiridir.[143]

Şimdi de bu tarzda yazılmış birkaç önemli mutlak dirayet tefsir ve müfessirlerini zikredelim:

1. Fahruddin er-Razî (606/1209). Mefâtîhu'l- Gayb (Tefsir-i Kebîr).

2. Kâdî Beydâvî (685/1288). Envâru't- Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl.

3. Nesefî (710/1310). Medârikü't- Tenzîl ve Hakâkiku't-e'vîl.

4. el-Hâzin(741/1340). Lübâbu't- Te'vîl fî Meâni't- Tenzîl.

5. Ebu Hayyân el-Endelûsî (745/1344). el-Bahru'l- Muhît.

6. Hatîb Şirbînî (977/1569). es-Sirâcü'l- Münîr.

7. Ebussuûd Efendi (982/1574). İrşâdü'l- Akli's-Selîm İlâ Mezâye'l- Kur'âni'l-Kerim.

2b. Mukayyed Dirayet Tefsiri

Kendisinde muayyen bir görüşün, meselâ; sûfî, felsefî, fıkhî, edebî-içtimaî görüşün hâkim olduğu tefsirdir.

Mukayyed Dirayet Tefsiri kendi arasında baa bölümlere aynlır:

a. Tasavvufî/Sûfî Tefsir.

1. Nazarî Sûfî/Tasavvufî Tefsir. 2.İşârî veya Amelî Tefsir.

b. Felsefî Tefsir.

c. Fıkhî Tefsir.

d. Fennî Tefsir.

e. Edebî-içtimaî Tefsir.

1. Edebî Tefsir.

2. İçtimaî Tefsir.

f. Lügavî Tefsir.

g. Târihî Tefsir.

h. Fırka Tefsirleri.

i. İlhâdî Tefsir.

Şimdi de mukayyed dirayet tefsirinin zikredilen alt bölümlerini metotlanyla birlikte kısaca açıklayalım.

A. SÜFİ/TASAVVUFİ TEFSİR

Burada, tasavvuf kelimesinin menşeinin nereden geldiği hususunda -sistemleşmiş ve felsefîlesmiş bir tasavvuf hareketin İslâm'da var olup olmadığını münâkaşa etmeden- kısaca bilgi vemiek istiyoruz.

Tasavvufun gayesi; züht ve takva, nefis terbiyesi, kendi varlığını Allah’ın sevgisinde erîtmek, kalbini bütün mâsivâdan boşaltıp Hakk'a tahsis etmek, kendini yok bilip O'nun variığmda yaşamak; dinin bütün emirlerine uvmak ve yasaklardan kaçmak ve bu suretle en büyük mutluluğa yani Allah'ın cemâlini müşahedeye ermektir, şeklinde özetlenebilir, işin başında Allah korkusu veya sevgisine bağlı ferdî bir dinî hayat biçimi olarak ortaya çıkan bu hareket, ikinci asırdan itibaren sistemleşmeye; müntesiplerinin ibâdet ve tâatlannı, zikir ve virtlerini, davranış biçimlerini düzenleyen, sâliklerin dereceleriyle ilgili ıstılahlar koyan bir okul haline geldi.[144] Böylece bu cereyanın fikrî ve nazarî yönü ortaya çıkmaya başladı. Nazariyatının ve bahislerinin gelişmesiyle ve genişlemesiyle giderek yerleşti. Müntesiple-rine "sûfî" isminin verilmesi hicrî ikinci asırda ortaya çıkmıştır. İlk olarak bu isimle anılan kişi Ebû Hâşim es-Sûfî (150/767) olmuştur.[145]

Hz. Peygamber'in (sas) vefatından sonra özellikle fetih hareketleri sırasında yeni müslüman olanların da etkisiyle dînî hayatta bazı sapmalar ve aşırılıklar ortaya çıkmıştır. Bu da fert ve toplum düzeyinde kurulan dengelerin yeniden bozulması sonucunu ortaya çıkarmıştır. Bazı kimselerde, bir takım sosyo-kültü-rel ve sosyo-ekonomik sebeplerin etkisiyle ibadete aşın düşkünlük, uzlet, dünyadan uzaklaşma ve züht hayatı gibi davranışların ön plana çıktığı görülmüştür. Bu düşünce ve davranışlarda bulunan kişiler, insanları kendileri gibi düşünmeye ve yaşamaya teşvik etmek için en kolay ve en kestirme yolun Kur'ân'1, anlayışları doğrultusunda yorumlamak olduğunu görerek Kur'ân'a yönelmişlerdir. Neticede bu hareket, Kur'ân'da yer alan bazı ahlakî kavramları zahirî anlamların dışında bâünî bir mânâ ile yorumlamaya çalışmıştır. Böylece Kur'ân lafızlarının biri zahirî, diğeri de bâtınî olmak üzere iki çeşit yorumu ortaya çıkmıştır.

Tasavvuf, nazarî ve amelî olmak üzere ikiye ayrılır. Her iki kısmın görüşlerine uygun olarak iki çeşit Sûfî tefsir meydana gelmiştir. 1. Nazarî Sûfî Tefsir, 2. İşârî Sûfî Tefsir.

4. Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfehânî (v.322/934).

Günümüze kadar ulaşabilen Mu'tezile tefsirleri ise şunlardır:

1. Abdulcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî (v.415/1025): "Tenzîhu'l- Kur'ân Ani'l- Matâ'in", "Müteşâbihu'l- Kur'ân" ve "el-Muhît".

2. Cârullah Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşerî (v.538/1143): "el-Keşşâf an Hakâiki't- Tenzîl ve Uyûni'l- Ekâvîl fi Vücûhi't-Te'vîl".

2. Şîa:

Terim olarak şîa kelimesi; Hz. Peygamber'in vefatından sonra Hz. Ali'yi ve O'nu müteakiben Hz. Ali'nin soyundan gelenleri hilâfete en lâyık olarak kabul eden veya Hz. Ali'yi meşru halîfe sayıp daha sonraki halîfelerin de O'nun soyundan gelmesi gerektiğini savunan topluluklara verilmiş bir isimdir.

Şîa, siyasî bir hareket olmakla beraber, kendi içinde farklı gruplara ayrılmıştır. Mezhep ve fırka kitaplannda, zikri geçen pek çok Şîa'ya ait fırka, Hz. Ali'nin faziletiyle başlayıp, O'nun ilâhlığına kadar uzanan bir grafik seyreder. Şîa'ya mensup olanlar, inançlarına destek bulabilmek için, söylenmeyen sözleri dahi imamlarına söyletmiş ve halk arasında onlann menkıbeleri süratle yayılmıştır.

Bu fırka genel olarak, tefsirlerinde kendi akidelerini savunmuş, sadece kendi imamlarının sözlerine itimat etmişler, ,dâima kendilerini haklı görmüşler ve sadece kendilerinden olanları hakikî müslüman addetmişlerdir. Bu bakımdan Kur'ân sadece kendileri için nazil olduğu kanaati de onlarda belirmiş, hattâ birçoklarında Kur'ân'ın tahrif edildiği fikri "zuhur etmiştir.[203]

Şîa'nın pek çok kolu vardır. İsmâîlîler (Bâtınîler), İmâmiyye ve Zeydîler gibi. Şimdi de her fırkadan ve tefsirie ilgili görüşlerinden kısaca söz edeceğiz.

a. İsmâîiiyye (Bâtınıyye)nin Tefsir Anlayışı:

Gulât-ı Şîa'dan olan bu fırka taraftarları, Ca'fer es-Sâdık'tan sonra imamlığın oğlu İsmail'e geçtiğine kani oldukları için "el-İsmâîliyye"; Kur'ân'ın zahiri değil de sadece bâtını maksuttur, dedikleri veya gizli bâtın bir imâmı kabul ettikleri için de "el-Bâtınıyye" adıyla anılmışlardır.[204]

Kurulu İslâm nizâmını yıkmak, müslümanları içten çökertmek ve onun yerine kendi gayelerini tahakkuk ettirmek için Kur'ân'dan faydalanma yolunu en kurnaz şekilde kullananlar Bâtınîler olmuştur. Bunlar eski İran medeniyetinin ve devletinin yeniden canlanmasını istiyorlardı. İslâm Devleti kuvvetli olduğundan emellerine kılıç ve kuvvetle ulaşmaları mümkün değildi. Herkesi, itikadına muhalif bir dine ve mezhebe açıktan davet etmek kolay bir şey değildi. Bunun içindir ki, onlar kendilerini halka sevdirebilmek için asıl kendi milliyetlerini gizleyerek, kendilerine Ehl-i Beyt'e uygun nesepler bulmuşlardır. İslâm şeriatını yıkmak hususunda, itikadî ve fiilî ilhadları o kadar çoktur ki, bunları gizli olarak taraftarlarına telkin etmişlerdir.

Bâtınıyye'nin kuruluşu Abbasî halifesi Me'mûn dönemindedir. Ca'fer b. Muhammed es-Sâdık (v.l48/765)'ın kölesi Meymûn el-Kaddâh'ın izinden yürüyen oğlu Abdullah b. Meymûn el-Kaddâh (v. 180/796) ve arkadaşları tarafından sis-temleştirilen Bâtınıyye inancı Mu'tasım zamanında yayılmıştır.[205]

Zamanımızda da buna benzer hareketler eksik değildir. Bu hareketler ülkelere göre çeşitli isimler alsalar da gaye itibarıyla Bâtınîlik aynı paralelde yürüdüklerinden, o grubun içine sokulabilmektedirler. Hindistan-Pakistan ve Güney Afrika Ağa Hân başkanlığındaki (şimdi torunu Kerim Hân başkandır) İsmâilîler, İran'daki Bâbîler, hattâ Hindistan ve Pakistan'daki Kâdıyânîler, eski Bâtınîyye fırkasının zamanımızda yeşeren filizleridir. Bütün bunlar Kur'ân'ı, zahirî mânâya itibar etmeksizin, kendi menfaatlerini gözetir şekilde bâtınî bir mânâ ile tefsir etmektedirler.[206]

Bâtınıyye'nin Kur'ân ve Kur'ân Tefsiri Karşısındaki Durumu.

Tefsir anlayışları: Genellikle bunların dayandığı esas, lafızla-nn delâlet ettiği ve herkes tarafından anlaşılan bir zahirî mânâ, bir de yüksek tabakanın anlayabileceği bâtınî mânâyı Kur'ân ve hadisin ihtiva etmesidir. Bunlar daha ileri giderek, Kur'ân ve hadisten maksat onların bâtınî mânâlarıdır, demişlerdir.[207]

Bâtmîlerin te'vile tâbi tuttukları lafızlara verdikleri bâtınî mânâlara bu lafızların, delâlet kanunlarından hiç birisiyle delâlet etmesi mümkün görünmemektedir. Bu itibarla tamamen indî ve keyfîdir. Dînî, ilmî, mantıkî, aklî veya naklî hiç bir dayanağı yoktur. Bu te'villerden maksatları aklı mahkum etmek, dini kaldmp kendi hâkimiyetlerini kurmaktır.[208]

Muhammed Hüseyin ez-Zehebî'nin de tespitiyle, âyet âyet, sûre sûre kendi niyetlerine Kur'ân'ı hizmet ettirmeleri mümkün olmadığından veya sırlarının açığa çıkmasından korktukları için, Kur'ân'ın te'viUerine dair tam, müstakil eserleri bulunmayan bu fırkanın muhtelif kitaplanndaki te'vil ve hurûfîlik hususundaki Kur'ân âyetlerine âit müteferrik yorumları ve onlarla ilgili çalışma yapmış ol^ır'diğer bazı âlimlerin eserleri, onların düşünceleri hakkında bjlgi sahibi olmamızı temin etmektedir.[209]

Bâtınî Tefsire Örnekler:

1. Bâtınîler (İsmâîlîler), İslâm'ı yıkmak ve emellerine ulaşmak için, bütün ilâhî şerîatlara harp ilan etmişler ve bilhassa Kur'ân-ı Kerim'i, Allah'ın murat etmediği şekillerde te'vil etme yoluna gitmişler ve O'nun kıymetini hiçe indirmeye çalışmışlardır. Kâdî Abdulcebbâr, Bâtınîler hakkında: "Onlar, peygamberlere kötü sözler söylediler, şerîatları tahrif ettiler, hacıları öldürdüler, Mushaf, Tevrat ve İndilerle istincâ ettiler demek suretiyle, ilâhî şerîatlara karşı tutumlarını göstermektedir. Keza, Ubey-dullah b. el-Hasen el-Kayravânî'nin, Süleyman b. el-Hasen b. Sa'id el-Cennâbî'ye yazdığı mektuptaki tavsiyeleri, onların bu husustaki tutumlarını gayet açık olarak belirtmektedir. "...Ben sana, insanları Kur'ân'da, Tevrat'ta, Zebur'da ve İncil'de şüpheye düşürmeni, şerîatlan iptale davet etmeyi, meâdı, ba'sı, melâikeyi, cinleri inkâr ettirmeyi tavsiye ederim. Ve yine Sana, âlemin kıdemi hususunda Sana yardım edecek olan Adem'den evvel yeryüzünde pek çok beşerin bulunduğu inancını yerleştirmeni tavsiye ederim" demektedir.[210]

2. Yüce Allah Kur'ân'da "..Namazı tam kılın, zekâtı verin.." (Bakara, 2/43) buyurmaktadır. Zekât yılda bir kere farzdır. Namazın da böyle olması icâb eder. Kim ki O'nu yılda bir kere kılarsa emrolunanı edâ etmiş olur. Bir de bunlann bâtınî mânâları vardır ki, onları pek az kimseler bilebilir.

3. "salât-namaz" ve "zekât" kelimeleri yedişer harftir. "Muhammed" ve "Ali" isimlerindeki harflerin toplamı da yedidir. O halde namaz ve zekâtın gayesi, Muhammed ve Ali'ye muhabbet beslemektir. Ve her ikisine taraftar olmaktır. Artık kim onları candan severse, namazı ve zekâtı edâ etmiş olur, derler.[211]

4. "Ben Rahman'a oruç adamıştım, o sebeple bugün hiç kimseyle konuşmayacağım" (Meryem, 19/26) âyeti şahit getirilerek. Bakara sûresinin 185. "Artık sizden kim Ramazan ayının hilâlini görürse, o gün oruç tutsun." âyetindeki orucun mânâsı sır saklamaktır, denilir. İmamların, zâlimlerden korkarak gizlensaklamaktır, denilir. İmamların, zâlimlerden korkarak gizlendikleri vakitte, saklandıklan yerleri söylememektir, diye tefsir ederler.[212]

b. İmâmiyye Şiası'nın (İsnâ Aşeriyye) Tefsir Anlayışı ve Tefsirleri:

Bütün şîa kitaplannda görüleceği gibi, imamlık Hz. Ali ve evladının hakkıdır. Fakat Ashaptan pek çoğu onlann haklarını gasbet-miş, bu sebepten de onlar kâfir ve münafık olmuşlardır. İmamlar mukaddestir. Onlann veliliğine inanmadan, dinin öteki esaslannın kıymeti olmaz. Her devirde bir imâm vardır. Hz. Peygamber (sas) öbür âleme göçerken din ilimlerinin tümünü ve şeriat hükümlerini Hz. Ali'ye tevdi etmiş, o da imâm Hasan'a, o da Hüseyin'e bırakmış, böylece 12. imâma gelinceye kadar devam etmiştir.

İmâmiyye mensuplan, inançlan doğrultusunda Kur'ân'ı tefsir etmeye çalışmışlardır. Onlara göre; Kur'ân'ın zahirî ve bâünî anlamlan bulunmaktadır. Kur'ân'ın zahirî anlamının dışında bâtınî anlamını ancak imâm ve velayet sahibi kişiler anlayıp izah edebilirler. Bir kişi, Kur'ân'ın zahirine inanıp da bâtınına inanmazsa kâfir olur. Keza bâtınına inanıp da zahirine inanmazsa yine kâfir olur.

Kur'ân'ın zahir ve bâtınına verilen mânâlar birbirinden ne kadar uzak olursa olsun, İmâmiyye şîası bu iki mânâ arasında mutlaka bir alâka kurmaya çalışır. Ve bütün gayretlerini bu işe sarfederler. Buflki mânâ arasında bir tenasüp ve teşâbüh kurmaya kalkariar.

İmâmiyye şîası, Kur'ân'da imâmlannın ve düşmanlarının a-çık bir şekilde görülmesini, Kur'ân'ın bâtınî mânâsına bağlarken, bir taraftan da O'nun tahrif edildiğine kail olmuşlardır. Onlara göre Kur'ân Hz. Ali tarafından cem edilmiştir. Ondan sonra imamlar, O'ndan veraset yoluyla, O'nu almışlardır. Tebdîl ve tahriften uzak olan sahîh Kur'ân budur. Bunun haricindekiler muharref ve değişmiştir. Onlarda Ehl-i Beyte taalluk eden sarih hususlar hazfedilmiştir.[213]

İmâmiyye tefsirinde karşılaştığımız bir diğer özellik de; Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'in etrafında yorumlanmaya çalışılmasıdır. Kur'ân'da ne kadar güzellik var ise Hz. Ali ve O'nun soyundan gelenlere nispet edilerek yorumlar yapılmakta; ne kadar kötülükler varsa, onlar da onlara muhalif olanlara hamledilmektedir.[214]

İmâmiyye Şiâsının müfessir ve tefsirleri:

1. Tefsiru'l- Hasen el-Askerî (v.260/873).

2. Ayyâşî es-Sülemî el-Kûfî'nin tefsiri.

3. Ali b. İbrahim el-Kummî'nin tefsiri.

4. Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasen b. Ali et-Tûsî (v.460/1068)'nin "et-Tıbyân" adlı tefsiri.

5. Ebû Ali el-Fadl b. el-Hasen et-Tabersî (v.548/1153)'nin "Mecmau'l- Beyân fi Tefsir'l- Kur'ân" adlı eseri.

6. Muhammed Hüseyn et-Tabâtabâî'nin, "el-Mîzân fî Tef-siri'l- Kur'ân" adlı eseri.

İmâmiyye Şîası Tefsirlerine Örnekler:

1. İmâmiyye Şîası, bazı âyetlerin, bazı kısımlarının çıkanlacağına kail olmuşlardır. Bunlara âit bazı örnekleri el-Kuleynî'nin "el-Usûl mine'l- Kâfi"sinden verelim:

Ahzâb sûresinin 71. âyetini "Kim Allah'a ve Resulüne (Hz. Ali ve Hz. Ali'den sonraki imamların velayeti hususunda) itaat ederse, pek büyük bir mutluluk ve başarıya nail olur." şeklinde okumuşlar ve bu âyet böyle nâzil oldu, şeklinde Ca'fer-i Sâdık'tan nakletmişlerdir.[215]

2. Bakara sûresinin 23. "Eğer kulumuza indirdiğimiz Kur'ânın Allah'ın sözü olduğu hakkında şüpheniz varsa, haydi O'nun sûrelerinden birine benzer bir sûre meydana getirin..." âyetini, Cebrâilin, Hz. Muhammed'e "Kulumuz Muhammed'e (Hz. Ali hakkında) indirdiğimiz Kur'ân'dan şüphe ediyorsanız, siz de O'nun benzeri bir sûre meydana getirin." şeklinde indirdiğini söylemişlerdir.[216]

3. Rahman sûresinin 19. âyetindeki "O iki denizi salıverdi, birbirine kavuşurlar." iki denizi Hz. Ali ve Hz. Fâtıma ile, "Fakat aralarında bir engel bulunduğundan, birbirinin sınırını aşmazlar." âyetini Hz. Peygamber'le, "Onların her ikisinden inci ve mercan çıkar." âyetini de Hasan ve Hüseyin ile tefsir ederler.[217]

c. Zeydiyye'nin Tefsir Anlayışı:

Şîa fırkasının en mühim kollarından biri olan Zeydiyye, Zeyd b. Ali b. el-Hüseyin'e tâbi olanların teşkil ettiği gruptur. Zeyd, Emevîlerden Hişâm b. Abdilmelik'e karşı mücadele etmiş ve 121/738 de Kûfe'de asılarak hayatına son verilmiştir. Bu fırka günümüze kadar devam etmiş ve bugün Yemen'de halen mensuplan bulunmaktadır.

Şîa'nm Ehl-i Sünnet'e en yakın ve aralarında en az ihtilâf o-lan kolu Zeydiyye'dir. Zeydiyye'nin kitaplarını okuyanlar, İmâmiyye Şîası ile mukayese ettiklerinde, Ehl-i Sünnet ile aralannda fazla bir problemin olmadığını söylemektedirler.

Zeydiyye'nin inanç esaslarını şöyle hülâsa edebiliriz: Hz. Ali, diğer sahabeden daha faziletlidir ve Hz. Peygamber'den sonra hilâfete daha evlâdır. Fakat onlara göre efdal varken mefdûlün imameti caizdir, yani Hz. Ali'nin mevcut olması Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'in imamlığına mani değildir. Böylece Hz. Ali'den önceki halifelerin, imametlerini meşru saymış ve sahabeden hiç kimseyi de tekfir etmemişlerdir. Yine onlar İmâmiyye'nin "takiyye" ve imâmlannın "ismeti" hususunda görüşlerini benimsemezler. İmâmlann gizlenmesi ve âhir zamanda zuhuru gibi, imamiye inançlan mevcut değildir.

Zeydiyye'ye âit eserlerde ve bilhassa tefsirierinde yazarlarının temayüllerini görmek mümkündür. "et-Tefsir ve'l- Müffes-sirûn" sahibi Zeydiyye'nin tefsir kitapları hakkında şöyle demektedir: Biz Zeydiyye'ye âit tefsir kitaplarını kütüphanelerden ve elimizdekileri araştırdık. Şevkânî (1250/1834)'nin "Fethu'l-Kadir"inden başka fazla bir şey elde edemedik. Bu tefsir Kur'ân'ın tamamını ele almakta, rivayet ve dirayeti cem etmektedir. Diğer bir tefsir de, ahkâm âyetlerinin tefsiri mâhiyetinde 9. asır âlimlerinden olan Şemsuddîn Yûsuf b. Ahmed'in "es-Semerâtu'l-Yâni'a" adlı eseridir.[218]

3. Haricîler:

Hâricîlik; İslam Tarihinde ilk defa merkezî otoriteye başkaldı-ran ve kabilecilik ruhunu (bedeviliği) tekrar hakim kılmak isteyen siyasî anlayışın dînî bir kisveye bürünerek ortaya çıkması ve kendisini, yönetime sahip çıkan büyük kitleden ayırma hareketidir. Haricî, kelime anlamı itibariyle hâriçte olan, kendisini dışlayan demektir.

Haricîler, bilindiği gibi Hz. Ali (r) ile Muâviye (r) arasında cereyan eden Sıffîn savaşında varılan anlaşma üzerine, hakeme müracaat edilmesi kararının alınmasına karşı çıkarak; "hüküm, ancak Allah'ındır, başka hüküm yoktur", diye Hz. Ali'ye muhalefet ederek, O'na karşı çıkış yapan ve O'ndan ayrılan kişilere verilen isimdir.

Haricîlerin büyük çoğunluğu, bedevî Araplardan olması sebebiyle, dînî, ilmî ve sosyal hareketlerden habersiz, muhakemeden rnahrûm basît düşünceli kimselerdi. Onlar, din anlayışında son derece dar görüşlü ve mutaassıp kişilerdi. Fikir aynlığına hiç tahammül gösteremeyen, sabit fikirli kimselerdi. Herhangi bir münâkaşa esnasında, derhal zora başvururlar ve kılıçla karşı çıkarlardı. Kur'ân'ı, liderlerinin anladığı şekilde anlarlar, başka türlü düşünemezlerdi.[219] Bu sebeplerden dolayı İslâm âleminde huzursuzluk kaynağı olmuşlardır. Bununla beraber, Hâricîliğe mensup bazı zâtlar tarafından değerli eserler de meydana getirilmiştir.

Haricîler de kendi görüşlerini te'yîd sadedinde âyetleri yorumlamaktan çekinmemişler ve hattâ bütün fikirlerinin Kur'ân'-dan alındığını savunmuşlardır. Haricîler, Kur'ân'ın derinliğine araştmlması gerekmediğini, yalnızca lafzî manâsıyla yetinilmesi gerektiğini belirterek bunun ötesinde bir tetkikin gereksiz olduğunu söylüyorlardı. İcmâ ve Sünnete yeterli özen göstermeyen Haricîler, Kur'ân'ın zahirine çok sathî olarak bağlıdırlar. Kur'ân'ın özüne ve ruhuna inebilecek ilmî seviyeden ve bilgilerden yoksun oldukları için de fikrî bir hareket haline gelememişlerdir.

Diğer fırkalarda olduğu gibi, Haricîlerden bize tefsir te'lifleri gelmemiştir. Bu husus sadece tefsirlere mahsus değil, diğer ilimler için de durum aynıdır. Onlardan ilm-i kelâm, fıkıh, fıkıh usûlü ve hadîse âit ilimler de bize bolca ulaşmamıştır.

Haricîlerin Kur'ân tefsirine önemli katkılan yoksa da Mu-hammed b. Yûsuf Itfeyyiş (v.l332/1914)'in "Himyânu'z- Zâd ilâ Dâri'l- Meâd, Teysîru't- Tefsir" adlı eserieri[220] bulunmaktadır.

Haricî Tefsirden Örnek:

Bakara sûresinin 25. "İman edip makbul ve güzel işler yapanları müjdele: Onlara içinden ırmaklar akan cennetler vardır." âyetinin tefsirinde, ameli, îmanın bir cüz'ü olarak görür, onsuz îmanın tahakkuk edemeyeceğine kaildir. Allah'ın, îmanı, Salih amel ile takyîd ettiğini söyler.

Muhammed b. Yûsuf Itfeyyiş, eserinde büyük günah işleyen kimsenin Cehennem'de ebedî kalacağı, bunun dışına çıkamayacağı hususunu Kur'ân'dan deliUendirmeye çalışır. Meselâ, Bakara sûresinin 81. "Hayır, durum hiç de öyle değil. Günah işleyip de günahın kendisini her taraftan kuşatıp kapladığı kimseler var ya, işte onlar cehennemliktir. Hem de orada ebedî kalacaklardır." âyetini tefsir ederken, "Seyyie çirkin bir haslettir. Bu da büyük günahtır. Bu ister nifak, isterse şirk olsun müsavidir. Günahta ısrar etmek de büyük günahlardandır. Aslında günahta büyüklük ve küçüklük de söz konusu değildir. Günah işleyen, özellikle büyük günah işleyen cehennemliktir.[221]

Keza, Hûd sûresinin 112. "Öyleyse ey Resulüm, sen beraberinde olup tövbe edenlerie biriikte, Sana nasıl emredilmişse öyle dosdoğru hareket et. Aşırı gitmeyin. Çünkü O, yaptığınız her şeyi görmekte olup işlerinizin karşılığını da size verecektir." Ayetini açıklarken, "Ey muhatap bil ki, şu muteber mezhepleri, mezhebimiz olan İbâdiyeyi (Hâriciye'nin bir kolu), Şafiî, Mâlikî, Hanefî ve Hanbelî mezheplerini menkûl ve ma'kûl yönleri ile araştırdım. Tevhit ve sıfat ilminde mezhebimizden gayrisini doğru olarak göremedim. Mezhebimiz teşbih ve ta'tilden hâli olup doğru olandır.." demek suretiyle, İbâdiye'yi methetmektedir.[222]

Haricîler, ameli îmandan bir cüz saydıklarından, Mâide sûre-sinin 44. âyetini tefsir ederken, Hz. Ali'yi "Kim Allah'ın indirdiği ahkâm ile hükmetmezse işte onlar tam kâfirdirler." hükmüne muhalefet ettiği için tekfîr etmişlerdir. Aynı şekilde Allah'ın indirdiği ile hükmetmeyen diğer kişiler de Haricîler'e göre kâfir sayılmışlardır.[223]

4. Ehl-i Sünnet:

Ehl-i Sünnet mezhebini sistemleştiren ve kuran Ebû'l-Hasen el-Eş'arî (v.324/935) ve Ebû Mansur el-Mâturîdî (v.333/944)'-dir. Eş'arî ve Mâturîdî'den önce de Ehl-i Sünnet inancı müslümanlar arasında yaşıyor ve pek çok müntesibi bulunuyorsa da, bu Sünnî inancı sistemleştiren ve belli kaide ve prensiplere bağlayan bu iki İslâm âlimi olmuştur. Bundan dolayı da kendilerinden sonra adlanyla anılan iki Ehl-i Sünnet mezhebi ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri. Eş'arî diğeri de Mâturîdî'dir. Fakat bu iki İslâm âlimi arasında Kur'ân âyetlerini baştan sona kadar Ehl-i Sünnet inancı açısından tefsir eden ve tefsirinde Sünnî inanç sistemini sağlam ve güvenilir bir zemine oturtan ve bu konuda ilk Kur'ân tefsirini yazan da Mâturîdî olmuştur. Her ne kadar daha önce bu konuda eser yazan ve Sünnî inancı müdafaa eden İslâm âlimleri mevcutsa da, ilk tefsir yazan ve Kur'ân'ı baştan sona kadar tefsir eden yine de Mâturîdî'dir. Kur'ân ve sünnete uygun müstakil dirayet tefsirleri içinde Mâturîdî'nin yazdığı "Te'vilâtu'l- Kur'ân", bu gaye için yazılmış ilk dirayet tefsiridir, diyebiliriz. Tefsirinin bir diğer adı da "Te'vilâtu Ehli's-Sünne"dir. Bu da Mâturîdî'nin, Ehl-i Sünnet inancını tefsire yansıtmak istemesinin bir başka delilidir.

Mâturîdî, Ehl-i Sünnet'in inanç sistemini kurduğu gibi, tefsir ve te'vil kavramlarına getirdiği yeni ve orijinal bir aymm ile de tefsir ilmine yeni boyutlar kazandırmıştır. O'nun bu kavramlara getirdiği açıklık ve ayınm, müfessirleri büyük bir sıkıntıdan kurtarmış ve onlara Kur'ân yorumunda rahat hareket edebilmenin fikrî ve itikadî dayanağını sağlamıştır.

Mâturîdî, kurduğu inanç sistemini, tefsirine de yansıtmış ve Kur'ân'ı, bu inanç sistemi açısından te'vil etmiştir. Mâturîdî'ye göre, îman tasdikten ibarettir. İnkâr etmedikçe, hiçbir kimse, amelsizliğinden dolayı tekfîr edilemez. Çünkü îman ayrı, amel ayrıdır. Amel, îmandan bir parça değildir. Bu nedenle Mâturîdî, Mâide sûresinin 44. âyetinde geçen "Allah'ın indirdiği ile hükmetmeyen" âyetini, "Kim Allah'ın indirdiğine inanmazsa" şeklinde anlar ve yommlar.[224]

Ehl- Sünnet âlimlerinin en büyüklerinden birisi olan Ebu'l-Hasan el-Eş'arî'nin "Kitâbu'l- Muhtezen" adlı bir eseri vardır. Eş'arî bu eserinde, bidatçılann kendi bâtıl görüşleriyle ilgili kur-duklan hiçbir âyeti, bu ilişkiyi bozmadan ve onun aslında, ehl-i sünnetin bir delili olduğunu ispat etmeden geçmemiş ve onlardan bazılarının, âyetin ancak bir yönünü görebildiklerini ortaya koymuştur. O, bu eserinde ancak, Kehf sûresi'ne kadar varabilmiş ve eser buraya kadar 100 cilt tutmuştur...[225] Müellifin bu ve buna benzer. Tefsir sahasında yazılmış ve ilmî değerlerinden övgü ile bahsedilen daha pek çok eseri bulunmaktadır.[226]

Ehl-i Sünnet ve dışındaki önemli mezhepler, Kur'ân ayetlerini kendi mezhebi anlayışları doğrultusunda te'vil etmişler, kendi görüş ve düşüncelerinin haklılığını ve doğruluğunu müdafaa etmişlerdir. Böyle bir gelişme, fikir ve düşünce hürriyetini geliştirmiş, tefsiri donukluktan kurtarmış ise de, fikir ayrılıklarını körüklediği ve ihtilafları çoğalttığı için de zarariı olmuştur. Resulullah dönemindeki birlik ve beraberlik ve psikolojik ruh bütünlüğü, daha sonraki dönemlerde de devam etmiş, fakat mezheplerin ortaya çıkışından sonra bu bütünlük, parçalanmaya ve yıkılmaya başlamışür.[227]

I. İLHADİ tefsir.

Bu kelime genel olarak, Allah'ın varlığına, birliğine inanma-yış, gerçek itikattan sapıtma, inanç bozukluğu, itikatsızlık, dinsizlik gibi mânâlarda kullanılmıştır. İlhâd kelimesi felsefede "ateizm" in karşılığı olarak kullanılır.

İlhâdî tefsirler, İslâm dinini yıkmak gayesi ile gerek Kur'ân'ı inkâra yeltenen ve gerekse bazı âyetler hakkında fâsid te'viUerde bulunarak gayelerine ulaşmak isteyenlerin yazmış oldugh tefsirlerdir. Kısacası bu tefsir çeşidi, ilme, îmâna, İslâm'a aykırı ve İslâm dinine zıt düşen fikir ve hareketlerdir ki, dinin bütün asıllarını inkâr edenlerle tek bir aslını inkâr edenler, ayırt edilmeksizin bu lafzın içerisinde mütalaa edilmişlerdir.

İslâmiyet'in bidayetinden beri, bazı kimseler ve gruplar bir takım hilelerle İslâm'ı yıkmak istemişler ve bu işte kendilerine göre en sağlam yol olarak da Kur'ân-ı Kerim'i kendi hevâ ve heveslerine göre gelişi güzel te'vil etmiş ve hatta tahrifte bulunmuşlardır. Geçmiş asırlarda olduğu gibi, asnmızda da İslâm'a saldınlar eksik değildir. İslâm'ı ve Kur'ân'ı hedef alan bu ilhâd hareketlerinin en korkuncu, Kur'ân-ı Kerim'in arkasına saklanarak, O'nu asıl mecrasından saptıracak olan ilhâdî izah tarzlandır. Bu faaliyetler, geçmişte sapık fırkalar tarafından icra ediliyordu. Bugün ise, bunlar aynen varsa da, İslâm'ı baülılann kaynaklanndan öğrenen kendi insanla-nmız tarafından da ifâ edilmektedir. Kur'ân'ı ve O'nun âyetlerini hevâ ve heveslerine göre te'vil ve hatta tahrif ederek takip edilen yol, Kur'ân'ı meaasından sapürmada en cazip yol olarak görünmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, İslâm ve Kur'ân düşmanlan kendilerine câzib görünen bu yolu ısrarla takip edeceklerdir. Onlann bu hareketine hız veren en mühim âmil, müslümanlann bugün içinde bulunduktan zayıf ve cılız durumlandır. Zayıflıklannın sebebi de ilim ve irfandan mahrum oluşlan ve geçmişleriyle irtibatlarını kesmeleridir.

et-Tefsir ve'1-Müfessirûn adlı eserin müellifi, fitne ve düşmanlığa sebep olmamak için bu şahısların isimlerini vermediğini söyler ve onlann eserlerinden bol bol örnekler vermek suretiyle, onlann tefsirdeki tutumlannı göstermiş olur.[228]

Tefsir tarihinde ilk sapma hareketinin Şiîliğin bazı kolları arasında ortaya çıktığı görülmektedir. Bu fırkanın "Gurâbiyye", "Sebeiyye" ve "Bâtıniyye" koUannın yaptıklan yorumların, İslâm'ın ana ilkeleri ve Kur'ân'ın ruhu ile bağdaşması asla mümkün değildir.

Sebeiyye fırkasının, Ra'd'ı (gök gürültüsü), Hz. Ali'nin sesi, berk'i (şimşek çakması) O'nun kamçısının veya gülüşünün parlaması olarak yorumlaması bir sapmadır. Bâtınî ekolün ise, zekat'ı dînî vecibeleri bilmek suretiyle nefsin tezkiyesi; Ka'be'yi, nebî; kapısını Hz. Ali; Cennet'i, bedenlerin dînî mükellefiyetlerden uzak olmasI;'şeytan'ı Ebû Bekr; Hz. Adem'i Hz. Ali; Deccal'ı Hz. Ebu Bekr ve Ye'cûc'u ise zahirî anlayışa sahip olanlar şeklinde anlayıp yorumlamaları da bir sapmadır ve ilhâdî tefsire çarpıcı ömeklerdir.[229]

İlhâdî tefsir hareketine meyledenlerden bir kısmı da "Hu-lûl"e inananlardır. Allah Teâlâ'nm hulul ettiğine inanan ve inanç sistemlerini bu esasa göre kuran grupların yaptıkları yorumlar da ilhâdî yönelişin örneklerini oluştururlar. Namazı, dua şeklinde anlama; Hacc'ı, Ka'be yerine bir başka yeri ziyaret etme; Zekat'ı sekiz sınıf insan yerine Şeyhlere, Pir'e verme ve zamanın ezeliliğine inanma gibi İslâm inancının ve ibadet esaslarının özünü zedeleyen yorumlar da ilhâdî yönelişlerdir.[230]

Tefsirdeki ilhâd hareketleri belli bir devreye ve yere mahsûs bir hareket değildir. Asrımızda İslâm ülkelerinde ve ülkemizde de görülmektedir. İslâm âleminden bir kaç isim verecek olursak; Mansûr Fehmi, Tâhâ Hüseyin, Mahmûd Azmi, Hüseyin Mahmûd, Ömer İnayet, Kâmil Geylânî ve Ahmet Hayyât'ı sayabiliriz. Bunlardan bazıları daha sonra ilhâdî görüşlerinden rücû ederek, İslâm'a dönüş yapmışlardır.

Prof. Dr. İsmail Cerrahoğlu, Türkiyemizdeki ilhâdî tefsir hareketleri ile ilgili olarak, bir fitne ve münakaşa konusu olmaması için isim vermeden tespit mahiyetinde bazılarını okuyuculanna sunar ve şöyle der: "Müsteşriklerin maşası durumuna gelen kimseler, yurdumuzda meydanı boş bulmuşlar, müslüman mahallesinde salyangoz satmaya başlamış, atlarını istedikleri gibi oynatabilmişlerdir. Bunlar, kendilerini inkâr edercesine geçmişlerine ve İslâm'a lanet ve küfür edebilmişlerdir. İslâmî kaynaklardan hiç birine vâkıf olmadıkları halde. Batılı üstatlarının yanında madalya kazanabilmek için, onlann eserierinden iktibâs-larNyapmışlar ve bunların doğru olup olmadıklarını araştırma imkânına sahip olamamışlardır... Birçoklan itibariyle kendilerinin müslüman olduğunu kabul eden kimseler ortaya çıkmış, hevâ ve heveslerini tatmin edebilmek için, Kur'ân-ı Kerim'i yakışık almayacak bir şekilde te'vile yönelmişlerdir. Bunlar zayıf ve çirkin görüşleri, mesnetsiz iddialan ileri sürmüşler ve insanlan aldatmayı düşünmüşlerdir. Bunlardan kimisi "yenileşmek, reform" sloganı altında, kimisi de "kafalarında kurdukları düzeni

Ulûmu'l- Kur'an'a dair yazılan bazı eserler de, Konulu Tefsirin ilk örnekleri arasında zikredilebilir. Mesela; Katâde ibn Diâme'nin, en-Nâsih ve'l- Mensûh'u, Ebû Ubeyde Ma'mer ibn el-Müsennâ'nın Mecâzu'l- Kur'an'ı, İbnu'l- Kayyim'in Aksâmu'l-Kur'an'ı vs.

Fakihlerin, birbirleriyle ilişkili âyetleri, fıkıh kitaplarında veya ahkâm tefsirlerinde bir araya toplamaları da Konulu Tefsirin ilk örneklerinden sayılabilir.

III. Konulu Tefsir Çalışması Sayılan ve Sayılmayan Çalışmalar

Konulu Tefsir Metodu, bu mânâ ve isimle ilk defa bu asırda ortaya çıkmakla biriikte, onun köklerinin İslam'ın ilk asrına kadar uzandığını belirtmiştik.[259] Zira bu metodun, bizzat Hz. Peygamber (s.a.s) tarafından kullanılmış bulunan ve en üstün bir tefsir metodu olan "Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri" ile sıkı bir ilişkisi vardır.[260] Ancak bu metot, klâsik tefsir kitaplarında sadece, ele alınan bir ayetin, başka bir ayet veya ayetlerle izahı veya teyidi suretiyle uygulanıp, ekseriya fazla detaya inilmeden aynı konudaki ayetlerin alt alta sıralanması ile yetinilmiştir.[261] Onun için bazı araştırıcılar bu metodu Konulu Tefsir metodundan saymazlar.[262] Halbuki Konulu Tefsir metodunda, bu metodun dayandığı: "Kur'an'ın bir kısmı bir kısmını tefsir eder"[263] kaidesi daha geniş ve esaslı bir şekilde kullanılır. Önce, Kur'an'ın tamamı taranarak aynı konudaki ayetler müstakil bir başlık altında toplanır. Sonra, bunlar tespit edilebildiği kadarıyla nüzul sırasına göre ele alınarak incelenir. Tabiaüyla, diğer bütün tefsir metotları ve lüzumlu bilgilerden de faydalanılarak Kur'an'ın o konu hakkındaki görüşü etraflı bir şekilde ortaya konulur.

Kısacası, Konulu Tefsir metodu, "Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri" metodunun Kur'an tertibine göre değil de müstakil olarak ve daha geniş ve esaslı bir şekilde kullanılmasıdır.

Fakihler, birbirleriyle ilgili ayetleri fıkıh kitaplarında tek konu altında toplamışlardır. Meselâ, abdest ve teyemmüm ile ilgili ayetleri taharet bölümü altında toplayarak o ayetlerden taharetle ilgili hükümler istinbât etmişlerdir. Keza, namaz, rükû, kıyam ve kıraatle ilgili ayetler de namaz bölümü altında, bunun gibi ibâdetler, muamelât, ferâiz ve siyerle ilgili ayetler de kendilerine özgü fıkıh bölümleri altında toplanmıştır. Çeşitli asırlarda telif edilmiş ahkâm âyetlerine ait bu tefsirier de, bazı araştırmacılar tarafından genel olarak "Konulu Tefsir" kapsamına dahil edilmişlerdir. Ahkâm tefsirlerinin, -biraz önce zikrettiğimiz gibi- ahkâma dair âyetleri bir araya toplaması bakımından "Konulu Tefsir"e örnek teşkil ettiği düşünülse bile, kanaatimize göre bu tür çalışmalar, tam olarak bugünkü mânâda "Konulu Tefsir" çalışmalanna dahil edilemezler. Çünkü bu eserler, Kur'an'daki tertibini gözeterek baştan sona sadece ahkâm âyetlerini tefsir etmeye çalışmışlardır. Aynca bu âyetleri bir araya toplayan bağ "Konu bağı" değil, bu âyetlerin sadece "Şer'î Hüküm" içermeleridir. Dolayısıyla bu konular arasında mânâ bakımından konu birliği yoktur.[264]

Mustafa Müslim'e göre bütün bu çabalar, ilk merhaledeki Konulu Tefsir çalışmalanndan sayılır. Yine ona göre; Konulu Tefsir etütleri aynı zamanda değişik bir yöneliş ve boyut kazanmıştır. Bu ise, Kur'anî lafzı inceleyerek onun çeşitli anlamlarını anlama çabası olan lügavî tefsirlerdir. Mukâtil b. Süleyman'ın "el-E§bah ve'n- Nezâir fi'l-Kur'an"ı, Yahya b. Sellâm'ın "et-Tasârîf"i, Râgıb el-İsfehânî'nin "el-Müfredât"ı, vs. eserierde ağır basan yön, kullanıma göre anlamı değişen garip kelimelerin lügavî yönüdür. Bu çeşit tefsir çalışmalarının yanı sıra, sadece lügavî yönle yetinmeyen, ayrıca aynı bağlantı ile bağlı ayetleri, ya da aynı başlık altına gelebilecek ayetleri de derleyen tefsir çalışmaları vardır: Kasım b Sellâm'ın Nâsih ve Mensûh âyetlerle ilgili kitabı, Ali b. el-Medînî'nin Esbâb-ı Nüzul ile ilgili eserieri, İbn Kuteybe'nin "Te'vilu Müşkili'l- Kur'an"ı, Ebu Bekir el-Cassas'm "Ahkâmu'l-Kur'an"ı, el-İzz b. Abdisselâm'ın "Mecâzu'l-Kur'an"ı gibi eserler.[265]

Mustafa Müslim[266] ve Said Şimşek'e[267] göre her ne kadar Kur'an ve benzeri Kur'an ilimlerine dair yukarıda saydığımız ve saymadığımız buna benzer eserler, Konulu Tefsir çalışması olarak kabul edilse ve Konulu Tefsir çerçevesinde değerlendirilseler de, bazı araştırmacılara göre bunlar sadece Konulu Tefsire benzerlik arzeden çalışmalardır.

Bu konuda Mevlüt Güngör de, bu ve benzeri çalışmaları Konulu Tefsir olarak kabul etmeyenlerdendir: "Bu ve benzeri çalışmaları, Konulu Tefsir olarak addetmek yanlış bir değerlendirme olur.[268] Zira bu tip çalışmalar doğrudan doğruya Kur'an'm muhtevası ile ilgili olmayıp, Kur'an'm iyi anlaşılması ve doğru değerlendirilmesi için yapılmış olan birtakım teknik çalışmalardır. Nitekim bunlar literatürde "Ulûmu'l- Kur'an" başlığı altında geçmektedir. Bu bakımdan, bu tip çalışmaları da Konulu Tefsir başlığı altında mütâlâa eden ez-Zehebî'nin[269] bu görüşüne katılamıyoruz".[270]

Konulu Tefsir üzerinde eser yazanlardan FethuUah Saîd'e göre, bu yöntem, biri Genel Konulu Tefsir, diğeri de Özel Konulu Tefsir olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Ona göre "Esbâb-ı Nüzul", "Nâsih-Mensûh", "Kur'an'm Mecazlan", ve "Kıraatler" gibi ve İbn Kuteybe'nin "Te'vilu Müşkili'l-Kur'an"ı, Mâverdî'nin "Emsâlu'l-Kur'an"ı, İbn Kayyim'in "Emsâlü'l-Kur'an"ı, Mukâtil b. Süleyman'ın "el-Eşbah ve'n- Nezâir'i, İsfehanî'nin "el-Müfredât"ı, ayet ve sûreler arası münâsebetleri zikreden kitaplar ve ulûmu'l- Kur'an benzeri çalışmalar özel Konulu Tefsir içinde kabul edilemezler. Ancak bunlar, genel Konulu Tefsir içinde kabul edilebilirler.[271]

Mustafa Müslim ise, bu örnekleri çoğaltarak hemen hemen Kur'an İlimleri ile alakalı konularda yazılmış eserieri de Konulu Tefsire dahil etmektedir. Bunlar arasında meselâ, İbn Kuteybe'nin "Te'vilu Müşkili'l-Kur'an"ı, Mâverdî'nin "Emsâlu'l-Kur'an"ı, İbn Kayyim'in "Emsâlü'l-Kur'an"ı, Mukâtil b. Süleyman'ın "el-Eşbah ve'n- Nezâir"i, İsfehanî'nin "el-Müfredât"ı ve Firuzabadî'nin "Besâiru Zevi't-Temyîz"i de bulunmaktadır.[272]

Bu hususta Celal Kırca'nın görüşü ise şöyledir: "Burada Genel Konulu Tefsire örnek olarak verilen kitapların hemen hemen tamamı Tefsir Usûlü ile alakalı eserlerdir. Bazısı fıkhî yönelişe, bazısı filolojik yönelişe, bazısı da edebî yönelişe ait eserlerdir. Zaten her yöneliş, bir anlamda Konulu Tefsir özelliğine sahip demektir. Çünkü her yönelişin bir gayesi ve o gayenin ihata ettiği bir alan mevcuttur. Bu bakımdan her tefsir ekolü, bu anlamda Konulu Tefsir tarifinin içine de girebilmektedir...".[273]

Yukanda zikredilen eserlerin Konulu Tefsir çalışmaları arasında sayılıp sayılmayacağı konusunda son olarak Muhammed Bakır'ın görüşünü zikredelim: "Kur'an'la ilgili meselelerde ortaya çıkan ve bazen mevdûî tefsir diye nitelendirilen etütlere gelince, bunlar haddizatında bazı müfessirler tarafından ortaya konan ve "Esbâb-ı Nüzul", "Nâsih-Mensûh", "Kur'an'm Mecazları", ve "Kıraatler" gibi Kur'an-ı Kerim'le tâli derecede ilgili olan belli başlı birkaç konudan öteye geçmeyen çalışmalardır. Ve bunların bizim belirttiğimiz anlamda tevhîdî ve mevdûî tefsir türünden bir çalışma olarak değerlendirilmesi asla mümkün olmaz. Zira bu araştırmalar, gerçek anlamda, bazı konularla ilgili tecziî (âyet âyet yapılan) tefsirin bir araya getirilmesinden ve onlar arasında birtakım benzer yönlerin tespit edilmesinden başka bir şey değildir. Daha net bir ifadeyle: Her toplama eylemi veya ayıklama ameliyesi mevdûî bir etüt olarak değeriendi-rilemez. Mevdûî etütler ancak şu özelliği taşıyan etütlerdir: Evrensel, akîdevî yahut sosyal hayatla ilgili meselelerden herhangi biri ele alınır. Konu Kur'an zaviyesinden tetkik edilir, araştırılır, değerlendirilir ve onunla ilgili Kur'anî bir görüş açısı. Kur'anî düşünce tespit edilir ise işte, ancak bu özelliklere hâiz çalışmalar, tevhîdî (Konulu Tefsir) çalışmalarıdır, etütleridir, tefsirleridir".[274]

Netice itibariyle; âlimlerin çoğu gibi bize göre de; Kur'an i-limleri sahasında yazılan eserleri Konulu Tefsir olarak kabul etmek mümkün değildir. Çünkü bu eserlerin yazılış sebebi, Kur'an'daki herhangi bir konuyu ele alıp Konulu Tefsir metodu üzere incelemek ve Kur'an'm bu konu hakkındaki nihaî hükmünü ortaya koymak değil, ilgili konu hakkında -nesih, yeminler, meseller, kıssalar gibi- bilgi vermektir.

IV. Zamanımızda Konulu Tefsirin Önem Kazanması ve Sebepleri

Konulu Tefsir Metodu'nun, önceki asırlarda değil de, özellikle bu asırda önem kazanmasının sebeplerini şöylece sıralayabiliriz:

1. Eskiden ilimlerde ihtisaslaşma yoktu. Bu asırda ilimlerde, hatta İslâmî ilimlerde de ihtisaslaşmaya gidildiği için. Kur'anî ilimler ve tefsirde de ihtisaslaşmaya gidilmiştir. Bunun neticesinde Konulu Tefsir metodu da bu ihtisaslaşma neticesinde ortaya çıkmıştır. İhtisaslaşma dönemindeki Kur'an'ı yorumlama ve tefsir etme faaliyetlerinde, Kur'an'a yeni bir bakış açısıyla yaklaşma girişimlerine ihtiyaç duyulmuştur. Kur'an'm konularını tespit etme ve bu konular içerisinden her hangi bir konuyu seçerek o konu hakkında Kur'an'm 'ne dediğini' ve 'ne demek istediğini' ortaya çıkarma girişimleri tefsir hareketlerine inkâr edilemeyecek bir etki yapmıştır. Çünkü bu yöntem, geçmişte yapılan tefsir çalışmalarından sistem olarak farklı bir yol takip etmektedir. Dolayısıyla sonuçları itibariyle de farklı neticeler elde edildiği görülecektir. Her hangi bir konu hakkında derli toplu bir bilgi edinmek isteyen ve Kur'an'm o konu ile ilgili düşüncesini, anlatım tarzını ve vardığı sonucu tespit etmek isteyen kimseler, zarurî olarak Konulu Tefsir çalışmalarına ihtiyaç duya-caklardır.[275]

2. Konulu Tefsir çalışmalarının bu asırda ortaya çıkmasının sebeplerinden biri de, komünizm gibi bazı fikrî cereyanların ortaya çıkması, gençleri aldatması ve bunlara cevap vermede Konulu Tefsir çalışmalarının etkili olmasıdır.[276]

Bazı araştırmacılara göre ise, Kur'an'daki kıssalar, tekrarlar, bazı itikâdî ve hukukî esas ve hükümlerle ilgili olarak ortaya atılan iddiaları cevaplandırmak ve bazı insanların, Kur'an'm, bu çağın problemlerini çözmekten âciz kaldığını iddia etmeleri üzerine, onlara en iyi cevap Konulu Tefsir çalışmalan ile verildiğinden bu çalışmalar daha çok bu asırda ortaya çıkmıştır. İslâm âlimleri, bu tür iddialar karşısında, konuyla alâkalı ayetlerin tamamını toplayıp inceleyerek müstakil eserler vermişlerdir. Daha sonralan ise, toplumun Kur'an'la ilgili bu tür müstakil çalışmalara rağbet etmesi ve ihtiyaç duyması sebebiyle, bilhassa akademik çalışmalar bu sahaya yönelmiş ve bir çok eser ortaya çıkmıştır. Bu çalışmalarla dünyanın, siyasî, iktisadî, hukukî, itikadî, ahlâkî ve sosyal bunalımlar içinde çalkalandığı bir zamanda, bütün insanlık için, Yüce Yaratıcı tarafından gönderilmiş olan Kur'an'ın, her sahada hayatlarına yön verecek en üstün prensipleri, yeniden ve derli toplu bir şekilde tekrar gündeme gelmiş ve yine yapılan bu çalışmalarla, insanların, Kur'an'ın ölmez prensiplerini kolayca anlamalan, benimsemeleri ve hayâta tatbik etmeleri sağlanmıştır.

3. Bu asırda yaşayan Müslüman âlimler, hayatın değişik dallarına ait bir problemle veya psikoloji, sosyoloji, antropoloji, astronomi, fizik, ekonomi biliminde yeni bir teori ile karşı karşıya geldiklerinde, Kur'an'da bu tip teorilere ilişkin Allah'ın hükmünü belirten nassları hemen ve hazır bir şekilde bulamamışlardır. Bu durumda araştırmacılar, bu eğilimlere ilişkin Kur'an ve Sünnet'in yaklaşımlarını ve bakış açılarını belirlemeye çalışmışlar ve böylece Müslüman araştırmacıda Kur'an'ın bu alanlara ilişkin temel gayelerine ait bir meleke oluşmuştur. Sonra da bu problemlere Kur'anî perspektiften bakarak çözmeye çalışmış veya teorileri ona göre değerlendirmişlerdir.[277]

Bu problemler genellikle bu asırda meydana çıktığından, bunlara cevap için de Müslüman araştırıcılar Konulu Tefsir çalışmalarına yönelmişlerdir. Kur'an, devamlı gelişmekte olan yeni bilgi silsilesinin ışığı altında yeniden tefekkür edilmeli ve yeniden yorumlanmalıdır. Fakat bu, Kur'an'ı yeni bilgilere uydurma şeklinde değil, yeni bilgileri O'nun ışığında değerlendirme şeklinde olmalıdır. İnsanların yeni ihtiyaçları ortaya çıkınca. Kur'an

da yeni anlayışlar doğurur. Zaten O'nun eskimez olmasının gerçek anlamı da budur".[278]

4. Konulu Tefsir metodunun, bugünkü mânâsı ve adıyla ilk defa içinde bulunduğumuz asırda ortaya çıkmasına bazı müsteşriklerin, Kur'an'la ilgili olarak ileri sürdükleri bir takım şüpheler vesile olmuştur.[279] Müsteşriklerin İslâmî ilimlerde çalışma yapmaları ve bu iş için büyük gayret sarfetmeleri, Müslümanları da bu sahada ve aynı usûl ile çalışmaya sevketmiştir. Müsteşrikler, kaynaklara rahat ulaşabilmek için değişik mevzu ve fihrist çalışmaları ile işe başlamışlardır. Müslümanlar da, aynı şekilde bu çalışmalara mukabelede bulunmak için ihtisaslaşmaya gitmiş ve Mevdûî Tefsir çalışmalarına yönelmişlerdir.[280]

5. Hiç şüphesiz, bir Müslümanın en iyi bilmesi gereken Kitap, dininin ana kitabı olan Kur'an-ı Kerim'dir. Bununla birlikte, günümüz insanı hayatını kazanmak, çoluk çocuğunu geçindirmek için hayli çalışmak zorunda olduğundan çok meşgul durumdadır. Böyle olunca, O'nun, Kur'an-ı Kerim'i, bir mealden de olsa, başından alıp sonuna kadar okuması pratikte pek mümkün olmamaktadır. Bu mümkün olsa bile, bir konunun, Kur'an'ın muhtelif yederine serpiştirilmiş olan parçalarını, kafasında bir araya getirip toplu bir sonuca varması kolay değildir. Çünkü Kur'an'ın, günümüz insanının alışık olmadığı bir iç yapısı vardır. O'nda belli bir konunun ele alınıp bitirildiği ana bölümlere, bunların altında alt ve yan başlıklara rastlanmaz. Onun için Kur'an'da bahsi geçen bir konu hakkında, kesin ve isabetli bir söz söyleyebilmek için o konu ile ilgili bütün âyetleri göz önünde bulundurmak gerekir.[281] İşte, Konulu Tefsir metodu, Kur'an'la ilgili konuların detaylı ve geniş bir şekilde incelenmesine imkân verdiğinden bu asırda bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır.

6. Konulu Tefsir çalışmaları, günümüzde Allah yoluna çağıranlar için en önemli bir malzemedir. Çünkü bu çalışmalarla Allah'ın hidâyeti en iyi şekilde anlatılır. Camide imam, vaiz, okulda öğretmen, üniversitede öğretim üyesi bu tarz çalışmalara bugün daha fazla ihtiyaç duymaktadır.[282]

7. Klasik tefsir metotlarının günümüzde Kur'an'ı anlama ve yorumlamada yetersiz kaldığı görüşünü benimseyen çağdaş müfessirler, bazı yeni metodolojiler geliştirme çabası içine girmişlerdir. Bu gayretler, henüz olgunluk derecesine ulaşarak genel kabul gören bir metot ortaya koyamasalar bile, yaptıklan iş önemlidir. İşte Konulu Tefsir metodu böyle bir gayretin neticesinde ortaya çıkmıştır. Bu tefsir metodunun, günümüz tefsir çalışmalarına yeni bir açılım ve bakış açısı kazandırdığı ve günümüz insanının problemlerini çözümlemede yeni fikirler sunduğu görülmektedir.

8. İslâm âlimlerinin, Kur'an'a dair binlerce eser vermelerine rağmen onların, Kur'an'a dair bütün meselelere cevap verdiklerini ve artık üzerinde durulacak hiçbir konunun kalmadığını söylemek elbette doğru değildir. Yani, her bir âlimin. Kur'an hazinesinden aldığı mücevherleri okuyuculara arz etmesine rağmen. Kur'an hâlâ büyük bir okyanus olarak mücevherlerinin çıkarılmasını beklemektedir. Önceki âlimlerimiz bize, araştırmamız gereken bir çok konu bıraktıklan gibi, belki bizler de bizden sonraki nesle bir o kadar araştırılması gereken konu bırakacağız.

9. Son olarak şunu söyleyebiliriz: İnsanların ve toplumların yenilenen ihtiyaçları ve bunlarla ilgili alanlarda yeni yeni düşüncelerin ve modem bilimsel teorilerin ortaya çıkması karşısında sağlıklı bakışlar ve çözümler önerebilmek, ancak Kur'an'm Konulu Tefsirine başvurmakla mümkündür.

V. Konulu Tefsirin Çeşitleri

Konulu Tefsir metodu ile ilgili çalışmaları incelediğimizde bir çok Konulu Tefsir çeşidine şahit oluyoruz. Bazıları, Kur'an ayetlerinin her cem ve toplama işlemine Konulu Tefsir çalışması adını verirken, bazıları buna karşı çıkıyoriar. Bazılan Konulu Tefsiri iki, bazıları üç bazıları da bu şıkları kendi aralarında da ayrıca taksime tabi tutarak Konulu Tefsirin iki, üç veya daha fazla çeşidini sayıyorlar. Konulu Tefsirin tarifinde, ne zaman başladığı hususunda ve kaça ayrıldığı konusundaki ihtilaflar, bu çalışmaların tam olgunlaşmadığının, halâ oluşma dönemini yaşadığının bir belirtisi olabilir. Dolayısıyla bu ihtilaflar, bizim de kesin bir neticeye varmamızı zorlaştırmaktadır.

Konulu Tefsir çalışmalannın belirli bir disiplin altına alınabilmesi için 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren "Konulu Tef-sir"in usûl ve yöntemini belirleyen metodolojik çalışmalar başlatılmıştır. Konulu Tefsir'in metoduna ait bu çalışmalann bir kısmı müstakil eserierde yer alırken, bir kısmı da Kur'an'ın her hangi bir konusu veya kavramı hakkında, ya da bir sûreyi Konulu Tefsire göre tefsir eden çalışmaların baş tarafında yer almaktadır ve konuya giriş mahiyetindedir.

Konulu Tefsir Metoduna dair yazılan eserierde Konulu Tefsirin -bizim de kabul ettiğimiz- genellikle şu iki çeşidine rastlamaktayız:

1. Kur'an'ın Bütünlüğünü Esas Alan Konulu Tefsir

2. Sûre Bütünlüğüne Münhasır Konulu Tefsir Şimdi bunları inceleyelim:

1. Kur'an'ın Bütünlüğünü Esas Alan Konulu Tefsir

Yukanda tariflerinde de bahsettiğimiz gibi Konulu Tefsir; herhangi bir konuyu Kur'an'ın bütünlüğü içerisinde belli esaslar dahilinde araştırma ve incelemekten ibarettir.[283]

Araştırmacı önce, Kur'an'ın değişik üslûplarla değindiği, analiz ettiği, tartıştığı ve yorumladığını düşündüğü bir konu belirler. Sonra bu konuyu Kur'an sûrelerinde araştırmaya koyulur ve konuyu ele alan ayetleri çıkarır. Ayetleri toplayıp tef-sirierini iyice öğrendikten sonra araştırmacı, konunun özünü teşkil eden maddeleri ayet-i kerimeler ışığında belirlemeye çalışır, sonra bu maddeler arasında düzenleme ve koordinasyonu sağlar. Daha sonra konuyu bir takım ana bölümlere, yan bölümlere ve inceleme konularına ayırmayı dener. Söylediği tüm düşünceleri ve bahsettiği her görüşü Kur'an ayetleriyle deliUendirir. Araştırmacı bütün bunları yaparken konunun, insanların yaşadığı realite ve problemlerle bağlantısını kurarak onlara Kur'anî ışıklar tutmaya çalışır.

Araştırmacı, araştırması sırasında ayetlerin tefsirindeki ayrıntılara değinmez, kıraatlara, i'râb çeşitlerine ve belagat nüktelerine ancak konunun temel düşüncelerine ışık tutacak kadar değinir.

Bu çeşit Konulu Tefsir, bu konunun uzmanlarının geleneğinde en meşhur olanıdır ve bizim çalışmamızda esas üzerinde duracağımız kısımdır. Zaten Konulu Tefsir tamlaması kullanıldığında da akla ilk bu çeşidi gelmektedir.

2. Sûre Bütünlüğüne Münhasır Konulu Tefsir

Bu tür, birinci tür Konulu Tefsire benzemesine rağmen çerçevesi ondan daha dardır. Şöyle ki; birinci tür Konulu Tefsirde ele alman konu tüm Kur'an çerçevesinde ele alınıp incelenirken, bu türde, sadece bir tek sûredeki temel hedef araştırılır ve bu hedef Konulu Tefsir'in eksenini teşkil eder. Yani bu türde hedef, herhangi bir sûreyi en ince noktasına varıncaya kadar araştırmak gayesi ile, sûrenin özel ve genel hedeflerini, maksadını ve ihtiva ettiği konuların birbirleri ile olan irtibatlarını açıklamak suretiyle sûreyi bir bütün olarak ele almak ve incelemektir.[284] Fakat, elde edilen netice ve varılan sonuç bakımından, bu iki tür birbirinden oldukça farklıdır.

Şâtıbî'ye göre; her sûrenin bir ana konusu vardır. Her ne kadar onda değişik konu ve hükümler bulunsa da onlar, bu ana konuyu destekleyici ve tamamlayıcı mahiyettedirler.[285]

Kur'an'ın ruhuna iyi nüfuz edememiş birisi, sûrelere ilk baktığında sûrelerin dağınık bilgiler sunduğunu ve konu biriiğinin olmadığını zannedebilir. Ancak, bu kimse, sûrelere iyice baktığında bir, iki veya üç, nihayet dört konu etrafında bilgilerin yoğunlaştığını görecektir. Diğer bilgiler bu konunun/konuların çerçevesinde ya tamamlayıcı ve destekleyici veya konu-nun/konulann bazı parçalarının sonucu olarak yer almaktadır. Günümüz Kur'an araştırmacıları buna el-Vahdetü'l- Mevdûiyye: Konu Birliği demektedirler.

Bu tür çalışmada araştırmacı önce, sûrenin temel hedefini ya da hedeflerini iyice özümser, sonra sûrenin ya da sûrenin temel konusunu yansıtan ayetlerin sebeb-i nüzulünü araştırır. Daha sonra Mekkî ve Medenî sûreler arasından sûrenin nüzul sırasını araştırır ve sonunda da araştırılan konuyu sunarken, sûredeki ayet grupları arasındaki münâsebetleri inceler.

Araştırmacı görecektir ki, her sûrenin müstakil kimliği ve temel hedefleri vardır. Eğer bu hedef baştan tespit edilebilirse, sûrenin tefsiri daha kolay ve isabetli olacaktır. Bilindiği gibi Mekkî sûreler ayrıntılı bir şekilde dört ana konudan bahsetmektedir: Ulûhiyet, Risâlet, öldükten sonra dirilme ve iyi ahlâka teşvik edip kötü ahlâktan uzaklaştırma. Bundan dolayı araştırmacı; Mekkî sûrelerin her birinde bu dört ana konudan birini ele alıp inceleyebilir.

Bu çeşit Konulu Tefsir, daha önceki dönemlerde sûrenin maksadı adı altında incelenmekteydi. Mütekaddimûn müfes-sirleri tefsirlerinde bazı sûrelerin, özellikle de kısa sûrelerin hedeflerine işaret etmişlerdir. Bazı müfessirler de, Fahruddin er-Razî'nin "et-Tefsiru'l- Kebîr"inde yaptığı gibi sûreler arasındaki münâsebet yönünü araştırmışlardır. Keza el-Bikâî "Nazmu'd- Dürer" adlı eserinde, Abdulhamid el-Ferahî de "Nazmu'l- Kur'an" adlı eserinde bu konuya değinmişlerdir. Firuz'abadî, Besâiru Zevi't- Temyîz isimli kitabında, her sûrenin bir ana hedefinin olduğunu îzah etmeye çalışmıştır. Fakat eski müfessirler sûreleri, bugün anladığımız mânâda ilmî bir usûl ile incelememişlerdir.

Çağımızda ise Seyyid Kutub, bir sûrenin tefsirine başlamadan önce onun hedeflerini ve temel esaslarını, kimliğini ve diğer sûrelerden farklı özelliklerini ortaya koymaya en çok ihtimam gösteren kimsedir. Nitekim onun tefsiri "R Zilâli'l- Kur'an"da özellikle de her sûrenin tefsirine yaptığı girişler bu konuda mükemmel bir örnek sayılır.[286]

Muhammed Gazâdî'nin de üç ciltlik bütün Kur'an sûrelerinin konularını ele alan bir çalışması vardır. Gazâlî bu eserinde, kısa ve özet bir şekilde sûrelerin ele aldığı konuları tefsir etmeksizin zikretmiştir.

Bazı araştırmacılara göre bir sûreyi bütün olarak ele alıp incelemek, bilinen anlamda Konulu Tefsir değildir. Zaten böyle bir ayırım yapan Seyyid Mursî,[287] daha sonra bir sûrenin tefsirinin Konulu Tefsir biçiminde adlandırılmasının, aslında Kur'an çalışmalarına veya Kur'an'ı baştan sona kadar ayet ayet açıklayan tefsirlere bir mukaddime veya bir hazırlık mesabesinde olabileceğini beyan etmektedir.[288]

Abdüssettar FethuUah Saîd de, bu çeşidi Konulu Tefsir olarak kabul etmemektedir. Bu husustaki görüşü şöyledir: "Her bir sûreye hâkim olan konu veya sûrenin hedefi, kişiden kişiye değişir. Bu içtihâdî bir meseledir. Tefsir nasıl böyle ihtimâl üzerine bina edilir? Halbuki Konulu Tefsirde asıl olan, meselenin bizzat Kur'an nassı veya ondan çıkan mânâ üzerine ikâme e-dilmesidir. Hem bu çeşit tefsirin oturmuş, sağlam ve belli olan ilmî bir metodu da yoktur. Onun için biz bu çeşidi Konulu Tefsir çalışmaları içinde değil, umumî Kur'an araştırmaları arasında zikrediyoruz. "[289]

Abdüssettar Fethullah Saîd'in de dediği gibi sûreye hakim olan konuyu tespit etme işi içtihadîdir ve çok zor bir iştir. Onun için aynı sûreye hakim olan konuyu tespitte bir çok araştırmacının ihtilâf ettikleri görülebilmektedir. Aynı zamanda sûreye hâkim birden fazla konu varsa, bunların tespiti hususunda da ihtilâf edilmektedir.

Fakat, aynı kanaatte olduğumuz Ziyâd Halîl Muhammed ed-Değâmîn, Abdüssettar Fethullah Saîd'in bu görüşüne iki noktadan itiraz etmektedir. Şimdi kısaca bu itirazları görelim:

1. Tefsir ilmi bütün çeşitleriyle; ister edebî, fıkhî, fennî, ta-savvufî, naklî... vs tefsirler olsun, isterse; tahlilî, icmâlî veya mevdûî olsun genellikle içtihadîdir. Öyleyse, sûreye hâkim konunun tespiti içtihâdî diye bu çeşit çalışmalan Konulu Tefsir çalışmalanndan saymamak doğru değildir. Ayrıca 'konu' tespitinde ihtilaf edilmesi, sûreye hakim bir konunun olmadığını da göstermez.

2. Bu çeşit Konulu Tefsirin ilmî bir metodunun olmaması da, ne sûreye hâkim bir konunun olmadığını ne de, bu çeşit çalış-malann Konulu Tefsir çalışmalanndan olmadığını gösterir. Bilakis Kur'an'ı daha iyi anlama ve O'nu hayatımıza tatbik etme adına önemli bir tefsir metodu olan bu tür çalışmalar için, İslâm alimlerinin ve araştırmacılann açık ve sağlam metotlar ortaya koymalan gerekir. Bu çeşit çalışmalar, Abdüssettar'in Genel Konulu Tefsir ve Konulu Tefsir çalışmalanndan sayılmaya lâyıktırlar.[290]

Bir sûreyi alıp, Kur'an bütünlüğü içinde hedeflerini inceleme, araştırma anlamında kullanılan Konulu Tefsirle, Kur'an'ı baştan sona kadar ayet ayet tefsir etme, başka bir ifade ile klasik anlamda rivayet ve dirayet biçiminde, özellikle de dirayet biçimindeki tefsir anlayışı ile pek fark yoktur.[291] Nitekim bu tür çalışma yapanlar, gerek er-Râzî[292] ve gerekse Kurtubî[293] gibi âlimlerin tefsirierinde bunu zaman zaman yaptıklarını belirtmektedirler ki, biz de bunu açıkça müşahede ediyoruz. Yani bu tür bir tefsir aslında bir anlamda Kur'an'ı baştan sona kadar ayet ayet tefsir etmenin özellikle de dirayet türünün biraz daha geliştirilmiş bir şeklidir. Ama şunu belirtelim ki, bu tür çalışmalar, genellikle daha kısa, konuyu dağıtmadan ve oldukça da Kur'an'in bütünlüğü içerisinde kalınarak ve buna da özen gösterilerek yapılmaktadır. Nitekim, Hicâzî'nin, et-Tefsiru'l-Vâdıh isimli eserinde, Şeltut'un ve Abdullah Muhammed Şehhâte'nin[294] yaptığı çalışmalarda bu görülmektedir. Fakat yine de zaman zaman tekrarlardan kaçınılmadığı da bir gerçektir. Bu durum, belki de, Kur'an'm bablara ve fasıllara ayrılmış bir kitap olmadığından kaynaklanabilir.[295]

Kanaatimize göre, bu tür çalışmaların da, Konulu Tefsir çalışmaları içerisinde değerlendirilmesi gerekir. Çünkü bu tür çalışmalarda. Kur'an sûrelerinden herhangi birisinin hedefi ve gayesi belirlenir. Daha sonra sûrede zikredilen konular veya belli bir konu, bir başlık altında ilmî kaidelere uygun bir şekilde incelenir. Ayrıca, her sûrenin kendine özgü bir hedefinin olması, sûreyi oluşturan âyet ve konular arasındaki münâsebet ve bir sûre hakkındaki derli toplu bilgiye ulaşmanın en önemli yolunun sûre çerçeveli Konulu Tefsir çalışmalarından geçmesi gibi sebeplerle, bu tür çalışmaları da genel olarak Konulu Tefsir çalışmalarına dahil etmek mümkün olabilir.

Konulu Tefsir Çeşitleriyle İlgili Diğer Âlimlerin Görüşleri:

Mustafa Müslim'e göre. Konulu Tefsirin bir diğer çeşidi de: Kelime ve Türevlerine Göre Konulu Tefsir/Kavramsal Tef-sir'dir. Bu tür çalışmalarda araştırmacı, önce Kur'an kelimelerinin birini ele alır, sonra o kelimenin veya müştaklannm (türevlerinin) geçtiği ayetleri toplar. Ayetler toplanıp tefsirieri iyice öğrenildikten sonra araştırmacı Kur'an'm o kelimeyi kullanımı vasıtasıyla kelimenin anlamlarını tespit etmeye çalışır.

Kur'an'da sıkça tekrarlanan kelimelerin çoğu Kur'anî terimler olmuşlardır. Meselâ; ümmet, sadaka, cihad, kitap, münafıklar, zekât, ehl-i kitap, ribâ kelimelerinin kullanımda ve anlamda bir takım şekiller aldığını görmekteyiz.

Bu gibi bir hususu inceleyen kişi, incelemesinin sonunda Kur'an'daki herhangi bir kelimenin köküne ve anlamının kullanış metotlanna ilişkin bir tefsir yöntemi ortaya çıkarabilir.

"Ğarîbu'l- Kur'an" ve "el-Eşbâh ve'n- Nezâir" kitapları, bir bakıma bu çeşit bir tefsiri içermektedir. Bundan dolayı böyle kitaplar, bu tip araştırmalarda temel fonksiyon icra etmektedirler.

Ne var ki, bu çeşit eski eserierin bir çoğu, kelimenin sadece kullanıldığı yerdeki anlamı çerçevesinde takılıp o kelimeyi muhtelif sûrelerdeki anlamlarla ilişkilendirmediler. Bundan dolayı onların kelime tefsirleri, lafzî anlam dairesinde kalmıştır.

Oysa bu konuda eser yazan çağdaş yazarların kavram çalışmaları, muhteva ve çalışmada takip ettikleri metot açısından, klasik tür çalışmalardan oldukça farklıdır. Günümüzde kavram çalışması yapan bir araştırmacı, sadece kavramın etimolojik anlamlannı tespit etmek ve Kur'an'da geçtiği anlamlarından bahsetmekle yetinmemektedir. Bunun da ötesine geçerek, öncelikle kavramın geçtiği âyetleri, siyak-sibakma göre anlamaya çalışarak aralarındaki gerekli bağlantıyı kurmaya çalışır. Sonra kavramı Kur'an bütünlüğü içerisinde ele alarak kavramın, lügat mânâsının yanında zaman içerisinde geçirdiği değişiklikleri tespit eder. Ayrıca kavramın 'anlam sahası'nı ve 'zıt anlamlan'nı da belirier. İşte, ancak böyle bir çalışma sonucu, Kur'anî bir kavram açık ve net bir şekilde anlaşılarak küllî kaidelere ve genel ilkelere ulaşılmış olur.[296]

Abdüssettar Fethullah Saîd, Konulu Tefsiri iki ana kısımda mütalâa etmektedir:

Birincisi: Konular arasındaki bağ ve münâsebet açısından.

İkincisi: Müfessirlerin yöntemleri açısından.

Konular arasındaki bağ ve münâsebet açısından Konulu Tefsir ikiye ayrılır. Birisi; et-Tefsiru'1-Mevdûî el-Amm, ikincisi ise; et-Tefsiru'l- Mevdûî el-Hâs.

Araştırmacı ayetleri, aralarında bir insicam olacak şekilde, âmm olanla hâs olanları; mutlak ve mukayyed olanları bir düzene koymalı; nasibini, mensubunu belirtip, böylece bu nassla-rın tamamını tam bir araştırma ve incelemeye tâbi tutmalıdır.[323]

Konulu Tefsir metodunu kullanan bir müfessir, sadece Kur'an'm Kur'an'la tefsiri metodundan istifâde etmekle kalmayarak, ihtiyaç halinde başta Hz. Peygamber'in (sas) konu ile ilgili hadisleri[324] olmak üzere diğer bütün rivayet ve dirayet metotlarından da en geniş bir şekilde istifâde etmelidir. Bilhassa ayetlerin nüzul sebepleri O'na bu konuda çok faydalı olacaktır.[325] Âyetlerin işaret ettiği hususları, hadislerle deliUendirmeli ve tüm bunları da Sahabe ve tâbiûn'un[326] Kur'an anlayışıyla desteklemelidir.[327] Aynca bu hususta -itimat edilen- tarih ve siyer kitaplarından da istifade etmelidir.[328]

5. Âyetleri öncelikle bulundukları ortam içerisinde işlemek.[329]

Konuyu genel olarak incelemeye başlamadan önce, konu ile ilgili bütün âyetleri öncelikle sûre içerisinde sevk olunduklan yerlerde anlamaya ihtiyaç vardır. Çünkü, her ne kadar ayrı ayn konulara ait ayetler alt alta ve belidi bir sûrede dizilmiş olsalarda bu ayetlerin bulunduklan ortamlar dikkate alındığında onla-nn siyak ve sibaklarıyla sıkı bir münâsebet içerisinde oldukları görülecektir. Âyet ya da âyetleri sevk olundukları ortamdan müstakil olarak tek başına ele alıp anlamaya çalışmak, çoğu zaman müfessiri yanlış sonuçlar çıkarmaya götürebilir. Bu sebeple âyeti, öncelikle bulunmuş olduğu çerçevesi içerisinde kendisinden önceki ve sonraki âyetlerden de faydalanarak anlamaya çalışmak, araştırmacıyı daha sağlıklı bir yaklaşıma ulaştırabilir.

Âyetleri sevk olundukları ortam içerisinde incelerken Bağlam Bilgisi (İlm-i Münâsebet, âyetler arası münâsebet ilmi)'nden yeterince istifâde edilmelidir. Çünkü Bağlam Bilgisi ile Konulu Tefsir arasında -özellikle de bir sûrenin Konulu Tefsiriyle- sıkı bir ilişkisi vardır. Bu itibarla, öncelikli olarak, ayetler arası ve sûreler arası bağlantıları ele alan Bağlam Bilgisi hakkında iyi bir bilgiye sahip olmak Konulu Tefsir çalışmalannda önemli bir yere sahiptir.

Bağlam (münâsebet), iki şey arasını bir şekilde ilişkilen-dirmek demektir. Kur'an söz konusu olduğunda, sûrenin öncesi ile sonrası arasında ilgi kurmak, âyetler söz konusu olduğunda da her âyetin öncesi ve sonrası ile bağlantı kurmak demektir.[330]

6. Herhangi bir hükme varmadan veya herhangi bir kaide vaz'etmeden önce ciddî araştırma yapmak.

Araştırma konusu için toplanılan bu âyetler çok ciddî bir a-raştırma yapılmadan bir hükme varılmamak ve herhangi bir kaide vazedilmemelidir. Zira böyle yapıldığında yanlışlıklara, hata ve karışıklıklara sebep olunur. Eskiden beri âlimler bu hususa dikkat çektikleri halde, bazı araştırmacılar gerekli araştırmayı yapmadan ve aceleci davranarak hata yapmaktadırlar.[331]

7. İlmî araştırma metotlarına riâyet etmek.

Konulu Tefsir çalışmalannda güvenilir ilmî bir metoda bağlı olmak ve diğer ilmî çalışmalarda da olduğu gibi konunun geçici bir plânını yapmak gerekir. Her ne kadar konuyu işlerken plânda değişiklik yapılsa bile baştan plânın yapılması, Konulu Tefsir çalışmasında araştırmacıyı başanlı kılacak sebeplerden birisidir.[332] Çünkü, araştrma faaliyetinde plânın büyük bir yeri ve önemi vardır. Harcanan büyük emek ve masraflara karşın iyi tasarlanmadığı için birçok araştırma projesinin sonuçsuz kaldığı bilinen bir gerçektir.[333]

Araştırmacı, konunun araştırma taslağını belirlerken bilimsel inceleme metoduna bağlı kalmalıdır.[334] Öte yandan konunun tabiatı da incelemenin yöntem ve plânını belirleyebilir. Eğer araştırma konusu geniş inceleme alanlarını ihtiva ediyorsa, araştırmacı bir giriş koymalı ve orada konunun ele alınış metodunu açıklamalıdır. Sonra araştırmacı konuyu, birbirine uygun bir takım bölümlere ayırıp, her bölüm altına bir takım alt başlıklar, bunların altına da bir takım konuları koymalıdır.[335]

Eğer konunun boyutları, alanları ve özellikleri belirli ise ve öğeleri az ise, bu durumda araştırmanın; önsöz, konunun ortaya konması ve sonuçtan oluşan bilimsel bir makale şeklinde olmasında sakınca yoktur. Araştırmacı, her bölümde ortaya atılan konuyu delîl ve örneklerle destekli, ciddî ve bilimsel bir yöntemle ele alıp, ulaştığı sonucu, sonuç bölümünde özet bir şekilde yazmalıdır.[336]

Konuyu doğrudan veya dolaylı olarak ilgilendiren tüm eserler imkân nispetinde değerlendirilmelidir.

Kur'anî konuyu ortaya koyarken zayıf rivayetleri, İsrâiliyyâü ve sahih olmayan tarihsel kıssalan terketmelidir.

8. Kelime ve kavramlann tefsirini yapmak.

Kur'an'ın i'câz yönlerinden birisi de, nazmındaki belagattan doğan lisânî i'câzmdadır. Onun için Kur'an'da kullanılan her kelimenin önemli bir mânâsı ve değeri vardır. Kur'an-ı Kerim'de geçen bazı kelimeler, birden fazla mânâya gelebilirler. Dolayısıyla âyetleri doğru anlamak ve yorumlamak için, âyetlerde geçen lafızların mânâlarının neler olduğunu ve nerede hangi mânâyı ifade ettiklerini araştırıp doğru bir şekilde tespit etmek, büyük bir önem arzetmektedir. Ayrıca kelimelerin mârife-nekre, müfret-cemî oluşları, zikir-hazf vs. konular çok önemlidir. Konulu Tefsire göre Kur'an'da bir konuyu araştıran bir kimse, bütün bu konulara dikkat etmelidir. Bu konularda derinleşme değil, sadece ayetleri tefsir ederken bu konulan göz önünde bulundurmalı ve bunlardan gerektiği şekilde istifâde etmelidir.[337]

Konulu Tefsir çalışmalarında araştırıcının en çok dikkat etmesi gereken konulardan birisi de ıstılahların tercümesidir. Zira Kur'an'da kullanılan kelimeler birden çok mânâlara gelebilmektedir. Ayrıca Kur'an'ın indiği dönemde kelimenin/ıstılahın hangi mânâya geldiği, tarihî gelişim içinde kelimenin kazandığı yeni mânâlar ve bugün hangi mânâlara mukabil geldiği önemle araştırılması gereken konulardır. Aynı zamanda bir dil mucizesi olan ve kıyamete kadar gelecek bütün insanlara hitâb eden Kur'an'ın kullandığı kelimelerin karşılıklarının tam tercüme e-dilmesi, zoriuğu kadar önemli bir meseledir.[338] Çünkü Konulu Tefsirde önemli olan hususların başında, hangi kavram araştırı-lıyorsa, onun muhtevası, uzak ve yakından ilgisi bulunan kavramlarla ilişkisinin iyi tespit edilmesinin yanında, kavramların boyutunun da iyi tespit edilmesi gerekir.

Kavram tahlili yapılırken, Kur'an'ın bütünlüğü içerisinde hareket edilmelidir. Zira bu tür çalışmaların temelini oluşturan hususlann başında lügat ve semantik alan çalışmasının geldiği herkesin malumudur. Kavram tahlîl ederken buna gerek vardır. Çünkü Kur'anî kavramlar, gerçekten tahlili en zor olanlardır.

Lügat çalışmalannda, aslında, bir kelimenin câhiliye döneminde ne anlam ifade ettiği, sonra, bu kelimenin Kur'an'da hangi anlamlarda kullanıldığı, ne gibi mânâlar kazandığı, mümkünse, Hz. Peygamber (sas) okuduğunda sahabenin bu kelimelerden neler anladığı, bu kelimeye daha sonra müfessirier tarafından her devirde nasıl yorum ve anlamlar verildiğinin bilinmesi gerekir. Bunun için de elbette bazı temel lügat kitaplarına baş vurulması önem arzetmektedir.[339]

Aynca, Konulu Tefsir metoduyla araştırma yapacak birinin Kur'anî kelime ve kavramların sözlük anlamlarının ötesini ve arka plânını görmesini sağlayacak bir yeteneğinin olması gerekir. Bu yetenek, araştırmada belirli metot dahilinde kullanılırsa. Kur'an'in bitmez tükenmez orijinalliklerine ulaşılabilir.[340]

Kelimelerin tahlillerinin yanında terkiplerin de tahlîl edilmesi gerekir. Nitekim bazı kavramlar tek başına bir anlam ifade e-derken başka, terkip halinde ise daha başka bir anlam arz edebilmektedirler.

Kelime ve terkiplerin tahlîli yapılırken, mutlaka bu kavramların zıtları ile birlikte ele alınması gereklidir. Böylece bu kavram daha net ortaya konulabilir.

Araştırılan kavram, konuyu doğrudan ve dolaylı olarak ilgilendiren diğer kavramlaria irtibatlandırılmalıdır. Böylece konu. Kur'an'in bütünlüğü içerisinde ele alınma imkanına kavuşmuş olur.[341]

Ayetleri tefsir sadedinde kelimelere mânâ verirken kelimenin asıl mânâsı ne ise onu öncelikle tercih etmelidir. Kur'an, apaçık bir Arapça ile nazil olmuştur. Onun için mânâsı da açıktır. Öyleyse kelimelere mânâ verirken açık mânâyı bırakıp, çok az kullanılan ve ancak câhiliye şiirierinden bir şahidi bulunan bir mânâyı tercih etmemelidir.[342]

9. Uyulması gereken diğer kurallar.

Araştırmacı konuyu ortaya koyarken garip bir kelimeyi açıklamak veya bir kıraati yorumlamak veya belâgî bir nükteyi ortaya çıkarmak ihtiyacı hissettiğinde, bunu, dipnottaki bir açıklama şeklinde yapmalıdır. Çünkü bu açıklamaları metin içinde vermek, düşüncelerin tabiî akışını, birbirine mantıkî bağlılığını, ifadenin düzgünlüğünü ve parlaklığını zedeler.[343]

Araştırmacı, önyargılardan uzak durmalı, araştırmayı hedefinden saptıracak ve okuyucusunun dikkatini başka tarafa çekecek ayrıntılara dalmamalıdır. Şayet bu tür aynntılar, araştırmanın hedefine destek sağlayacaksa dipnotlarda bu ayrıntılara yer verebilir. Zira tahlilî tefsir metodunda bazı müfessirier, âyetin tefsirinde çok değişik konulara değindikleri ve arada âyet ve tefsirini unuttukları için ayıplanmışlardır. Nitekim er-Razî ve Tantâvî'nin tefsirieri için şöyle denilmiştir: "Bunlarda tefsirden başka her şey var!".[344]

Yine bu metoda göre, Kur'an'la ilgili bir konuyu ilmî bir şekilde ortaya koymaya çalışan müfessir, yaptığı bu çalışmanın doyurucu, eksiksiz ve mükemmel olabilmesi için ele aldığı konunun mütehassısları ile de işbirliği yapmalıdır. Çünkü, bir mütehassıs olarak onların konu ile ilgili âyetleri değerlendirmeleri daha verimli olacaktır. Bu işbirliğinin bizzat mütehassıslarla görüşülerek yapılması en iyisidir. Bunun mümkün olmadığı durumlarda, en azından saha ile ilgili ilim adamlannın eserlerine başvurulmalıdır.

İşte bu sebeple meselâ, insanın ana rahmindeki gelişmelerinden söz eden ayetler inceleniyorsa, tıpta bu sahanın uzmanına, eğer astronomi ile ilgili ayetler ele alınmışsa, yine bir astronomi âlimine, Kur'an'ın iktisadî nizâmı ortaya konulmaya çalışılıyorsa bir ekonomi mütehassısına başvurmak gerekir.[345]

Toplu olarak ayetlerin anlamlannı kavradıktan sonra araştırmacı, Kur'anî yaklaşımlar vasıtasıyla konunun temel unsuria-nnı belirlemeye çalışmalıdır. Araştırmacı, incelemenin tabiatının öyle gerektirdiğinden veya düşüncelerin mantıksal akışından hareketle bazı temel unsurları öne alıp bazılarını geriye alabilir. Bütün şartları yerine getirilmiş, parçalan tamamlanmış, uygun bir şekil, münasip bir çerçeve ve ahenkli bir bütün olacak şekilde konunun oluşturulması gerekir.[346]

Bütün bu imkânlann ilmî ve sistemli bir şekilde değerlendirilmesi sonucunda, Kur'an'm ele alınan konu ile ilgili iç yapısı, prensip ve talimatları, o sahanın mütehassıslarını bile tatmin edip ikna edecek, hattâ onlara yeni ufuklar açacak bir şekilde ve pratiğe yönelik tavsiye ve önerilerie birlikte, bütün yönleri ve berraklığı içinde ortaya konulacak, böylece, bütün insanlığa ve öncelikle İslâm toplumuna ve ferdine yararlı bir çalışma sunulmuş olacaktır.[347]

Araştırmacı bütün bunları yaparken konunun, insanların yaşadığı realite ve problemlerie bağlantısını kurup, onlan Kur'an'in ışığı altında çözmeye çalışmalıdır. Araştırmacının gayesi, tespit ettiği meseleye Kur'an-ı Kerim'in nasıl baktığını ortaya çıkarmak ve ayetlerden ilham alarak çıkarabileceği düşünce ve yaklaşımı tespit etmektir. Yani bu metotta Kur'an, gerçek-lerie ve yaşanan hayatla iç içedir. Çünkü Konulu Tefsir metodunda müfessir, vakıadan başlayan hareketinin sonunda Kur'an'a varmaktadır.[348]

Araştırmacı, tefsir çalışmasında belli bir siyaset takip etmelidir. O da; araştırdığı konu hakkında Kur'an'in ne dediğini, Kur'an'ın güzelliklerini, Kur'an'm emir ve yasaklarında fert ve cemiyeti gözettiğini vb. gibi konuları hedef almalıdır. Bunun için de kafasındaki eski görüşlerini bir kenara bırakmalıdır. Yani mezhebî kanaat veya önceden benimsemiş olduğu görüşleri bir tarafa bırakıp, tespit ettiği konuda Kur'an'm ne dediğini ortaya çıkarmalıdır. O, Kur'an'ın görüşüne tâbi olmalıdır, yoksa Kur'an'ı kendi mezhebinin görüşlerine, hevâ ve kanaatlerine uydurmamalı ve ona göre yönlendirmemelidir.[349] Bununla araştırmacının hedefi şunlar olmalıdır:

Kur'anî gerçekleri ortaya çıkarmak ve onlan, dikkati çekecek bir şekilde sunmak, ayrıca İslâmî teşrîin esprisini, estetikliğini, insanların ihtiyaçlarını karşılamaya yeterii olduğunu, sağduyuya uygunluğunu ve insandaki olumlu ve aktif potansiyelleri ortaya çıkarıp geliştirdiğini dile getirmelidir.

Sözü edilen gerçekler birbirine bağlı bir zincir şeklinde, kopukluk olmadan, okuyucunun belleğini açıcı ve düşüncesini geliştirici ve olası sorulanna doyurucu cevap veren bir şekil ve tatlı bir üslûpla ortaya konmalıdır. Böyle bir üslûp ise çağdaş insanlann anladığı açıklama üslûbu ile olur. Bunun için terkedilmiş garip kelimelerden ve zorlama üslûplanndan kaçınmak gerekir.

Târihî hâdiseler ele alınırken hâdisenin geçtiği zaman dilimi çok iyi tespit edilmelidir. Meselâ, bir peygamberin hayatı araştı-nlıyorsa, O'nun yaşadığı devrin özellikleri çok iyi tespit edilmelidir. Zira Hz. Âdem ile Hz. Nuh'un veya Hz. Musa'nın yaşadığı dönemin özellikleri bir değildir. Dolayısıyla Konulu Tefsir çalışması yapan araştirmacı -bir bakıma Mekkî-Medenî sûre ve ayetlerde olduğu gibi- özellikle târihî hadiseleri ele aldığında araştırdığı dönemin özelliklerini çok iyi bilmelidir.[350]

Konuyu işlerken Kur'an'da zikredilen kıssa, târihî hâdise ve darb-ı mesellerden istifade edilmelidir. İmkân nispetinde işlenen konuya uygun misâller bulunmaya çalışılmalı ve istişhad için öncelikle Kur'an'dan istifade edilmelidir. Meselâ; Allah'ın nimetlerine karşı nankörlük konusu işleniyorsa; Sebe' halkı, Karun, Kehf sûresinde anlatılan bahçe sahibi vs. misal olarak verilebilir. İdareyle ilgili konulardan şûrâ/istişârenin önemi işleniyorsa; Belkîs ve Firavun'un yanındaki kimselerle istişaresi zikredilebilir. İçtimaî hastalıklardan bahsederken; İsrailoğuUan'nın durumu anlatılabilir.[351]

Konulu Tefsir çalışması yapan bir kimse: "Benim yaptığım bir gayretten ibarettir. Yani Kur'an'ın bu konuya bakış açısını imkânım ve ilmî gücüm nispetinde ortaya koymaya çalıştım." demelidir. Yoksa, Kur'an bu konuda kesin kes böyle diyor demek doğru değildir.

Bu tür çalışmaları, belli bir ilmî seviyeye gelmiş kimseler yapmalıdır. Yoksa yanlış kanaate varıp, başkalarını da yanıltma söz konusu olur.

Bu çeşit çalışma yapanlar: "Şimdiye kadar yapılan çalışmalara iltifat etmiyorum, çünkü onlara başka görüşler karışmış olabilir, onun için ben sadece Kur'an'dan istifade ediyorum." şeklinde bir iddia taşımamalıdırlar. Çünkü o, başkasını tenkit ettiği gibi, arkadan gelenler de kendisini tenkit ederler.

VII. Bir sûreyi Konulu Tefsire göre araştırnnanın yöntemi

Konulu Tefsire göre bir sûreyi tefsir etmek; -sûrede her ne kadar değişik konular bulunsa ve nüzul sebepleri farklı da olsa-sûreyi bir bütün olarak ele alıp onun şümullü mânâsını ortaya koymak demektir.[352] Çünkü Kur'an sûrelerinden her bir sûrenin ele aldığı müstakil bir veya birden fazla konusu vardır. Konulu Tefsirin bu çeşit tefsirle alakası ise, sûreye hakim olan konu veya konuları açık bir şekilde ortaya koymaktır.[353]

Bu çeşit tefsir -daha önce de söylediğimiz gibi- bazı araştırmacılara göre kendi arasında ikiye aynlır. Birisi, belli bir sûreye hakim olan ana konu veya konuları tespit edip, aralarında varsa münâsebetleri tespit etmek ve konuyu bütün detaylarıyla ortaya koymaktır. İkincisi ise; belli bir sûredeki sadece belli bir konuyu ele alıp onu araştırmaktır.[354]

Geçmişte ve günümüzde bir tek sûre hakkında gerek bu sûrenin önemi, gerekse sûrenin değindiği bir konunun önemine dair müstakil eserler verilmiştir.

Konulu Tefsire göre bir sûreyi tefsir etmek, çalışmanın meyvelerini toplamak ve meyvelerinin harcanan emeğe denk olması açısından bir takım metodik aşamalara uymayı gerektirmektedir. Aslında bir önceki bölümde belirttiğimiz Konulu Tefsir araştırma yöntemine ait bazı bilgiler, genel itibariyle sûre çerçeveli çalışmalarda da geçerlidir. Tabii bu arada ilâve bazı kurallar ve uyulması gereken bazı ilmî metotlar da vardır.

Şimdi bunları görelim:

1. Önce sûreye bir giriş yapmak.

Bir sûrenin tefsirine başlamadan önce, "sûreye ait bir kaç bilgi" başlığı altında sûrenin ilk elde incelenmesi gereken bir kaç noktası ele alınmalıdır: Bu girişte sebeb-i nüzul, sûrenin indiği aşama (erken dönem, orta dönem ve geç dönem Mekkî, erken dönem ve geç dönem Medenî gibi.), sûrenin isimlerini, özelliklerini, ayet sayısını ve faziletlerini belirleyen sahih hadisler gibi sûreye ilişkin hususları belirtmek.[355]

2. Sûrenin temel hedefini ve çevresinde döndüğü ekseni belirlemeye çalışmak.

Zor olan bu iş, mümârese ile ve ciddî bir gayretle tespit edilebilir.[356] Bu, sûrenin isminin anlamından veya sûrede işlenen konulardan veya nazil olduğu aşamadan hareketle de belirlenebilir.[357]

Sûreyi -özellikle uzun olanının-, temel hedef, ya da eksenlerden birini ele alan bir takım ayet gruplarına ve pasajlarına bölmek ve birbirleri arasındaki bağlantıları kurarak onlardan Kur'anî yaklaşımlar istinbat etmek.[358]

Bu ayet gruplarının ve onlardan istinbat edilen yaklaşımların her birinin, sûrenin temel hedefiyle bağlantısını kurmak. Bundan maksat, temel hedefin nehir, o grupların da, nehrin ana yatağına ulaşan küçük dereler gibi olduğunu veya temel hedefin büyük, dallı bir ağaç, o grupların da, o ağacın gövdesini saran ince lifler gibi olduğunu ortaya çıkarmaktır.[359]

Yukanda söylenenlerin tam olarak yapılabilmesi için sûreyi baştan sona dikkatli bir şekilde tekrar tekrar okumak gerekir.[360] Yoksa sûrenin başından biraz, sonundan biraz veya ortasından bir miktar okumakla sûreye hakim olan konu veya konular tespit edilemez. Meselâ; "Nur sûresinin konusu İfk hadisesidir" demek yanlış olur.[361]

Araştırmacı, sûrenin ana konusunu veya konularını belirlerken değişik ilim ve vesilelerden, özellikle tefsir mirasından da istifade etmelidir. Bu konuda en çok istifade edeceği tefsir metodu tahlilî tefsirdir. Diğer tefsir metotları, Konulu Tefsir çalışması yapanlara yardımcı olduklan gibi. Tahlilî Tefsir metodu da araştmcıya bu hususta yardımcı olacak tefsir metotlarının başında gelir.[362]

Bu çeşit Konulu Tefsirde mühim olan, sadece sûreye hakim olan konuyu tespit etmek değildir. Aynı zamanda okuyucu, sûrenin bütün ayetlerinin, kelimelerinin hatta harf ve işaretlerinin de bu ana konu etrafında döndüğünü ve onu destekler mahiyette olduğunu rahatlıkla görebilmelidir. Bu iş yapılırken de, tefsir usûlü kaide ve prensiplerine tekellüfe kaçılmadan u-yulmalı, akla ve nakle zıt görüşlerden de uzak durulmalıdır.[363]

Bir sûrenin temel hedefini ya da eksenini öğrenmek şu şekilde olabilir:

a. Vahiy yoluyla veya ResûluUah (sas)'den gelen bir nass-ı şerifle sabit olan isim veya isimlerin anlamını öğrenmekle temel hedef belirlenebilir.

b. Bir sûrenin hedefi veya eksenini öğrenmek, sûrenin ele aldığı temel konular veya belirgin olaylar kanalıyla olabilir.

Sûredeki belirgin hâdiseler iyice incelendiğinde görülür ki, onlar arasında sıkı bir bağ vardır. Bu bağ kolay kolay anlaşıl-mayabilir.[364] Bunun için sûreyi derinlemesine incelemek, onun atmosferinde yaşamak ve gölgesinde gölgelenmek gerekir. Bunun için de sûrenin indiği manevî atmosferi çok iyi bilmek gerekir. Bu da Kur'an'ın nazil olduğu dönemde Müslüman cemaatin içinde bulunduğu durum ve karşı karşıya kaldıkları meseleleri mümkün mertebe tespit edip bilmeye bağlıdır. Bu sayede sûrenin ayetleri arasındaki münâsebet daha kolay tespit edilebilir.[365]

c. Keza bir sûrenin hedefini ya da hedeflerini öğrenmek, sûrenin indiği periyot kanalıyla da olabilir. Mesela, Mekkî sûreler dört husus üzerine yoğunlaşmıştır: Allah'a inanmak, öldükten sonra dirilmeye inanmak. Semavî Risâletlere inanmak ve temel ahlakî ilkelere çağırmak. İncelenen sûre Mekkî bir sûre ise, temel hedeflerinin bütünü veya bir kaçının bu dört husus ve bu hususlardan bir veya bir kaçı olması kaçınılmazdır.

Medenî sûreler sözü geçen hususlara ek olarak iman, itaat ve hayata ilişkin tafsilatlı hukukî kaideler gibi temeller üzerine kurulu bir İslam toplumu kurmayı hedeflemesiyle birlikte, Yahudî ve münafıklar gibi yeryüzünde anarşi ve bozgunculuk için çırpınan kindar kimselerin komplo plânlarını ortaya çıkararak, İslam toplumunu iç ve dış tehlikelerden korumayı hedeflemiştir. Bundan dolayı Medenî sûrelerin yapılanma, korunma ve koruma gibi meselelere değinmemesi düşünülemez.

Bunun için temel hedefi belirlemek, sûrede ortaya konan meseleler ve İslam toplumunun gelişim periyodu yoluyla da olabilir.

Şu da göz ardı edilmemelidir ki, bazı sûrelerin, çatışmaksızın bir kaç ekseni olabilir. Bu eksenlerden her biri, onu gözlemleme açısından hareketle belirlenebilir. Bu belirleme de kişiden kişiye değişebilir, yani içtihadîdir. Bir sûrenin birden fazla ekseninin olması, aslında Kur'an'ın zenginliğindendir.[366]

Ayetleri ve sûrenin pasajlarını gözlemleme açısını belirlerken -bakış açısı doğru olduğu ve sûrenin ortaya koyduğu genel hadiseler ve sebeb-i nüzulü net olarak bilindiği sürece- her sûrenin müstakil kimliği, hedeflediği belirli bir hedef ya da hedefleri; kendine özgü üslûbu, hâdiseleri ve kıssaları özet, veya derin bir şekilde ortaya koymada belli bir metodu olduğu görülebilir. Bütün bunlar sûrenin ele aldığı temel hâdiseleri veya hedefi belirginleştirmek, sûrenin kimliğini ve içinde bulunduğu atmosferi olgunlaştırmak içindir.

d. Sûrenin pasajları arasındaki ilişkiler ve bunun sûrenin hedefi veya eksenini öğrenmedeki rolü:

Sûreyi, incelenecek konunun öğelerinden herhangi biriyle ilişkili âyetlerden dolayı bir takım pasaj ve paragraflara bölerken, ayetlerin tefsirine ilişkin hadîs, sahabe sözü ve tabiîn görüşlerinden, sahih rivayetleri öğrenmek için güvenilir tefsir kitaplarına ve bir sûre içindeki âyetler arası ilişkileri ele alan kitaplara başvurulabilir. Çünkü kimi kez âyetler arası münâsebetler açıkken kimi kez de kapalıdır. Bundan dolayı ilk bakışta farkedilmez.[367] Keza, bazen pasajlar arası ilişkiler ile sûrenin ekseni arasındaki bağlantı belirgin iken bazen de kapalıdır. Çoğu kez pasajlar arası ilişkilerin açığa çıkarılması bir sûrenin temel hedefi veya eksenini belirlemede geçerli bir metottur. Sûrenin girişi ile bitişini incelemek ve ikisi arasındaki ortak konuları ortaya çıkarmak sûrenin temel hedefine götürücü olabilir.[368]

Sûrenin bölümleri ve pasajları arasındaki ilişkilerin, sûrenin hedefini öğrenmedeki etkisi çok büyüktür. Öte yandan sûrenin hedefinin ortaya çıkması da sûrenin pasajları arasındaki ilişkilerin ortaya çıkarılması açısından büyük öneme hâizdir. Her iki durum da, araştırmacının incelemesinde köklü ve sabit adımlarla ileriemesine yardımcı olur. Bundan dolayı, sûrelerin Konulu Tefsirinin bu boyutu ihmal edilemez, edilmemelidir.[369]

Genellikle kısa sûre tek konuyu ele aldığı için tek hedefi veya döndüğü tek ekseni olur. Hedefleri birden çok olan kısa sûreler de olmasına rağmen bu hedefler, iki ya da üçü geçmez.[370]

Sûreye hâkim olan esas konuyu bulmada. Kur'an âyetlerinin birbirine benzer, ikişerli bir Kitap halinde indirilme özelliği de yardımcı olabilir. "Allah, sözün en güzelini (Kur'an'ın ayetlerini) birbirine benzer, ikişerli bir Kitap halinde indirdi." (Zümer, 39/23)[371] Çünkü Kur'an'ın bir yerinde tebşîrden/müjdelemeden bahsedilince, genellikle peşinden hemen inzâr/korkutmadan bahsedilir... Cennet ve ehlinden bahsedilince, cehennem ve yaranından bahsedilir... İyi insanlardan ve varacakları yerden bahsedilince, karşısında hemen kötülerden ve onların varacakları yerden bahsedilir... Bu kaideden hareketie sûreye hâkim olan konuyu tespitte kolaylık sağlanır.[372]

3. Sûreye bütün olarak bakmak.

Araştırmacı, belli başlı cüzlerini ve maksatlarını tespit ederek sûre hakkında genel bir fikir sahibi olmadan cüzler arasındaki bağlan yani ayetlerin başlarında, sonlarında veya aralarında bulunan mevdûî bağlan bulmaya çalışmalıdır. Sûrede meseleler müteaddit olsa da, sonu başı ile, başı sonu ile irtibatlıdır. Aynı meseleye dair olan cümleler birbiriyle irtibatlı olduğu gibi bütün halinde de sûre, aynı maksada yönelir. Binâenaleyh sûrenin nazmını anlamak isteyen kimse ona bütün olarak bakmak zorundadır. Keza o meselenin cüzlerini anlamak isteyen kimse de bundan müstağni kalamaz.[373]

Genellikle sûrenin başında, sûrede işlenen konuya çok kısa bir giriş yapılır. Daha sonra bu konu, yardımcı diğer konularla birlikte geniş bir şekilde işlenir. Sûrenin sonunda ya bir netice olarak, ya da bir hüküm veya bir özet olarak sûre bitirilir.[374]

Sûreye hakim olan esas konuyu beslemek için zikredilen diğer konulara çok dikkatli bir şekilde bakıldığında, ana konuya hâkim olan havanın onlarda da olduğu görülebilir.[375]

4. Sûrenin ya da âyet pasajlarının sebeb-i nüzulünü ortaya koymak.

Belki sûre tüm olarak bir kerede nazil olmuştur ve bir sebeb-i nüzulü olur veya değişik münâsebetler dolayısıyla parça parça inmiş olabilir. Biraz derinleşildiğinde görülecektir ki, bir sûrenin genel esaslan veya sûrenin döndüğü eksen, sûredeki diğer ayet grupları veya pasajlarını birbirine belirli bir sistemle bağlamaktadır. Bunun için sebeb-i nüzulü bilmek, sûrenin döndüğü ekseni belirieyen sistemi tanımak açısından oldukça önemlidir.

5. Dikkat edilmesi gereken diğer hususlar.

Bir sûrenin ekseni belirli bir konunun ispatı çerçevesinde dönüyorsa, konuyu ele alırken ona ilişkin diğer sûrelerin ortaya koyduğu ayrıntılara değinmekte bir sakınca yoktur. Fakat bir konuya sadece sûrenin temel hedefini delillendirmek için dolaylı olarak değinilmişse, konunun diğer sûrelerdeki ayrıntılarının incelenen sûrede dile getirilmesi uygun değildir.[376]

Her sûrenin, konuları ortaya koymada ve ele almada kendine özgü kişiliği ve biçimi vardır. Bundan dolayı târihî ve belâgî bir takım ayrıntıları yığarak, bu biçim ve kişiliği silmemek gerekir. Bu yanlış tutum sûrelerin temel hedeflerini de göz ardı ettirmektedir.[377]

Araştırmacı, çalışmasının başında sûrelerin mevzularından bahseden kitaplara bakmamalıdır. Çünkü sûreye hakim olan konuyu tespit etmek, daha çok araştırmacının bilgi, gayret ve maharetine göre değişir. Dolayısıyla araştırmacı, araştırmasının başında böyle bir çalışmaya bakarsa onun tesirinde kalabilir. O'nun için kendisi bizzat araştırma yaptıktan sonra bakması O'nun şartlanmasını önleyecektir.[378]

Araştırmacı, incelenen konuyu genişletmek için, aynı konunun diğer sûrelerde geçtiği yerlerden de bahsederek hepsini bu konu başlığı altında bir araya mı toplamalı, yoksa konuya genel olarak dikkati çekip derinlemesine incelememeli mi? İkinci tavra gerekçe olarak kişi, kendisinin Kur'an'da bir konuyu değil de, belirli bir sûreyi incelediğini gösterebilir. Bu gibi durumlarda, bu tip konulara ilişkin incelemenin yapı ve tabiatını belirleyecek olan, sûrenin ekseni veya temel hedefidir.[379]

=========================================================================

[1] Sadreddin Gümüş, Kur'ân Tefsirinin Kaynakları, İstanbul 1990, s.19-21

[2] Emin el-Hûlî, Kur'ân Tefsirinde Yeni Bir Metot, (tere. Mevlüt Güngör), İstanbul 1995, s. 13, el-Mebâdu'n-Nasriyye, el-Hayriyye baskısı, 1320/1902, s.25-26

[3] Kâtip Çelebi Mustafa b. Abdullah, Keşfu'z- Zunûn an Âsâmi'l- Kutubi ve'I- Funûn, İstanbul 1971-1972,1,427

[4] S. Şerif Cürcânî, Kitâbu't- Ta'rîfât, BeyfûfiggS, s,63

[5] Tefsirin anlamıyla ilgili olarak bkz. Lisânu'l- Arab, es-Sıhâh ve Tâcu'l- Arûs, ilgili madde; ez-Zerkeşî, el-Bürlıân fi Ulûmi'l- Kur'ân, Beyrut 1972, 11,147; ez-Zerkanî, Menâlıilu'l- İrfanfî Ulûmi'l- Kur'ân, Beyrut ts., 1,471; ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve'l- Milfessirûn, Beyrut ts., 1,13-15; İsmail Cerrahoğlu, Tesir Usûlü, Ankara 1991, s.213-214

[6] Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâti'l- FUnûn, İstanbul (Ofset), 1984, 11,1115-1116

[7] Seyyid Mursî İbrahim el-Beyûmî, Menâhicu't- Tefsir Beyne'l- Kadîm ve'l- Hadîs, Kahire ts., s. 3-4

[8] Suyutî, el-İtkan fi Ulum’i-l-Kur’an , Beyrut 1987, s, 1191

[9] ez-Zerkeşî, el-Burhân, 11,148; İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, 1,19-27

[10] Zehebî, et-Tefsir, 1,21; Yusuf Işıcık, Kur'ân'ı Anlamada Temel Bir Problem Te'vil, Esra yay., Konya 1997, s.62

[11] İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,19-27

[12] ez-Zerkeşî, el-Burhân, 11,148; es-Suyûtî, el-ltkân, s.1189; ez-Zehebî, et-Tefsir ve'k Müfessirun, 1,13-22

[13] Yusuf Işıcık,re'vı7,s.62

[14] Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed, Te'vilât, Konya Yusufağa ktp., no: 5552, varak Ib; Zehabı, age., 1,19

[15] ez-Zerkeşî, et-Burhân, 11,149 vd.; Arthur Jeffery, (tarafından neşredilen) Mukadclemetân fi Ulülmi'l-Kur'ân ve humâ Makaddimetu Kitâbi'l-Mebâni ve Mukaddimetu İbn Atiyye (Mukaddimetân), Mısır 1954, s.172-174; es-Suyûtî, el-ltkân, s.l 189-1191; LisânU'l-Arab, V,55; ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l-Müfessirûn, 1,19-22; El-malılı, Hak Dini Kur'ân Dili, Azim, İstanbul ts., 1,19-20; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,21-27

[16] es-Suyûtî, el-ttkân, s. 1189; ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l-Miifessirun, 1,19-22; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,21

[17] Salâh Abdulfettah Hâlidî, et-Tefsiru'l- Mevdûî, Ürdün 1997, s.14-15

[18] İbn Kesîr, Ebu'l- Fidâ İmâdüddin tsmâîl, Tefsiru'l- Kur'âni'l- Azîm, Kahire 1980,1,3; İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe, Beyrut 1328, 11,331; Ahmed b. Hanbel, Müsned 1,269; Bulıari, FedâilU Ashâbi'n- Nebiyy, 24

[19] Buhari, Tefsir 4, Menâkıb 25, Megâzî 50, 85; Tîmizî, Tefsir, Feth (Nasr) 3359

[20] ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l-Müfessirûn, 1,23; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,27-28

[21] Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, 1,3

[22] Muhsin Demirci, Tefsir Usulü ve Tarihi, İfav., İstanbul 1998, s,90

[23] ez-Zerkânî, Menâhilü't- İrfan, Beyrut 1988, 11,121; Cerrahoğlu Tefsir Tarihi,I ;29; Muhsin Demirci, a.g.e., s.91

[24] Elmahh, age., 1,3

[25] ez-Zerkânî, Menâhil, II, 121 vd.; Cerrahoğlu, Tefistrl Tatihi, 1,29

[26] Bkz.Bakara, 2/23; İsrâ, 17/88

[27] Cerrahoglu, Tefsir Tarilıi, 1,29-33; Süleyman Mollaibrahimoğlu, 3 Makale, İstanbul

2000, s.32-33

[28] Elmalılı, age., 1,22

[29] Cerrahoglu, Tefsir Tarihi, 1,33

[30] Ahmed Emin, Fecru 7- İslâm, el-Kâhire 1965, s. 195

[31] M.Tayyib Okiç, Tefsir ve Hadis Usulünün Bazı Meseleleri, İstanbul, 1995, s. 144-145

[32] Suat Yıldırım, Peygamberimizin Kur'ân'ı Tefsiri, Kayıhan yay., Ankara 1983, s.17-20

[33] Ö. N. Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973,1,105-107, muhlasaran

[34] Suyûtî, el-İtkân, 11,231 vd.; ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,265-268

[35] Hasan Yûnus Hasan Ubeydu, Dirâsât ve Mebâhis fi Târîhi't- Tefsir ve Menâhici't-Tefsir, Kahire ts., s.9-14; Ömer Nasuhî Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, 1,123-141

[36] eş-Şâtıbî, el-Muvâfakâl, 111,26

[37] Mukaddemetân, s. 195

[38] ez-Zerkeşî, el-Bürhan, 11,175; Subhî es-Sâlih, Mebâhis fi Ulûmi'l- Kur'ân, Istanbul ts., s.299

[39] S. Yıldırım, Peygamberimizin Kur'ân-ı Tefsiri, s.31

[40] S. Yıldırım, Peygamberimizin Kur'ân-ı Tefsiri, s.33-34

[41] Buharî Nikah 27; Müslim Nikah 37, 39

[42] Buharî, Şehâdet 7, Nikah 20; Müslim, Radâ 1,2,9

[43] Hz. Peygamber'in tefsir örnekleriyle ilgili ayrıntı için bkz. Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,47-64; Yıldırım, Peygamberimizin Kur'ân 'ı Tefsiri, 138 vd

[44] İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,46-47

[45] Cerahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,41-47, 64-68; Tesir Usûlü, s.233; Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Müfessirûn, 1,33-55

[46] Konu ile ilgili başlıklan ve misalleri, bu konuda müstakil bir çalışması olan muhterem hocam Suat Yıldırım Bey'in, "Peygamberimizin Kur'ân Tefsiri" isimli kitabından özetleyeceğiz, s.200-333

[47] Buharı, Tefsir 20

[48] Ebu Davud, Hudûd 11

[49] es-Suyutî, Celâluddîn Abdurrahman, ed-Dürrü'l- Mensur, Mısır 1314,11,314

[50] Recm hakkındaki hadisler için bkz. İbn Mâce, Hudûd 7; Müslim, Hudûd 13; Ebû Davud, Hudûd 23; İbn Kesir, Tefsiru'l- Kur'âni'l- Azîm, 111,260-261

[51] Ahmed b. Hanbel, Müsned, 11,177; eş-Şâfıî, er-Risâle, (thk. M. Seyyid Gaylânî), Kahire 1969, s. 104

[52] Hâkim, el-Müstedrek, Beyrut ts., 11,333

[53] Tirmizi, Tefsiru'l- Kur'ân 3; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V,7

[54] et-Taberî, Cânüu'l- Beyân, Bakara, 217. âyetin tefsiri

[55] et-Taberî, age.. Nisa 86. âyetin tefsiri

[56] Hâkim, Müstedrek, 11,335

[57] İbn Kesîr, Tefsir, En'âm 125. âyetin tefsiri

[58] Timıizi, Emsal 1; Buharı, İ'tisâm 2

[59] Sahabe/Ashab: Peygamber Efendimiz'e iman ederek O'nu gören ve müslUman olarak ölen kimseler, demektir. Lügat itibariyle ashab, arkadaş mânâsına gelen "sâlıib" kelimesinin çoğuludur. İslâm ıstılahında "Hz. Peygamber'in arkadaşları" için, daha geniş kapsamıyla ResuluUah'ı gören müminler için kullanılmıştır. Sahâbî ve çoğulu olan salmbe terimleri de aynı mânâyı ifade eder. Sahâbî sayılabilmek için az da olsa ResûluUah ile görüşmek şarttır. Bu sebeple Hz. Peygamber döneminde yaşamış, O'na iman etmiş, hatta O'nunla haberleşip yazışmış, O'na destek sağlamış kişiler ashâbtan sayılmaz

[60] Buhari, Fedâilü'l- Kur'ân, 21; Ebu Davud, Vitr 14; Tirmizî, Fedâilu'l- Kur'ân 15

[61] Cerrahoğlu, Tefsir ve Hadis Kitabetine Karşı Peygamber ve Sahabenin Durumu, AÜİFD, Ankara 1962, lX,34-36

[62] M.Tayyib Okiç, Tefsir ve Hadis Usulünün Bazı Meseleleri, s. 145

[63] Sahabe ve tefsirdeki metodlarıyle ilgili aynntı için bkz. ez-Zehebî, age, 1,57-59; Cerrahoğlu, T.Tarihi, 1,69-75, 86-90

[64] ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,97-98, 140; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,174

[65] Merfû: Kelime olarak yükseltilmiş, kaldırılmış şey manasına ism-i mef ül olan merfû: Hz. Peygamber'e (s.a.s) nisbet edilen söz, fiil ve takrirlerle - bazı âlimlere göre-sıfatlara denir. İsnadı ister muttasıl olsun, ister olmasın, Allah ResûlUne isnâd edilen bütün nakiller merfû sayılır. Bkz; Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, TDV yay., Ank., 192, s. 217

[66] ez-Zehebi, a.g.e., 1,95

[67] Mevkuf "Vakafe" (durmak) kök fiilinden alınma ism-i mef ûl olan mevkuf hadis ıstılahında sahâbîlerden rivayet edilen sözler ve fiillere denir. Hz. Peygamber'in (s.a.s.) çevresini oluşturan mU'minlerin sözlerine ve fiillerine mevkuf denilmesi isnâdının Allah Resulüne kadar ulaşmayıp sahâbîde durması dolayısıyledir. Bkz: Mucteba Uğur, age; s. 225

[68] ez-Zehebi, age., 1,95-96; Gümüş, age., s.77-78

[69] ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,95 vd

[70] ez-Zehebî, age., 1,128

[71] Abdullah Muhammed es-Selkînî, Abdullah h. Abbm ve Medresetuhu fi'h Tefsir,

Kahire 1986, s.9, 146-147; Abdulazîz b. Abdillah cl-Humeydî, Tefiiru İbnAbbâs ve

Merviyyâtuhufi't- Tefsir nün Kutubi's- Sunne, Mekke ty., 1.25-30

[72] Mehmet Akif Koç, İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri,

Kitâbiyât, Ankara 2003, s.118

[73] Suyûtî,el-İtkan, II, 1233

[74] İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,107

[75] Ergün Çapan, Kur'ân-ı Kerîm'de Sahabe, Işık yay., İzmir 2002, s.402

[76] Diğer müfessirler için bkz. Suyuü, el-İtkân, 11,239; ez-Zehebî, age., 1,57-59

[77] İbn Kesîr, Tefsir, I,3

[78] Arapça bir kelime olan Tâbiûn, "tebi-e" fiilinden gelmektedir. Bu fiil, birinin izinde yürümek, ona tabi olmak, beraberinde bulunmak, cemâatm namazda imama tabi olması gibi mânâları ifâde eder. Bu fiilden ismi faili, "tâbiun" dur. Sonuna nisbet ya'sı bitişince, "tabiî" olur. Bunun çoğulu da, "tâbiûn" dur. Kelime olarak Türkçe karşılığı; uyanlar, tabi olanlar demektir. Dinî anlamda da, Hz. Muhammed (s.a.s)'in sahabiler-ine tabi olan, onlan takib eden nesil için kullanılır. Arap gramerine göre, tâbiûn kelimesi ref halindedir, yani ötreli okunma durumundadır. Bunun nasb ve cer (kesreli ve fethalı) okunma hali ise, "tâbiîn"dir. Buna göre "tâbiûn" ve "tabiîn", aynı anlamda olan iki kelimedir. Müslüman bir kişinin Tâbiûn'dan sayılabilmesi için, Sahabileri gördüpnde, görüp işittiğini hafızasında tutabilecek bir yaşta olması gerekir. Tâbiûn, Islâmm ikinci neslinden oluşmaktadır. Onlardan sonra gelen nesle de, "etbâu't-tâbiîn" veya "tâbeu't-tâbiîn" denir.

[79] M.Zeki Duman, Uygulamalı Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihi, Kayseri, 1992, s. 133

[80] Arabistan'da İslam öncesi zamanlardan beri geçerli olan bir uygulamaya göre bir kişi bir kabileye komşu (câr) olarak bağlanabiliyordu. Fethedilen topraklardaki Arap olmayan bir uyruk bu uygulamadan yararlanacak ve bir Arab'ın himayesini kazanmış mevlâ (çoğulu: mevâlî) olacaktu-. Ekseriya güçlü birinin himayesi kazanıldığından, asabiyet ruhunun gereği olarak aile ve kabilenin himayesi de kazanılrmş oluyordu. Böylece himaye edenle himaye gören arasında bir bağ kuruluyordu. Himaye gören hamisine, onunla savaşa giderek, kaderini paylaşarak yardımcı oluyordu. İhtida olayını himaye izlediğinden yeni mUslUman ohnuş kimselere mevâlî dendi. bkz. Laura Veccia Vagleri, Raşid Halifeler ve Emevî Halifeleri, (trcm. İlhan Kutluer), İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti (The Cambridge History of İslam), İstanbul 1988,1,102.

[81] İbn Teymiyye, Mukaddime fî Usûli't-Tefsir, Tanta 1988, s.78-79; Muhsin Demirci, age., s.233-234

[82] Tâbiûn asrında tefsir ve ekolleriyle ilgili ayrıntı için bkz. es-Suyutî, et-hkân, 11,242; ez-Zehebî, el-Tefsir ve'l-.Müfessirûn, 1,99-132

[83] Ali Turgut, Tefsir Usûlü ve Kaynaklan, İstanbul 1991, s.229-230

[84] M. Zeki Duman, age., s. 149

[85] ez-Zehebî, el-Tefsir, 1,131; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,168-169; Sadreddin Gümüş, Kur'ân Tefsirinin Kaynakları, S.92

[86] ez-Zerkeşî, el-Bürhân, 0,158; ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,128; Gümüş, age., s.99

[87] ez-Zehebi, et-Tefsir, 1,140; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,174

[88] MELÂHİME: Geçmiş ve gelecek devirlere âit haberler, târihî bilgiler ve bunları anlatan kitablar. Harb târihi. Melâhime kitablan dînin temeline âit kitablardan değildir. Böyle kitablarda mübalağa bulunur. Bu kitablar târih gibidir.

[89] MEGÂZÎ: Büyük olay, şiddetli savaş; savaş meydanı; kahramanlık, destan, masal ve romanı, harp tarihi, gazalara (savaşlara) dâir bilgiler, menkıbeler, hikâyeler. Megâzî kitablan da, dînin temeline âit kitablardan değildir, Bu kitaplarda da mübalağa (a-bartma) bulunur.

[90] Ahmed Emin, Ferru'l- İslâm, s. 199.

[91] Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s.269-270.

[92] Tedvin dönemi ve tefsirinin özellikleriyle ilgili ayrıntı için bk2. ez-Zehebî, age.,

1,140-145.

[93] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, 269-270; Tefsir Tarihi. I, 174-180

[94] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,132

[95] Taberi'nin tefsiri genellikle rivayet tefsirleri içinde zikredilir. Halbuki bu tefsir, rivayet tefsiri olduğu kadar aynı zamanda dirayet tefsiri özelliklerini de taşır. Çünkü mufessir Taberî, âyetle ilgili rivayetleri zikrettikten sonra bunlar arasından tercihte ve âyetten ahkâm istinbâtmda bulunur ve gerektiğinde âyetin değişik yönlerine temas eder.

[96] ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,140-151; Bekir Karlığa, Bedrettin Çetine, Hadislerle Kur'ân-ı KerinıTefiiri İbn Kesir, XVl,63-65

[97] M.Tayyib Okiç, Tefsir ve Hadis Usulünün Bazı Meseleleri, s.150-152.

[98] Salâh Abdulfettah Hâlidî, et-Tefsiru'l- MevMî, s.19-26.

[99] Suyûtî, el-ltkân, 11,189; Zekrânî, Menâhilü'l-lrfân, 1,485

[100] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, F, 178-179.

[101] Cerrahoğlu, Kur'ân Tefsirinin Doğulu, 119.

[102] Cerrahoğlu, Kur'ân Tefsirinin Doğuşu, 111.

[103] Abdestte ayaklann yıkanması ile ilgili hadisler ve fıkhî deliller için bkz. Yılmaz Yiğit, Mehmet Ergene, Çağdaştık mı, İnhiraf mı?, Kaynak a.ş., tzmir 1994, s.209-230.

[104] Kurtubî, ei-Câmi’ , Xll, 25.

[105] Cerrahoğlu, Tefsir UsülU, s.226-227; Zeki Duman, Uygulamalı Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihi, s. 186-189;. Muhsin Demirci, Tefsir Usûlü ve Tarihi, İfav, İstanbul 1998, s.212-217.

[106] Celal Kırca, Kur'ân'a Yönelişler, İsanbul ts., s.39-42.

[107] Kâfıyecî, Muhyiddin Ebû Abdillah Muhammed b. Süleyman, Kitâbu't- Teysîr fi Kavâid-i İlmi't-Tefsir, (Trcm ve Nşr. 1. Cerrahoğlu), s. 54; Ö. N. Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, 1,107; M. Sofiıoğlu, Tefsire Giriş, İstanbul 1981, s.263; Cerrahoğlu, T. U-sûlü, S.228 vd

[108] 'Bilmen, age., 1,109 vd

[109] Aynı eser, gös. yer

[110] Aynı eser, I,108

[111] Cerrahoğlu, T. Usûlü, s.230

[112] Muhammed Bakır Sadr, el-Medresetü'l- Kur'âniyye, Beyrut ts., s.7-9.

[113] Mahmud Besyûnî Fûde, et-Tefsiru'l- Mevdûiyy, Şubrâ 1987, s.45; Muhammed Bakır Sadr, el-Medresetü'l- Kur'âniyye, s.41

[114] İffet eş-Şarkavî, Kadâyâ İnsâniyyefi A 'mâli 7- Miife.ssirtn, Beyrut 1980, s. 106.

[115] Celal Kırca, İlimler ve Yorumlar Açısmdan Kur'ân'a Yönelikler, s.190.

[116] Muhammed Bakır Sadr, el-Medresetü'l- Kur'âniyye s.9-12.

[117] Ahmed es-Seyyid el-Kûmî ve M. Ahmed Yusuf el-Kâsım, et-Tefiiru'l- Mevdâî, Kahire 1982, s. 16.

[118] Abdulhay el-Feramâvî, el-Bidâyefi't- Tefsiri'l- Mevdûî, Kahire 1977, s. 24.

[119] Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsât fi't- Tefsiri'l- Mevdûî li'l- Kasasi'l- Kur'ânt, Kahire 1986, s.38-39.

[120] el-Kumi,age., s.16.

[121] Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsâtfi't- Tefsiri'l- Mevdûî li'l- Kasasi'l- Kur'ânî, s. 41.

[122] el-Kûmî, age., s. 17; el-Feramâvî, age., s.45-46; el-Ömerî, Dirâsât fi't- Tefsiri'l-Mevdûîli'l- Kasasi'l- Kur'ânî, s.44.

[123] Seyyid Mürsi Menâhicu't-Tefsir, s.25-26.

[124] Bilmen, age, 1,109 vd

[125] Yakup Çiçek, Tefsir Usûlü, Sofya, 1995, s. 104.

[126] ez-Zehebî, et-Tefsir ve 't- Mufessirin, 1,156-202.

[127] ez-Zehebî. et-Tefsir ve'l-MUfessirun, 1,169-198; Ahmed Emin, Fecru'l-lslâm, s.300-301.

[128] İbn Haldun, Mukaddime, s.383-384.(Kısaltılarak alrnmıştır.)

[129] Buhârî, Tefsiru'l- Kur'ân, Bakara 11; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV,136.

[130] Buhari, Enbiya 50.

[131] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,123.

[132] İbn Kesîr, Tefsir, I, 4.

[133] ez-Zehebî, et-Tefsir ve 7- Müfessirîn, 1,201.

[134] Bilmen, age., 1,108.

[135] Cerrahoğlu, T. Usûlü, s.230.

[136] ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,255.

[137] Tirmizî, Tefsiru'l- Kur'ân, 1.

[138] Tirmizî, Tefsiru'l- Kur'ân, 1.

[139] ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,274-275.

[140] ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,275.

[141] Suyûti, el-Itkân, 11,231 vd.; ez-Zehebî, et-Tefsir, 1,265-268.

[142] Dirayet tefsirinin tanımı ve tefsirin metodu ile ilgili ayrmü için bkz. ez-Zehebî, age., 1,255-280; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,236-237.

[143] Seyyid Mursî İbrahim el-Beyûmî, Menâhicu't- Tefsir Beyne'l- Kadîm ve'l-Hadîs, S.16.

[144] Süleyman Ateş, İşarî Tefsir Okulu, Ankara 1974, s.17.

[145] ez-Zehebi, as-e., 11,338.

[146] ez-Zehebi, et-Tefsir, 11,340; SüleymatvAteş, age., s. 167.

[147] ez-Zehebî, et-Tefsir, 11,343.

[148] Veli Kayhan, Kur'ân İlimlerinin Doğuş ve Gelişmesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1991, s.90.

[149] Nazarî ve tşarî tasavvuf tefsiri hakkında daha geniş bilgi ve bu hususta yapılan tefsirlere örnekler için bkz. Ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l-Müfessirûn, 11,337415; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,5-9; Mustafa Çetin, Kur'ân' Kerim'i Anlama Usûlü, İzmir 1980, s. 66-178.

[150] Ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- miifessirûn, 11,340 vd.

[151] ez-Zehebî, age., 11,357-415; Zerkânî, Menâlülü'l- İrfan, 1,546-556; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,9-32.

[152] Veli Kayhan, Kur'ân İlimlerinin Doğuş ve Gelişmesi, s.92.

[153] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, II, 10-11.

[154] Daha geniş bilgi için bkz. ez-Zehebî, age., 11,380-406; Ebû Huzeyfe İbrahim b. Muhammed, İbn Teymiyye'nin "Mukaddime fi Usûli't- Tefsir" adh kitabma yazdığı arz,Tanta 1988, s.47-48.

[155] Celal Kırca, Kur'ân'a Yönelişler, s.141-142.

[156] et-Tusterî, Sehl b. Abdullah, Tefsiru't-Tüsteri, Mısır 1329, s.69-70.

[157] Karlığa, Bedrettin Çetiner, Hadislerle Kur'ân-ı Kerim Tefsiri İbn Kesîr, XVI,198.

[158] Bekir Felsefî ekoller ve tefsirleriyle ilgili aynntı için bkz. ez-Zehebî, age., 11,419-431; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,33-45; Ali Turgut, age., 289-293

[159] Farâbî, Kitâbu'l- Fusûs, s.22-23; ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Müfessirûn, II,420; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 0,38-39.

[160] et-Tefsir ve'l- müfessirûn, II,424.

[161] Mevlut Güngör, Kur'ân Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi ve İlk Fıkhî Tefsir, İstanbul, 1996, s.51-52.

[162] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,55.

[163] Fıkhî tefsir ve bu sahada yazılan eserlerle ile ilgili aynntılı bilgi için bkz. ez-Zehebi, age., II,432-473; Ebû Huzeyfe, age., 49-52; Cenahoğlu, Tefsir Tarihi, II,46-128; Ali Turgut, age, 293-299.

[164] İlmî tefsir veya bilimsel tefsir mi, yoksa fennî tefsir mi? Fen bilimlerindeki bazı tespitlerle bir kısım âyetler arasında ilişki kuran tefsir tarzından bahseden bazı müellifler bu yönteme "ilmî tefsir, bilimsel tefsir veya fennî tefsir" adını vermektedirler. Biz çalışmamızda bu tarza "fennî tefsir" demeyi uygun görüyoruz. Çünkü; "Bu tarz tefsir çahşmalanna muasır Arap müellifleri, ilmî tefsir (et-Tefsiru'l- İlmî) adını verirler. (M.Hüseyin ez-Zehebî ve Mustafa Müshm gibi). Bu terkipteki ilmî sıfatı, ilim kavramının İslâm kültluUnde hâiz olduğu mânâdan ziyade, sekuler Baü medeniyetinde hâiz olduğu mânâda kullanılıruşor. Zira bıu^da ilmî sıfatı, "fen biUmleriyle ilişkili" mânâsınadu'. Bunun sebebini de şu şekilde açıklamak mümkündür: Avrupa'da 19. asırda gelişen Pozitivist anlayışın kurucularından Auguste Comte gibi bazı kişiler "science" kelimesini sadece "tabiî ilimler" (fen ilimleri) için kullanmışlar, dinî ve içtimaî (sosyal) bilimler için letters demişlerdir. Bu kelimeden gelen scientifıque (ihnî) sıfatım ise sadece fen bilimleri hakkında kullanmışlardır. Ç^daş Araplar bu tabiri tercüme ederken ilmî deyip, hep fen bilimlerini kastetmişlerdir. Nitekim Fen Fakültesine "KüUiyyetü'1- Ulûm" derken Fen İümlerini kastederler. Oysa İslam kültüründe ilim, tabiî bilimlere münhasır değildir. Bu karışıklığa mahal vermemek için Türkçe'de, Fennî tabirini kullanmak mümkündür. Zira fen kelimesi Türkçe'de tabiî bilimlere mahsustur. Fennî tefsir dersek, konuya uzak olanlar bile maksadı anlar, fennî tefsir dışmda-kiler gayr-i ilmî olmaktan kurtulur, bkz. Davut Aydüz, Fennî Tefsir, Yeni Ümit, İzmir, 1998. sayı. 40, S.33.

[165] Çok müsamahalı bir tutumla bu sayı, en fazla 450 kadar olur, Suat Yıldırım, Kur'ân-ı Kerim ve Fennî Keşifler, Ankara 1990, s.7, dipnot 1.

[166] Tirmîzî, Fedâilü'l-Kur'ân, 14.

[167] bkz. S. Yıldırım, Kur'ân-ı Kerim ve Fennî Keşifler, s. 12-14.

[168] bkz. S. Yıldırım, Kur'ân-ı Kerim ve Fennî Keşifler, s. 15.

[169] Salih Akdemir, Hmî Tefsir Hareketinin Değerlendirilmesi ve On Dokuz rakamı üzerine, (A.Draz, 'Kur'ân'ın Anlaşılmasına Doğru' adlı eserinin Girişi olarak hazırladığı yazı) Mim yay., 1983, s.XIV-XV.

[170] Seyyid Mursî, age., 23. Ayrıca bkz. Davut Aydüz, Fennî Tefsir, Yeni Ümit, İzmir, 1998, sayı. 40, s.33-37.

[171] Diğer fennî tefsir misalleri için bkz; ez-Zehebî, age., 11,475-510; Suat Yıldırım, Kur'ân-t Kerim ve Fennî Keşiften Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,423-466; Celal Kırca, Kur'ân-ı Kerim ve Modern İlimler, Kur'ân-ı Kerim'de Fen Bilimleri; Ahmed Ömer Ebû Hacer, et-Tefsiru'l- İlmî li'l- Kur'ân fı'l- Mîzâıi Doktora tezi, Beyrut 1991; Ali Turgut, age., 304-306.

[172] M. F., Asrın Getirdiği Tereddütler 1, İzmir 1984, s.7-15.

[173] Tefsir metotları hakkında bilgi verenler, genellikle İçtimaî-Edebî Tefsirleri aynı başlık altında zikretmektedirler. Biz de bundan hareketle, bir başlık altında vermeyi düşündük. Fakat, ikisi ayrı ayrı metotlar olduğundan ve bazı yeni araştırmacılar ayrı verdiğinden, biz de ayrı vermeyi uygun gördük. Ayn vermenin diğer sebepleri için bkz. M.Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, Konya 1995, s.35.

[174] el-Beyûmî, Seyyid Mursî, age., 24.

[175] M.Said .Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, s.36.

[176] Hucurat, 49/13; Bakara, 2/213; Yunus, 10/19; Nisa, 4/28; Taha, 20/123; Meâric, 70/19; Isrâ, 17/83.

[177] Ankebût, 29/8; Lokman, 31/14; Ahkâf, 46/15.

[178] A'raf. 7/189; Rûm, 30/21; Nur, 24/32; Nisa, 4/19-26; Bakara, 2/225-233, 236-237; Ahzâb, 33/49; Talâk, 65/1-7.

[179] Bakara, 2/177, 220; Nisa, 4/2-3; Isrâ, 17/34.

[180] Nisa, 4/7-12, 176.

[181] Bakara, 2/213, 251; Hacc, 22/39; Nisa, 4/84; Enfal, 8/65; Hucurat, 49/9; Nisa, 4/17; Enfal, 8/15,61-68.

[182] Âl-i Imrân, 3/159; Şûra, 42/38; Mâide, 5/8; En'am, 6/152; Nisa, 4/58; Nahl, 16/76, 90; Hucurat. 49/9.

[183] İ. Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,488-499.

[184] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, II,471 vd.

[185] İçtimaî-Edebî tefsirin özellikleri ve bu sahada yazılan eserlerle ilgili aynntı için bkz. et-Tefsir ve'l-Mufessirûn, 11,547-609; Ebû Huzeyfe İbrahim b. Muhammed, "Mukaddime fi Usûli't-Tefsir" adlı kitaba yazdığı arz, Tanta 1988, s.56-62; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,467-496; Ali Turgut, age., 306-317; M. Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, 35-77.

[186] Emîn el-Hûlî, Kur'ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, (trcm. Mevlüt Güngör) İstanbul 1995, s.76.

[187] Adnan Muhammed Zarzur, Ulûmu'l- Kur'ân, Beyrut 1984, s. 114.

[188] el-Beyûmî, age., 24.

[189] Edebî Tefsir ekolü ile ilgili ayrıntı için bkz. Emîn el-Hûlî, Kur'ân Tefsirinde Yeni Bir Metot, (trcm. Mevlüt Güngör); Muhammed İbrahim Şerif, İtticâhâtu't- Tecdîdfi Tef-siri'l- Kur'âni'l- Kerîm, Kahire 1982, s.595-610; Muhammed Hüseyin Ali es-Sagîr, el-Mebâdii'l- Âmme li Tefsiri'l- Kur'âni'l- Kerîm, Beyrut 1983, s.103-107; Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, s. 103-117.

[190] Emîn el-Hûlî. Kur'ân Tefsirinde Yeni Bir Metot, s. 76-90.

[191] Muhammed Hüseyin Ali es-Sagîr, el-Mebâdü'l- Amme li Tefsiri'l- Kur'âni'l- Kerîm, s. 106-107.

[192] Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 1,537.

[193] Celal Kırca, Kur'ân'a yönelişler, s.168-175.

[194] Kur'ân'ın filolojik yönde tefsiriyle ilgili ayrıntı için bkz. islâm Ansk. 1,537; Ahmed Emin, Duha'l- İslâm, Mısır 1938; Suyûtî, el-hkân, 1,149; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi. 1,269-279.

[195] Muhammed Hüseyin Ali es-Sagîr, el-Mebâdii'l- Âmme li Tefsiri'l- Kur'âni'l- Kerim, s.117-118.

[196] Eser 12 cilt olup, Kahire'de Dâru thyâi Kütübi'l- Arabiyye neşriyatındandır.

[197] Yaşar Kutluay, Tarihte ve Günümüzde İslâm Mezhepleri, Ankara 1968, s. 70.

[198] İbnu’l-Kayyım el-Cevziyye, İ'lâmu'l- Muvakki'in, 1313, I, 68.

[199] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, I, 316-317.

[200] Abdulcebbâr b. Ahmed, Tenzîhu'- Kur'ân ani'l- Matâin, Mısır 1329, s.358.

[201] Abdulcebbâr, Tenzîhu'- Kur'ân, s.144.

[202] Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf, Kahire 1953,1,459.

[203] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,387-389.

[204] ez-Zehebî, el-Tefsir, 11,235; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,389-390; Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, İstanbul 1981, s.217-221.

[205] ez-Zehebî, et-Tefsir, 11,235; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,389; Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi, s.222.

[206] Mezhebi tefsir ile ilgili aynntı için bkz. ez-Zehebî, age., 11,225-268; Ebû Huzeyfe, age., s.46-47; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,379-422; Ali Turgut, Tefsir Usulü ve Kaynaklan, 301-303.

[207] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, I, 389 vd.

[208] Topaloğlu, age, s.243.

[209] ez-Zehebî, el-Tefsir, 11,239; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,392, 389 vd.

[210] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 11,382.

[211] Muhammed b. Mâlik el-Hammâdî, Keşfu Esrari'l- Bâtıniye ve Ahbâru'l- Karâmita, Mısır 1938,5.12.

[212] Muhammed b. Mâlik el-Hammâdî, age., s. 13.

[213] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,412 vd.

[214] Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, Hadislerle Kur'ân-ı Kerim Tefsiri Ibn Kesîr, XVI,205.

[215] Kuleynî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Yakub b. tshak er-Râzî, el-Usûl mine'l- Kâfi, Tahran 1382, II, 372.

[216] Kuleynî, Kafi, 11,381.

[217] el-Haskânî, el-Hakîm Ubeydullah b. Abdillah, Şevâkidu'l-Tenzil, li tCavâidi't-Tafdîl, Beyrut 1974, 11,208.

[218] ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Müfessirûn, II, 282-283.

[219] ez-Zehebî, et-Tefsir, II, 317-318.

[220] Fırka tefsirlerinin özellikleri ve mUfessirleri hakkında geniş bilgi için bkz. ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Mufessirûn, 1,363-476, 11,3-335; Ebû Huzeyfe İbrahim b. Muhammed, "Mukaddime fi Usûli't- Tefsir" adlı kitaba yazdığı arz, s.41-46; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1,303-541; Mustafa Çetin, Kur'ân-ı Kerim i Anlama Usûlü, s. 179-196; Ali Turgut, age., 273-285.

[221] ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Müfessirûn, II, 323.

[222] ez-Zehebî, et-Tefsir, II, 320-336.

[223] İsmail Cerrahoğlu, Kur'ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller, Ankara 1968, s.22.

[224] Mâturîdî, Te'vilâtu'l- Kur'ân, v.I43b-144a.

[225] Tebyinu Kizbi'l- Müfteri, Şam baskısı, s. 133.

[226] Emîn el-Hûlî, Kur'ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, s.30.

[227] Celal Kırca, Kur'ân'a Yönelişler, s. 123-129.

[228] ez-Zehebî, et-Tefsir ve'I- Müfessirûn, II, 522-546.

[229] Celal Kırca, Kur'ân'a Yönelişler, s.258-259.

[230] Celal Kırca, Kur'ân'a Yönelişler, s.260.

[231] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, II,353-378.

[232] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, II,357-358; ez-Zehebî, el-Tefiar ve'l- Mufesirûn, II, 522-546

[233] Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, II,362-378.

[234] M.Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, s.233 vd.

[235] M.Said Şimşek, age., s.291 vd.

[236] M.Said Şimşek, age., s. 187 vd.

[237] Celal Kırca, İlimler ve Yorumlar Açısından Kur'an'a Yönelişler, İstanbul, ts.

[238] İbn Manzûr, Lisânu'l-Arap; Zebîdî, Tâcu'l-Arûs; Rrazâbâdî, Besâir; Râgıb, Müfredat.

[239] İbn Manzûr, Lisânu'l-Arap; Zebîdî, Tâcu'l-Arûs; Rrazâbâdî, Besâir; Râgıb, Müfredat.

[240] Mustafa Müslim, Mebâhîs fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, Dımeşk 1989, s.27; Abussettâr F.Said, el-MedhaHle^- Tefsiri'l- Mevdûî, Kahire 199, s.22-23.

[241] M.Müslim, age., s.16.

[242] Mevlüt Güngör, Kur'an Araştırmaları, İstanbul 1995, s.U; Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, İstanbul 1995, s.l 19-135; Ömer Dumlu, 22-23 Ekim 1992, Samsun'da yapılan "Tefsirin Dünü ve Bugünü Sempozyumu"nda sunmuş olduğu Konulu Tefsir ve Düşündürdükleri, isimli tebliğ, s. 157.

[243] Celal Kırca, Konulu Tefsir yerine Kavram Tefsiri/Kavramsal Tefsir denilmesinin uygun olacağını söylemektedir. Bkz. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur'an'a Yönelişler, İstanbul 1993,8.289-295.

Kanaatimize göre Konulu Tefsir, Kavram/Kavramsal Tefsirden farklıdır: "Konulu Tefsir, Kavram(sal) Tefsir değildir, Çünkü Konulu Tefsir, daha genel bir ifadedir. Belki Kavram(sal) Tefsiri de -bazı araştırmacılara göre- içerebilir. Ama Kavram Tefsiri dediğimiz zaman. Konulu Tefsirin sahasını daraltmış oluruz... Kavramsal çalış- ^ malann en önemli özelliği, kavramın öncelikle etimolojik ve semantik açıdan incelenmesidir.

Örneğin, "Kur'an'da Kadm" konusunu Konulu Tefsir yöntemine göre araştıran bir araştırmacı, "Kadın/Mer'e" kelimesinin etimolojik ve semantik araştu'masını yapmamaktadır. Daha doğrusu böyle bir araştırmaya gerek yoktur. Hemen meseleye girerek konuyla ilgili sorunlar araştırılmaya başlanır. Böyle bir çalışmanın amacı ise, Kur'an'ın kadına bakış açısını tespit etmektir. Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür: Kavram(sal) Tefsir bir Konulu Tefsir değildir.

Bu sahada Yüksek Lisans Tezi hazu'Iayan Şahin Güven'e göre ise: "Her Kavram(sal) Tefsir bir Konulu Tefsir'dir. Fakat, her Konulu Tefsir, bir Kavram Tefsu-'i değildir." bkz. Şahin Güven, Çağdaş Tefsir Araştırmalarında Konulu Tefsir Metodu, Şura yay., İstanbul 2001, s.52-54.

[244] Muhammed Bakır es-Sadr, el-Medresetü'l- Kur'âniyye, s.9.

[245] Abdulhay el-Feramâvî, el-Bidâye fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, Kahire 1977, s.52.

[246] Muhammed Mahmûd Hıcâzî, el-Vahdetu'1-Mevdûiyye fı'I- Kur'ani'l-Kerim, Kahire 1970,5.402-403.

[247] Muhammed Behiy, Nahve'l- Kur'an, Kahire 1986, s. 108.

[248] Seyyid Mursî, Menâhicu't- Tefsir Beyne'l- Kadim ve'l- Hadîs, s.27.

[249] Abdussettar Fethullah Said, el-Medhal İle't-Tefsiri'l-Mevdûî, Kahire 1991, s.33.

[250] Mevlüt Güngör, age., s. 12.

[251] M.Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, Konya 1997, s.165-166.

[252] Abdulhay el-Feramâvî, el-Bidâye fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, Kahire 1977, s.50; Mustafa Müslim, age., s. 17.

[253] Hıcâzî, age, s.402.

[254] M.Besyûnî Fûde, et-Tefsiru'l- Mevdûî, Şubrâ 1987, s.l7; el-Feramâvî, el-Bidâye, s.61.

[255] el-Feramâvî, el-Bidâye, s.61.

[256] el-Feramâvî, age, s.61.

[257] Hıcâzî. age, s.28.

[258] Bkz. Buhari, Kitabu't- Tefsir, 65; İbn Hacer, Fethu'l- Bari', 8/557.

[259] Muhammed Ahmed Yusuf el-Kâsırn, et-Tefsiru'l- Mevdûî lii- Kur'an'ii- Kerim, Kahire 1981, s.9.

[260] Feramâvî, age, s.54.

[261] Meselâ bkz. İbn Kesir, Tefsiru'l- Kur'ani'1-Azim, Kahire 1980,1/443,111/131,235.

[262] Bazı müelliflere göre "Kur'an'm Kur'an'la Tefsiri" Konulu Tefsire dahildir, diğer bazılarına göre ise "Kur'an'm Kur'an'la Tefsiri" Konulu Tefsire girmez. Bu konuyla ilgili olarak Ziyâd Halil Muhammed ed-Değâmîn'in görüşü kısaca şöyledir: "...Bana öyle geliyor ki Konulu Tefsir ile "Kur'an'm Kur'an'la Tefsiri" arasında fark vardır. "Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri" demek, tefsir edilen bir veya birkaç ayetin mânâsını diğer ayetler ile açıklamak, te'yid ve te'kid etmek demektir. Bu ise tabiî ki Konulu Tefsir değildir. Çünkü Konulu Tefsir'in kendisine has metodu vardır. Ayrıca her toplama işlemi yani, belli konudaki ayetlerin toplanması ve bunların tefsir edilmesi de Konulu/Tefsir değildir...", bkz. Menheciyyetü'l- Bahs fî't-Tefsiri'1-Mevdûî li'l-Kur'ani'l-Kerim, s.40.

Bu iki görüşün arasını cemedecek olursak şöyle diyebiliriz; evet "Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri" Konulu Tefsir demek değildir. Ama Konulu Tefsir çalışmalarında bu metottan çokça istifade edilebilir. Çünkü, "Hz. Peygamber'in hadislerindeki Kur'an tefsirine ait rivayetlere baktığımız zaman, direkt olarak bizim tanımladığımız anlamda 'Konulu Tefsir'e ait örnekleri bulamasak da, onun alt yapısını oluşturan bu yöntemin doğuşuna zemin hazırlayan örnekleri görebiliriz. Dolayısıyla bizzat 'Konulu Tefsir'in kendisi olmasa bile, onun ilk tohumlarımn bu dönemden itibaren atıldığını söyleyebiliriz",

Konulu Tefsir çalışmalarında "Kur'an'm Kur'an'la Tefsiri"ni kabul eden bazı müellifler, bu konuda sadece Hz. Peygamber (sas)'den sahîh olarak rivayet edilen nakilleri kabul etmektedirler. Bunun dışında "Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri" konusunda diğer müfessirlerden rivayet edilenleri kabul etmezler. Çünkü bunlar içtihadîdir. bkz. Abdussettar Fethullah Said, el-Medhal İle't- Tefsiri'l- Mevdûî, Kahire 1991, s.71.

[263] İbn Teymiyye, Mukaddime fi Usûli't- Tefsir, s.92; ez-Zerkeşî, el-Burhân fi Ulûmi'l-Kur'an, Beyrut 1972, II/175.

[264] Said, Abdüssettar, e!-Medhal, s.32.

[265] Mustafa Müslim, Mebahis Fi't-Tefsiri'l- Mevdûî, s.19-21.

[266] ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Müfessirûn, 1/148-149; Feramâvî, age, s.55.

[267] Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, s. 140.

[268] Aynı görüş için bkz. Ziyâd Halil Muhammed ed-Değâmîn, MenheciyyetU'l- Bahs fî't- Tefsiri'l- Mevdûî li'l- Kur'ani'l- Kerim, s. 15, 19.

[269] ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l- Müfessirûn, Beyrut 1976,1/148-149.

[270] Mevlüt Güngör, Kur'an Araştırmaları, 13-15.

[271] Abdüssettar Fethullah Said, el-Medhal Ue't-Tefsiri'l- Mevdûî, s.24-25, 32-33.

[272] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't-Tefsiri'l- Mevdûî, s.19-21.

[273] Celal Kırca, İlimler ve Yorumlar Açısından Kur'an'a Yönelişler, s.293.

[274] Muhammed Bakır es-Sadr, el-Medreselü'l- Kur'âniyye, s. 17.

[275] Şahin Güven, age, s.91-94.

[276] Ahmed es-Seyyid el-Kûmî, et-Tefsiru'1-Mevdûî, Kahire 1982, s,19; Muhammed Ahmed Yusuf el-Kâsım,age, s. 12.

[277] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't-Tefsiri'l- Mevdûî, s. 40.

[278] bkz. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'an, (trcm. Alpaslan Açıkgenç) Ankara 1993, s.7.

[279] Hıcâzî, age, s.402.

[280] Abdussettar Fethullah Said, el-Medhaltle't-Tefsiri'l-Mevdûî, s.34-39.

[281] Mevlüt Güngör. age., s.15-19.

[282] Mahmud Besyûnî Fûde, et-Tefsiru'l- Mevdûî, s. 12-13.

[283] Hıcâzî, age, s.24; Seyyid Mursî, age, s.30; Feramâvî, age, s.24.

[284] Hıcâzî, age, s.24; Seyyid Mursî, age, s.30; Feramâvî, age, s.24.

[285] eş-Şâübî, el-Muvâfakât, 111/249.

[286] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't-Tefsiri'l- Mevdûî, s.28-29.

[287] Seyyid Mursî, Dirâsât fi't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.30.

[288] Seyyid Mursî, age., s.206-209.

[289] Abdüssettar Fethullah Said, el-Medhal İle't- Tefsiri'l- Mevdûî, s. 24-25.

[290] Ziyâd Halil Muhammed ed-Değâmîn, age, s.114-115.

[291] Cüneyt Eren, Konulu Tefsir Metodu, Nil yay., İstanbul 2000, s.36.

[292] Hıcâzî, age, s.24

[293] Seyyid Mursî, Dirâsât fi't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.29-30; Feramâvî, age, s.55.

[294] Bkz., Mahmut Şeltut, Kur'an'a Doğru, (trcm. M.Beşir Eryaysoy), Bir yay, İstanbul 1987, Abdullah Muhamıned Şahhâte, Ehdâfu Külli Sûre ve Makâsıdihâ fı'l-Kur'ani'l- Kerim.

[295] Ömer Dumlu, age, s.162.

[296] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.23-24. Konulu Tefsirin bu çeşidi, sadece Mustafa Müslim tarafından zikredilmektedir. Diğer araşürmacılar, Konulu Tefsir çeşitlerinin arasmda böyle bir çeşidi zikretmiyorlar. Mustafa Müslim'in bu çeşide örnek olarak verdiği eserleri Konulu Tefsir çalışmaları içinde değerlendirenler vardır fakat, bunu Mustafa Müslim gibi ayrı bir çeşit olarak değil de, genel olarak Konulu Tefsir çalışmaları arasında zikrediyorlar.

[297] Abdüssettar FethuUah Said, el-Medhal İle't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.26.

[298] Abdüssettar Fethullah Said, age., s.26-27.

[299] Seyyid Mursî İbrahim el-Beyûmî, Menâhicü't- Tefsir, s. 29-34.

[300] el-Feramâvî, el-Bidâye fi't-Tefsiri'l-Mevdûî, s.50-52; Abdulcelîl Abdurrahîm, et-Tefsiru'l-Mevdûî li'1-Kur'an fî Kefeteyi'1-Mîzân, Umman 1992, s.30-31; Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsât fi't-Tefsiri'l-Mevdûî Ii'1-Kasasi'l-Kur'ânî, Kahire 1986, s. 70-73.

[301] Hıcâzî, age, S.24; Seyyid Mursî, age, S.30; Feramâvî, age, s.24.

[302] Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43-44; Feramâvî, age, s.61.

[303] Halil Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, İstanbul 1992, 4. baskı, s.20.

[304] Abdulcelîl Abdurrahîm, age., s.60; ed-Değâmîn, age., s.44.

[305] Zeki Aslantürk, Sosyal Bilimciler için Araştırma Metot ve Teknikleri, İstanbul 1995, s.178.

[306] FethuUah Said, el-Medhal, s.59-60.

[307] Seyidoğlu, age., s.22.

[308] Hicazı, s.31; Abdulcelîl Abdurrahîm, et-Tefsiru'l- Mevdûî fî Kefeteyi'l- Mîzân, s.60; Feramâvî, age, s.62; Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsât fı't- Tefsiri'l- Mevdûî li'l-Kasasi'l- Kur'anî, s.72.

[309] ed-Degâmîn, age., s.35.

[310] bkz. Feramâvî, age, s.62; Ahmed Cemal el-Ömerî, age., s.72; Mevlüt Güngör, age, s.20-22; işaret ettiğimiz kaynaklarda zikredilen eserlerden bazılarım burada vermemiz yerinde olacaktır:

Tafsîlu Âyâti'l- Kur'ani'l-Hakîm: Eser, Fransız müsteşrik Jules La Beaume tarafından hazırlanmış, daha sonra da esere Edvvard Montet tarafından bir ilâve yapılrmştır. Muhammed Fuâd Abdulbâkî de eseri yukarıdaki isimle Arapça'ya çevirmiştir. Eser, başlıca 18 bâb ve 350 alt başlığa ayrılmıştır.

Tebvîbu Âyi'l- Kur'an mine'n- Nâhiyeti'l- Mcvdûıyye: Müellif, Ahmed İbrahim Muhannâ. Eser, Mısır'da Dâru'ş- Şa'b tarafından basılmıştır.

Bundan başka, Kur'an âyetlerini bulmaya yarayan fihristlerden de faydalanılabilir. Konu ile ilgili kelimelerden hareket edilerek üzerinde durulan konu ile ilgili âyetler bulunmaya çalışılır. Bu yol, kesin bir netice vermese de başlangıçta faydalı olabilir. Bu hususta şu eserlerden istifade edilebilir:

-Muhammed Fuâd Abdulbâkî'nin, "Mu'cemu'l- Mufchrasu li clfâzı'I- Kur'ani'l-Kerim" adlı eseri faydalı ve pratik bir kitaptır. -er-Râgıb el-lsfahânî, el-Müfredât.

-ed-Dâmigânî'nin "Kitâbu İslâhi'l- Vücûh ve'n- Nezâir fı'l- Kur'ani'l- Kerim". -Mu'cemu Elfâzi'l- Kur'an. Mecmau'l- LUgati'l- Arabiyye. TUrkçemizde de bu hususta bazı eserler vardır:

Mevzûlarına Göre Âyet-i Kerîmeler ve Mealleri: Eser, yukarıda adı geçen, Tafsîlu Âyâti'l- Kur'ani'l- Hakîm adlı eserin Arapça'dan Türkçe'ye Duran Kömürcü tarafından yapılmış tercümesidir.

Konularına Göre Kur'an-ı Kerim Fihristi: Eser, dilimizde yapılmış değerli bir te'lif çalışmasıdır. Sahasında önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Eserin müellifi Nevzat YUksel'dir.

Kur'an-ı Kerim Fihristi: Abdulvehhâb Öztürk.

Kur'an-ı Kerim Fihristi: Ömer Özsoy, llhami Güler, Fecr yay., Ankara 1996.

[311] Halis Albayrak, Kur'an'ın Bütünlüğü Üzerine, Şule yay., İstanbul 1992, s.51-54.

[312] Hicazî, el-Vahdetu'l- Mevdûiyye fı'l- Kur'ani'l- Kerim, s.31; Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43-44; Abdulcelîl Abdurrahîm, age., s.60; Feramâvî, age, s.62; el-Ömerî, age., s.72; Celal Kırca, İlimler ve Yorumlar Açısmdan Kur'an'a Yönelişler, s.291.

[313] Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43-44; Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsât fı't- Tefsiri'l-Mevdûîli'l- Kasasi'l- Kur'anî, s.74.

[314] Mekkî ve Medenî sûrelerin özellikleri ve aralarmdaki farklar için Ulûmu'l- Kur'an ve Tefsir Usûlü kitaplarımn ilgili bölümlerine bakılabilir.

[315] Suat Yıldırım, Âyetlerin Kronolojik Sıralaması, Yeni Ümit, İzmir 1996, sayı 32(Nisan-Haziran), s.5.

[316] ed-Değâmîn, Menheciyyetü'l-Bahs fî't-Tefsiri'l- Mevdûî li'l- Kur'ani'l- Kerim, s.36.

[317] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.54.

[318] Abdulcelîl Abdurrahîm, et-Tefsiru'l- Mevdûî fî Kefeteyi'l- Mîzân, s.60.

[319] Hicâzî, age,, s.31; Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43-44; Feramâvî, age, s.62; el-Ömerî, age., s.72.

[320] Abdulcelîl Abdurrahîm, et-Tefsiru'l- Mevdûî li'l- Kur'an fî Kefeteyi'l- Mîzân, s.60.

[321] el-Ömerî, Dirâsât fı't- Tefsiri'l- Mevdûî li'l- Kasasi'l- Kur'anî, s.74.

[322] el-Ömerî, age., s.73-75.

[323] Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43-44.

[324] Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43^4; Ahmed Ceırial el-Ömerî, age, s.72.

[325] el-Kûmî, et-Tesiru'l- Mevdûî, s.22-24; el-Beyûmî, MenâhicU't- Tefsir, s.27-29; e!-Feramâvî, age., s.61-63.

[326] Ahmed Cemal el-Ömerî, age., s.74.

[327] Sünnet'in Konulu Tefsirdeki rolü ise açıldama ve delillendirme şeklindedir. Hadislerde geçen konular, araştırmanm bölüm başlığı ve alt başlıkları yapılmamalıdır. Çünkü araştırmanın bölüm başlıkları ve alt başlıkları Kur'anî disiplinlerden ve Kur'an'm belirgin unsurlarından oluşturulmalıdır. Bunun nedeni, konunun Kur'anîliğini korumaktır. Çünkü çalışma, Kur'an'da belli bir konunun veya Kur'an'a göre belli bir konunun ortaya konulmasıdır. Meselâ, "Kur'an'da İlim" gibi. Eğer konumuz, "Kur'an ve Sünnet'te İlim", "İslam'da İlim" vs. olursa, o zaman hadisler, konunun bölüm ve alt başlıkları olabilir. Aynı şekilde sahabe sözleri, tâbiûn'un ve sonraki dil bilginlerinin görüşlerinin tümü, açıklama, belirginleştirme ve tercih kabilindendir. Bunlar konunun temel öğelerini teşkil etmezler. Çünkü bunların görüşü gaye değil, arazdır. Gaye ise Kur'an'm konu hakkındaki görüşünü ortaya koymaktır, bkz. Mustafa Müslim, age, S.39; Abdussettar Fethullah Said, age., s.68-70.

[328] Ahnmd Cemal el-Ömerî, Dirâsât fı't-Tefsiri'l-Mevdûî, S.72.

[329] Şahin Güven, age., s. 161-163.

[330] Zerkeşî, el-Bürhân, 1/35-38; Mustafa Müslim, Mebaıis, s.58.

[331] Abdussettar Fethullah Said, el-Medhal lle't- Tefsiri'l-Mevduî, s.74.

[332] Abdulcelîl Abdurrahîm, age., s.60; Tevfik el-Âmir, age., s. 134.

[333] Seyidoğiu, age, s.25.

[334] Abdulcelîl Abdurrahîm, age., s.60; Ahmed Cemal el-Ömerî, age., s.74.

[335] Feramâvî, age, s.62.

[336] el-Ömerî, age., s.74; el-Feramâvî, age., s.62; ed-Degâmîn, age., s.42.

[337] Abdussettar FethuUah Said, el-Medhal lle't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.80.

[338] Tevfîk el-Âmir, Medhal ilâ tlmi't-Tefsir, s. 137 vd.

[339] Lügat ve semantik alan çalışmalan ile ilgili geniş bilgi için bkz. Toshihiko İzutsu, Kur'an'da Allah ve İnsan, (trcm. Süleyman Ateş) Ankara ts. ve Kur'an'da Dinî .ve Ahlakî Kavramlar, (trcm. Selâhattin Ayaz), İstanbul ts.

[340] Mustafa Müslim, Mebâhis fi't- Tefsiri'I- Mevdûî, s.49.

[341] Ömer Dumlu, age, s.166-172.

[342] Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsât fı't- Tefsiıi'l- Mevdûî, s.74.

[343] Mustafa Müslim, age, s.39.

[344] Abdussettar Fethullah Said, el-Medhal İle't- Tefsiri'l- Mevduî, s.73.

[345] Mevlüt Güngör, age, s.20-24.

[346] Seyyid Mursî, Dirâsât, s.43-44.

[347] Mevlüt Güngör, age, s.20-24.

[348] ed-Degâraîn, age., s.43; Muhammed Bakır es-Sadr, el-Medresetü'l- Kur'âniyye, s. 19 vd.

[349] el-Ömerî, age., s.74; ed-Değâmîn, age., s.44.

[350] ed-Değâmîn, age., s.41.

[351] Tevfîk el-Âmir, Medhal ilâ tlmi't-Tefsir, Beyrut 1993, s. 146-147.

[352] Ahmed Cemal el-Ömerî, age., s.70.

[353] el-Kûmî, et-Tefsiru'l- Mevdûî, s.22; el-Beyûmî, age., s.30; ed-Değamin,a.g.e., s.95.

[354] Seyyid Mursî İbrahim el-Beyûmî, Menâhicü't- Tefsir, s.29 vd.

[355] Mustafa Müslim, age., s.40; ed-Değâmîn, MenheciyyetU'l- Bahs, s.136.

[356] Tevfîk el-Âmir, Medhal ilâ llmi't-Tefsir, s. 153.

[357] Ahmed es-Seyyid el-Kûmî, et-Tesiru'l- Mevdûî, s.22; Mustafa Müslim, a.g.e., s.40.

[358] Mustafa Müslim, Mebâhis fi't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.40.

[359] Seyyid Mursî İbrahim el-Beyûmî, Menâhicü't- Tefsir, 29-34; Mustafa Müslim, ase, s.40.

[360] ed-Değâmîn, Menheciyyetü'l- Bahs ff't- Tefsiri'l- Mevdûî li'I- Kur'ani'l- Kerim, s.121.

[361] ed-Değâmîn, age., s.134.

[362] ed-Degâmîn,age. s.137.

[363] Abdulcelîl Abdurrahîm, et-Tefsirıil-Mevdui, s.31.

[364] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't-Tefsiri'l- Mevdûî, s.41 vd.

[365] ed-Değâmîn, age, s.134.

[366] Rifat Fevzî Abdulmuttalib, el-Vahdetu'1-Mevdûiyye li's-Sûreti'l-Kur'aniyye, Beyrut 1986, s.43.

[367] Burhâneddin el-Bikâî tefsirinin mukaddimesinde bu konuda şöyle demektedir: "...Kitabımı inceleyen ey okuyucu! Tefsirimde gördüğün bu ayetler arası münasebetler zannetme ki dalıa önceden hazırdı ve ben onları oradan aldım ve buraya koydum. Bazen öyle ayetler oluyordu ki, aralanndaki münâsebeti bulabilmek için üzerinde bir ay düşündüğüm olmuştur...", bkz. Nazmu'd-Dürer, 1,14-15.

[368] Dr. M. Abdullah Draz şöyle diyor: " Sûrelerde bir giriş, bir gelişme ve bir de sonuçtan oluşan belirii ve gerçek bir plan vardır. Sûrenin başında bulunan çok az sayıdaki ayette, sûrede incelenmek istenen konunun ana hatları ortaya konmakta ve arkasından gelişme bölümü öyle düzenli bir şekilde gelmektedir ki, hiçbir kısıra üst üste gelmediği gibi ttim parçalar da bütün içindeki yerini en uygun şekilde almaktadır. Nihayet girişte söz konusu edilen konular sonuç bölümünde eksiksiz olarak cevabım bulmaktadır". Kitabu Medhal ile'l-Kur'ani'l- Kerim, Kahire 1994, s. 119.

[369] Mustafa Müshm, Mebâhis fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.41 vd.

[370] Mustafa Müslim, age., s.47.

[371] “Bu ayette geçen "mesânî" kelimesi, ikişerli demektir. Buna bir çok mânâ verilmiştir. Bir mânâsı da; bu kelime ile Kur'an'ın her yönden ikiü bir sistem takip ettiği belirtilmektedir. Gerçekten Kur'an'ın ifade üslûbu, karşılıklı zıthğa dayann. Dâima iyi huylar karşısmda kötü huylar; mü'minler karşısında kâfirler; cennet karşısında cehennem anlaülır. Böylece iyi ile kötü, karşılıklı mukayese suretiyle daha iyi kavratılmış olur... İşte "mesânî", yani karşılıklı olarak ikişerli sözü bu anlamı ifade etmektedir". Süleyman Ateş, Kur'an-ı Kerim ve Yüce Meali, Ankara ts, ilgili ayetin mealinin hamişi.

[372] Rifat Fevzî Abdulrauttalib, el-Vahdetu'l- Mevdûiyye, s. 43.

[373] Muhammed Draz, En Mühim Mesaj Kur'an, Ankara 1985, (trcm. Suat Yıldırım) s.234-235.

[374] Rifat Fevzî Abdulrauttalib, el-Vahdetu'l- Mevdûiyye, s. 42.

[375] Rifat Fevzî Abdulmuttalib, age., s. 42.

[376] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.50.

[377] Mustafa Müslim, age., s.51.

[378] ed-Değâmîn, Menheciyyetü'l- Bahs, s. 135.

[379] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.50.

[380] Feramâvî, age., s. 69; Fûde, age. s.12; Kırca, age, s.290; Güngör, age, s.18-19.

[381] Abdulcelîl Abdurrahîm, age., s.39-41; Mevliit Güngör, age, s.19.

[382] Seyyid Mürsi, Dirâsât fı't-Tefsiri'l-Mevdûî, S.41.

[383] Mevlüt Güngör, age, s. 19.

[384] Abdussettar Fethullah Said, age., s.42; Mevlüt Güngör, age, s.19.

[385] Abdussettar Fethullah Said, age., s.40; Mevlüt Güngör, age, s. 19-20.

[386] Seyyid Mursî İbrahim el-Beyûmî, MenâhicU't- Tefsir, s.32.

[387] Mevlüt Güngör, age, s.29.

[388] Abdulcelîl Abdurrahîm, age., s.41; Ömer Dumlu, agt, s. 166-173.

[389] Mustafa Müslim, Mebâhis fı't- Tefsiri'l- Mevdûî, s.30-33.

[390] Mustafa Müslim, age., s.30-33.

[391] Celal Kırca, Kur'an'a Yönelişler, s.295.

[392] Emîn el-Hûlî, Kur'an Tefsirinde Yeni Bir Metot, s.71.

[393] Emîn el-Hûlî, age„ s.72.

[394] el-Hûlî, a.g.e., s.74-75.

[395] Feramâvî, el-Bidâye, s.69.

[396] Feramavî, age., s.69; Fûda, age., s. 12.

[397] Feramâvî, el-Bidâye, s.69-70.

[398] Mesmu' Ahmed Ebu Tâlib, el-MenhecU'l- Mevdûî fı'l- Tefsir, Ezher Ün., Usulu'd-Dîn Fakülte Dergisi, Kahire, 1994, sayı 11, s. 119.

[399] Ahmed Cemal el-Ömerî, Dirâsât fı't- Tefsiri'l- Mevdûî. s.69.

[400] Mesmu' Ahmed Ebu Tâlib, el-MenhecU'I- Mevdûî, s.120; Abdussettar Fethullah Said, ei-Medhal, s.40.

[401] Said Şimşek, age,s.119.

[402] Rıfat Fevzî Abdulmuttalib, el-Vahdetu'l- Mevdûiyye, s. 11.

[403] Kâfıyecî, Muhyiddin Ebû Abdillah Muhammed b. Süleyman, Kitâbu't- Teysîr fî Kavâid-i İlmi't-Tefsir, (Trcm ve Nşr. l.Cerrahoğlu), s. 54; Ö.N.Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973, 1,107; M.Sofuoğlu, Tefsire Giriş, İstanbul 1981, s.263; Cerrahoğlu. T.Usûlü, s.228 vd.

[404] Aslında bu bilgiler, II. Bölümde ayrmülı bir şekilde geçmişti. Fakat biz, II. Bölüme bakmadan direkt olarak bu bölüme bakacak okuyucularımız için, özet olarak, tekrar vermeyi uygun gördük.

[405] Feramâvî, age, s. 65.

[406] Muhammed Ahmed Yusuf el-Kâsım, et-Tefsiru'l- Mevdûî li'l- Kıır'ani'l- Kerim, s.13; el-Feramâvî, el-Bidâye, s. 65.

[407] Seyyid Mursî, age., s.24 vd.; Yusuf el-Kâsım, age., s.12-13.

[408] Sadr, a.g.e., s.41.

[409] Bilindiği gibi içki konusunda ayrı zamanlarda dört âyet nazil olmuş ve içki, ancak bunlardan sonuncusunda kesin olarak haram hlınmıştır. Bu âyetler sırasıyla; Nahl 16/67; Bakara 2/219; Nisa 4/43; Mâide 5/90-91.

[410] Mustafa Müslim, Mebâhîs, s. 52-54.

[411] Mevlüt Güngör, age, s. 25-28.

ÖNSÖZ