Yüce Allah Mekke'de indirilmiş bulunan bu sureyi de yine Mekke'de, peygamberliği ve vahyi ispat etmek için indirilmiş diğer sureler gibi mukatta' harfler diye bilinen bir takım harflerle başlatmaktadır.

Bu Kur"an-ı Kerim, şanı yüce bir kitaptır. Ey Muhammedi Hidayet ve hayır kasdıyla Rabbinden sana indirilmiştir. Bunun inzal ile nitelendirilmesinde hem bu Kitab'ın, hem de bu Kitab'ın üzerine indirildiği o yüce zatın kadrinin yüceliğine delâlet vardır. O halde bu Kitap ile uyarmaktan, insanlara onu tebliğ etmekten, iman ehlini kendilerine faydalı olacak ve onlarda olumlu etki bırakacak şekilde hatırlatmalarından dolayı kalbinde bir darlık, bir sıkıntı olmasın. Bilindiği gibi her peygamber ve her bir ıslahatçı bir takım eziyetler, davetine karşı direnişler, mesajından yüz çevirmeler ve engellerle karşı karşıya kalır. Bu durumlarda davetçiye düşen sabretmek, direnmek ve yoluna devam etmektir: "Artık sen de azim sahibi peygamberlerin sabrettiği gibi sabret." (Ahkâf, 46/35)

Bundan dolayı bu yasaklamadan kasıt, buna karşılık Allah'ın vaad etmiş olduğu hayır ve fazileti Allah katında bekleyerek kararlılık göstermek, zorluklara karşı direnmekte ve sıkıntılara katlanmakta olanca gayretini ortaya koymaktır.

Bu Kitabın oldukça büyük ve önemli fonksiyonları olduğundan dolayı, şanı yüce Allah bütün insanlara şu buyruğu ile hitap etmektedir: Ey insanlar! Sizlere her şeyin Rabbi, mutlak maliki, yaratıcısı, müdebbiri, koruyup gözetleyicisi olan Rabbinizden indirilene tabi olunuz. Teşrîde (yasa koymada) ibadetleri emretmekte, helâl ve haram kılmakta hak sahibi yalnızca O'dur. Çünkü neyin maslahat olduğunu en iyi yalnızca O bilir. Sizin için neyin zararlı olduğundan O haberdardır. Bu bakımdan O, hayır ve doğruluktan başkasını teşrî etmez.

Size zararlı, tehlikeli, sapıklık, fesat, şer ve kötülükleri vesvese ile fısıldayan herhangi bir zarar ya da faydası söz konusu olmayan bir takım taşlardan ibaret olan putların, Allah nezdinde etkili ortaklar olduğu vehmini veren şeytanlar gibi, Allah'ın dışında velilere tabi olmayınız. Yani rasulün size getirdiğinin dışına çıkarak başka şeyleri izlemeyiniz. O takdirde sizler hakkı bırakıp sapmış, sapıklığa yönelmiş olursunuz; Allah'ın hükmünü terk etmiş, şeytanın ve nevalarının hükmüne uymuş olursunuz. Fakat sizler çok az öğüt alıyor ve Rabbinize karşı görevlerinizi unutuyorsunuz. Yüce Allah'ın şu buyruğu da buna benzemektedir: "Sen bu konuda hırs göstersen dahi insanların çoğunluğu iman etmez." (Yusuf, 12/103). [1]

Peygamberleri Yalanlamanın Dünyadaki Cezası

4- Nice yurtlar vardır ki, biz onları helak etmişizdir. Geceleyin uyurken veya öğleyin dinlenirken baskınımız gelip çattı onlara.

5- Kendilerine baskınımız geldiği zaman çağırışları, "Gerçekten biz zalinılerdık" demekten başka bir şey olmadı.

Açıklaması

Yüce Allah nice yurtlan, ve ahalisini peygamberlere muhalefet edip onları yalanladıkları için helak etmiştir. Bu sebepten azap veya helak kimi zaman onlara Lût kavminde olduğu gibi geceleyin, kimi zaman da Şuayb kavminde olduğu gibi gündüz gelmiştir. Azap onlara ansızın veya kaylûle diye bilinen günün ortasındaki dinlenme vakti de gelip çatmıştır. Her iki vakit de gaflet ve oyalanma zamanlarıdır. Nitekim Yüce Allah başka yerlerde şöyle buyurmaktadır: "O kasaba halkı azabımızın kendilerine geceleyin uyurlarken ansızın gelmesinden emin mi oldular, yahut o kasaba halkı azabımızın kendileri oynarlarken kuşluk vakti geleceğinden yana emin mi oldular?" (A'râf, 7/97-98)

"Kötü tuzaklar yapanlar Allah'ın kendilerini yerin dibine geçirmesinden yahut azabın kendilerine fark etmeyecekleri bir yerden gelmesinden yahut onlar dönüp dolaşırlarken azabımızın kendilerine gelmeyeceğinden emin mi oldular? Onlar âciz bırakabilecekler değildir. Yahut onlar kendilerini yavaş yavaş cezalandıracağı korkusundan emin mi oldular! Şüphesiz Rabbiniz gerçekten çok esirgeyicidir, çok merhamet sahibidir." (Nahl, 16/45-47)

Azabın geldiği esnada onların söyledikleri söz, günahlarını itiraf etmekten ve bunu hak ettiklerini kabul etmekten başka bir şey olmadı. Yani onlar helak edildikleri vakit ancak kendilerinin zalim kimseler olduklarını ikrar ettiler.

İbni Cerîr der ki: Bu ayet-i kerimede Resulullah (s.a.)'ın, şu hadisindeki "Hiç bir kavim artık ileri sürecekleri bütün mazeretleri ortadan kaldırılmadıkça helak edilmiş değildir" şeklindeki rivayetin sıhhatine açık bir delâlet vardır. [2]

Ahirette Küfrün Cezası Ve Ameller Dolayısıyla İnceden İnceye Hesaba Çekilme

6- Andolsun ki kendilerine peygamber gönderilmiş olanlara da, peygamber olarak gönderilenlere de soracağız.

7- Andolsun ki onlara bilerek anlatacağız. Zaten biz gaib de değildik.

8- Mizan o gün haktır. Kimin terazisi ağır basarsa işte onlar felaha erenlerin ta kendileridir.

9- Kimin de tartısı hafif gelirse, işte onlar da -ayetlerimize zulmedenler oldukları için- kendilerini ziyana uğratanlardır.

Açıklaması

Yüce Allah kıyamet gününde ümmetlere kendilerine gönderdiği peygamberlere beraberlerinde getirdikleri mesajlar hakkında ne şekilde karşılık vereceklerini soracağı gibi, peygamberlere de mesajlarını tebliğ hususunda soru soracaktır.

Allah ahirette ümmetlerin her bir ferdine kendisine gönderilen peygambere, o peygamberin Allah'ın ayetlerini tebliğ etmesine dair soru soracağı gibi, peygamberlere de tebliğlerine ve kavimlerinin kendilerine hangi boyutlarda olumlu cevap verdiklerine ve yine kendi kavimlerinden sadır olan imana dair soru soracaktır. O halde bu toplu ve birlikte bir sorumluluktur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve onlara sesleneceği günde, "Peygamberlere ne şekilde cevap verdiniz" diyecektir." (Kasas, 28/65); "O günde Allah peygamberleri toplayacak ve, "Size ne şekilde cevap verildi?" diye soracaktır. Onlar, "Bizim bilgimiz yoktur. Şüphesiz sen bütün gizlilikleri bilensin", derler." (Mâide, 5/109); "Ey cin ve insan toplulukları, size içinizden üzerinize ayetlerimi okuyacak ve sizi bu gününüz ile karşılaşmaktan korkutup uyaracak peygamberler gelmedi mi?" (En'âm, 6/130). Bu rai ve raiyye arasındaki sorumluluğu Ahmed, Buharî, Müslim, Ebu Dâvud ve Tirmizî'nin İbni Ömer'den yaptıkları şu rivayet de açıklamaktadır: "Resulullah (s.a.) buyurdu ki: Hepiniz çobansınız ve hepiniz raiyyesinden (sorumluluğu altında bulunanlardan) sorumlusunuz. İmam (devlet başkanı) bir çobandır ve o güttüklerinden sorumludur. Erkek (köle) efendisinin malında bir çobandır ve o güttüğünden sorumludur. Erkek (koca) aile halkı üzerinde bir çobandır ve o güttüklerinden sorumludur. Hanım kocasının evinde bir çobandır ve o güttüğünden sorumludur. Hizmetçi efendisinin malında bir çobandır ve o güttüğünden sorumludur. Erkek babasının malında bir çobandır ve o güttüğünden sorumludur. Hülâsa hepiniz çobansınız ve hepiniz güttüğünüzden sorumlusunuz."

İbni Abbas da bu, "Andolsun ki kendilerine peygamber gönderilmiş olanlara da soracağız, peygamber olarak gönderilmiş olanlara da soracağız" ayetinin tefsiri ile ilgili olarak şunları söylemektedir: Biz insanlara peygamberlere ne şekilde cevap verdiklerini soracağımız gibi, peygamberlere de tebliğ ettiklerine dair soru soracağız.

Bu durumda (peygamberlere) soru sormaktan kasıt, kâfirleri azarlamak ve onların tutumlarını başlarına vurmaktır. Kâfirler zalim ve kusurlu olduklarmı kabul ettikten sonra, bu zulümleri ve kusurlu davranmalarının sebebi hakkında kendilerine soru sorulacaktır.

Yüce Allah'ın, "Andolsun ki kendilerine peygamber gönderilmiş olanlara da soracağız..." buyruğu ile, "O günde insan olsun cinlerden olsun hiç bir kimseye günahı hakkında soru sorulmayacaktır." (Rahman, 55/39) ile "Günahkârlara günahları hakkında soru sorulmaz." (Kasas, 28/78) buyruklarının bir arada anlaşılması şu şekildedir: Kıyamet gününün değişik konumları ve bir çok durumları vardır. Bu durumlardan kimisinde soru ve cevap olur, kimisinde olmaz. Bazan soru doğruyu sormak ve yararlanmak kasdıyla olabileceği gibi, ba-zan azarlamak ve küçültmek kasdıyla da olabilir.

Razî der ki: Bunlara yaptıkları işler hakkında soru sorulmayacaktır. Çünkü amel defterleri zaten bunları ihtiva etmektedir; fakat onlara bu işleri yapmaya iten sebepler ve yine yapmaları gerekenlerden kendilerini alıkoyan hususlar hakkında soru sorulacaktır. [3] Yani sert hükümlere bağlanmalarına nelerin engel olduğu sorulacaktır.

Andolsun bizler bütün peygamberleri ve onların kavimlerini karşı karşıya kaldıkları ve yaptıkları bütün halleriyle eksiksiz bir kuşatıcılıkla ve bilgiye dayanarak haber vereceğiz. Çünkü az yahut çok olsun, hiç bir şey bize gaib (gizli) kalmaz. İsterse bu, bir kayanın içerisinde veyahut da göklerde veya yerde hardal tanesi kadar veya bir zerre ağırlığınca olsun. Nitekim İbni Abbas, "Andolsun ki onlara bilerek anlatacağız" buyruğu hakkında şöyle demektedir: Kıyamet gününde Kitap (amel defteri) ortaya konulacak ve o dünyada iken neler yaptıklarını söyeyecektir.

"Zaten biz gaib de değildik." Herhangi bir zaman veya herhangi bir durumda gâib değil, aksine onlarla birlikteydik. Sözlerini işitiyor, yaptıklarını görüyor, gizlediklerini de açığa vurduklarını da biliyorduk. Biz kıyamet gününde onlara söylediklerini ve yaptıklarını az ya da çok, değerli ya da değersiz olsun, haber vereceğiz. Çünkü şanı yüce Allah her şeye tanık olandır, hiç bir şey Ona gizli kalmaz ve O, hiç bir şeyden gafil değildir. Aksine O, gözlerin hain bakışını da, kalplerin gizlediklerini de bilendir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmuştur: "Düşen her bir yaprağı dahi mutlaka O bilir. Yeryüzünün karanlıklarında tek bir tane yaş ve kuru müstesna olmamak üzere, hepsi apaçık bir kitaptadır." (En'âm, 6/59). Buna göre, "Zaten biz gaib de değildik" buyruğu biz onların yaptıklarını gören ve tanık olandık, anlamındadır.

İşte bu, onlara soru sormanın, bilgi edinmek ve Allah için bilinmeyen bir şeye dair soru sormak şeklinde olmayacağının delilidir. Aksine bu soru onları azarlamak, kusur ve ihmallerini başlarına kakmak, dolayısıyla yaptıklarının haber verilmesi için olacaktır.

Haber verilecek olan şey, kendisi dolayısıyla hesaba çekilecekleri ve yine kendisi dolayısıyla arkasından ceza görecekleri fiillerdir. Daha sonra Yüce Allah, hesap ve ceza (amellerin karşılığının verilmesi) yasasını şöylece açıklamaktadır: "Mizan ogün haktır...."

Yani kıyamet gününde peygamberlerin de kavimlerinin de amellerinin tartılması, ağır gelen ile hafif gelen amelin birbirinden ayırt edilmesi tam bir hak ve adalet esası üzre gerçekleştirilecektir. Yüce Allah hiç bir kimseye zulmetmez. Nitekim şöyle buyurmaktadır: "Kıyamet gününe mahsus adalet terazilerini koyarız. Hiç bir kimseye hiç bir şeyle zulmolunmaz. Bir hardal tanesi ağırlığınca olsa bile biz onu getiririz. Hesaba çekenler olarak biz yeteriz." (Enbiya, 21/47); "Muhakkak Allah zerre ağırlığınca dahi zulmetmez. Eğer bir iyilik olursa onu kat kat artırır ve kendi nezdinden büyük bir ecir verir." (Nisa, 4/40).

Artık kimin terazisi ağır gelirse, yani onun amel tartılan iman ve hasena-tıyla kötülüklerinden daha ağır gelirse, işte onlar azaptan kurtulup cennete erişerek muradlanna kavuşanlardır. Mevâzîn (tartılar, teraziler), mîzân (terazi) veya mevzunun (tartılan şeyin) çoğuludur. Yani her kimin belli bir ağırlığı ve miktarı olan amelleri ağır gelirse -ki bunlar hasenattır- yahut da kendileri ile hasenatlarının iyiliklerinin tartıldığı şeyler ağır basarsa... İşte onlar umduklarına nail olanlardır.

Ve her kimin de küfür ve günahlarının çokluğu sebebiyle, amellerinin tartısı hafif gelirse, işte onlar kendilerini ziyana uğratmış olanlardır. Çünkü onlar kendilerini mutluluktan, ebedi nimetlere nail olmaktan mahrum ettikleri gibi, cehennem azabına götürmüşlerdir.

Amel bakımından farklı dereceleriyle birlikte müminleri teşkil eden birinci kesim, işte kurtuluşa erenler, onlardır. Her ne kadar bazıları günahları mîk-tarmca azap görse dahi. Cehennemdeki aşağı doğru inen dereceleri farklı olmakla birlikte, ikinci kesimi teşkil eden kâfirler ise gerçekten hüsrana uğrayanlardır.

Bu husus Kur'an-ı Kerim'de bir çok yerde tekrarlanmaktadır. Yüce Allah'ın şu buyruğu bunlardan birisidir: "Tartıları ağır gelene gelince: İşte o hoşnut olacağı bir hayat içerisindedir. Tartıları hafif gelenlere gelince: İşte onun varacağı yer Haviyedir. Onun ne olduğunu sana ne bildirdi1? O kızgın bir ateştir." (Kâria, 101/6-11).

Kıyamet gününde mizana konulacak olan şey amellerdir. Ameller her ne kadar manevî bir takım araz ise de, Yüce Allah kıyamet gününde İbni Ab-bas'tan gelen rivayette belirtildiği üzere onları cisimlere dönüştürecektir. Yine kabir sorusuyla ilgili olayı anlatan el-Berâ yoluyla gelen hadiste şöyle buyurul-muştur: "Ameli mümine güzel tenli, hoş kokulu bir genç suretinde gelecek, kişi, "Sen kimsin" diye soracak, o, "Ben senin salih amelinim" diyecektir." İbni Ma-ce, Nesaî ve İbni Huzeyme'nin İbni Mes'ud'dan rivayet ettikleri bir başka ha-dis-i şerifte de şöyle denmektedir: "Zekâtı ödenmeyen mal, sahibine gözleri arasında zehrinin şiddetinden iki kara nokta bulunan büyük bir yılan şeklinde görülecektir. Sonra onu iki çenesiyle yakalayıp, "İşte ben senin malınım, ben senin hazinenim" diyecektir. Hadisin ifadesi şöyledir: "Malının zekâtını vermeyen bir kişiye malı mutlaka kıyamet günü oldukça zehirli, iri bir yılan halinde müşah-haslaştırılır ve bu yılan boynuna halka gibi dolanır. Daha sonra Resulullah (s.a.) "Allah'ın lütfundan kendilerine verdiklerinden cimrilik edenler sanmasınlar ki..." (Âl-i İmran, 3/180) ayetini okudu."

Tartılacak olan şeylerin insanların amelleri olduğunun delili de Ebu Davud ve Tirmizî'nin Hz. Cabir*den rivayet ettikleri şu hadis-i şeriftir: Hz. Peygamber buyurdu ki: "Kıyamet gününde teraziler konulur. İyilikler ve kötülükler tartılır. Her kimin iyilikleri kötülüklerinden bir tane ağırlığı kadar dahi ağır basarsa cennete girer. Kimin de kötülükleri iyiliklerinden bir tane ağırlığı kadar dahi ağır basarsa cehenneme gider." "Peki iyiliklerle kötülükleri eşit olanın durumu (ne olacak)? diye sorulunca, "işte onlar A'râftaküerdir" diye buyurdu.

Kurtubî, İbni Ömer'den tartılacak olanların kulların amellerinin yazılı olduğu sahifeler olduğunu naklettikten sonra, şunları söyler: Doğru olan da budur. Çünkü haber de bu hususta varit olmuştur ki, o da şöyledir: "Kimi Ademo-ğullarının mizanı hasenatı itibariyle hafif gelecekken, onda "la ilahe illallah" yazılı bir deri parçası getirilip konulacak ve terazisi ağır basacaktır." İşte bu, üzerinde amellerin yazılı olduğu şeylerin tartılacağını, tartılacak şeylerin amellerin bizzat kendisi olmadığını, Yüce Allah'ın dilediği takdirde terazileri hafifleteceğini, yine dilediği takdirde de onları ağırlaştıracağını, bunun da terazinin iki kefesine koyacağı amel sahifeleriyle olacağını göstermektedir.

Acaba gerçekten terazi diye bir şey var mıdır? Bu konuda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Mücahid, Dahhâk ve A'meş der ki: Tartı ve terazi (mizan), adalet ve hak ile hükmetmek anlamındadır. Burada tartının söz konusu edilmesi bir örneklemedir. Nitekim "Bu kitap şunun ağırlığındadır, ona değerdir" derken, "ona denktir, ona eşittir" demek olur. İsterse fiilî bir tartı söz konusu olmasın. Yani tartıdan maksat, amellere karşı verilecek ceza ya da mükâfatın takdirindeki tam adaletin ortaya çıkarılmasıdır.

Cumhur ise şöyle der: Gerçek bir tartı ve terazi vardır. Bu da Yüce Allah'ın kullarının amellerini bildiğini ortaya çıkarmak ve amellerinin karşılıklarının tespiti içindir. Zeccâc der ki: Ehl-i sünnet icma ile mizana imanı ve kıyamet gününde kulların amellerinin tartılacağını, mizanın dili ve iki kefesi olduğunu, amellerle dengesinin değişeceğini kabul etmişlerdir.

Gaybî olan hususlarda ise uygun olan tutum şudur: Bunlara Kur"an-ı Kerim ve sünnette varit olduğu şekilde iman ederiz. Bunların şekilleri ve keyfiyeti ile ilgili araştırmalara dalmaksızm gerçek durumlarını Yüce Allah'a havale ederiz. [4]

Allah'ın Kulları Üzerindeki Nimetlerinin Çokluğu

10- Andolsun ki sizi yeryüzünde yerleştirip iktidar verdik. Size orada geçimlikler yarattık. Ne kadar az şükrediyorsunuz!

Açıklaması

Yanı Yüce Allah, "Andolsun ki sizi yeryüzünde yerleştirip iktidar verdik" buyruğunda, yemin etmekte ve böylelikle nimetlerinin çokluğu ile kullarına olan lütfunu açığa çıkarmaktadır. Onlara yeryüzünü yerleşecekleri bir yer, bir karargâh kılmak suretiyle ve orada tasarrufta bulunma güç, iktidar ve yetkisini vermek, yeryüzündeki türlü menfaatleri kendilerine mubah kılmak, onlara oradan nzıklannı çıkartabilmeleri için bulutu ve yağmuru müsahhar kılmak, orada da dağlar ve nehirler yaratmak suretiyle onlara olan pek çok nimetini, lütfunu hatırlatmaktadır.

Allah yeryüzünde insanlar için iki bakımdan geçimlikler yaratmıştır: Ya Yüce Allah'ın meyvaları ve başka mahsulleri yarattığı gibi, her şeyi bizzat kendisi yaratmasıyla ya da yeryüzünde çalışmak, kazanmak, gerekli yollara baş vurmak veya ticaret yapmak yoluyla. Gerçekte bu ikisi de Allah'ın lütfü, O'nun güç ve imkân vermesi ile ortaya çıkabilmektedir. Nimetlerin çokluğu ise hiç şüphesiz itaati ve buyruklarına bağlı kalmayı gerektirir.

Fakat onların çoğu bununla birlikte bu nimetlere karşı pek az şükretmektedir: "Ne de az şükrediyorsunuz!" Yani sizler benim size ihsan etmiş olduğum bunca nimete karşılık çok az şükretmektesiniz. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Eğer Allah'ın nimetlerini saymaya kalkışacak olursanız mümkün değil, sayamazsınız. Şüphesiz insan çok nankördür." (İbrahim, 14/34); "Kullarım arasından çokça şükredenler pek azdır!" (Sebe, 34/13).

Nimete şükür, nimetlerin sahibi olan Allah'ı tam anlamıyla bilip tanımakla olur. Ona lâyık olduğu şekilde hamd ve senada bulunmak, nimetlerin haklarını yerine getirmek ve bn nimetleri yaratılış sebeplerine uygun şekilde kullanmak ve yönlendirmekle olur. Bunların yaratılış maksatlarına uygun olarak kullanılmaları ise Yüce Allah'ın haklarını tastamam yerine getirmek, insan azalarını hayır alanlarında Allah'ın rızası yolunda kullanmak, onları kötülük ve masiyetlerden uzak tutmakla olur. İşte bu anlamdaki bir şükür ile nimetler devamlılık arzeder ve insan mutlu olur. [5]

Hz. Adem'e Secde Emri İle İnsanlığın Taltif Edilmesi, Şeytanın Aldatması Ve Cennetten Kovulması

11- Andolsun ki sizi biz yarattık, sonra size şekil verdik, sonra da meleklere, "Adem'e secde edin" dedik. Hemen secde ettiler, İblis müstesna. O, secde edenlerden olmadı.

12- Buyurdu ki: "Sana emrettiğim halde seni secdeden alıkoyan nedir?" Dedi ki: "Ben ondan daha hayırlıyım; beni ateşten yarattın, onu ise çamurdan yarattın."

13- Buyurdu ki: "Öyleyse in oradan. Artık büyüklenmek sana düşmez, hemen çık. Sen alçaklardansın."

14- Dedi ki: "Bana onların tekrar diril-tilecekleri güne kadar mühlet ver."

15- Buyurdu ki: "Sen mühlet verilmişlerdensin."

16- Dedi ki: "Öyleyse beni azgınlığa mahkûm ettiğin için ben de andolsun ki senin doğru yolun üzerinde onlara karşı duracağım.

17- Sonra andolsun ki onların önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından geleceğim ve sen onların çoğunu şükreder bulmayacaksın."

18- Buyurdu ki: "Çık oradan, yerilmiş ve kovulmuş olarak. Andolsun ki onlardan kim sana tabi olursa cehennemi hep sizden dolduracağım."

Açıklaması

Yüce Allah Hz. Adem ile İblis kıssasını Kur'an-ı Kerim'de yedi yerde söz konusu etmektedir: Bakara, A'raf, Hicr, İsra, Kehf, Ta-Hâ ve Sâd sureleri.

Burada kıssanın muhtevası Adem'in üstün ve şerefli kılınışına dikkat çekmek, İblis'in onun soyundan gelenlere düşmanlığını ve onlara olan kıskançlığını açıklamaktır. Böylelikle Ademoğulları ondan çekinsinler, sakınsınlar, onun gösterdiği yollara tabi olmasınlar. Büyük nimetlerine karşılık da Allah'a şükretsinler.

Buyrukların ifade ettiği anlam şudur: Ey insanlar! Andolsun bizler atanız Adem'i sudan ve yapışkan çamurdan yarattık. Sonra biz ona dosdoğru bir insan şeklinde suret verdik, sonra ona nezdimizden ruh üfledik. Sonra da meleklere onu selâmlamak üzere secde etmelerini emrettik.

Ayet-i kerimenin zahiri, Allah'ın meleklere Adem'e secde emrinin, onun zürriyetinin yaratılıp şekillendirilmesinden sonra verilmiş olmasını gerektirir. Oysa durum böyle değildir. Bundan dolayı müfessirler ayet-i kerimeyi dört türlü tevil etmişlerdir. Fahrüddin Râzî, bunlardan birincisini tercih etmiştir ki o da şudur: Bizler atanız Adem'i yarattık, ona şekil verdik. Onun yaratılıp şekillendirilmesinden sonra ise meleklere ona secde etme emrini verdik. Bu emir, bizim yaratmamız ve ona şekil vermemizden sonraya kalmamıştır. Çünkü Adem insanlığın aslıdır. O bakımdan burada hitap kinaye yoluyla bize yapılmıştır. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Hani biz sizden ahdinizi almış ve üzerinize Tûr'u yükseltmiştik." (Bakara, 2/93). Yani Musa (a.s.) döneminde İsrailoğullanndan olan geçmişlerinizden ahit almıştık. Yine Yüce Allah Mu-hammed (s.a.) döneminde yaşayan Yahudilere hitaben şöyle buyurmuştur: "Ve hani biz sizi Firavun hanedanından kurtarmıştık." (Bakara, 2/49); "Hani bir canı öldürmüştünüz de..." (Bakara, 2/72).

Bütün bu hitaplarda kastedilenler ise onların geçmişleridir, d) İşte burada da bütün bunlardan kastedilenler Adem (a.s.)'dir. Aynı zamanda bu İbni Cerîr et-Taberî'nin de tercih ettiği görüştür. [6]

İbni Kesir de der ki: Bu ifadenin çoğul olarak verilmiş olması Adem'in insanlığın atası oluşundan dolayıdır. Hâkim de İbni Abbas'tan Yüce Allah'ın, "Andolsun ki sizi biz yarattık, sonra size şekil verdik" buyruğu hakkında şöyle dediğini rivayet etmektedir: "Onlar erkeklerin sulblerinde yaratıldılar, kadınların rahimlerinde ise şekillendirildiler." Yine Hâkim der ki: "Bu Buharı ile Müslim'in sahih hadis şartlarına uygun olmakla birlikte bu hadisi rivayet etmemişlerdir." Buna göre ayet-i kerimenin anlamı şöyle olur: Andolsun ki biz sizleri Adem (a.s.)'ın sırtında güneş ışığında görülen, zerrecikler gibi yarattık, sonra da sizlere şekil verdik, yani rahimlerde sizleri şekillendirdik.

Kurtubî ise şöyle der: Konu ile ilgili görüşlerin sahih olanı indirilen buyrukların desteklediği görüştür. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki biz insanı süzülmüş bir çamurdan yarattık." (Müminûn, 23/12). Burada insandan kasıt Adem'dir. Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve o candan eşini yaratan... (Nisa, 4/1). Müminûn suresinde daha sonra şöyle buyurmaktadır: "Biz onu" yani onun neslini ve soyunu "sapasağlam bir karar yerinde nutfe yaptık." (Müminûn, 23/13). O halde Adem çamurdan yaratıldı, sonra ona şekil verildi, sonra da secde edilme emriyle mükerrem kılındı. Onun soyundan gelenler ise orada ve babalarının sulblerinde yaratılmalarından sonra annelerin rahimlerinde şekillendirildi. [7] İşte bu Razî'nin ve Taberî'nin de görüşüne uygun düşmekte, Ademoğlunun şekillendirilişini de açıklamaktadır. Gerçekten bu açıklama her iki yaratışı bir arada ifade etmek bakımından güzeldir. Adem'e secde etmek hususunda ittifak vardır. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Sonra da meleklere, Adem'e secde edin, dedik." Yani Adem'in yaratılışını tamamladıktan sonra hem ona hem de onun zürriyetine selâmlama ve şanını yüceltme secdesiyle -ibadet secdesiyle değil- secde etmelerini emrettik. Çünkü bir ve tek Allah'tan başka kimseye ibadet olunmaz. Bu secde emrinin veriliş sebebi ise insanların üzerlerinde Allah'ın nimetlerini bilip tanımaları, bu nimetlere şükretmeleri, eskiden beri yaptıklarından sonra îblis'ten ve vesveselerinden gereği gibi sakınmalarıdır.

Bütün melekler secde ettiler. Şu kadar var ki meleklerden olmayıp cinlerden olan İblis secde etmedi. O secdeden yüz çevirdi, büyüklük tasladı, secde edenlerle birlikte olmadı.

Yüce Allah ona, "Seni secde etmekten alıkoyan ne oldu? Yani seninle secde etmek arasına giren engel nedir?" diye sordu. Burada "Seni secdeden alıkoyan" buyruğundaki "lâ" tekit için fazladan gelmiştir. Buna delil ise bir başka ayet-i kerimedir: " Seni secde etmekten ne alıkoydu?" (Sâd, 38/75).

O bu soruya özür ve gerekçe olarak şöyle cevap verdi: Şüphesiz ki ben ondan hayırlıyım, çünkü sen beni ateşten yarattın, onu ise çamurdan yarattın. Ateş, yukarı doğru yükselmek, yukarı çıkmak ve ışık saçmak gibi özellikleri dolayısıyla, hareketsizlik, donukluk ve sönüklük gibi niteliklere sahip çamurdan üstündür. Daha üstün olan bir kimse, kendisinden daha aşağılarda olana tazim etmez. O, Rabbine muhalefet etmekle birlikte böyle dedi. İşte İblis'in kıyası budur, fakat batıl bir kıyastır. Zira maddî tabiat hayırlı oluşa delil değildir. Hayırlı oluş, manevî özelliklerle, daha büyük fayda sağlayan faydalı özelliklerle söz konusudur. Şanı yüce Allah ise bizzat İblis'i kendisinin dahi bildiği ilim, marifet ve şerefli özelliklere mazhar kılmıştır.

İşte bütün bunlar, secde emrinin teklif ifade eden bir emir oluşu ve Yüce Allah ile İblis arasında böyle bir soru ve cevap şeklinde bir diyalogun meydana gelmesi esasına göredir. Bize düşen ise Kitab-ı Kerimin zahirinin ifade ettiğine iman etmek, gaybı ve işin gerçek mahiyetini ise Yüce Allah'a havale etmektir.

İlâhî emre muhalefet ve isyan etmenin cezası, Yüce Allah'ın İblis'e kendisini içinde yaratmış olduğu cennetten aşağı inmesini emretmesi şeklinde oldu. Cennet yerden yüksekçe bir yerdedir. Çünkü cennet ihlâsh ve alçakgönüllü kimselerin yeridir. Yoksa emre karşı gelen ve zorbalık taslayanlarm yeri değildir. Bundan dolayı Yüce Allah, "Artık orada büyüklenmek sana düşmez" diye buyurmuştu. Yani senin, büyüklenmek, bedbahtlık ve isyan için değil de şeref ve mutlu kılmak için hazırlanmış bu cennette büyüklük taslamaman gerekirdi. Haydi artık bu yerden çık. Çünkü sen zelil ve hakir kılınmışlardansın.

Böylelikle onun maksadının zıddı ile ona muamele edilmiş ve onun isteğinin tam zıddı ile karşılık görmüş oldu.

Mel'un, kaybını telâfi etmek için Din Gününe kadar kendisine mühlet verilmesini isteyerek dedi ki: "Bana onların tekrar diriltilecekleri güne kadar mühlet ver." Yani Adem ve zürriyetinin diriltileceği güne kadar bana süre tanı. Böylelikle hayatta oldukları sürece onları aldatmak suretiyle intikam alayım ve onların tükeniş ve yok oluşlarını hem de öldükten sonra diriltilişlerini göreyim.

Allah onun isteğini kabul ederek, "Sen mühlet verilmişlerdensin" buyurdu. Yani bütün insanların öleceği birinci üfürüş vaktine kadar süre verilenlerdensin. Bu ise Yüce Allah'ın şu buyruğu dolayısıyla herkesin korkuya kapılacağı feza' üfürüşüdür:

"Sûr'a üfürüleceği günde gökte ve yerde olanlar korkarlar, Allah'ın dilediği kimseler müstesna." (Nemi, 27/87). Yüce Allah'ın şu buyruğu dolayısıyla buna "baygın düşme üfürüşü" de denilir. "Ve Sûr'a üfürülür de göklerde ve yerde bulunan herkes -Allah'ın dilediği kimseler müstesna olmak üzere- baygın düşmüş olacaktır. Sonra ona bir defa daha üfürülecek, ansızın kalkıp etraflarına bakı-nacaklar." (Zümer, 39/68).

Yani İblis Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi birinci nefhanın akabinde ölecektir: "Artık Sûr'a tek bir üfürülüş üfürüleceği zaman yer ve dağlar kaldırılıp biribirlerine bir defa çarpılarak toz olduklarında..." (Hakka, 69/13-14)

İblis kendisine diriliş gününe kadar mühlet verilip bu işini sağlama aldıktan sonra, yine inatlaşmaya başladı ve isyana koyularak şöyle dedi: "Öyleyse beni azgınlığa mahkûm ettiğin için..." Yani sen beni azdırdığın yahut saptırdığın gibi, şüphesiz ben de Adem'in zürriyetinden yaratacağın kullarına karşı, hak yol üzerinde kurtuluş ve mutluluk yolunda onlara karşı engel olarak oturacağım. Onları sana ibadet etmesinler, seni tevhid etmesinler diye mutlaka bu yoldan saptıracağım. Çünkü sen de beni saptırdın. Bunu ise kendilerine, varacağı yer sapıklık ve doğruluktan ayrılıp olan başka bir takım yolları süslü göstermekle yapacağım.

Sonra da sağ, sol, ön ve arkadan ibaret dört cihetin hepsinden mutlaka onların üzerine varacağım. Bu cihetlerden üzerlerine varmayacağım bir yol bırakmayacağım. Yol kesicilerin gidip gelenlere tuzak kurup pusuda yattığı gibi, ben de onlara tuzak kurup pusuda bekleyeceğim. Onların çoğunluğunu sana nimetini şükreden, emirlerine itaat eden kimseler olarak bulmayacaksın.

İblis'in bu sözü ise onun bir zannı ve bir vehmidir. Nitekim onun bu zannı vakıaya uygun düşmüş, fiilden meydana gelene uygun ve isabetli bir zan beslemiş oldu. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun İblis onlar aleyhindeki zannını gerçekleştirmişti de müminlerden bir fırka dışında ona uymuşlardı. Halbuki onun kendileri üzerinde hiç bir tasallutu yoktu. Ancak biz ahire-te iman eden kimse ile onun hakkında şüphede olan kimseyi ayırd etmek için (böyle yaptık); senin Rabbin her şeyi görüp gözetendir." (Sebe', 34/10-21).

Daha sonra Yüce Allah İblis'e olan lanetini, onu kovduğunu, uzaklaştırdığını, Mele-i a'lâ mahallinden sürdüğünü şu buyruğu ile daha bir pekiştirdi: "Çık oradan, yerilmiş ve kovulmuş olarak." Yani sen cennetden ayıpları, kusurları sayılıp dökülmüş, kendisine gazap edilmiş, Allah'ın rahmetinden kovulmuş ve uzaklaştırılmış olarak, çık git.

Yüce Allah yemin ile buyurdu ki: Ademoğulları arasından kendilerine süslü göstereceğin şirk, fasıklık ve masiyet hususlarında sana uyacak olanların hepsinden ve senden cehennemi elbette dolduracağım. Bu da bir başka ayet-i kerimedeki şu buyruğu andırmaktadır: "Andolsun cehennemi senden ve onlar arasından sana uyanların hepsiyle dolduracağım." (Sâd, 38/85); "Buyurdu ki: Git, artık onlardan sana kim uyarsa, şüphesiz cehennem hepinizin cezasıdır, hem de mükemmel bir ceza! Onlardan gücünün yettiği kimseleri sesinle yerlerinden oynat. Onlara karşı atlılarınla piyadelerinle bas gürültüyü ve mallarına, evlatlarına ortak ol, onlara vaadlerde bulun. Fakat şeytan onlara bir aldatıştan başka ne vaad eder? Şüphesiz benim gerçek kullarımın üzerinde senin tasalluta gücün yetmez. Vekil olarak Rabbin yeter." (İsra, 17/63-65).

Şanı Yüce Allah onun azdırmasından ihlâsa erdirilmiş kullarını istisna ederek şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz benim kullarımın üzerinde senin bir sultan yoktur. Sana uyan azgınlar müstesna." (Hicr, 15/42); "Dedi ki: İzzetin hakkı için onların hepsini azdıracağım. Ancak aralarından ihlâsa erdirilmiş kulların müstesna." (Sad, 38/82-83).

Bütün bunlardan maksat, insanın tabiatı ile şeytanın tabiatını ve onların yaptıkları işlerinde tercih (ihtiyar, muhtariyet) sahibi olduklarını açıklamaktır. [8]

Hz. Adem'in Cennetteki Kıssası Ve Oradan Çıkartılması

19- "Ey Adem! Sen ve eşin cennette oturun. İkiniz de dilediğiniz yerden yiyin, şu ağaca da yaklaşmayın, sonra zalimlerden olursunuz."

20- Derken şeytan gizli bulunan ayıp yerlerini kendilerine göstermek için ikisine de vesvese verdi ve dedi ki: "Rabbinizin size bu ağacı yasaklamasının tek sebebi iki melek veya ebedî kalanlardan olmanızı önlemektir."

21- Ve, "Doğrusu ben size öğüt verenlerdenim" diye ikisine yemin etti.

22- Böylece ikisini de aldatıp aşağı indirdi. Ağaçtan tadınca ayıp yerleri kendilerine göründü. İkisi de kendilerini cennetin yaprağıyla örtmeye başladılar. Rableri de onlara, "Ben sizi bu ağaçtan men etmemiş miydim? Şeytanın apaçık bir düşmanınız olduğunu size söylememiş miydim?" diye seslendi.

23- İkisi de dediler ki: "Rabbimiz! Kendimize zulmettik. Eğer bizi bağışlamaz ve bize merhamet etmezsen muhakkak ki biz hüsrana uğrayanlardan oluruz."

24- Buyurdu ki: "İnin! Kiminiz kiminize düşman olsun. Sizin için yeryüzünde bir müddet yerleşip kalmak ve geçinmek vardır."

25- Buyurdu ki: "Orada yaşar, orada ölür ve oradan çıkarılırsınız."

Açıklaması

Yüce Allah, Hz. Adem ile ondan yaratılmış bulunan eşi Havva'ya cennette kalıp yerleşmelerini ve tek bir ağaç müstesna olmak üzere, cennetteki bütün meyvelerden yemelerini mubah kıldı. Buradaki yeme emri mubah kılma emri olup teklif emri değildir.

Sözü geçen cennet de cumhurun görüşüne göre ebedîlik yurdu olan cennettir. Semadaki cennetlerden birisi yahut yeryüzündeki cennetlerden (sık ağaçlı bahçelerden) bir cennet olduğu da söylenmiştir.

Yüce Allah Hz. Adem'e önce vahiy yoluyla hitap etti, sonra da cennet meyvelerinden yemeleri hususunda biribirlerine eşit olduklarını bildirerek hanımı ile ona hitapta bulundu.

Buharî ile Müslim'de Ebu Hureyre'den gelen Hz. Peygamber (s.a)in, "Şüphesiz kadın eğri bir kaburga kemiğinden yaratılmıştır" şeklindeki hadisi, kadına karşı gösterilecek davranış esnasında onu şiddet ve kabalıkla doğrultmaya çalışmanın yasaklandığını ifade eden temsilî bir ifade kabilindendir.

Yüce Allah da, "İkiniz de dilediğiniz yerden yiyin" buyruğu ile cennetin çeşitli meyvelerinden yemelerini kendilerine mubah kıldı. Ancak Kitab-ı Ke-rim'inde bizim için tayin etmediği özel bir ağaçtan da yemelerini yasaklamıştı. Bu yasaklamayı ise o ağaçtan yedikleri takdirde kendilerine zulmeden kimselerden olacaklarını belirterek gerekçelendirmişti. Çünkü onlar bu işi yaptıklarında cezalandırılacaklardı. Bu da Yüce Allah'ın pek çok şeyi mubah kılarken az miktardaki şeyleri haram kılmak suretiyle bir imtihanıdır.

Şeytan ikisini kıskandı ve onları hile ve vesveseyle aldatmaya çalıştı. Böylelikle onları sahip oldukları nimetten, güzel elbiselerden mahrum bırakmak istedi. O bakımdan kendilerine zarar verecek, kendilerine kötülük sağlayacak şeyleri onlara süslü gösterdi. Kendilerine görünerek, onlarla konuşarak bunu yaptı. Böylece örtmeyi tercih ettikleri avretleri, açığa çıkacaktı. Yani bunun sonunda avretleri ortaya çıksın diye buna çalıştı. Hasan-ı Basrî der ki: İblis, Allah'ın kendisine vermiş olduğu yerden semaya ve cennete doğru yukarılara vesvese salma gücüyle vesvese verebiliyordu. Böyle bir açıklama İblis'in cennetten çıkartılmış olması ve Hz. Adem'in de henüz orada bulunması hali ile ilgilidir.

Şeytan yalan ve iftira olmak üzere dedi ki: Rabbinizin size bu ağaçtan yemenizi yasaklayışının iki sebebi vardır. Birincisi, bu ağaçtan yemeniz halinde iki melek olmanızı engellemek, ikincisi de burada ölmemek üzere ebedî kalanlardan olmamanızı sağlamaktır. Yani siz iki melek olmayasınız [9] yahut cennette ebedî kalanlardan olmayasınız diye böyle yapmıştır. Sizler bu ağaçtan yiyecek olursanız bu iki şeyi elde edersiniz. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Dedi ki: Ey Adem, ben sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir mülkü göstereyim mi?" (Tâ-Hâ, 120/20). Zamahşerî de der ki: Bu ifade, "Sizin iki melek olmanızdan hoşlanmadığı için böyle demiştir" anlamındadır.

Bu iki özelliğin (şeytan tarafından) seçilişinin sebebi, meleklerin güçlü olmak, uzun süre hayatta kalmak ve canlıların hallerinden etkilenmemek için bir takım özellik ve meziyetlerinin bulunması gibi insanın da ölüm söz konusu olmadan cennette ebedî kalma emelinde oluşundan dolayıdır. Yani İblis onlara bu ağaçtan yemeleri halinde meleklik niteliklerine sahip olacağını yahut da ebedî hayata sahip olacağını vehmettirmişti.

İşte bu ifadede meleklerin Adem'e üstün kılındaklarına bir işaret vardır.

Daha sonra şeytan Allah adına onlara yemin etti ve pekiştirici ifadelerle yeminini güçlendirmek istedi: "Doğrusu ben size öğüt verenlerdenim." Yani ben sizden önce burada bulunuyorum ve bu yeri daha iyi biliyorum.

"Doğrusu ben size öğüt verenlerdenim, diye ikisine yemin etti" ifadesi ise taraflardan birisinin kastedildiği müfâala kipi ile kullanılmıştır. Bundan maksat ise ifadeye mübalâğa gücü vermek ve yemini daha bir pekiştirmektir. Çünkü İblis onları aldatmcaya kadar bu hususa dair yemin etti. Kimi zaman mümin Allah ile de aldatılabilir.

"Böylece ikisini de aldatıp aşağı indirdi." Şeytan ağaçtan yemeye teşvik, vaadde bulunmak ve oldukça ağır yeminler etmek suretiyle onları kışkırtmaya, onları aldatmaya devam etti. Sonunda ikisi de Allah'ın kendilerine şeytanın düşmanları olduğunu haber verdiğini unuttular. Böylelikle şeytan yemin ederek onları aldattı ve bu işi onlara süslü göstermek suretiyle kendisine itaat etmelerini sağladı. Bu yüzden de Allah nezdindeki mevkilerinden onları kaydıra-bildi ve daha aşağı mevkiye düşürdü. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun biz, önceden Adem'e ahit etmiş (emretmiş) idik de o unuttu. Biz onda bir azim bulmadık." (Tâ-Hâ, 20/115). "İkisini de ... aşağı indirdi" buyruğunun anlamı ise, Allah adına yemin etmek suretiyle onları aldattığından dolayı ağaçtan yemeleri noktasına indirdi (razı etti), şeklindedir.

Ağacın meyvesini tadınca hemen avret yerleri ortaya çıktı. Onlardaki özel nur zail oldu. Bu sefer avretlerini örtmek için cennet ağaçlarının geniş yapraklarını üst üste koyup kendilerini örtmeye çalıştılar.

Rableri kendilerine sitem ederek, azarlayarak, "Ben sizi bu ağaçtan menetmemiş miydim?" diye seslendi. Yani bu ağaca yaklaşmanızı ve bu ağaçtan yemenizi size yasak kılmamış mıydım? Sizlere, "Şeytan sizin açık bir düşmanınızdır, ona itaat edecek olursanız ebedî nimet yurdu olan cennetten sizleri dünya yurduna çıkartır; dünya ise hayatta yorulup didinmenin yurdudur. O bakımdan şeytandan uzak durunuz" dememiş miydim? Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Ey Adem, dedik, şüphesiz bu senin ve eşinin düşmanıdır. Sakın o sizleri cennetten çıkartmasın. O vakit bedbaht olursun." (Tâ-Hâ, 20/117).

"İkisi dediler ki: Rabbimiz! Kendimize zulmettik..." Yani her ikisi de, "Rabbimiz, gerçekten biz senin emrine aykırı davranıp senin de bizim de düşmanımız olan şeytana itaat etmek suretiyle kendimize zulmettik. Eğer günahımızı örtmez, bizden razı olmaz, tevbemizi kabul buyurmazsan şüphesiz ki dünyada da ahirette de zarara uğrayanlardan oluruz" dediler ve Yüce Allah şöyle buyurdu: "Derken Adem Rabbinden bir takım kelimeler belledi de, o da onun tevbesini kabul etti. Şüphesiz ki O, tevbeleri çok çok kabul edendir, Rahîm'dir." (Bakara, 2/37).

Daha sonra Yüce Allah şu buyruğuyla Hz. Adem, Havva ve İblis'eTıitap etti: "İnin oradan, kiminiz kiminize düşmandır..." Yani kiminiz kiminize düşman olmak üzere bu cennetten ininiz. Bunun anlamı da şudur: Düşmanlık cinler ve insanlar arasında sabit bir şeydir, hiç bir şekilde sonu gelmez. İblis de Adem ve Havva'ya düşmanlık edecektir, onlar da ona düşmanlık edeceklerdir. O halde insana düşen şeytanın vesveselerinden sakınmaktır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Doğrusu şeytan düşmanınızdır; siz de onu düşman edinin. O kendi taraftarlarını ancak cehennemliklerden olsunlar diye çağırır." (Fâtır, 35/6).

Cennetten çıkartılmak bu masiyetin cezası olmuştu. Uhrevî cezayı ise Yüce Allah bunun etkisini gideren tevbe dolayısıyla affetmiş ve Yüce Allah onun tevbesini kabul etmiştir. Nitekim şöyle buyurulmaktadır: "Adem rabbinin emrine karşı geldi de yolunu şaşırdı. Sonra Rabbi onu seçti, tevbesini kabul etti ve doğruya iletti." (Tâ-Hâ, 20/121-122).

Daha sonra Yüce Allah, insanın dünyadaki ecelini açıklayarak şöyle buyurdu: "Sizin için yeryüzünde bir müddet yerleşip kalmak... vardır." Yani sizin için bilinen vadelere kadar orada karar kılmak ve süresi belli ömürler vardır.

Kalem bunları tespit etmiş, kader bunları tek tek sayıp dökmüş ve ilk kitapta bunlar satır satır yazılmıştır. Siz orada her biriniz için ayrı ayrı takdir edilmiş bulunan ömrünüz boyunca yaşayacaksınız. Ecelinizin sona ermesiyle birlikte orada öleceksiniz. Yüce Allah'ın dileyeceği vakit ölümden sonra amellerinizin karşılığını görmek üzere oradan çıkartılacaksınız: "Sizi biz ordan yarattık sizi tekrar oraya iade ederiz ve bir defa daha sizi oradan çıkartacağız." (Tâ-Hâ, 20/55). [10]

Ademoğullarının Dünyadaki İhtiyaçlarının Karşılanması Ve Şeytanın Fitnesine Karşı Uyarılıp Sakındırılması

26- Ey Ademoğulları, size çirkin yerlerinizi örtecek bir giyimli ve bir de sizi süsleyecek elbise indirdik. Takva örtüsüne gelince, işte daha hayırlı olan odur. Bunlar Allah'ın ayetlerindendir. Belki öğüt alırlar.

27- Ey Ademoğulları, şeytan ana ve babanızı ayıp yerlerini kendilerine göstermek için üzerlerinden elbiselerini nasıl soyarak cennetten çıkardıysa, sakın sizi de bir fitneye düşürmesin. Gerçekten o da askerleri de sizin kendilerini göremediğiniz yerden sizi görürler. Biz şeytanları iman etmeyenlerin velileri yaptık.

Açıklaması

Yüce Allah kullarına kendilerine ihsan etmiş olduğu elbise ve süs lütfunu hatırlatmaktadır. Elbise avret yerlerini örten şeyler, süs (er-rîş) ise kendisiyle süslenilen şeylerdir. Birincisi zaruri ihtiyaçlardan, ikincisi ise tamamlayıcı ve güzelleştirici unsurlardandır.

Ey Ademoğulları, sizin ve daha önceden atanız Adem'in üzerindeki nimetimi, benim sizin için hazırlamış olduğum avret yerlerinizi örtmeniz, süslenmeniz ve güzellikten yararlanmanız, sıcak ve soğuktan sakınmanız için hazırlamış olduğum elbise ve süs gibi dünyevî ihtiyaçlarınız ile dinî ihtiyaçlarınızı karşıladığımı hatırlayınız. Bunların gökten indirilmiş olmasının anlamı, bunların hammaddesi olan pamuk, yün, tüy, ipek, kuş tüyü vb. ihtiyaç maddelerinin Allah tarafından yaratılmış olması, diğer taraftan bunların sanatı ve dikiminin de Allah'ın ilhamı ile gerçekleştirilmiş olmasından dolayıdır. Bu şekilde elbise ve süs nimetinin hatırlatılarak minnet edilmesi mübahlığa delildir ve bu da insanın süslenmeyi, insanlar önünde görünmeyi sevmesi şeklindeki fıtratına uygundur.

Yeni elbise giyilmesi esnasında hamd ve şükürde bulunmak sünnettir. Çünkü Ahmed, Tirmizî ve İbni Mace Ömer b. el-Hattâb'dan şöyle dediğini rivayet etmektedirler: "Resulullah (s.a.) buyurdu ki: "Bana kendisiyle avretimi örteceğim, hayatımda kendisiyle süsleneceğim elbise giydiren Allah'a hamdolsun." Daha sonra Hz. Peygamber (s.a) eski elbisesini alıp onu sadaka olarak verdi. O hayatta iken de ölümünden sonra da Allah'ın himayesinde, Allah'ın teminatında, Allah'ın koruması altındaydı." Yine İmam Ahmed Hz. Ali'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Resulullah (s.a.)'ı elbisesini giyerken şöyle buyururken dinledim: "İnsanlar arasında kendisi ile süsleneceğim ve kendisiyle avretimi örteceğim süsü bana rızık olarak veren Allah'a hamdederim."

Daha sonra Yüce Allah, manevî olan takva elbisesinin maddî elbiseden daha üstün olduğunu belirterek şöyle buyurmaktadır: "Takva örtüsüne gelince; işte daha hayırlı olan odur." Bu da İbni Abbas'ın dediği gibi, iman ve salih ameldir. Bunun güzel görünüş olduğu da söylenmiştir. Şüphesiz ki böylesi yerine getirildiği takdirde, sahibi için elbette hayırlıdır. Takva elbisesi, insanı Allah'a süs ve elbise türünden Allah'ın yarattıklarından daha çok yakınlaştırıcıdır.

"Bunlar Allah'ın ayetlerindendir." Yani sözü geçen bu hususlar Allah'ın kudretine, lütfuna, kullarına olan merhametine delâlet eden ilâhî belgeler arasındadır. "Belki öğüt alırlar." Yani belki bu nimetler onları Allah'ın üzerlerindeki lütfunu hatırlayıp şükretmeye, bu husustaki büyük nimeti bilip tanımaya, şeytanın fitnesinden uzak durmaya, avret yerlerini açmaktan uzak durmaya ehil hale getirebilir.

Daha sonra Yüce Allah Ademoğullarını İblis ve onun ortaklarından sakm-dırmakta, onlara insanlığın atası Hz. Adem'e eskiden beri devam edegelen düşmanlığını açıklamaktadır. Bu düşmanlığı dolayısıyla İblis Adem'i nimetler yurdu olan cennetten yorgunluk ve sıkıntı yurdu olan dünyaya çıkartmak için çalışıp gayret etmiş, edep yerlerinin açılmasına sebep olmuştur. Halbuki önceden edep yeri kendisine görünmüyordu. Bu tutum hiç şüphesiz kesin ve uzlaşmaz bir düşmanlıktan kaynaklanmaktadır. Bu da Yüce Allah'ın şu buyruklarını hatırlatmaktadır: "Kendileri sizlerin düşmanı iken nasıl olur da onu ve onun soyundan gelenleri beni bırakıp veliler edinirsiniz? Bu zalimler için ne kötü bir değiş-tokuştur!" (Kehf, 18/50).

Yüce Allah hatırlatma ve öğüt verme konumunda Arapça'nın üslûbuna uygun olduğu şekilde Ademoğullarına bir daha seslenerek şöyle buyurmaktadır: "Şeytan... sakın sizi de bir fitneye düşürmesin." Yani kendinizden gafil olmayınız. Şeytan sizi dinden alıkoymasın. Annenizi, babanızı cennetten çıkardığı gibi sizi de fitneye düşürmesin. O bakımdan şeytanın vesvesesine kulak vermeyin, takva ile kendinizi korumayı ihmal etmeyin. Her zaman Allah'ı anın, çünkü şeytanın fitnesi tıpkı anne babanızı fitneye düşürdüğü, onlara vesvese verdiği, Rablerine isyanı güzel göstererek Allah'ın kendilerine yasak kıldığı meyveden yemeleri üzerine nimetler yurdu olan cennetten onları çıkarttığı, yeryüzüne indirilmesine sebep teşkil ettiği gibi, sizin de cennete girmenize engel olabilir.

Şeytan Hz. Adem ile Havva'nın cennetten çıkmalarına sebep oldu. Aynı şekilde kendilerine edeb yerlerini, avret yerlerini göstermek için cennet yapraklarından edindikleri elbiselerini de üzerlerinden çıkartmalarına sebep teşkil etti. Buradaki "kendilerine göstermek için" anlamındaki ifadenin başında gelen lam harfi nihayette varılan noktayı belirtmek içindir. Yani sonunda bu böyle oldu.

İblis'ten sakınınız. Çünkü o ve onun cinlerden olan askerleri, siz kendilerini görmediğiniz halde onlar sizi görürler. Görülmeyen düşmandan gelecek zarar ise görülen ve açık düşmandan gelecek zarardan daha tehlikelidir.

Şeytandan korunmak ise, ondan Allah'a sığınmakla, ruhu Allah'a iman ile ve Allah'ın gözetimi altında olduğunu hatırda tutmakla güçlendirerek mümkündür. Nefse karşı direnmek ve vesveselere kulak vermesini önlemekle, ayrıca vesvese geldi mi onu içinden kovmaya ve nefiste bıraktığı etkileri tasfiye etmeye çalışmakla mümkündür. Bu ise şeriatın kaidelerine, âdâb ve ahlâkına bağlı kalmak yoluyla gerçekleştirilir.

Daha sonra şeytanı, yine sakındırmayı pekiştiriri ifadelerle bir daha söz konusu etmektedir. Yüce Allah şeytanları, ruhlarını anndıncı, amellerini İslah edici gerçek iman ile Allah'a iman etmeyen kâfirlerin yardımcısı ve destekçileri kıldığını beyan etti. Buna sebep ise onların şeytanın vesvesesini kabule hazır olmalarıdır. Tıpkı zayıf bedenlerin çabucak hastalanmaya hazır olmaları gibi. [11]

Müşriklerin Teşrîî (Yasa Koymaları) Atalarını Taklitten İbarettir. Allah'ın Teşrîî İse Peygamberine Gönderdiği Bir Vahiydir

28- Onlar bir hayasızlık yaptıkları zaman, "Biz atalarımızı da onun üzerinde bulduk, Allah da bize onu emretti" dediler. De ki: "Allah hiç bir zaman hayasızlığı emretmez. Siz bilmediğiniz şeyleri Allah'a karşı mı söylüyorsunuz?"

29- De ki: "Rabbim adaleti emretti. Her secde yerinde yüzlerinizi ona doğrultun ve dini ancak kendisine halis kılan kimseler olarak O'na yalvarın. İlk önce, sizi yarattığı gibi, yine O'na döneceksiniz."

30- Bir kısmını hidayete erdirdi, bir kısmının üzerine de sapıklık hak oldu. Çünkü onlar Allah'ı bırakıp şeytanları veliler edindiler ve kendilerinin doğru yolda olduklarını sanıyorlardı.

Açıklaması

Müşrikler şeriatın, aklın ve selim tabiatın çirkin görüp hoş karşılamadığı şirk, Beytullahı erkek ve kadınlar birlikte çıplak olarak tavaf etmek gibi çirkin bir hayasızlık -ki evlâ olan burada hayasızlık (el-fâhişe) tabirinin genel kabul edilmesi olup bu da her türlü büyük masiyettir ve bütün büyük günahlar bunun kapsamına girer- yaptıkları takdirde derler ki: Biz bu işte atalarımızı taklit ediyor, geçmişlerimize uyuyoruz. Hem yaptıkları bu işlerin itaat olduğuna ve Allah'ın kendilerine bu işleri emrettiğine inanıyorlardı. Oysa bu işler hayasızlıktır. Bu hayasızlıkları yapmalarına -ki bunlar hayasızlık olduklarının idrakinde olmayarak- iki hususu gerekçe gösteriyorlardı. Birincisi, "Atalarımızı da onun üzerinde bulduk" demeleri; ikincisi ise, "Allah da bize onu emretti" diye söylemeleriydi.

Birinci gerekçelerine Allah cevap vermemektedir. Çünkü katıksız bir taklit ve gelenekselciliğe işarettir. Aklen de bu, tutarsız bir yoldur. Bu yolun tutarsızlığı da herkes tarafından açık seçik bir şekilde görülmektedir. O bakımdan bu gerekçeye ayrıca cevap vermeye ihtiyaç yoktur.

İkinci gerekçeleri olan, "Allah da bize onu emretti" şeklindeki sözlerine ise Yüce Allah, "De ki: Allah hiç bir zaman hayasızlığı emretmez" buyruğu ile cevap vermektedir. Yani şüphesiz ki bu fiiller, peygamberler ve rasuller vasıtasıyla münker ve çirkin işler olarak ifade edildiği gibi, Allah da kemaliyle bunları emretmekten münezzehtir; o halde Allah'ın bunları emrettiği nasıl söylenebilir?

Hakikatte ise bunları emreden şeytandan başkası olamaz. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şeytan sizleri fakirlikle korkutur ve sizlere hayasızlığı emreder." (Bakara, 2/268).

Daha sonra Yüce Allah inkârı ifade eden bir soru ile onların sözlerini reddederek şöyle buyurmaktadır: "Siz bilmediğiniz şeyleri Allah'a karşı mı söylüyorsunuz..." Yani sizler doğru olduğunu bilmediğiniz sözleri mi Allah'a isnat ediyorsunuz? Yüce Allah'ın şeriatı ancak O'nun tarafından rasulüne gönderilen vahiy ile sabit olur. Sizler ise şeytanın vesvese ve telkinlerinden öğreniyorsunuz bunlarla Allah'a karşı yalan uyduruyorsunuz. Bu şekildeki bir tepki onların Allah'a böyle çirkin bir şeyi izafe etmeleri dolayısıyladır. Aynı zamanda onların sözlerinin aşırı cehaletten başka bir şeye dayalı olmadığına da bir tanıklıktır.

Yüce Allah hayasızlığı emreden bir buyruğun kendisinden sadır olamayacağını ifade ettikten sonra, kendisinin ancak doğruluk ve adaletle emrettiğini şöylece açıklamaktadır: "De ki: Rabbim adaleti emretti." Yani ey Muhammedi Onlara de ki: Benim Rabbim ancak bütün işlerde aşırılıktan ve kusurlu davranmaktan uzak bir şekilde adaleti, doğruluğu ve dengeli olmayı emreder.

Aynı şekilde Rabbim kendisine ibadetin hakkıyla ifa edilmesini ve bütün secde zamanlarında ve secdelerin yapıldığı bütün mekânlarda sağa sola sap-maksızın yalnızca yüzünüzü O'na doğrultarak kendisine ibadet etmenizi emretmiştir. Yüzün secde yerinde O'na doğrultulmasından kasıt ise namazdır. Yine O sizlere dininizi yani itaatinizi yalnızca kendisine halis kılarak ibadet ve dua etmenizi, bununla yalnızca onun rızasını aramanızı emretti.

Yani bu ayet-i kerime iki hususu emretmektedir:

1- İbadet hususunda vakit ve yapılacağı yerlerde dosdoğru olmak. Mucizelerle desteklenmiş peygamber ve rasullerin Allah'tan alıp haber verdikleri şekilde getirdikleri şeriata uygun olarak yapmak.

2- Allah'a ibadette ihlâsla yalnızca O'na yönelmek. Çünkü şanı yüce Allah bu iki özelliği kendisinde toplamayan hiç bir ameli kabul buyurmaz: Yapılan amel doğru ve şeriata uygun, şirkten arınmış, ihlâslı bir amel olacak. [12]

Daha sonra Yüce Allah öldükten sonra dirilmeyi ve tekrar yaratılmayı inkârlarına karşı yaratmanın ilk olarak Allah tarafından başlatılmasını belirterek delil getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: "İlk önce sizi yarattığı gibi yine döneceksiniz." Yani Allah ilk olarak sizi nasıl yarattıysa amellerinizin karşılığını da sizlere verecektir. O halde ibadeti yalnız O'na hâlis kılınız.

Sizler öldükten sonra dirilme ve hesap halinde iki kesimden birisi arasında yer alacaksınız: Kesimin birisine Allah hidayet vermiş, ibadete, iman ve ih-lâsa muvaffak kılmıştır ki bunlar İslâm'a girenlerdir. Diğer bir kesim ise şeytanın aldatmalarına uyup Allah'a itaatten yüz çevirdiği için aleyhlerine sapıklığın hak olduğu, Yüce Allah'ın da, fertlerinin sapacaklarını, hidayet bulmayacaklarım bildiği kesim. Bu kesim aleyhine dalâletin sabit oluş sebebi ise şudur: Onlar Allah'ı bırakıp şeytanları veli edindiler. Şeytanın kendilerini çağırdığı şeyi kabul ettiler. Hak ile batılı birbirinden ayırd etme hususu üzerinde de düşünmediler.

Aleyhlerine dalâletin hak olduğu kesim, şeytanları veli edindiler. Yani kendilerine verdikleri emirler hususunda itaat etmek suretiyle onları dost kabul ettiler. İşte bu Yüce Allah'ın onların dalâlette olacaklarını bilmesinin, dalâlette oluşlarına bir etkisinin olmadığına delildir. Mutezile mezhebine mensup Zamahşerî'nin dediği gibi, onlar kendi tercihleriyle ve Yüce Allah'ı bırakıp şeytanları veli edinmeleri sebebiyle sapıtmışlardır.

Hidayet ve dalâletin Yüce Allah'tan geldiğini kabul eden Ehl-i sünnetin görüşüne göre ise buyruğun anlamı şudur: Hidayet ve dalâlet önce Yüce Allah'ın yaratması ile ortaya çıkar. Fakat bu işi işlemeye onları çağıran şey, Allah'tan başka şeytanları veli edinmeleridir.

İkinci kesimin ise başka nitelikleri vardır. Onlar kendilerinin hidayette olduklarını yani vasiyet ve hidayet üzre, doğru yol üzre olduklarını sanırlar; fakat gerçekte onlar sapıktırlar, yanlışlık içerisindedirler: "De ki: Amelleri bakımından en zararda olanları sizlere haber verelim mi? Onlar kendilerinin güzel iş yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları sapan ve boşa çıkan kimselerdir." (Kehf, 18/103-104).

İkinci kesime dair ayet-i kerimenin ihtiva ettiği anlamı Müslim'in İyâd b. Hımâr'dan yaptığı şu rivayet de pekiştirmektedir: İyâd der ki: Resulullah (s.a.) buyurdu ki: "Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: Şüphesiz ben kullarımı Haniler olarak yarattım. Sonra şeytanlar onlara geldi de onları dinlerinden uzaklaştırdı."

Bazıları da, "İlk önce sizi yarattığı gibi yine döneceksiniz" buyruğunu şöylece açıklamışlardır: Biz sizi nasıl yarattıysak öyle döneceksiniz. Bir kesim hidayet bulmuş, bir kesim de sapık olarak. İşte siz bu şekilde annelerinizin karınlarından tekrar yaratılır ve öylece çıkarsınız. İbni Abbas der ki: Yüce Allah Ademoğlunu ilkin mümin ve kâfir olarak yaratır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O sizi yaratandır. Kiminiz kâfir kiminiz mümin (oluyor)" (Tega-bûn, 64/2). Sonra Yüce Allah onların yaratılışını ilk olarak başlattığı gibi, tekrar mümin ve kâfir olarak iade eder. Bu da Sahihi Buhârî' de yer alan İbni Mesud yoluyla gelen şu hadise uygun düşmektedir: "Kendisinden başka ilâh olmayan hakkı için söylüyorum, sizden herhangi bir kimse cennet ehlinin ameli ile amel eder; o kadar ki kendisi ile cennet arasında ancak bir arşınlık mesafe kalır, Kitap (levh-i mahfuzdaki kader) onun aleyhine öne geçer ve böylelikle o da cehennem ehlinin ameliyle amel eder, oraya girer. Şüphesiz de sizden herhangi bir kimse cehennemliklerin ameliyle amel eder, o kadar ki kendisiyle onun arasında yalnızca bir arşın kalır da sonunda onun hakkında Kitabın hükmü onu geçer ve böylelikle o da cennetliklerin ameliyle amel eder, oraya girer."

Bu tevile binaen bu açıklama ile Yüce Allah'ın şu buyruğu arasında bir çelişki söz konusu olur: "Sen yüzünü dine hanîf olarak dosdoğru çevir. Allah'ın insanları üzerinde yaratmış olduğu fıtratına." (Rum, 30/30). Bunun bir benzeri de Buharî ile Müslim'de Ebu Hureyre (r.a.)'den gelen Resulullah (s.a.)'ın şu buyruğudur: "Her doğan,, fıtrat üzere doğar. Sonra onun anne babası onu Yahudi, Hristiyan veya Mecusi yapar." Müslim'in Sahîh'inde yer alan ve az önce geçen Iyad b. Hımâr'ın hadisi de buna uygun düşmektedir.

"Sizi yaratan O'dur" ayeti ile, "Allah'ın fıtratı..." ayeti ve her birisini teyit eden hadis-i şeriflerin birlikte anlaşılmasına gelince: Şanı Yüce Allah bütün insanları kendisini bilip tanıyacak, tevhid edecek, ondan başka ilâh olmadığını bilecek halde -bu hususta onlardan mîsâk (and) aldığı şekilde- yaratmış ve bunu tabiatlarına ve fıtratlarına yerleştirmiştir.

Allah'ın onları bu şekilde dosdoğru ve fıtrî yaratışından sonra, Yüce Allah ezelî ve kadim ilminde insanların kimisinin mümin kimisinin kâfir, kimisinin bedbaht kimisinin mutlu olacağını, üzerlerinde yaratıldıkları aslî durumlarda bir takım değişiklikler ortaya çıkacağını bildi ve takdir etti. İşte Yüce Allah'ın, "Sizi yaratan O'dur. Kiminiz kâfir kiminiz mümin (oluyor)" buyruğunun anlamı budur. Yani ikinci durumda onun işi imandan sonra küfre varacaktır. Allah'ın kaderi ise mahlûkatı arasında olduğu gibi geçerli olandır. Çünkü, "Takdir eden ve hidayete ileten (doğru yolu gösteren) O'dur." (Alâ, 87/3); "O her şeye hilkatini veren, sonra da hidayete iletendir." (Tâ-Hâ, 20/50). [13]

Süsün, Hoş Ve Temiz Olan Yiyecek Ve İçeceklerin Mübahlığı

31- Ey Ademoğulları! "Her mescide gidişte ziynetlerinizi alın; yiyin, için ama israf etmeyin. Çünkü O, israf edenleri sevmez.

32- De ki: "Allah'ın kulları için çıkardığı ziyneti ve temiz rızıkları kim haram kılmış?" De ki: "Bunlar dünya hayatında iman edenler içindir. Kıyamet günü ise yalnız onlaradır. İşte biz ayetlerimizi, bilen bir topluluğa böylece açıklarız."

Açıklaması

Ey Ademoğulları! Namaz veya tavaf olsun, her ibadet edeceğiniz vakit ziynetinizi takınınız ve o zaman elbiselerinizi giyininiz. Burada ziynetten kasıt güzel elbiselerdir. Asgarisi ise avreti örten miktardır. Çünkü namaz ve tavaf sırasında avretin örtülmesi vaciptir. Avretten olmayan bölümlerin örtülmesi ise sünnettir, vacip değildir. Erkeğin avreti daha önceki ayetlerde de öğrendiğimiz gibi, göbek ile diz kapağı arasında olan bölümdür. Kadının avreti ise yüz ve elleri dışında bütün bedenidir.

Elbise gelişmiş bir uygarlık görünümüdür. Elbise giyme ve avreti örtme emri İslâm'ın güzellikleri arasındadır. Arap kabilelerini ve onların dışında kalan diğer Afrikalıları ve benzerlerini ilkellikten, gerilikten, vahşilikten uygarlığa taşıyan İslâm olmuştur.

Tesettürün vacip oluşu hususunda ayetin muhtevasını Taberânî ve Beyha-kî'nin İbni Ömer'den yaptıkları şu rivayet de teyit etmektedir: Resulullah (s.a.) buyurdu ki: "Sizden herhangi bir kimse namaz kıldığı vakit (alt ve üst olmak üzere) iki elbisesini giyinsin. Çünkü şüphesiz Aziz ve Celil olan Allah, kendisi için süslenilenler arasında buna en lâyık olandır. Eğer o kimsenin iki elbisesi yoksa, bu sefer namaz kıldığı takdirde belden aşağısını örten izarını kullansın ve sizden herhangi bir kimse Yahudilerin örtüye sarındıkları gibi namazda da sarınmasın."

Şafiî, Ahmed ve Buharî de Ebu Hureyre'den Resulullah (s.a.)'m şöyle buyurduğunu naklederler: "Sizden herhangi bir kimse omuzunda ondan herhangi bir parça bulunmaksızın tek bir elbise içerisinde namaz kılmasın."

Daha sonra Yüce Allah israfa gitmeksizin yemeyi, içmeyi mubah kılmak üzere şöyle buyurmaktadır: "Yeyin, için ama israf etmeyin..." Hoş ve lezzet alınan şeylerden yeyiniz, içiniz. Fakat bunlarda israfa gitmeyiniz. Aksine, israfa ve cimriliğe gitmeden itidali elden bırakmayınız. Sakın yeme ve içme hususunda helâl sınırlarını aşarak harama düşmeyin. Şüphesiz Allah yeme ve içmede israf edip haddi aşanları sevmez. Yani sonunda zarara götüren israftan dolayı onları cezalandırır.

İmam Ahmed Abdullah b. Amr'dan Resulullah (s.a.)'m şöyle buyurduğunu rivayet eder: "Yiyin, için, giyinin ve tasadduk da yapın. Büyüklenip böbürlen-meksizin ve israfa sapmaksızın bunları yapın. Şüphesiz Allah kulunun üzerinde nimetinin etkisini görmeyi sever."

Nesaî ve İbni Mace de yine Abdullah b. Amr'dan şu lafızla rivayet etmektedir: "Yeyin, tasadduk edin ve giyinin; ancak israfa sapmayın ve böbürlenmeyin."

İmam Ahmed, Nesaî ve Tirmizî de -Mikdam b. Ma'dîkerib'den şöyle dediğini rivayet eder: Resulullah (s.a.)'ı şöyle buyururken dinledim: "Ademoğlu karnından daha kötü bir kap doldurmuş değildir. Ademoğluna bünyesini ayakta tutacak yiyeceği birkaç lokma yeterlidir. Eğer mutlaka (fazla) yiyecekse o halde (karnının) üçte birini yemeğine, üçte birini içeceğine, üçte birini de nefesine ayırsın."

Seleften bazısı şöyle demiştir: Allah tıbbın tümünü yarım ayette bir araya getirmiştir: 'Yeyin, için ama israf etmeyin." Nakledildiğine göre er-Reşîd'in oldukça maharetli Hristiyan bir doktoru vardı. O, Ali b. el-Hüseyin'e, "Sizin Kitabınızda tıp ilminden herhangi bir şey yoktur. Halbuki ilim iki türlüdür: Din ilmi ve beden ilmi" dedi: Ali ona şu cevabı verdi: "Allah tıbbın tümünü Kitabımızda yarım bir ayette bir araya getirmiştir." O, "Bu hangisidir?" diye sorunca Ali şu cevabı verdi: "Yüce Allah'ın, 'Yeyin, için ama israf etmeyin" buyruğudur." Bu sefer Hristiyan doktor "Peki sizin peygamberinizden tıbba dair bir şey nakledil-memektedir" deyince Ali şöyle dedi: "Allah Rasulü de tıbbı birkaç kelimede özetlemiştir." "Bunlar Hangileridir?" diye sorunca, "Ademoğlu karnından daha kötü bir kap doldurmuş değildir. Ademoğluna bünyesini ayakta tutacak bir kaç lokmacık yeterlidir" diyerek hadisi zikretti. Bu sefer Hristiyan doktor şöyle dedi: "Kitabınız da peygamberiniz de Calinos'a tıp namma bir şey bırakmadı." [14]

Buharî der ki: İbni Abbas dedi ki: "Dilediğini ye, dilediğini iç. Elverir ki şu iki hasleti de ihmal etmeyesin: İsrafa kaçmamak ve kibirlenmemek."

İsraf her hususta haddi aşmaktır. Yüce Allah ise helâl kıldığının helâl bilinmesini, haram kıldığı şeyin de haram bilinmesini sever, işte emrettiği adalet de budur. O bakımdan açlık, susuzluk, fazla tokluk, fazla içmek gibi tabiî sınırın aşılması doğru değildir. Maddî hususta da bu böyledir. Nafaka kişinin gelirini tamamıyla tüketmeyecek şekilde belli bir oranda olmalıdır. Sert sınırlarda da bu böyledir. Allah'ın haram kıldığı meyte, kan, domuz eti, Allah'tan başkasının adına kesilmiş olan ve şarap gibi şeylerin kullanılması da -zaruret hali dışında- caiz değildir. Altın ve gümüş kaplarda yemek içmek helâl olmadığı gibi, tabiî ipek giymek, yahut erkeklerin kadınlara, kadınların da erkeklere benzemesi de helâl olmaz.

Buna göre cimrilerin yaptıkları da, israfa sapan lüks ve debdebe içerisinde yaşayanların yaptıkları da şer'an yapılmaması gereken haramlar arasındadır. İbni Mace, Sünen' inde Enes b. Malik'ten Resulullah (s.a.)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Canının çektiği her şeyi yemen israftandır."

Yüce Allah da itidal üzere yükselen sünnet ve şeriatını pekiştirerek Allah'tan gelmiş bir şeriata dayalı olmaksızın kendiliğinden bir takım yiyecek, içecek veya giyeceklerden herhangi bir şeyi haram kılanların tutumlarını reddederek şöyle buyurmaktadır: "De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı ziyneti... kim haram kılmış?"

Yüce Allah bu şekilde mubahları haram kılan kimselerin tutumlarını reddetti ve peygamberine kendi tutarsız görüş ve bidatleriyle bir takım şeyleri haram kılan bu müşriklere yaptıklarını red eden bir eda ile şöylece sormasını emretti: Allah'ın temel maddelerini kullan için yaratmış olduğu ve onlara vermiş olduğu ilham ile fıtratlarında yaratmış olduğu kabiliyetlerle bunları nasıl kullanıp işleyeceklerini, bunlardan nasıl yararlanacaklarını öğrettiği süsleri, hoş ve temiz nzıklan kim haram kıldı? Bunlar asıl itibariyle dünya hayatında Allah'a iman edip O'na ibadet edenler için yaratılmıştır ve onların hakkıdır. Onlardan başkaları bu hususta onlara tabidir. Dünyada fiilen kâfirler bunlarda müminlere ortak olsalar dahi kıyamet gününde bütün bunlar müminlere has olacaktır. Kâfirlerden kimse onlara bu hususta ortak olamayacaktır. Çünkü cennet kâfirlere haram edilmiştir.

İşte ziynet ve temiz şeylerin hükmüne dair yaptığımız bu eksiksiz ve mükemmel açıklamalar gibi şeriatın ve dinin kemaline, peygamberin doğruluğuna ve şeriatın tamlığına delâlet eden ayetleri, toplumsal ve nefsî bilgileri, tıbbı, insanların maslahatlarını bilen ve bunlar üzerinde düşünüp gerekli öğüt ve ibretleri alan bir topluluğa böylece açıklıyoruz; yoksa insanın, uygarlığın ve ümranın ilerlemesi için gerekli bilgi ve teknikleri bilmeyen bir topluluğa değil. Buna göre Yüce Allah'ın "İşte biz ayetlerimizi... böylece açıklarız" buyruğunun anlamı şudur: Ben size helâl ve haramı bu şekilde genişçe açıkladığım gibi, duyacağınız diğer şeyleri de sizlere böylece açıklıyorum.

İşte bütün bunlar İslâm'ın, ruhî olgunluğun ve kusursuz akidenin, ahlâkî üstünlüğün, hayatın zorluklarına galip gelmek için gerekli bedenî ve ruhî gücün, Allah'ın yeryüzünde yerine halife tayin etmiş olduğu, göklerde ve yerde bulunan her şeyi kendisine müsahhar kıldığı insanın misyonunu yerine getirmesinin dini olduğunun delilleri arasındadır. İşte Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O yerde ne varsa hepsini sizin için yaratandır." (Bakara, 2/29); "Allah'ın göklerde ne varsa size müsahhar kıldığını görmez misiniz?" (Lokman, 31/20). [15]

İnsanlara Yasak Olan Esas Haramlar

33" De ki: "Rabbim tüm hayasızlıkları, günahı, haksız yere haddi aşmayı, hakkında hiç bir delil indirmediği şeyleri Allah'a şirk koşma- nızı ve Allah'a karşı bilmediğiniz şeyle- ri söylemenizi haram kılmıştır."

Açıklaması

Ey Muhammedi Allah'ın helâl kılmış olduğu temiz yiyecekleri ve elbiseleri haram kılan bu müşriklere de ki: Allah, ancak haramların temel olanlarını teşkil eden şu beş şeyi haram kılmıştır:

1- Gizli, açık, görünen ve görünmeyen hayasızlıklar: Hayasızlıklar (feva-hiş) alabildiğine çirkin davranışlardır. Bunların gizlisi de açığı da yasaktır veya bunlar büyük günahlardan ibarettir. Çünkü artık bunların çirkinliği alabildiğine ileri derecede ve fazladır. Zina, hırsızlık, İslâm cemaatine karşı ayaklanmak gibi masiyetler bu tür fiillerdir.

2- Günah, yani günahı gerektiren işler. Onlar da küçük masiyetlerdir. Buna göre ayetin anlamı şöyle olur: O büyük ve küçük günahları haram kılmıştır. Eşinin dışındakilere şehvetle bakmak küçük günahlardandır. Günahın masiyet veya mutlak bir günah olduğu da söylenmiştir ki bu da genelin özele atfedilmesi kabilindendir.

3- Haddi aşmak: Yani fert veya toplum olsunlar, diğer insanların haklarına tecavüz etmek suretiyle haklarda haddi aşmak ve bozgunculuk yaparak zulmetmek demektir. Burada haddi aşmanın haksız olmak kaydıyla zikredilmesinin sebebi şudur: Haddi aşmak eğer kamu maslahatı için veya karşılıklı rıza ile birlikte olursa bunda bir beis yoktur.

4- Allah'a ortak koşmak: Bu, çirkin işlerin en çirkinidir. Bu da Allah ile birlikte put, heykel yahut bir kişi olsun hakkında aklî ya da vahyî bir delil veya belgenin ortaya konulamadığı Allahla beraber başka bir ilâh kabul etmektir. Burada belgeye "sultan" denilmesinin sebebi, hasmın sözünü başkasına tercih ettirmesi ve işitenin akıl ve düşüncesi üzerinde etkili olması dolayısıyladır. Bu ifade Yüce Allah'ın şu buyruğunu andırmaktadır: "Her kim bu konuda kendisinin bir delili olmaksızın Allah ile birlikte başka bir ilâha ibadet edecek olursa, şüphesiz onun hesabını görmek Rabbine aittir. Gerçek şu ki kâfirler kurtuluşa eremez." (Mü'minûn, 23/117).

İşte bunda burhanın (delil ve belge getirmenin), akidenin sağlıklı olduğuna delil getirmenin esasını teşkil ettiğine, imanın, delil ve belge ile desteklenen Allah'tan gelen bir vahiy olmaksızın kabul olunmayacağına delâlet vardır.

5- Bilgisiz ve belgesiz olarak Allah'a karşı yalan şeyler söylemek: İftira, Allah'a karşı putlardan bir ortağı olduğunu iddia etmek gibi yalan söylemek: "Şu halde pisliğin ta kendisi olan putlardan uzak durun." (Hacc, 22/30). Bir mesned ve bir delil olmaksızın haramı helâl, helâli haram kılmak gibi. Bu ise şeriatten bir delil olmaksızın sırf görüşe dayanarak söz söylemektir. Dinlerin tahrif ediliş sebebi, hak dinde bidatlerin ortaya konuluş sebebi, heva ve şeytana uymanın sebebi budur. Nitekim Kitap Ehli de böyle yapmıştır: "Dillerinizin yalan yere vasfedegeldiği şeylere, "Bu helâldir, bu da haramdır" demeyin." (Nahl, 16/116). İşte reform davetçilerinir ve içtihat adı altında şeriatı aşıp geçenlerin izlediği yol budur. Nitekim Buharî ile Müslim şunu rivayet ederler:

"Andolsun, sizden öncekilerin yolunu karış be karış, arşın be arşın izleyeceksiniz. O kadar ki, onlar bir keler deliğine girecek olsalar muhakkak onların arkasından gidersiniz." "Ey Allah'ın Rasulü, bunlar Yahudi ve Hıristiyanlar mıdır?" diye sorduk. O, "Başka kim olabilir ki?" diye buyurdu.

Şeriatta içtihadın yolu bellidir. Bu da Kur'an, sünnet ve icmaya şer"î esaslara uygun olarak sahih bir şekilde bakmak ve bunları tetkik etmektir. Daha sonra da bunlara kıyas yapmak yahut da istihsan, istislâh ve buna benzer kapsamlı görüşü delil almaktır. İşte bu da şeriatın ruhu, esasları ve genel ilkeleri ile uygun olan görüşü almaktır.

Bu ayet-i kerime ile ilgili olarak bir soru ortaya atılmıştır. Muhtevası şudur: Ayet-i kerimedeki "(innemâ) Ancak" kelimesi hasr ifade eder. Yüce Allah'ın, "Rabbim... haram kılmıştır" buyruğu, şunları şunları münhasıran haram kılmıştır, demektir. Oysa haramlar bu şeylere münhasır değildir.

Buna şöyle cevap verilmiştir: "Cinayetler beş türe münhasırdır. Bunlardan birisi neseplere karşı işlenen cinayetlerdir ve bunlar da zina ile olur. İşte Yüce Allah'ın, "Rabbin... hayasızlıkları haram kılmıştır" buyruğu ile kastedilen budur. İkincisi ise akıllara karşı işlenen cinayetler. Bunlar da içki içmek olup Yüce Allah'ın, "Günahı...haram kılmıştır" buyruğu da buna işaret etmiştir. Üçüncüsü ırzlara karşı işlenen cinayetler, dördüncüsü canlara ve mallara karşı işlenen cinayetlerdir. İşte Yüce Allah'ın, "Haksız yere haddi aşmayın" buyruğu ile buna işaret edilmiştir. Beşincisi ise, dinlere karşı işlenen cinayetler olup bunlar da iki bakımdan söz konusudur: Birincisi Yüce Allah'ın tevhidine itiraz edip dil uzatmaktır. Yüce Allah'ın, "Allah'a şirk koşmanızı" buyruğu ile buna işaret edilmiştir. İkincisi ise Allah'ın dininde bilgiye bağlı olmaksızın söz söylemektir. İşte, "Allah'a karşı bilmediğiniz şeyleri söylemenizi..." buyruğu ile de buna işaret edilmiştir. Bütün cinayetlerin (suçların) esası bunlar olduğuna göre, geri kalanlar bunların uzantıları ve dallandır. Buna uyanlar olduğuna göre, bu haram şeylerin söz konusu edilmesi adeta hepsinin söz konusu edilmesi gibi olmuş, onların yerini tutmuştur. O bakımdan bu ayetin başına hasr ifade eden söz konusu edat gelmiştir.[16]

Her Bir Ümmetin Ve Kişinin Eceli

34- Her ümmetin bir eceli vardır. Ecelleri gelince ne bir an geri kalır, ne de bir an ileri gidebilirler.

Açıklaması

Her bir ümmetin yani her bir asır ve neslin, her bir kişinin, aynı şekilde varlık alemindeki her bir şeyin bilinen bir eceli vardır. Bu da sürenin sona ermesi için belirlenen zamandır. Ecel, aynı zamanda dünya hayatı için sınırlandırılmış vakti de, toplumların güçlülük, mutluluk zamanlarını yahut zillet ve bedbahtlık dönemlerini de kapsar.

"Ecelleri gelince" yani onlar için takdir edilen süre geldi mi ne zamanın en küçük dilimi olan bir an geri kalır ne de bir an ileri gidebilirler. Bu ecel süresinden öne geçemezler. Yani belirlenen bu vadeden sonraya da kalamazlar, öne de geçemezler. Bu değişmenin bir an (saat) kadar bile olması mümkün değildir. Yüce Allah'ın burada "saafi söz konusu etmesinin sebebi, en asgarî zaman dilimlerinin genel olarak "saat" kelimesiyle karşılanmasından dolayıdır.

Ecelden neyin kastedildiğinin tayini ile ilgili olarak iki görüş vardır:

Birinci görüş İbni Abbas, Hasan-ı Basrî ve Mukâtil'in görüşüdür. Buna göre Yüce Allah peygamberini yalanlayan her bir ümmete belli bir süreye kadar mühlet vermiştir. Nihayet toptan imha edilerek azap zamanı gelince, bu azap kaçınılmaz olarak gelip çatar.

İkincisine göre, burada ecelden kasıt ömürdür. Bu ecel bitti ve tamamlandı mı, artık öne almanın ve sonraya bırakılmanın imkânı olmaz.

-Razî der ki: Birincisi daha uygundur. Çünkü Yüce Allah, "Her ümmetin" diye buyurmuş, "herkesin bir eceli vardır" diye buyurmamıştır. İkinci görüşe göre ise "Evet, Yüce Allah, "Her ümmetin" diye buyurmuş, herkesin bir eceli vardır diye buyurmamıştır. Çünkü ümmet her zamanda var olan topluluk demektir. Bu ümmet de fertlerden oluşur. Toplumların fertlerinin ise ecelleri birbirine yakındır. Çünkü tehdit makamında olan ifadelerde ümmetin söz konusu edilmesi daha bir beliğ ve daha bir etkileyicidir.

İkinci bir görüşe göre, herkesin öne alıp sonraya bırakmasının söz konusu olamayacağı bir ecelinin olması gerekir, buna göre maktul de eceliyle ölmüş olur.[17]

Her Bir Ümmete Peygamberi Aracılığıyla Yapılan Hitap Ve Yalanlayanların Allah'ın Ayetleri İle Korkutulmaları

35- Ey Ademoğulları! İçinizden size ayetlerimi anlatacak peygamberler ge- linçe, her kim sakınıp düzelirse artık onlar için bir korku yoktur ve onlar üzülecek de değillerdir.

36- Ayetlerimizi yalanlayıp onlara kar- Ş1 büyüklük taslayanlar, işte onlar ateşliklerdir. Onlar orada ebedî kalıcıdırlar-

Açıklaması

Yüce Allah Ademoğullarını kendilerine ayetlerini anlatacak, hüküm ve farzlarını bildirecek peygamberler göndereceğini belirterek uyarmakta ve şöyle buyurmaktadır: Ey Ademoğulları! Şayet sizlere içinizden sizin hemcinsiniz ve bu sizlere benim size farz kıldıklarımı ve sizin için öngördüğüm ibadet, muamelât ve ahlâka dair düzenlemeleri size emretmiş olduğum salih ameller ile size yasakladığım şirk ve çirkin işleri bildiren bir peygamber gelecek olursa, siz iki tavırdan birisini takınacaksınız. Bunlardan birisini takınanlara müjde verilir, diğerini takınanlar ise azapla korkutulur.

Kim Allah'tan korkar, benimle kendisinin arasını düzeltir, haramları terk eder ve itaatkâr olursa ahiret azabından yana onun için korku yoktur. Amellerinin karşılığını göreceği vakit geldiğinde de yapamadıkları dolayısıyla üzülmeyecektir veya gelecekte karşı karşıya kalacağı durumlardan dolayı onun için korku yoktur, geçmişteki hallerinden dolayı üzülmesi de söz konusu olmayacaktır.

Yüce Allah'ın, "içinizden" diye buyurması, peygamberlerin peygamber olarak gönderildiği kimselerle hemcins olması, onlara ileri sürebilecekleri bir mazeret bırakmaz ve onlara karşı delili açıkça ortaya koyar. Zira onların o peygamberin durumunu bilmeleri, Allah'ın kendisini mucizelerle desteklemesinin, peygamberin kudretiyle değil de Allah'ın kudretiyle olduğunu onlara gösterir; diğer taraftan herkes kendi hemcinsiyle daha iyi kaynaşır.

Yüce Allah'ın, "ayetlerimi" buyruğundan kasıt ise, Kur'an-ı Kerim, tevhid ve ulûhiyetin delilleri, indirdiği hükümler ve şeriatlardır. Bu, sözü geçen bütün hususları kapsayan genel bir lafızdır. Çünkü bütün bunlar Yüce Allah'ın ayetleridir. Peygamberler geldikleri takdirde, bütün bu hususları söz konusu etmişlerdir.

Kureyş ileri gelenlerinin Muhammed (s.a.)'e karşı büyüklük tasladıkları vakit görüldüğü gibi, kalpleriyle Allah'ın ayetlerini yalanlayan, onları kabul ve gereklerince amel etmeyi büyüklüklerine yediremeyen, peygamberlere büyüklük taslayarak ve onları inatla reddedenlere gelince, bunlar cehennemliklerdir. Orada ebedî olarak kalacaklardır. [18]

Yalanlamanın Akıbeti Ve Kafirlerin Cehenneme Giriş Tablosu

37- Allah'a karşı yalan uyduran veya O'nun ayetlerini yalan sayandan daha zalim kim vardır? İşte onlara kitaptaki payları erişecektir. Nihayet elçilerimiz canlarını almak üzere onlara geldiklerinde diyeceklerdir ki: "Allah'tan başka taptıklarınız nerede?" Diyecekler: "Onlar bizi bırakıp kayboldular." Onlar kendi aleyhlerine ve gerçekten kâfir olduklarına şehadet ederler.

38- Buyurur ki: "Sizden önce geçmiş cin ve insan toplulukları arasında girin ateşe." Her ümmet girdikçe yoldaşına lanet eder. Nihayet hepsi biribiri ardından orada toplanınca sonrakileri öncekileri için derler ki: "Rabbimiz, işte bizi bunlar saptırdı. Onun için bunlara ateşten katmerli azap ver." Buyurur ki: "Her biriniz için katmerli azap vardır; ne var ki bilmezsiniz."

39- Öncekileri sonrakilerine "Sizin bizden bir üstünlüğünüz yoktu. Öyleyse kazandıklarınız sebebiyle azabı tadın" dediler.

Açıklaması

Allah'ın farz kılmadığını farz kılmak, haram kılmadığını haram kılmak, Allah'ın indirmediği bir hükmü onun dinine nispet etmek ya da Allah'a evlât ve ortak nispet etmek suretiyle Allah'a yalan yere iftira eden kimseden daha zalim kimse yoktur.

Yahut Arap kâfirleri gibi Kur'an-ı Kerim'i inkâr etmek suretiyle Allah'ın ayetlerini yalanlayan veya Resulullah (s.a.)'a inanmayan ya da ayetlerle alay eden yahut başkalarım onlara üstün tutarak bu ayetleri terk eden kimselerden daha zalim kimse olamaz.

İşte bütün bunlara bütün kâinat düzeni hakkında tescil edilen her şeyin miktar ve ölçüsünün yazılı bulunduğu Kitapta (levh-i mahfuzda) haklarında yazılanlar ve kendileri için takdir olunan nzıklar ve ömürler onları gelip bulacaktır, onlara erişecektir. Allah'a karşı yalan uyduran kimseler hakkında da yüzünün kapkara kesileceği yazılmıştır. Yani bunlar için vaad olundukları hayır veya şer verilecektir. Zulümlerine ve Allah'a karşı yalan iftiralarına rağmen bu böyledir.

Nihayet ölüm meleği olan elçiler canlarını almak üzere kendilerine geleceğinde, melekler onları azarlamak üzere şöyle soracaktır: Dünya hayatında Allah'ı bırakıp kendilerine dua ve ibadet ettiğiniz ortaklarınız nerede? Haydi onları çağırın da içinde bulunduğunuz durumdan gelip sizleri kurtarsınlar. Şöyle cevap verecekler: Önümüzden kaybolup gittiler, nerede olduklarım bilemiyoruz. Hem biz onlardan herhangi bir fayda, yahut bir hayır ve bir zararı önlemelerini de ummuyoruz ki.

Böylelikle kendi aleyhlerine bu ortaklara dua edip ibadet etmekle kâfir olduklarını ikrar ve itiraf edeceklerdir.

Bu ifadelerin kastı ise kâfirleri üzerinde bulundukları küfürden vaz geçirmektir. Onları küfür ve sapıklık dolayısıyla karşı karşıya kalacakları akibetle-rin üzerinde durup düşünmeye itmektir.

Mana itibariyle bu ayetin bir benzeri de Yüce Allah'ın şu buyruklarıdır: "Şüphesiz Allah'a karşı yalan uyduranlar iflah olmazlar. (Onların bu yalanları kendilerine belki) dünyada az bir geçim (sağlayabilir), sonra dönüşleri bize olacaktır. Sonra da biz kâfir oldukları için onlara oldukça ağır azabı tattıracağız." (Yunus, 10/69-70); "Kâfir olanın küfrü seni üzmesin. Dönüşleri bizedir ve biz onlara yaptıklarını haber vereceğiz. Muhakkak Allah kalplerin özünü çok iyi bilendir. Onları azıcık faydalandıracak, sonra da oldukça ağır bir azaba ister istemez mahkûm edeceğiz." (Lokman, 31/23-24).

Daha sonra Yüce Allah kendisine iftira eden, ayetlerini yalanlayan bu müşriklere meleklerin neler söyleyeceklerini haber vermektedir: Haydi siz de sizin gibi ve sizin niteliklerinize sahip sizden önce küfre sapmış diğer ümmetlerle birlikte -cinlerden veya insanlardan olsunlar- ateşe giriniz. Bu sözü söyleyecek olan kişi ya cehennemin bekçisi Mâlik'tir yahut da Yüce Allah'tır. Yani Yüce Allah onlara bizzat giriniz diyecektir.

Onlardan bir topluluk cehenneme girip de azabı, horluğu ve ibret verici cezaları görünce, peşinden gittiği ve kendisini saptıran, din ve inançta kendisi gibi olan diğer ümmete lanet edecektir. Çünkü bizzat kendisini o topluluğa uymak, küfürde onu taklit etmek suretiyle sapıtmış oldu. Bu da Yüce Allah'ın şu buyruğuna benzemektedir: "Sonra kıyamet gününde kiminiz kiminize kâfir olacak, kiminiz kiminizi lanetleyecektir." (Ankebût, 29/25).

İşte bu şekilde kâfirler çeşitli gruplarıyla biribirlerine lanet okuyacak, bi-ribirlerinden uzaklaşacaklardır. Nitekim bir başka yerde Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O vakit kendilerine uyulanlar kendilerine uyanlardan uzaklaşacak ve azabı görecektir. Aralarındaki bağlar parçalanmış olacaktır. Tabi olanlar (şöyle diyecekler): Keşke bizim için bir dönüş olsaydı da bunlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşabilseydik. İşte onlar ateşten çıkamayacaklardır." (Bakara, 2/166-167).

Nihayet ateşte üst üste yığılıp hepsi orada toplanınca aralarından giriş veya mevki itibariyle daha sonra gelen tabiler veya alt gruptakiler mevki veya giriş itibariyle daha önce gelen kendilerine uyulan önderler ve liderlere bir takım sözler söyleyeceklerdir. Buna sebep ise kendilerine uyulanlarm cürümlerinin daha ağır olmasıdır. İşte bu sebepten onlardan önce cehenneme girmiş olacaklar. Sonra gelenler kıyamet gününde Yüce Allah'a, ileri gelenlere uyanların şikâyetini ihtiva edecek bir söz söyleyeceklerdir. Çünkü uyanları doğru yoldan saptıranlar onlardır. Zemahşerî der ki: "Öncekileri için" ifadesinin anlamı 'öncekiler hakkında' anlamındadır. Çünkü onların hitabı Allah ile olacak, kendilerinden öncekilerle değil. Yani onlar hakkında ve onların kendilerini saptırmaları dolayısıyla diyeceklerdir...

Bu şikâyetlerini Yüce Allah'a hitaben şöyle dile getireceklerdir: Rabbimiz, bu önderler bizi hak yoldan saptırdılar. O bakımdan sen bunlara cehennemde kat kat artırılmış bir azap ver; yani onların cezalarını katlandır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Yüzleri ateşte çevrileceği o günde diyecekler ki: Keşke biz Allah'a ve Rasul'e itaat etseydik. Diyecekler ki: Rabbimiz, gerçekten biz başkanlarımıza ve büyüklerimize itaat ettik, onlar da bizi yoldan saptırdılar. Rabbimiz, onlara azaptan iki katını ver. Onları en büyük lanetle lanetle." (Ahzâb, 33/66-68).

Yüce Allah da onlara şöyle cevap verecektir: Size de onlara da kat kat azap vardır. Biz bunu yapıp takdir ettik. Herkese kendisine göre ceza verdik. Ya başkasını saptırdığı için yahut başkasını taklit ederek saptığı için. Çünkü önderler de onlara uyanlar da hem sapık hem saptırıcı idiler; fakat sizler onların azabını bilmemektesiniz. Katmerli azap (ed-dif), bir veya bir kaç defa kendi mislinden fazla olan demektir. Yüce Allah'ın şu buyrukları da buna benzemektedir: "Kâfir olup Allah'ın yolundan alıkoyanların fasıklık etmeleri sebebiyle azabın üstüne azap arttırırız." (Nahl, 16/88); "Andolsun onlar hem kendi yüklerini taşıyacaklar, hem de yükleriyle birlikte başka yükleri." (Ankebût, 29/13); "Ta ki kıyamet gününde eksiksiz olarak hem kendi yüklerini taşısınlar, hem de bilgisizce saptırdıkları kimselerin yüklerinden (taşısınlar)." (Nahl, 16/25).

"Öncekileri sonrakilerine... dediler." Yani kendilerine uyulanlar kendilerine uyanlara diyecek ki: Biz sizleri saptırdıysak yine de sizin bize bir üstünlüğünüz yoktur. Çünkü biz saptığımız gibi siz de sapmış oldunuz. Kat kat azabı hak etmek bakımından bizimle sizin aranızda bir fark yoktur. Yani siz de bizim yaptığımız gibi yaptınız ve kâfir oldunuz. O halde siz de azabınızın hafifletilmesini hak edemezsiniz.

Haydi kazandıklarınız sebebiyle azabı tadınız. Yani sebep olduğunuz küfür ve sapıklıktan dolayı Allah'ın azabı ile karşılaşınız. Bu ya önderlerin söyleyecekleri bir sözdür yahut da Allah'ın hepsine bizzat söyleyeceği sözdür. Bu da Yüce Allah'ın şu sözlerine benzemektedir: "Biribirlerine karşılıklı soru sorarlar.

Dediler ki: Siz bize sağ taraftan geliyordunuz. Onlar derler ki: Hayır, siz iman eden kimseler değildiniz. Esasen bizim sizin üzerinizde bir otoritemiz de yoktu. Aksine sizler azgın bir topluluktunuz. O bakımdan Rabbimizin (azap) sözü üzerimize hak oldu: Şüphesiz biz azabı tadıcılarız. Böylelikle biz sizi azdırdık. Gerçekten biz (hepimiz) azgın kimseler olmuştuk. Şüphesiz o gün onlar azapta ortaktırlar." (Sâffât, 37/27-33).

Yüce Allah'ın, "Öyleyse ... azabı tadın" buyruğundan kasıt korkutmak ve küfürden vazgeçirmektir. Çünkü Yüce Allah'ın lider ve onlara uyanların sonunda biribirlerinden uzaklaşacaklarını, biribirlerine lanet okuyacaklarını haber vermesi kalpte büyük bir korkunun uyanmasına sebeptir. [19]

Kâfirlerin Cezası

yıp da onlara karşı büyüklük taslalara' onlara göğün kapıları açılma onlar, deve iğne deliğinden geçin

40- Muhakkak ki ayetlerimizi yalan sa- yıp da onlara karşı büyüklük taslayan geçinceye kadar cennete de giremezler. Biz suç- luları işte böyle cezalandırırız.

41- Onlar için cehennemden bir döşek ve üstlerinde de örtuler vardır. Biz zalimleri işte böyle cezalandırırız.

Açıklaması

Bizim birliğimize, peygamberimizin ve diğer peygamberlerin peygamberliklerinin doğruluğuna, öldükten sonra dirilişi ispatlayan ayetlerimizi yalanlayanların hiç bir amelleri yükselmez. Çünkü onların amelleri kötüdür ve Allah ancak takva sahiplerinin amelini, kabul eder. Güzel söz O'na yükseltilir. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Güzel söz O'na yükselir, salih amel de O'nu yüceltir." (Fâtır, 35/10); "Hayır, muhakkak iyilerin kitabı İlliyyîndedir." (Mutaffifîn, 83/18). İşte bunların amellerine ve ruhlarına semaların kapıları açılmaz. Böyle bir açıklama ayet-i kerimenin tefsiri ile ilgili iki görüşü bir arada ifade etmektedir.

Bunlar hiç bir şekilde cennete giremezler. Çünkü Allah'ın rahmetinden ko-vulmuşlardır. Cennete girmelerine imkân yoktur. Zira Yüce Allah, "Onlar deve iğne deliğinden geçinceye kadar..." diye buyurmuştur. Bu da imkânsızlığı ifade etmek için Arap dilinde yaygın bir anlatım tarzıdır. Meselâ, onlar "siyah karga ağarmcaya", "zift beyazlaşmcaya" ve "deve iğne deliğinden girinceye kadar bu işi yapmam" derler. İbni Abbas ve Said b. Cübeyr'den maksadın şu olduğu rivayet edilmektedir: Burada deve (el-cemel) değil, kalın ip (kendir) olan el-cümmel iğne deliğinden girmedikçe şeklindedir. İbni Abbas (r.a.) der ki: Allah bu konuda deveye benzetmekten daha güzel bir benzetme yapmıştır. Yani kalın ipin iğne deliğinden giren ip yerine kullanılması daha uygun düşmektedir. Deve tabiri ise burada uygun değildir. Zamahşerî der ki: Şu kadar var ki "deve" anlamına gelen "el-cemel" kıraeti daha etkileyicidir. Çünkü iğne deliği, geçilen yerin darlığının bir örneğidir. İğne deliğinden daha dar diye bir tabir kullanılır. Deve ise oldukça büyük cüsseli bir hayvandır.

"Biz suçluları işte böyle cezalandırırız." Yani biz Allah'a karşı, kendisine ve Müslüman kardeşlerine karşı suç işleyen herkesi bu şekilde korkunç bir ceza ile cezalandırırız. Böylelikle cezaya götüren sebebin de suç sayıldığı ve suç işleyen herkesin cezalandırılacağı ifade edilmektedir. Daha sonra bu husus sonraki ayetin sonunda tekrarlanarak şöyle buyurulmaktadır: "Biz zalimleri işte böyle cezalandırırız." Çünkü her bir suçlu kendisine zulmeden birisidir.

Bu suçlular için cehennem ateşinden, altlarında serili bir döşek olduğu gibi, üstlerinde de örtüler vardır. Bu ifadelerden maksat cehennem ateşinin onları kuşattığını, her bir yandan onların üzerlerinin kapatıldığını anlatmaktır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Muhakkak ki o üzerlerine kapatılmış olacaktır," (Hümeze, 104/8); "Muhakkak cehennem kâfirleri çepeçevre kuşatıcıdır. " (Tevbe, 9/49); "Onların üstlerinde cehennemden (ateşten) gölgelikler ve (aynı şekilde) altlarında da gölgelikler vardır." (Zümer, 39/16).

"Biz zalimleri işte böyle cezalandırırız." Kendilerine ve kendilerinin dışındaki insanlara zulmedenleri bu şekilde cezalandırırız. Bunda burada sözü geçen suçlu ve zalimlerin kâfirlerin kendileri olduğuna delil vardır. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kâfirler zalimlerin ta kendileridir." (Bakara, 2/254). Ayrıca daha önce sözü edilenlerin de Allah'ın ayetlerini yalanlayan kimseler olması da buna delildir. [20]

Takva Sahibi Müminlerin Mükafatı

42- İman edip de salih ameller işleyenlere gelince -ki biz kimseye gücünün yettiğinden başkasını yüklemeyiz-, işte onlar cennetliklerdir. Onlar orada ebedî kalıcıdırlar.

43- Göğüslerinde kinden ne varsa söküp atmışızdır. Altlarından ırmaklar akar ve derler ki: "Hamdolsun O Allah'a ki bizi hidayetiyle buna ulaştırdı. Eğer O bizi ulaştırmasaydı, biz hidayete ulaşamazdık. Andolsun ki Rabbimi-zin peygamberleri hakkı getirmişlerdir." Onlara, "Yapmakta olduklarınızdan dolayı mirasçısı kılındığınız cennet işte budur" diye seslenilir.

Açıklaması

Yüce Allah bedbahtların durumunu ve cezasını söz konusu ettikten sonra mutluların durumunu ve onların görecekleri mükâfatlan söz konusu etmektedir. Böylelikle mümin ve kâfir, haklı ile batıl üzre olan birbirinden ayrılmış olsun. Yüce Allah, "İman edip de..." yani Allah'a, peygamberlerine inanıp emirleri yerine getirmek, yasaklarından kaçınmak suretiyle salih amel işleyenler, evet yalnız onlar cennetliklerdir ve yalnız onlar orada ebediyyen kalacak olanlardır.

Yüce Allah'ın, "Ki biz kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz" buyruğu ara cümlesi olarak yer almaktadır. Bundan maksat ise cennetin mevki olarak azametli olmasına rağmen zorluklara katlanmaksızm kolay amellerle oraya ulaşılacağına ve cennete ulaştıran salih amelin zor değil kolay olduğuna dikkat çekmektir. O yol zor olmadığı gibi ona ulaşmak insan takatinin dışında da değildir. Aksine her insanın onu yapması, imana eriştiği ve Kur'an'ın hidayetinin yardımını aldığı takdirde gayet kolaydır.

"Güç ve takat" kelimesinin anlamı, insanın darlık ve sıkıntı zamanlarında değil, rahat ve genişlik hallerinde güç yetirebildiği şeyler demektir.

Yüce Allah'ın cennetliklere olan nimetlerinden birisi de onların ruhlarının anlığı ve kalplerinin kötülüklerden uzak olmasıdır. Kalplerini herhangi bir keder karartmayacağı gibi herhangi bir acı da rahatsız etmez ve korkulacak hiç bir şey onlan korkutmaz. Cennetlikler arasında kötü bir durum meydana gelmez. Çünkü Yüce Allah onlann kalplerinde bulunan her türlü kıskançlık, kin, düşmanlık ve bunlara benzer dünyadaki nefsî ve ruhî hastalıklan çekip çıkarmış olacaktır.

Buharî'nin Sahih'inde Ebu Saîd el-Hudrî'den şöyle dediği rivayet edilmektedir: Resulullah (s.a.) buyurdu ki: "Müminler cehennemden kurtulduklarında cennet ile cehennem arasında bir köprü üzerinde alıkonulurlar. Dünya hayatında aralarındaki haksızlık ve zulümlerin kısası yapılır. Nihayet arındırılıp tertemiz edildiklerinde cennete girmelerine izin verilir. Nefsim elinde olana yemin olsun ki, onlardan her birisinin cennetteki evini bilmesi, dünyada iken mesken olarak kullandığı yeri ıi bilmesinden daha ileri derecededir."

İbni Ebi Hatim de Hasan-ı Basrî'den şöyle dediğini rivayet eder: Bana ulaştığına göre Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Cennetlikler Sırat'ı geçmelerinden sonra alıkonulurlar. Ta ki dünyada iken aralarındaki haksızlıklardan dolayı hak sahibinin hakkı ötekinden alınıncaya kadar. Daha sonra cennete birbirlerine karşı kalplerinde herhangi bir kin bulunmaksızın girerler."

İbni Cerîr et-Taberî de Katâde'den şöyle dediğini rivayet eder: Ali (r.a.) dedi ki: Şüphesiz ben, Osman, Talha ve ez-Zübeyr'in Yüce Allah'ın haklarında "Biz onların göğüslerindeki kini söküp attık, kardeşler olarak sedirler üzerinde..." (Hicr, 15/47) diye söz ettiği kimselerden olacağımızı ümid ederim.

Abdürrezzâk da el-Hasen'den şöyle dediğini rivayet eder: Ali (r.a.) dedi ki: "Allah'a yemin ederim Ehl-i Bedir olan bizler hakkında şu, "Göğüslerinde kinden ne varsa söküp atmışızdır." buyruğu nazil oldu.

Müminler Allah'ın nimet ve lütfuna şükrederek şöyle diyeceklerdir: Dünyada iken karşılığı şu büyük nimetler olan sahih imana ve salih amele bizleri ileten Allah'a hamdolsun. Esasen Allah'ın hidayeti ve peygamberlerine tabi olma muvaffakiyeti olmasaydı, kendi düşünme seviyemizle kendiliğimizden bu doğru yolu bulup hidayete ermemiz yapabileceğimiz bir iş değildi.

Aynı şekilde her şeyin, peygamberlerin haber verdiklerine tıpatıp uyduğ-nu gördüklerinde de şöyle diyeceklerdir: Andolsun Allah'ın peygamberleri hak ile gelmişlerdi. İşte Allah'ın peygamberleri vasıtasıyla vaad ettiğinin doğruluğunu bunlar göstermektedir.

Melekler de onlara, "Selâm olsun sizlere! Siz ne iyi idiniz! Haydi oraya ebedi olarak giriniz. İşte bu, Allah'ın salih amellerinize mükâfat olmak üzere sizlere miras kıldığı cennettir" diyeceklerdir.

Saîd b. Mansûr ile Beyhakî, Ebu Hureyre'den şöyle dediğini rivayet ederler: Resulullah (s.a.) buyurdu ki: "Aranızdan iki konaklama yeri olmayan kimse yoktur. Bu konakların birisi cennette birisi cehennemdedir. Kişi ölüp de cehenneme girdi mi bu sefer cennet ehli onun yerine mirasçı olurlar. İşte Yüce Allah'ın, "İşte mirasçı olanlar onlardır." (Mü'minûn, 23/10) buyruğu bunu ifade etmektedir." [21]

Cennetlikler, Cehennemlikler Ve Araftakiler Arasındaki Konuşma

44- Cennetlikler cehennemliklere: "Rabbimizin bize vaad ettiğini hak bulduk. Siz de Rabbinizin size vaad ettiğini hak buldunuz mu?" diye seslenirler, (onlar) "evet" derler. Bunun üzerine aralarından bir münadi: "Allah'ın laneti zalimlerin üzerinedir" diye seslenir.

45- Onlar ki Allah'ın yolundan akkorlar ve onu eğriltmek isterler. Ve onlar ahireti de inkâr edenlerdir.

46- İki taraf arasında bir perde vardır. A'raf üzerinde de her birini simalarıyla tanıyan adamlar vardır. Cennetliklere "Size selâm olsun" diye seslenirler. Bunlar henüz oraya girmeyen, ama bunu uman kimselerdir.

47- Gözleri cehennemlikler tarafına çevrilince de "Rabbimiz! Bizi zalimler topluluğu ile beraber bulundurma" derler.

Açıklaması

Yüce Allah cehennemliklere azarlamak ve başlarına kakmak üzere yapılacak olan hitabı haber vermektedir. "Cennetlikler cehennemliklere size selam olsun diye seslenirler" buyruğu ile haber verilen bu hitap her iki kesimin cennet ve cehennemdeki yerlerini almalarından sonra meydana gelecektir. Buna delil ise bir önceki ayet-i kerimede söz konusu edilen, "Onlara, yapmakta olduklarınızdan dolayı mirasçısı kılındığınız cennet işte budur, diye seslenilir" buyruğudur.

Yüce Allah'ın, "Cennetlikler cehennemliklere size selam olsun diye seslenirler" buyruğu, genellik ifade etmektedir. Acaba bu sesleniş, cennetteki herkes tarafından bütün cehennemliklere mi yapılacaktır, yoksa bir bölümü öbür bölümüne mi seslenecektir? Buna cevap şudur: Çoğula karşılık çoğul söz konusu edildiğinde, her kişi bir kişiye tevzi edilir. Cennetliklerden her bir kesim, dünyada tanımış olduğu kâfirlere seslenecektir.

Buyruğun ifade ettiği anlam şudur: Cennetlikler, orada karar kılmalarından sonra, yine cehennemlikler de cehennemde karar kıldıktan sonra cehennemliklere şöylece seslenirler: Bizler Rabbimizin bize peygamberler aracılığıyla vaad etmiş olduğu nimet ve ikramları hak bulduk. Siz de Rabbinizin size va-ad etmiş olduğu hakirliği ve azabı hak buldunuz mu?

Bu soru cennetliklerin peygamberlerin kendilerine tebliğ etmiş olduğu rablerinin vaadini hak olarak bulduklarını cehennemliklere ifade ettireceklerini, buna karşılık cehennemlikleri de peygamberleri yalanlamak suretiyle, bizzat kendilerine karşı işlemiş oldukları cinayetler dolayısıyla azarlayacaklarını ve yaptıklarını başa kakmayı ihtiva etmektedir. "Evet derler." Sîbeveyh der ki: "Evet," vaad veya tasdik demektir. Yani onlar bu soruya olumlu cevap verecekler ve diyecekler ki: Bizler Rabbimizin küfre karşı vaad ettiğini hak bulduk. İşte cehennem azabında yanıp duruyoruz. Bu da, kâfirlerin kıyamet gününde Allah'ın vaad ve tehditlerinin hak ve doğru olduğunu itiraf edeceklerini göstermektedir.

Bu azarlama, Yüce Allah tarafından olacaktır. Bunun akabinde ise meleklerin azarlaması da vardır. Onlar cehennemliklere şöyle diyeceklerdir: "İşte bu, yalanlamakta olduğunuz ateştir. Bu bir büyü müdür yoksa siz mi görmüyorsunuz? Haydi boylayınız orayı. İster sabredin ister sabretmeyin, sizin için birdir; siz ancak yapmakta olduklarınızın karşılığını görüyorsunuz." (Tûr, 52/14-16).

Resulullah (s.a.), Bedir günü kâfirlerden öldürülüp de kör kuyuya atılan kimseleri, henüz dünyada iken azarlayarak şöyle seslenmişti: "Ey Hişamoğlu Ebu Cehil, ey Rabîaoğlu Utbe, ey Rabiaoğlu Şeybe - ve diğer elebaşılarının isimlerini saydı- Rabbinizin size vaad ettiğini hak buldunuz mu? Gerçekten ben Rabbimin bana vaad ettiğinin hak olduğunu gördüm." Hz. Ömer şöyle sordu: "Ey Allah'ın Rasulü! Sen leşe dönüşmüş bir topluluğa mı hitap ediyorsun?" Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Nefsim elinde olana yemin olsun ki, siz benim sözlerimi onlardan daha iyi işitiyor değilsiniz. Şu kadar var ki onlar cevap veremezler."

Bu karşılıklı konuşma veya tartışmanın sonucunda bir münadi şöyle der: Allah'ın laneti zalimler üzerinedir. Yani Allah'ın rahmetinden kovması demek olan laneti, onları bulmuştur. Çünkü onlar iman etmemek suretiyle kendilerine zulmetmişlerdir. Bu nidayı yapacak olan kişi ise ya cehennemin bekçisi Mâ-lik'tir veya başka bir melektir.

Daha sonra Yüce Allah zalimleri, "Onlar ki Allah'ın yolundan akkorlar..." diye nitelendirmektedir. Yani onlar, insanları Allah'ın yolundan, şeriatından, peygamberlerin getirdiklerinden alıkoyan ve kimse o yola tabi olmasın diye bu yolun doğru değil de eğri büğrü olmasını isteyenlerdir.

"Ve onlar ahireti de inkâr edenlerdir." Yani onlar aynı zamanda ahiret yurdunda Allah'ın huzuruna çıkacaklarını inkâr eden ve bunu yalanlayıp kabul etmeyen kimselerdir. Bunu doğrulamazlar ve iman etmezler. İşte bundan dolayı da işledikleri ve söyledikleri hiç bir münkere aldırmazlar. Çünkü onlar bundan dolayı hesaba çekilmekten, ceza görmekten korkmamaktadırlar. Bu nedenle onlar insanlar arasında söz ve davranışları en kötü olanlardır.

Cennet ve cehennem ehli olan bu iki kesim arasında ise cehennemliklere ulaşmayı engelleyen bir engel, bir perde olacaktır. Bu Yüce Allah'ın hakkında şöyle buyurduğu sûrdur: "Aralarına kapısı bulunan bir sûr gerilecektir. İç tarafı rahmet ve dış tarafının önünden azap vardır." (Hadîd, 57/13). Sûr'un üst tarafları ise Yüce Allah'ın, hakkında, "Araf üzerinde de..." diye buyurduğu A'raf vardır. Yani bu sûr'un üst taraflarında cennetlikleri de cehennemlikleri de gören erkekler vardır. Onlar müminleri yüzlerinin aldığıyla, kâfirleri de yüzlerinin karalığı dolayısıyla, alâmetlerinden tanırlar. Nitekim Yüce Allah onları şu buyruğunda böylece nitelendirmiştir: "O günde apaydınlık yüzler vardır. Güleçtir, sevinçlidir. O günde üzerlerini toz toprak kaplamış yüzler de vardır. Bunları da karanlık ve siyahlık kaplayacaktır. İşte bunlar kâfirlerin ve facirlerin ta kendileridir." (Abese, 80/38-42).

A'raf ehli olan kimseler, iyilik ve kötülükleri eşit olan bir topluluktur. Bunlar esas itibariyle işledikleri kötülükler dolayısıyla cennete ulaşamayan, bununla birlikte yaptıkları iyilikleri de cehenneme girmelerine engel olan muvah-hid kimselerdir. İşte bundan dolayı Allah haklarında hükmünü verinceye kadar orada durdurulacaklardır. Hafız Ebu Bekr b. Merdûveyh, Câbir b. Abdullah'tan şöyle dediğini rivayet eder: Resulullah (s.a.)'a iyilik ve kötülükleri eşit olan kimseler hakkında soru soruldu, o da "İşte onlar A'raftakilerdir. Henüz cennete girmemişlerdir, ama oraya girmeyi de umarlar" buyurdu.

Ebu's Şeyh İbni Hayyân el-Ensârî, Beyhakî ve başkaları da Huzeyfe'den şöyle dediğini naklederler: Bunlar iyilikleri sebebiyle cehenneme giremeyen, kötülükleri sebebiyle de cennete giremeyen; bundan dolayı, hüküm verilinceye kadar orada bırakılan kimselerdir. Onlar bu durumda oldukları sırada Rabbin onlara muttali olup şöyle diyecektir: "Haydi gidin, cennete girin, şüphesiz ben sizi bağışladım."

"Cennetliklere size selâm olsun diye seslenirler." Yani A'raftakiler cennetliklere, "Size selâm olsun" diyerek sesleneceklerdir. Selâm ise cennete girişten sonra katıksız bir selamlaşma ifadesidir. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Orada ne boş ne de bir günahı gerektiren bir söz işitirler. Ancak selâm selâm diye bir söz (işitirler)." (Vakıa, 56/25-26).

A'raftakiler henüz cennete girmedikleri sırada cennetliklere selâm vererek seslenirler. Bununla birlikte bu halde iken onlar kendilerinin cennete gireceklerini de umarlar. Buna sebep ise hesaplarının kolay görülmesi, Allah'ın lütfu-nun genişliğini bilmeleridir. Hasan-ı Basrî, "Bunlar henüz oraya girmeyen ama oraya girmeyi uman kimselerdir" buyruğunu okuduktan sonra der ki: Allah'a yemin olsun ki Yüce Allah, böyle bir umudu kalplerine, ancak kendilerine ihsan etmek istediği bir lütuf ve keremi dolayısıyla koymuştur. İnsanlar o konumda ümid ile korku arasında bulunurlar. Ebu Nuaym, Ömer b. el-Hattab (r.a.)'dan şöyle dediğini rivayet eder: Bir münadi, "Ey hesap için durdurulmuş olanlar, haydi cehenneme giriniz, tek bir kişi müstesna" diye seslense, o istisna edilen kişinin ben olacağımı ümid ederim. Yine bir münadi, "Haydi hepiniz cennete girin, tek bir kişi müstesna!" diye seslenecek olsa, o istisna edilen kişinin de kendim olacağımdan korkarım.

A'raftakilerin gözleri kasıt olmaksızın cehennemlikler tarafına döndürülünce, onların yüzlerinin ve gözlerinin kararmış olduğunu görüp Yüce Allah'a, "Rabbimiz! Bizleri şu kendilerine zulmetmiş toplulukla birlikte kılma" diye yalvarırlar.

Ayet-i kerime onların cennetliklere istekleriyle ve onlar arasında olma arzusuyla bakacaklarını, onlara selâm vereceklerini, buna karşılık cehennem ehlini görmekten hoşlanmayacaklarını ifade etmektedir. Gözleri kasdi olmayarak ve arzu etmeyerek cehennemliklere doğru çevrilecek olursa onlarla birlikte olmamak için Allah'a yalvarıp yakaracaklardır. [22]

Araftakiler İle Cehennemlikler Arasındaki Tartışma

48- A'raf ashabı simalarından tanıdıkları adamlara seslenerek derler ki: "Topluluğunuz da büyüklenmekte olmanız da size fayda vermedi.

49- Allah'ın kendilerini rahmetine asla erdirmeyeceğine yemin ettiğiniz bunlar mıydı?" (A'raftakilere) "Girin cennete, size hiç bir korku yoktur ve sizler üzülecek de değilsiniz" (denilecektir).

Açıklaması

Bu A'rafta bulunan bazı kimselerin, dünyada iken güçlerine, zenginliklerine güvenen, fakir ve zayıflıkları sebebiyle de müminlerin zayıflarını hakir gören bir takım müstekbirlere seslenişleridir. Bu seslenişin muhtevası ise A'rafta bulunanların, müşriklerin ileri gelenlerinden, önderlerinden bir takım kimseleri azarlayacakları hususudur. Onlar bu kimseleri onları başkalarından ayırt eden alâmet ve simalanyla tanırlar.

A'raftakilerin kimisi bir takım alâmetleriyle tanıdıkları müşriklerden bazı insanlara sesleneceklerdir. Bu alâmetler ise yüzlerin karalığı, üzerlerindeki toz-duman, gözlerinin morarmışlığı, hilkatlerinin tanınmaz hale gelmiş olmasıdır. Onlara şöyle diyecekler: Sizin mal toplayıp yığmanız yahut topluluğunuz ve çokluğunuzun size faydası olmadığı gibi, Muhammed'in risaletine iman etmeyip büyüklük taslamanızın da faydası olmadı. Yani ne çokluğunuzun, ne kalabalığınızın, ne de imana karşı büyüklenmenizin Allah'ın azabına karşı size faydası oldu. Aksine sizler şu içinde bulunduğunuz azap ve cezaya çarptırıldınız. Aynı şekilde fakirlere ve mustaz'af müminlere karşı büyüklenmenizin de size faydası olmadı.

Böylelikle Allah'ın dünyada iken zengin ve güçlü kıldığı kimselerin, ahi-rette de nimetlere gark olacağını kabul eden yanlış fikirlerinin de tutarsızlığı ortaya çıkmış olacaktır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Biz hangi kasabaya bir uyarıcı gönderdiysek, mutlaka oranın ileri gelen refahlıları derler ki: Biz sizinle gönderileni inkâr edenleriz. Ve yine derler ki: Bizler malca da evlatça da daha çokluğuz. Biz azap edilecekler değiliz." (Sebe, 34/34-35).

Daha sonra onlara dünya hayatında iken Muhammed (s.a)'e iman ettikleri için Suhayb er-Rûmî, Hubeyb b. Adiyy, Bilâl-i Habeşi, Yâsir ailesi gibi işkence ve baskı altında tuttukları mustaz'aflarm durumları hakkında azarlayıcı ve başa kakan bir üslûpla şöyle soracaklardır:

Dünya hayatında iken fakirlikleri, zayıflıkları, uyanlarının azlığı sebebiyle Allah'ın kendilerine hiç bir şekilde rahmette bulunmayacağına dair yemin ettiğiniz kimseler bunlar mıydı? İşte bunlar cennetin nimetleri arasında gezinmekte ve cennetin hayırlarından faydalanmaktadır. Kâfirler ise cehennemin alevli ateşleri içerisinde yanıp duruyorlar.

Daha sonra Yüce Allah yahut da melekler sûr üzerinde bekletilen A'rafta-kilere şöyle derler: Haydi cennete girin, gelecekte sizin için korku olmadığı gibi, halihazırdaki durumdan dolayı da üzülmeyeceksiniz.

Bu karşılıklı konuşmanın faydası, verilecek cezanın amele göre olduğunun açıklanması ile hayır işlerde yarışırcasına önde olmaya teşviktir. Esas ölçünün mal, zenginlik ve kuvvet olmayıp asıl nazarı itibara alınacak olanın salih amel olduğunun açıklanmasıdır. İtaatkâr olan kimseler yüzlerinin parlaklığı ile ayırt edilecekler, isyankârlar ise yüzlerinin kararmışlığı, toz duman içerisinde oluşu, gözlerinin morarmışlığı ve hilkat itibariyle tanınmaz hale gelişleriyle bilineceklerdir. [23]

Cehennemliklerin Cennettekilere Söyleyecekleri Veya Cehennemliklerin Kendilerine Yiyecek Ve İçecek Yardımında Bulunmaları İçin Cennetliklerden İmdat İstemeleri

50- Cehennemlikler cennetliklere: "Sudan veya Allah'ın size verdiği nzıktan biraz da bize akıtın" diye seslenirler. Onlar da derler ki: "Doğrusu Allah onları kâfirlere yasak etti."

51- Onlar ki alay ve eğlenceyi din edindiler. Dünya hayatı da kendilerini aldattı. İşte onlar bu günlerine kavuşmayı nasıl unutmuş idiyseler, ayetlerimizi nasıl bilerek inkâr etmiş idiyseler, biz de bu gün onları öylece unuturuz."

Açıklaması

İşte bu, kıyamet gününde cehennemliklerin kötü tablolarından birisidir. Yüce Allah cehennemliklerin zilletini, cennetliklerden yiyecek ve içecek isteyeceklerini, ancak bu isteklerine olumlu karşılık verilmeyeceğini haber vermektedir.

Ayet-i kerimenin anlamı şudur: Cehennemlikler cennet ehlinden, yararlandıkları pek çok içecek ve yiyecek nimetlerinden kendilerine de akıtmalarını isteyeceklerdir. Yüce Allah'ın, "akıtın" buyruğunun anlamı, üzerimize su veya yiyeceklerden çok çok dökün, demektir. Yüce Allah'ın, ''Veya Allah'ın size verdiği rızıktan" buyruğunun anlamı da yahut sudan başka şeyler akıtın demektir. Bu ise su dışında kalan yiyecek ve içecekleri kapsar. Kendilerine katiyen olumlu karşılık verilmeyeceğini bilmekle birlikte, bu şekilde onlardan imdat istemeleri işlerindeki şaşkınlıklarından, suya olan aşırı ihtiyaçlarından dolayıdır. Nitekim suda boğulmak durumunda olan, oldukça zaruret içerisinde bulunan kimselerin ve başkalarının yaptığı da böyledir. Yüce Allah'ın, "Akıtın" buyruğunda cennetin cehennemden yukarıda olduğuna da delil vardır.

İbni Abbas (r. anhumâ) der ki: A'raftaküer cennete gidince bu sefer cehennemlikler de umutsuzluktan sonra kurtulabileceklerine umut bağlar ve, "Rabbi-miz" derler. "Bizim de cennetlikler arasında yakın akrabalarımız var. O bakımdan onları görelim, onlarla konuşalım diye bize izin ver." Yüce Allah cennete emreder, o da bir parça kenara çekilir. Sonra cehennemlikler cennetteki yakınlarına ve içinde bulundukları nimetlere bakar, onları tanırlar. Cennetlikler de cehennemlik olan akrabalarına bakar ve fakat onları tanımazlar. Yüzleri kararmış, başka bir hilkate bürünmüş olurlar. Bunun üzerine cehennemlikler cennetliklere isimleriyle seslenerek, "Sudan veya Allah'ın size verdiği rızıktan biraz da bize akıtın" derler. Özel olarak suyu istemelerinin sebebi ise içlerindeki aşırı yanma ve ateş dolayısıyla olacaktır; çünkü cehennemin sıcağı pek fazladır.

Bu sözler böyle bir şeyin gerçekleşmesinin mümkün olmayacağını bilmekle birlikte yine de onların su isteyeceklerini ifade eder. Başkaları da der ki: Onlar umutsuzlukla birlikte böyle bir istekte bulunacaklardır; çünkü cezalarının devamlı olduğunu bilmektedirler.

Saîd b. Cübeyr de bu ayet-i kerime hakkında şöyle demektedir: Kişi babasına veya kardeşine seslenerek, "Yandım, üstüme biraz su akıt* der. Onlara, "Hadi bunlara cevap verin" denilince; "Doğrusu Allah onları kâfirlere yasak etti " diye cevap verirler.

Yüce Allah'ın, "Doğrusu Allah onları kâfirlere yasak etti derler" buyruğunun anlamı şudur: Cennetlikler şüphesiz Allah kâfirlere cennetin içecek ve yiyeceklerini yasaklamıştır.

Daha sonra Yüce Allah, kâfirleri dünyada iken güvendikleri şeyler ile nitelendirmektedir. Onlar dini oyuncak ve eğlence edinmişlerdi. Diğer taraftan dünyaya, dünyanın süsüne püsüne aldanarak ahiret için amel etme emri hatırlarına gelmedi. İşte bu hususta Yüce Allah, "Onlar ki alay ve eğlenceyi din edindiler..." diye buyurmaktadır.

Yani bu kâfirler dinleriyle oynadılar. Onlar dinlerine karşı ciddi değillerdi. Yahut oyun ve eğlenceyi kendilerine din edindiler ve ruhları arındırmayan ve hiç bir fayda vermeyen amelleri itiyat edindiler. Onların alışkanlık haline getirdikleri işler ise, kişiyi ciddiyetten alıkoyan, oyalayıcı işler yahut da kendisinden fayda gözetilmeyen oyunlardan ibaretti. Onların amelleri tıpkı çocukların oyunu gibiydi.

Dünya hayatının süsüne püsüne, helâl ve haram türünden lezzetlerine aldandılar. Razî der ki: "Dünya hayatı da kendilerini aldattı" buyruğu bir mecazdır. Çünkü dünya hayatı aslında aldatmaz; bundan dolayı da bu dünya hayatı esnasında aldanış ortaya çıktı. Çünkü insan, ömrünün uzamasını, güzel yaşamayı, çok mal sahibi olmayı, güçlü bir makam ve mevkide bulunmayı umut ve arzu eder. İşte bu gibi şeylere olan aşırı rağbeti dolayısıyla dünyayı isteme arzusuna gömülerek dinin gereklerini yerine getirmekten alıkonulmuş olur. [24]

Bu şekilde oyun, eğlence ve aldanışın cezası ise Yüce Allah'ın şu buyruğunda ifade ettiği gibi olacaktır: "İşte onlar... nasıl unutmuş idilerse... Bu gün onları öylece unuturuz." Yani onlara iyilik yapmayı unutan kimsenin davranışı gibi davranır. Çünkü hiç bir şey Yüce Allah'ın bilgisinin dışında kalmaz ve O hiç bir şeyi unutmaz. Nitekim şöyle buyurmaktadır: "O'nun ilmi bir Kitaptadır. Rabbim ne şaşırır, ne unutuı.' (Tâ-Hâ, 20/52). Ancak Yüce Allah burada unutma tabirini mukabele (yapılan davranışa benzeriyle karşılık vermek) kabilinden kullanmıştır. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Onlar Allah'ı unuttular, Allah da onları unuttu" (Tevbe, 9/67); "Böylece ayetlerimiz sana gelmiş, sen de onları unutmuştun ve bu gün sen de öyle unutulursun." (Tâ-Hâ, 20/126).

O halde Yüce Allah'ın, "Bu gün onları öylece unuturuz" buyruğunun anlamı; onlara unutulan şeye karşı davranıldığı gibi davranırız, onlar hayırla anılmazlar, aksine cehennemde terk edilirler, demektir. Yüce Allah'ın, "İşte onlar bu günlerine kavuşmayı nasıl unutmuş idiyseler..." buyruğunun da anlamı şudur: Ona kavuşmaya karşı unutanların davranışı ile davrandıkları bu günü hatırlayıp ona ehemmiyet vermedikleri ve Allah'ın ayetlerini unutup peygamberlerin getirdiklerini reddettikleri gibi, onlara da öyle davranılır.

Velhasıl, Yüce Allah onlar dünya hayatında iken kıyamet gününde Allah'a kavuşmak için çalışmayı terk ettikleri, Allah'ın ayetlerini bile bile inkâr ettikleri gibi, onlar da cehennem azabında terk olunurlar.

Allah'ın onların unutmalarının cezasını "unutma" diye adlandırması, mü-şâkele (yapılan davranışa karşılık olarak, o davranışın benzer ismiyle anılması) kabilindendir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bir kötülüğün cezası onun misli olan kötülüktür." (Şûra 42/40). Bu unutmadan maksat ise, yüce Allah'ın onların dualarını kabul etmeyeceği ve onlara merhamette bulunmayacağıdır. [25]

Kur'an-ı Kerimi Yalanlayanların Kıyamette Pişmanlıklarını Açığa Vurmaları Ve Şefaat İstemeleri

52- Andolsun ki biz onlara bir Kitap getirdik. Onu inanan kavim için hidayet ve rahmet olarak, bilgi üzere uzun uzun açıkladık.

53- Onlar onun tevilinden başkasını mı bekliyorlar? Onun te'vilinin geldiği gün, daha önce onu unutmuş olanlar derler ki: "Gerçekten Rabbimizin elçileri bize hakkı getirmişti. Şimdi bize şefaat edecek kimseler var mı ki bize şefaat etsinler yahut geriye döndürülür müyüz ki yapmış olduğumuzdan başkasını yapalım?" Onlar gerçekten kendilerini hüsrana uğratmışlardır ve uydurageldikleri şeyler de kendilerinden uzaklaşıp kaybolmuştur.

Açıklaması

Yüce Allah bu ayet-i kerimede kendilerine her şeyi açıklayan ve beyan eden Kitap ile peygamberleri göndermiş olmakla müşriklerin her türlü mazeretlerini çürütmüş olduğunu bildirmektedir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bir Kitap ki ayetleri muhkem kılınmış, sonra da geniş geniş açıklanmıştır." (Hud, 11/1).

Andolsun ki ister bu Mekke müşrikleri olsun, isterse de onların benzerleri olsun, biz tam anlamıyla açıklamalar ihtiva eden Kitap göndermişizdir. Bu kitap da Kur'an-ı Kerim'dir. Onun ayetlerini hikmetlerle, öğütlerle, kıssalarla, hükümlerle, vaadlerle ve tehditlerle yapmış olduğumuz açıklamaları, tam ve kemaliyle bilerek, geniş geniş açıklamış bulunuyoruz. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde, "O, onu kendi ilmiyle indirmiştir." (Nisa, 4/166) buyurmaktadır. Böylece onların akidelerini tashih etmek, ruhlarını arındırmak, mutluluklarına sebep olmak, ona iman edip hükümleriyle amel edecek kimseler için de hidayet ve rahmet olmak üzere geniş geniş açıklamışızdır.

Bu kitap dinin asıllarını açıkladığı gibi şirki, putperestliği de tenkit etmiş, insanlar için uygun ve elverişli olan düzenlemeleri ortaya koymuş, yapıcılığa, ilerlemeye ve uygarlığa, dikkatle düşünmenin, tefekkür ve aklı kullanmanın şanını yükseltmek için teşvikte bulunmuştur. Diğer taraftan birçok ayet-i kerimede araştırmadan ve belgeler üzerinde dikkatle durmadan yapılan taklidi ye-rilmiştir. Şu buyruklarda olduğu gibi birçok ayet-i kerimede dikkatle düşünmeyi teşvik etmiştir: "Şüphesiz bunda aklını kullanan bir topluluk için ayetler vardır." (Ra'd, 13/4); "De ki: Eğer doğru söyleyen kimseler iseniz, haydi delilinizi getiriniz." (Bakara, 2/111). Kimi ayetlerde de taklidi yermektedir; şu buyrukta olduğu gibi: "Biz atalarımızı bir din üzere bulduk ve şüphesiz biz onların izleri üzere onlara uyan kimseleriz." (Zuhruf, 23/43).

Şimdi bu kâfirler, onun te'vilinden yani kendilerine vaad olunan azap, ibretli cezalar, cennet ve cehennemden başkasını mı bekliyorlar? Elbette ki beklemiyorlar! -Rabî' der ki: Onun te'vili olan şeyler hesap günü tamamlanıncaya kadar gelmeye devam edecektir. Nihayet cennet ehli cennete, cehennemlikler de cehenneme girecekleri vakit, işte o zaman onun te'vili tamamlanmış olacaktır.

Te'vilinin geleceği gün, İbni Abbas'm dediği gibi, kıyamet günüdür. Ki-tap'm haber verdiği şeylerin gerçeklerinin, getirdiklerinin doğruluğunun ortaya çıkacağı gün, bu gündür. İşte o vakit onun gereğince amel etmeyi terk eden ve dünya yurdunda onu unutanlar yani unutulmuş bir şey gibi telakki edip ondan yüz çevirenler şöyle diyeceklerdir: "Gerçekten Rabbimizin peygamberleri hakkı getirmişlerdi. Yani ne söylemişlerse doğru söylemişlerdi. Onların doğruyu, hakkı getirdikleri artık ortadadır. Getirdiklerinin bir gerçek olduğu sabit olmuştur, fakat ondan yüz çevirenler bizler idik; o bakımdan bu ceza ile cezalandırılıyoruz!

Bu sefer şu iki husustan mümkün olan herhangi birisiyle kurtulmayı temenni etmeye koyuldular: Ya şefaat edeceklerin şefaati ile kurtulmak ya da amellerini düzeltmek ve Allah'ı razı edecek şekilde yeni bir hayat ve yeni bir yol tutmak için dünyaya geri dönmek.

Şefaati temenni etmelerindeki sebep, şirkin esasını hatırlamalarıdır. Bu esas ise Allah nezdinde kurtuluşun ancak şefaatçilerin aracılığı ile olacağını kabul etmeleriydi. Artık iflas edip kurtuluşun ancak iman ve salih amel ile olduğunu öğreneceklerinde dünyaya geri dönmeyi temenni edecekler, böylelikle önceden yaptıklarından farklı olarak peygamberlerin emrettikleri gibi amel etmek isteyecekler. Bu da Yüce Allah'ın şu buyruğunu andırmaktadır: "Ateşin üzerinde durdurulup da "Keşke geri döndürülsek ve Rabbimizin ayetlerini ya-lanlamasak, müminlerden olsak" diyecekleri zamanı bir görsen. Hatta onlara daha önceden gizledikleri şeyler görünecektir. Eğer geri döndürülecek olsalar dahi, yine kendilerine yasak kılınanlara döneceklerdir. Şüphesiz onlar yalan söyleyenlerdir." (En'âm, 6/27-28).

Bu da Yüce Allah'ın buradaki, "Onlar gerçekten kendilerini hüsrana uğratmışlardır ve uydurageldikleri şeyler kendilerinden uzaklaşıp kaybolmuştur" buyruğundan anlaşılmaktadır. Yani onlar cehenneme girmek, orada ebedi kalmak suretiyle kendilerini aldatmış oldular. İftira edip durdukları Allah'tan başka tapındıkları şefaatçilere dair söylediklerinin öyle olmadığı ortaya çıkacaktır. Çünkü onlar Allah'tan başka taptıkları şefaatçileri hakkında, "İşte bunlar Allah nezdindeki şefaatçilerimizdir." (Yunus, 10/18) diyorlardı. Fakat bunlar kendilerine şefaat etmeyecekler, yardım etmeyecekler, içinde bulundukları durumdan onları kurtarmayacaklardır. [26]

Yaratan Ve Emreden Allah, Hem Rab Hem İlâhtır

54-Muhakkak ki sizin Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra

ArŞ'a İstiva eden A11»11'*11"- Gündüzü durmadan kovalayan gece ile bürür. Güneşi, Ay'ı ve yıldızları emriyle mü- sahhar kılmıştır. Bilin ki yaratma da emir de yalnız O'nundur. Âlemlerin Rabbi olan Allah'ın şanı ne yücedir!

Açıklaması

Yüce Allah yedi semasıyla, arzıyla bütün kâinatı yahut âlemi ve bunlar arasında bulunanları altı günde yarattığım haber vermektedir. Bu altı gün ise cumartesi dışında kalan günlerdir. Bütün yaratıklar, Hz. Adem'in yaratılmış olduğu cuma gününde toplanmış oldu. Cumartesi gününde ise kâinattan bir şey yaratılmadı. Çünkü o yedinci gündür. İşte bundan dolayı bu güne kesmek anlamına gelen sebt adı verilmiştir. Bu bilgiler ise İsrailoğulları haberlerinden (İsrailiyetten)dir.

Hatıra ilk gelen, bu günlerin dünya günleriyle takdir olunduklarıdır. Çünkü o sırada güneş yoktu. Bu yaratılmış eşyalar ise, bu yerin yaratılmasından sonra meydana gelmiştir. Mücahid ile Ahmed b. Hanbel'in görüşüne göre her gün bin yıldır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz senin Rab-binin nezdinde bir gün, sizin saydıklarınızdan bir sene gibidir." (Hacc, 221 Al). Kıyamet gününün niteliği ile ilgili olarak da Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Miktarı elli bin yıl kadar olan bir günde..." (Meâric, 69/4).

Ayet-i kerimenin ifade ettiği manaya gelince: Ey insanlar! Sizin Rabbiniz ve işlerinizin mutlak maliki, kendisinden başka ilâh olmayan, ortağı bulunmayan Allah'tır. Gökleri, yeri yoktan var eden ve onları takdir eden, işlerini düzenleyen, onların düzenlerini altı günde sağlamlaştıran O'dur. Bu günler ya dünya günleriyle takdir edilir yahut da Yüce Allah bu günlerin miktar ve sınırlarını en iyi bilendir. Yüce Allah dileseydi elbette bunları bir lahzada da yaratırdı. Fakat O, böyle yapmakla, insanlara yaptıkları işlerinde sağlam ve istikrarlı davranmayı öğretmeyi dilemiştir. Çünkü: "O'nun emri ancak bir şeyi diledi mi ona sadece "Ol" der, o da oluverir." (Yasin, 36/80). Bu yaratma ve tekvîn mahlûkat için hiç bir şekilde mümkün bir şey değildir. O bakımdan bu aynı zamanda eksiksiz bir kudretin de delilidir: "Göklerin ve yerin yaratılması elbette insanların yaratılışından daha büyüktür." (Mü'min, 40/57).

Yüce Allah yeri iki günde yaratmıştır. Kazık gibi sapasağlam dağları, çeşitli bitki ve hayvanları bir başka iki günde yaratmıştır. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Siz iki günde yeri yaratan Allah'ı inkâr ediyor ve O'na ortaklar koşuyor musunuz; işte O âlemlerin Rabbidir. Ve orada üstünde sabit dağlar yarattı. Orada bereketler kurdu, gıdalarını takdim etti. Soranlar için müsavi olarak tam dört günde (yarattı)..." (Fussilet, 41/9-10).

O gökleri ve onlarda bulunan cisimleri ve yıldızları da iki günde yarattı. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve onları yedi gök halinde iki günde yarattı. Her bir göğe de ona ait olan emri vahyetti. Dünya göğünü de yıldızlarla süsledik ve koruduk. Bu her şeye kadir olanın, her şeyi en iyi bilenin takdiridir." (Fussilet, 41/12).

Diğer taraftan Yüce Allah, bu mahlûkatı yarattıktan sonra kendisine yakışacak şekilde Arş'ına istiva etti. Herhangi bir şekilde yaratılmışlara, sonradan var olmuşlara hiç bir şekilde benzemeksizin işlerini çekip çevirmekte, düzenini yürütmektedir. O'nun Arş üzere istiva etmesi, gökleri ve yeri tek başına idare etmesi, onlardaki hakimiyeti ve işlerin dizginlerini elinde bulundurması-dır. Bizler ashab-ı kiramın iman ettiği gibi, Allah'ın Arş üzere istivasına, kendisine yakışan bir keyfiyette olduğuna iman ederiz. Herhangi bir benzetme veya keyfiyet nispetine gitmeyiz. Yani belli bir cihetle sınırlandırmakla ve belli bir keyfiyetle yahut sıfatla takdir etmek söz konusu değildir. Hakikatin mahiyeti de Allah'a havale edilir. İşte İmam Malik'in ondan önce de hocası Ra-bîa'nm açıkladığı budur. O der ki: İstivanın (dilde) ne demek olduğu bellidir. Keyfiyet (yani istiva şekli) ise meçhuldür. Buna dair soru sormak, bidattir. İşte bu konuda bu kadarı yeterlidir.

Hafız İbni Kesir der ki: Mâlik, Evzaî, Leys b. Sa'd, Şafiî, Ahmed, İshâk b. Râhûye ve onların dışında kalan eski yeni, İslâm'ın bütün ilim adamlarından oluşan selef-i salihinin kabul ettiği görüş bu gibi buyrukları, keyfiyet, benzetme ve ta'dile gitmeksizin geldiği gibi kabul etmektir. Benzetmeye gidenlerin zihin ve hatırlarına ilk gelen zahirî mana Allah hakkında söz konusu olamaz. Çünkü Allah'a yaratıklarından hiç bir şey benzemez ve, "Onun mislinin benzeri yoktur, O en iyi işitendir, en iyi görendir." (Şûra, 42/11).

Hatta mesele aralarında Buharî'nin hocası Nuaym b. Hammâd'ın da bulunduğu önder ilim adamlarının dedikleri gibidir. Nuaym der ki: Allah'ı yaratıklarına benzeten kâfir olur. Allah'ın kendisini vasfettiği şeyi inkâr eden de kâfir olur. İster Allah'ın kendisini vasfettiği şeyler, ister Rasulünün vasfettikleri şeyler arasında teşbih söz konusu değildir. Her kim Yüce Allah hakkında sarih ayetler varit olduğu gibi Allah'ın celâl ve azametine yakışacak şekilde kabul eder, diğer taraftan eksiklikleri Allah hakkında reddederse o hidayet yolunu izlemiş olur.[27]

Halefe (sonraki ilim adamlarına) gelince: Onlar tevilde bulunarak derler ki: Yüce Allah mahlûkatını var ettikten sonra takdir ve hikmetine uygun olarak işlerini idare etmek, düzenini yürütmek anlamı ile Arş'ı üzere istiva etti. Nitekim O şöyle buyurmaktadır: "Sizin rabbiniz gökleri ve yeri altı günde yaratan Allah'tır. Sonra O Arş'a istiva etti. Bütün işleri tedbir ediyor." (Yunus, 10/3).

Daha sonra Yüce Allah kâinatı tedbir ve idaresinin bir takım tecellilerini açıklayarak şöyle buyurmaktadır: "Gündüzü... gece ile bürür." Yani Yüce Allah geceyi gündüze, gündüzü geceye katar. Her ikisi de birbirinin arkasından gelir. Gecenin karanlığı gündüzün aydınlığıyla, gündüzün aydınlığı gecenin karanlı-ğıyla gider. Onların her birisi gecikmeksizin oldukça seri bir şekilde ötekini ısrarla takip eder. Öyle ki biri gitti mi hemen öteki gelir, öteki gitti mi diğeri gelir. Maksat arada herhangi bir fasıla yahut gecikme olmaksızın, seri bir şekilde birinin ötekini takip etmesidir; Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Onlara bir ayet de gecedir. Biz ondan gündüzü soyup çıkarıyoruz. Onlar karanlıkta kalıverirler. Güneş de kendisi için tayin edilmiş bir karar yerine akıp gitmektedir. Bu, gücü her şeye yeten, her şeyi bilenin takdiridir. Ay için de menziller takdir ettik. Nihayet o kurumuş hurma salkımının çöpü gibi olur. Güneşin aya yetişmesi gerekmediği gibi, gece de gündüzü geçmez. Onların her birisi bir yörüngede yüzerler." (Yasin, 36/37-40). Gece ile gündüzün ard arda gelmesinde pek çok menfaatler vardır. Çünkü onların ard arda gelmesiyle hayatın işleri tamam olur, insanların menfaatleri tahakkuk eder.

Bu şekildeki hızlı ve ısrarlı takibi modern ilim, yeryüzünün yuvarlaklığını ve güneşin etrafında kendi ekseni çevresinde dönüşünü açıklayarak ispatlamıştır. Böylelikle yer küresinin yarısı Güneş ile aydınlık, öbür yarısı karanlık olur. Meselâ Ortadoğu'da vakit gündüz iken, Güney Amerika ve Japonya'da vakit gecedir. Çağdaş ilim adamlarının bu konuda belirledikleri gerçekleri Gazali, Razî, İbni Teymiyye, İbni el-Cevziyye gibi pek çok ilim adamı önceden açıklamış bulunmaktadırlar.

Kâinatın İlâhî tedbirinin tecellilerinden birisi de Güneş'i, Ay'ı, diğer yıldız ve gezegenleri yaratmış olması, bunların tümüyle O'nun hakimiyeti, müsahhar kılması ve meşieti (dilemesi) altında bulunmalarıdır. Yani onlar tümüyle Yüce Allah'ın tasarrufunun ve emrinin altındadır. Bundan dolayı Yüce Allah, "Bilin ki yaratma da, emir de yalnız O'nundur." buyurmaktadır. Yani O yoktan var eden mutlak malik, mutlak tasarruf sahibi ve müdebbir olandır. "Yaratma O'nundur" buyruğunun anlamı küçüğüyle büyüğüyle bütün yaratılmışlar O'nun mülküdür; "emir de yalnız O'nundur" buyruğunun anlamı ise tasarruf ve tedbir de yalnız O'nundur, bunlardan herhangi birisinde kimsenin hakkı yoktur, demektir.

"Âlemlerin Rabbi olan Allah'ın şanı ne yücedir?" Yani o ne azametlidir, ne münezzehtir! O rububiyetiyle eşsiz ve tek olandır. Kâinatta bulunan pek çok hayırlar O'ndandır. Kullarına düşen ise bu nimetler dolayısıyla O'na şükretmek, O'ndan başkasına ibadet etmemektir. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Mülk yalnız elinde bulunanın şanı ne yücedir ve O, her şeye gücü yetendir." (Mülk, 67/1); "Gökte burçlar yaratan, orada bir kandil ve ışık saçan bir Ay yaratanın şanı ne yücedir." (Furkân, 25/61).

İbni Cerîr et-Taberî de Abdülaziz eş-Şâmî'den, o babasından -ki sahabedendi- şöyle dediğini rivayet etmektedir: Resulullah (s.a.) buyurdu ki: "İşlediği salih bir amel dolayısıyla Allah'a hamdetmeyip kendisine hamdeden kişi kâfir olmuş, ameli boşa çıkmış olur. Allah'ın kullara emirden bir pay verdiğini iddia eden bir kimse Allah'ın peygamberlerine indirdiğine kâfir olur. Çünkü Yüce Allah, "Bilin ki yaratma da, emir de yalnız O'nundur, âlemlerin Rabbi olan Allah'ın şanı ne yücedir!" diye buyurmuştur.

Ebu'd-Derdâ'dan nakledilen -ki Resulullah (s.a.)'a merfuan da rivayet edilmiştir- duada da şöyle denilmektedir: "Allahım! Mülk bütünüyle yalnız senindir. Hamd, bütünüyle yalnız senindir; emir, bütünüyle yalnız sana racidir. Ben senden bütün hayırlardan isterim ve bütün serlerden de sana sığınırım." [28]

Duanın Meşruluğu, Adabı Ve Yeryüzünde Fesat Çıkarmanın Haram Kılınması

55- Rabbinize yalvara yakara gizlice dua edin. Muhakkak ki O, haddi aşan-

56- Islah olmuşken yeryüzünde fesat çıkarmayın. Ve O'na korka korka ve ümitle yalvann. Muhakkak ki Allah'ın rahmeti ihsan edenlere çok yakındır.

Açıklaması

Yüce Allah kullarını dünya ve ahiretlerinin ıslahı demek olan kendisine dua etmeye çağırmakta ve şöyle buyurmaktadır: "Rabbinize yalvara yakara gizlice dua edin." Yani Rabbinize, işlerinizi çekip çeviren, işlerinizin velisi, size nimetler ihsan eden Rabbinize yalvararak yakararak zilletinizi, miskinliğinizi arzederek ve gizlice dua edin. Çünkü dua etmek ibadetin asasıdır. Ayrıca bu buyrukta duanın gizlice yapılmasının mendup olduğuna bir işaret vardır. Çünkü böyle bir dua riyadan daha uzaktır. Ayrıca Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve içinde Rabbinı yalvarıp yakararak gizlice zikret." (Araf, 7/205). Hz. Zekeri-ya'dan da övgüyle şöylece söz etmektedir: "Hani o Rabbine gizlice seslenmişti." (Meryem, 19/3).

Buharî ile Müslim'de Ebu Musa el-Eş'ari (r.a.)'den şöyle dediği nakledilmektedir: İnsanlar yüksek sesle dua etmeye koyuldular. Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Ey insanlar, kendinize acıyınız. Gerçek şu ki sizler ne sağır olana ne de gaib olana dua ediyorsunuz. Sizler en iyi işiten, pek yakın olana dua ediyorsunuz; O sizinle birliktedir."

Ebu'ş-Şeyh İbni Hayyân el-Ensârî de el-Sevâb'da Enes (r.a.)'den şöyle dediğini rivayet eder: "Gizlice yapılan dua, açıkça yapılan yetmiş duaya denktir."

Hasan-ı Basrî (Allah'ın rahmeti üzerine olsun) dedi ki: Müslümanlar duada alabildiğine gayret gösteriyorlar, fakat onların sesleri işitilmiyordu. Duaları kendileriyle Rableri arasında bir fısıltıydı. Çünkü Yüce Allah şöyle buyur-muktadır: "Rabbinize yalvara yakara gizlice dua edin..."

Bazı ilim adamlarının naklettiklerine göre insanların mescitlerde, meclislerde ve bunun dışındaki benzeri yerlerde toplanmaları esnasında evlâ olan duanın gizlice yapılmasıdır. Bundan müstesna olan herkesin sesini yükselteceğine dair varit olmuş hallerdir. Hacda telbiye ve bayramlarda tekbir getirmek gibi.

"Muhakkak ki O, haddi aşanları sevmez." Yani duada ve başka hususlarda emredilen sınırları aşmak suretiyle haddi aşanları Yüce Allah sevmez. Burada haddi aşmak ise, sözü geçen şu iki hususu terk etmektir: Yalvarıp yakarmak ve gizlice dua etmek. Yüce Allah'ın sevmemesi ise böyle bir şeye hiç bir şekilde sevap vermemesi, bu şekilde davranana ihsanda bulunmamasıdır. O halde Yüce Allah'ın, "Muhakkak ki O, haddi aşanları sevmez" buyruğunun dua esnasında yalvarıp yakarmayı ve gizliliği terk etmeyi, oldukça ağır bir üslûpla tehdit anlamında olduğu ortaya çıkmaktadır.

Ahmed ve Ebu Davud, Sa'd b. Ebî Vakkas (r.a.)'tan şöyle dediğini rivayet ederler: Resulullah (s.a.)'ı şöyle buyururken dinledim: "Gerçek şv ki duada haddi aşan bir topluluk olacaktır" dedi ve sonra şu, "Rabbinize yalvara yakara gizlice dua edin" ayetini okudu. "Rabbim senden cenneti ve ona yaklaştıran söz veya ameli dilerim. Cehennemden, ona yakınlaştıran söz veya amelden de sana sığınırım" demen, senin için yeterlidir."

Yüce Allah kendisine dua edilmesini, yalvarılıp yakarılmasını emrettiği gibi, yeryüzünde fesat çıkartmayı da yasaklayarak şöyle buyurmaktadır: "Islah olmuşken yeryüzünde fesat çıkartmayın..." Yani peygamberlerin ve onlara uyan ıslah edicilerin ıslahından sonra ziraat, sanayi ve ticaret gibi hayat araçlarını güçlendirmek, ahlâkı güzelleştirmek, adaleti, şûrayı, karşılıklı dayanışmayı, merhameti teşvik etmek gibi maddî ve manevî alanlarda samimi, aklı başında olanların yükselttiklerini de bozarak, yeryüzünde herhangi bir şeyi bozup ifsat etmeyin.

İfsat etmek (bozgunculuk), küfür ve bidatle dilleri bozmayı; öldürmek, organları kesmekle nefisleri bozmayı; gasp, hırsızlık ve hilekârlıkla malları bozmayı; sarhoşluk verici şeyleri ve benzerlerini kullanmakla akılları bozmayı; zina, Lût kavminin işi ve namuslulara iftiraya kalkışmak suretiyle de nesepleri bozmayı kapsayan kuşatıcı bir kavramdır.

Şanı Yüce Allah duanın şartı olan yalvarıp yakarmayı ve gizliliği açıkladıktan sonra, duaya götüren ve duayı gerektiren hususlara dikkat çekmekte, bu şekilde Rabbine dua etmeyenin fesat çıkartmaya daha bir yakın olacağına şöylece işaret buyurmaktadır: "O'na korka korka ve ümitle yalvarın." Yani Yüce Allah'a cezalandırmasından korkarak, çokça sevap ve mükâfat vereceğine de umut bağlayarak dua edin. Çünkü şüphesiz ki dua ibadetin beyni ve özüdür. Bundan dolayı açıkça duanın faydasını belirtmiş, şart ve adabını tamamlaması halinde kabul olunacağının umulacağım şöylece ifade buyurmuştur: "Muhakkak ki Allah'ın rahmeti ihsan edenlere çok yakındır..." Yani Yüce Allah'ın rahmeti amellerini güzel bir şekilde yapan ihsan edicilere pek yakındır. Bu rahmet onun emirlerine tabi olup yasakladıklarını terk edenler içindir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve rahmetim, her şeyi kuşatmıştır. Ben onu takvalı hareket eden, zekâtı veren ve ayetlerimize iman edenlere yazacağım." (A'râf, 7/156).

Güzelce dua eden kimseye istediğinden daha hayırlısı veya onun benzeri verilir yahut da onun gibi bir kötülük ondan def edilir. [29]

Yağmurun Yağdırılması, Bitkilerin Çıkartılması Ve Bunların İlâhî Kudrete Delâletleri İle Öldükten Sonra Diriliş

57- Rahmetinin önünden rüzgârları müjdeci olarak gönderen O'dur. Nihayet bunlar ağır yüklü bulutları yüklendiğinde biz onu ölü bir ülkeye gönderir, onunla su indirir, sonra onunla her tür mahsul çıkartırız. İşte ölüleri de böyle çıkartırız. Ta ki iyice düşünüp ibret alasınız. '

58- İyi ve temiz ülkenin bitkisi Rabbi-nin izniyle çıkar. Kötü olandan ise faydası çok az olandan başkası çıkmaz. Şükreden bir kavim için ayetleri işte böyle yerli yerince açıklarız.

Açıklaması

Yağmurun yağmasından önce yağmuru müjdelemek üzere bulutları gönderen Allah'tır. Yüce Allah'ın, "Rahmetinin önünden" buyruğu yağmurun yağdırılmasından önce anlamındadır. Nitekim bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "O, onlar ümit kestikten sonra yağmuru indirendir. Rahmetini yayandır, O velidir, her hamde lâyık olandır." (Şûra, 42/28); "Allah'ın rahmetinin eserlerine bir bak! Ölümünden sonra yeryüzünü nasıl da diriltiyor1? Şüphesiz ki bu(nları yapan) ölüleri de diriltecek olandır. O her şeye gücü yetendir." (Rum, 30/50).

Taşıdıkları suyun fazlalığından dolayı ağırlaşıp yere yaklaşan bulutları, bitkisi olmayan kuru bir araziyi canlandırmak için oraya süreriz. Yüce Allah'ın şu buyruğu da bunu andırmaktadır: "Ölü yer de onlara bir âyettir, biz onu canlandırdık..." (Yasin, 36/33).

Biz bulutla yağmur indirdik. Çünkü ilmen bilinmektedir ki, deniz yüzeyine yakın olan hava ısının etkisiyle atmosfere doğru yükselir, soğuk bir bölgeye vardığında veya soğuk rüzgârın etkisiyle soğur. Soğuyunca su buharı yoğunluk kazanır ve bulutları oluşturur. Daha sonra bulut rüzgâr gücüyle hareket eder, sonra da Allah'ın meşiet ve iradesiyle yağmur olarak yere yağar.

Bu anlam bir çok ayet-i kerimede tekrarlanmaktadır. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Allah O'dur ki rüzgârları gönderir; bunlar bir bulut kaldırır, biz de onu bir beldeye süreriz de onunla ölümünden sonra bir ülkeyi diriltiriz. İşte öldükten sonra diriliş de böyledir." (Fâtır, 35/9). Ayrıca Nur ve Rum surelerinde bu hususları ifade eden ayetler vardır (24/43; 30/48. ayetler)

Biz yağmur ile yerden, renkleri, şekilleri, tad ve kokuları farklı çeşitli bitki ve meyveleri çıkartırız. Bu ise Yüce Allah'ın kudretine, merhametinin ve rahmetinin sonsuzluğuna delildir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Yeryüzünde birbirine bitişik bir çok parçalar, üzüm bağları, ekinler ve çatallı çatalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir su ile sulanıyor. Onların bir kısmını yemişlerinde bir kısmından üstün kılıyoruz. İşte bunlarda da düşünen topluluk için şüphesiz pek çok ayetler vardır." (Ra'd, 13/4).

Hüküm itibariyle birbirine benzeyen şeylerin bilinebilmesi için bir şey bir şeyle, benzeyen şeyler benzerleriyle alındıklarından dolayı, Yüce Allah burada da öldükten sonra dirilişi inkâra şöylece işaret etmektedir: "İşte ölüleri de böylece çıkarırız..." Yani şu ölü ve kurumuş araziden su ile çeşitli bitkileri çıkarttığımız gibi, ölüleri de diriltir ve kabirlerinden çıkartırız. Çünkü Yüce Allah her şeye kadir olandır. O ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkartır. Bu benzerliği öğüt alasınız, ibret alasınız ve bunun sonucunda da öldükten sonra dirilişe veya ahi-ret gününe iman edesiniz diye açıkladık. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendi yaratılışını unutup bize bir misal getirerek dedi ki: Çürümüş oldukları halde kemikleri kim diriltecek? De ki: Onları ilk defa var eden dirilte-cektir. O, her bir yaratmayı çok iyi bilendir." (Yasin, 36/78-79); "İlk yaratmayı başlattığımız gibi onu tekrar iade ederiz." (Enbiya, 21/104); "İlk önce sizi yarattığı gibi yine (O'na) döneceksiniz." (A'râf, 7/29).

Fakat insanların öldükten sonra dirilişe iman ile hazırlanmaları, tabiat ve nefislerin farklılığı dolayısıyla farklı farklıdır. Kimisi iman çağrısına olumlu karşılık veren, hoş, iyi ve temizdir; kimisi de imandan yüz çeviren kötü bir kimsedir. Bundan dolayı Yüce Allah, "İyi ve temiz ülkenin bitkisi..." diye buyurmaktadır. Yani toprağı iyi olan arazinin bitkisi çabuk ve güzel çıkar. Kötü topraklı -kıraç ve benzeri- arazilerin bitkileri ise ancak pek az ve zorlukla çıkar.

İbni Abbas der ki: Bu Yüce Allah'ın mümin ve kâfire dair vermiş olduğu bir örneklemedir. Yani Yüce Allah mümini iyi ve güzel araziye benzetirken, kâfiri de kıraç araziye benzetmiştir. İmam Ahmed'in Buharî, Müslim ve Nesaî'nin Ebu Musa el-Eş'arî'den rivayet ettikleri hadis de bunu andırmaktadır. Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Allah'ın benimle göndermiş olduğu hidayet ve ilmin misali, bir araziye yağan çokça yağmura benzer. O arazinin birazı temizdir, suyu kabul eder ve bunun sonucunda pek çok bitki ve ot bitirir. Bazısı da serttir, suyu tutar, Allah onunla insanları faydalandırır. İçerler, hayvanlarını sularlar, ekinlerini sularlar. Bir başka bölümüne de isabet eder ki, orası suyu tutmayan, ot bitirmeyen dümdüz kayalık yerdir. İşte Allah'ın dinini iyice öğrenip Allah'ın benimle gönderdiği bilgilerden yararlandırdığı ve bunları öğrenip öğreten kimsenin durumu ile bunları önemsemeyip aldırmayan ve Allah'ın benimle gönderdiği hidayetini kabul etmeyen kimsenin misali böyledir."

Bu örneklemeler ve karşılaştırmalarla eşya arasındaki çeşitli benzer yönlerini ortaya koyan açıklamalar insanları ikna etmek, onları imana sevk etmek içindir. Bundan dolayı Yüce Allah, "Şükreden bir kavim için işte böylece ayetleri yerli yerince açıklarız" diye buyurmaktadır. Yani bizler bu şekilde geniş geniş açıkladığımız gibi, Allah'ın göz kamaştırıcı kudretine delâlet eden ayet-i kerimeleri Allah'ın nimetine şükreden bir topluluğa tekrar tekrar anlatır ve açıklarız. Bunlar ise müminlerdir, ta ki bu ayetler üzerinde gereği gibi düşünüp onlardan gereken ibreti alsınlar. [30]

Nuh (A.S.) Kıssası

59- Andolsun ki Nuh'u kavmine gönderdik, şöyle dedi: "Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Sizin için O'ndan başka ilâh yoktur. Doğrusu ben sizin için büyük bir günün azabından korkarım."

60- Kavminden ileri gelenler (mele') de dedi ki: "Doğrusu biz seni apaçık bir sapıklık içinde görüyoruz."

61- Dedi ki: "Ey kavmim, bende bir sapıklık yoktur. Ancak ben âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamberim.

62- Rabbimin vahyettiklerini size bildiriyorum. Size öğüt veriyorum. Ben sizin bilmediğinizi de Allah katından biliyorum.

63- Sizi uyarması, sizin sakınmanız ve böylece rahmete kavuşturulmanız için aranızdan bir adama Rabbiniz tarafından bir öğüt geldi diye mi hayret ediyorsunuz?"

64- Bunun üzerine onu yalanladılar, biz de onu ve gemide beraberinde olanları kurtardık. Ayetlerimizi yalan sayanları da suda boğduk. Çünkü onlar gerçekten kör bir kavim idiler.

Hz. Nuh (a.s.) Kıssası:

Hz. Nuh (a.s.)'un geriye doğru nesebi şöyledir: Nuh, Lâmek, Müteveşlih, Ahnûh -ki İdris'tir.[31] Yared, Mehleil, Kaynân, Anûş, Şîs ve insanlığın atası Adem.

Müslim'in Sahih' inde yer alan şefaat hadisinde de belirtildiği gibi, o müşriklere gönderilen ilk peygamberdir. Ebu Hureyre'den gelen hadiste şöyle denilmektedir: "Ey Nuh, sen yeryüzüne gönderilen ilk rasulsün." Aynı zamanda o kızlarla, kızkardeşlerle, halalarla ve teyzelerle evlenmeyi haram kılan şeriatı getiren ilk rasuldür. Muhammed b. İshâk der ki: Öldürülmüş bir peygamber olması dışında, Hz. Nuh'un karşılaştığı eziyet gibisini hiç bir peygamber kavminden görmemiştir. Allah onu elli yaşında iken kavmine peygamber gönderdi. Hz. Nuh marangozdu.

İbni Abbas der ki: Peygamberlik ona kırk yaşında iken verildi. Daha sonra tufanın akabinde altmış yıl yaşadı, insanlar çoğaldı ve yayıldı.

Yezîd er-Rukâşî der ki: Ona Nuh denilmesinin sebebi, kendisi için çokça ağıt yakmış olmasıdır. Hz. Adem ile Hz. Nuh (ikisine de selâm olsun) arasında hepsi de İslâm üzere on nesil geçmiştir.

Tirmizî ve başkalarının naklettiklerine göre şu anda bulunan bütün insanlar Nuh (a.s.) soyundandır. ez-Zührî'nin naklettiğine göre Araplar, İranlılar, Rumlar, Şam halkı (Suriyeliler) ve Yemenliler Hz. Nuh'un oğlu Sdm'ın çocuklarıdır. Sind, Hind, Zenciler, Habeşliler, Zûtlar ve Nûbeliler ile bütün siyahiler de Hz. Nuh'un oğlu Hâm'm çocuklarıdır. Türkler, Berberiler, Çin'in ötesi Ye'cûc, Me'cûc ve İskitler hepsi de Nuh'un oğlu iîi/es'tendirler.

Putlara ilk olarak tapınma: Salih bazı kimseler ölmüş, kavimleri de üzerlerine mescitler inşa edip suretlerini yapmışlardı. Böylelikle onların durumlarını ve ibadetlerini hatırlamak, onlara benzemek istemişlerdi. Aradan geçen uzun zaman sonra bu suretlere bir de bedenî şekiller verdiler. Zaman bir süre daha geçtikten sonra bu sefer bu putlara ibadet ettiler ve bunlara salih kimselerin isimlerini verdiler: Ved, Suvâ', Yağûs, Yeûk ve Nesr.

Daha sonra iş aşırı bir hal alınca, Yüce Allah rasulü Nuh'u gönderdi ve onlara hiç bir ortak koşmaksızm bir ve tek olarak Allah'a ibadet etmelerini emretti ve Kur"an'daki ifadesiyle Hz. Nuh şöyle seslendi: "Ey kavmim, dedi, Allah'a kulluk edin, sizin için O'ndan başka bir ilâh yoktur..."

Hz. Nuh, Kur'an-ı Kerim'de 43 yerde anılmaktadır. Kıssası A'raf, Hud, Mü'minûn, Şuarâ, Kamer ve Nuh surelerinde etraflı bir şekilde anılmaktadır. Kıssasının muhtevası da şöyledir: O kavmine hiç bir ortak koşmaksızm bir ve tek olarak Allah'a ibadet etmeleri çağrısında bulundu, onların putlara ibadeti terk etmelerini istedi; fakat onlar ona inat ettiler, ona karşı çıktılar, eziyet ettiler. Kimi önderlerine tabi oldular, ona çok büyük çapta hileler yaptılar, tuzaklar kurdular. Ved, Suvâ', Yağûs, Yeûk ve Nesr'e ibadeti terk etmemeyi kararlaştırdılar. Büyük bir ahmaklık ve tekebbür edasıyla şöyle dediler: Sen bizimle tartıştın, hem de tartışmanı çok ileriye götürdün. Gerçek şu ki, bizler üzerinde bulunduğumuz hali terk etmeyeceğiz. Haydi bizi kendisiyle tehdit ettiğin azabı getir. O da kendilerine onları azaplandırmanın Allah'ın elinde olduğunu belirterek cevap verdi.

Hz. Nuh, yaklaşık bin yıl, (dokuzyüz elli) boyunca kavmini davet ettikten sonra iman edeceklerinden ümit kesince, Yüce Allah ona kurtuluş aracı olan gemiyi yapmasını emretti. Kavmi yanından geçtikleri her seferinde onunla ve işiyle alay ediyorlardı. Gemiyi tamamlayıp Yüce Allah ona hanımı dışında kalan yakınlarını ve ayrıca kavminden diğer iman edenleri de birlikte gemiye almasını emretti. Bunlar ise sadece altı kişi idiler. Erkek ve kadın kırk kişi oldukları da söylenmiştir. Ayrıca Yüce Allah Hz. Nuh'a beraberinde bütün kuş, hayvan ve yırtıcı canlılardan çifter çifter almasını da emretti.

Daha sonra ailesinin tandırından su kaynayıp coştu ve pek çok miktarda su her yerden fışkırmaya başladı. Nihayet tufan kavminin tümünü ve yeryüzünde bulunan bütün insan ve hayvanların üstünü kapattı. Gemide, birlikte binmeyi şu sözleriyle kabul etmeyen oğluna varıncaya kadar helak oldular: "Beni sudan koruyacak bir dağa sığınacağım." (Hud, 11/43). Nihayet gemi Türkiye'nin güneyinde Diyarbakır yanlarında Cudi dağı üzerine oturdu: "Ey arz suyunu yut, ey sema suyunu tut!" denildi ve su çekildi, iş olup bitti ve gemi Cu-di'ye oturdu, zalimler topluluğuna, "Uzak olsunlar" denildi." (Hud, 11/44).

Tufanın bütün yeryüzünü kuşatması ile ilgili olarak ilim adamlarının iki görüşü vardır: Bir kesime göre Tufan yeryüzünün her tarafını kuşatmıştır. Buna delil ise dağların tepelerinde bir takım canlı hayvan kalıntılarının varlığıdır. Başkaları ise, tufan genel değildir, demektedir. Sadece Hz. Nuh ve kavminin yerleşik bulunduğu tarafta olmuştur. Burası ise Ortadoğu ve ona komşu olan bölgelerdir.

Bilindiği gibi belâ genel gelir, rahmet ise özeldir. İntikam hiçbir zaman zalimlere münhasır olmaz. O bakımdan suçsuz küçük çocukları, yırtıcı hayvanları ve kuşları dahi kapsar: "Ve yalnızca sizden zulmedenlere isabet etmeyecek bir fitneden sakınınız." (Enfâl, 8/25).

Hz. Nuh iki duada bulunmuştu: Birincisi müminler içindi, ikincisi ise kâfirler aleyhine idi. Birinci duası şuydu: "Rabbim bana, ana babama, evime mümin olarak girenlere, mümin erkeklere ve mümin kadınlara mağfiret buyur..." (Nuh, 71/28).

İkinci duası (bedduası) ise şöyleydi: "Nuh dedi ki: Rabbim yeryüzünde kâfirlerden diyar tutan bir kimseyi bırakma. Çünkü sen onları bırakacak olursan kullarını saptırırlar ve günahkâr ve çok nankörden başkasını da doğurmazlar." (Nuh, 71/26-27).

Hz. Nuh'un oğlu da helak olanlar arasında idi. Çünkü o zalim ve kâfir idi. Buna delil ise daha sonraki ayet-i kerimede yer alan, "Zalimlerin helakinden başka şeylerini de artırma!" (Nuh, 71/28) diye buyurmuş olmasıdır. Zulüm, küfrün kendisidir. Bir topluluğun görüşüne göre burada sözü geçen Hz. Nuh'un öz oğludur. Başkalarının kanaatine göre ise o başka bir kocadan olma, hanımından üvey oğludur; öz oğlu değildir.

Hz. Nuh'un hanımı, "Kocam delidir" derdi. Nitekim Hz. Lût'un hanımı da kocasının yanına gelen misafirleri halka bildiriyordu: "Allah kâfir olanlara Nuh'un karısı ile Lût'un karısını misal verdi. İkisi de kullarımızdan salih iki kulun nikâhı altındaydılar. O kadınlar kocalarına hainlik ettiler. Kocalarının ise Allah'ın azabına karşı onlara bir faydaları olmadı, girenlerle birlikte ikiniz de ateşe girin, denildi." (Tahrîm, 66/10).

KuYan-ı Kerim'de, geminin hacmi ile ilgili açık bir ifade kullanılmamıştır. Ancak bu gemi, "Dopdolu gemi" (Yasin, 36/41) olmakla ve "levhalar ve çivileri" (Kamer, 54/13) olmakla nitelendirilmiş ve Allah'tan bir vahiy ve bir ilham ile yapıldığına işaret edilmiştir: "Ve gemiyi bizim nezaretimiz altında ve vahyimizle yap!" (Hud, 11/38). [32]

Açıklaması

Yüce Allah Mekkelilere ve diğerlerine, Hz. Nuh'u, kavmini korkutup uyarmak, onları Allah'ın tevhidine davet etmek ve yalnızca O'na ibadet etmek üzere gönderdiğini bildirmektedir. Onlara şöyle demişti: "Ey kavmim, Allah'a kulluk edin. Sizin için ondan başka bir ilâh yoktur." Yani siz ibadetinizle ona ortak koşmaksızın bir ve tek olan Allah'a yönelin. Çünkü sizin ibadet ve dua edeceğiniz, kendisinden hayır isteyeceğiniz Allah'tan başka bir ilâhınız yoktur. Her şeyi yaratan Allah'tır. Göklerin ve yerin melekûtu O'nun elindedir. O bu kâinatın işlerini yürüten hak ilâhtır, ibadete, takdis ve tazime lâyık olan O'dur.

"Doğrusu ben sizin için... korkarım." Şirk koşmanız sebebiyle sizin için Allah'ın huzuruna O'na ortak koşmuş olarak çıkacak olursanız, büyük bir günün yani kıyamet gününün azabından sizin için korkarım. Burada büyük günden kasıt, kıyamet günü veya üzerlerine azabın ineceği gün olan tufan günüdür.

"Allah'a kulluk edin" buyruğundan sonraki iki cümlenin birincisi neden yalnızca Allah'a ibadet edileceğini, ikincisi ise O'na neden ibadet edilmesi gerektiğini açıklamaktadır.

Ancak kavminin melei yani eşrafı, efendileri ve önderleri dediler ki: "Gerçekten bizler seni, bizi putlara ibadeti terk etmeye çağırdığın için, büyük bir sapıklık içerisinde çepeçevre kuşatılmış görüyoruz." İşte böyle günahkârlar iyi olanları sapıklık içerisinde görürler. Bunlar her zaman için doğru yola çağıranlara düşmandır. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi. Onları gördüklerinde: "Muhakkak bunlar elbette sapıklardır, derler." (Mutaffifîn, 83/23); "Kâfir olanlar iman edenlere dediler ki: Eğer o bir hayır olsaydı, bizden önce ona ulaşamazlardı. Onlar onunla hidayet bulmadıkları için de bu eski bir yalandır, diyeceklerdir." (Ahkâf, 46/11).

Hz. Nuh da onlara cevaben dedi ki: Ey kavmim! Ben size Allah'ı tevhidinizi ve ortak koşmaksızın ibadet etmenizi emrettiğim için hak yoldan sapmış değilim. Aksine ben size âlemlerin Rabbi olan her şeyin mutlak hükümdarı tarafından gönderilmiş bir elçiyim. Ben sizi doğruya iletiyorum ve sizleri dünya ve ahirette mutluluk kaynağı olacak şeye çağırıyorum. Sapıklık (dalâlet) ise Ze-mahşerî'nin naklettiği gibi, dalâl'den daha özeldir. O bakımdan kendisinin da-lâl içerisinde olmadığını ifade etmesinden daha beliğ bir ifadedir. Sanki şöyle demiş gibidir: Bende dalâl namına bir şey yoktur.

Rabbimin benimle gönderdiği mutlak tevhide, Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, onun kapsamına giren cennete, cehenneme, sevap ve cezaya imana davet gibi sizlere Rabbimin benimle gönderdiği şeyleri iebliğ ediyorum. Ayrıca sizlere ibadetlerin, muamelâtın aslını, genel hükümlerini, üstün ahlâk ve adabı da açıklıyorum. Özetle sizlere bütün emir, yasak, öğütleri ve uzak durulması gereken şeyleri, müjde ve uyarılan bildiriyorum.

Sizlere menfaat ve hile şaibelerinden uzak, katıksız bir şekilde samimi olarak öğüt veriyorum. Küfrünüze ve beni yalanlamanıza karşılık Allah'ın cezasından sizleri sakındırıyorum. Müslim, Ebu Davud ve Nesaî, Temim ed-Dâ-rî'den Resulullah (s.a.)'ın şöyle buyurduğunu rivayet etmektedirler: "Din nasihatin kendisidir. "Kime ey Allah'ın rasulü" diye sorduk, şöyle buyurdu: "Allah'a, Rasulüne, Kitabına, Müslümanların yöneticilerine ve hepsine."

İşte ben bu tebliğ ve öğüdümü yaparken Allah'tan gelen vahiyle bu âlemin akibetine dair sizin bilmediğiniz şeyleri biliyorum. Şüphesiz benim, şirkin aki-beti olarak dünya azabının geleceğini belirterek uyarıp korkutmam ve size öğüt vermem, sizin bilmediğiniz benimse kesin bildiğim bir bilgiden dolayıdır. İşte peygamberin durumu budur. O, son derece açık bir şekilde tebliğ eden, öğüt veren ve Allah'ı bilen bir kimsedir. Buna göre, "Ben sizin bilmediğinizi de Allah katından biliyorum" buyruğundan kasıt, insanları Allah'ın tevhidi, O'nun celâlinin sıfatları, dünya ve ahirette emirlerine karşı gelme dolayısıyla çetin cezası ile ilgili bilgileri elde etmeye dönmelerini sağlamaktır.

Müslim'in Sahîh'inde yer aldığına göre Resulullah (s.a.) Arefe günü -ki o gün en kalabalık oldukları bir gündür- şöyle buyurmuştu: "Ey insanlar, size benim hakkımda soru sorulacak, ne diyeceksiniz?" Dediler ki: Senin tebliğ ettiğine, risaleti eda ettiğine ve samimi olarak öğüt verdiğine tanıklık ederiz. Hz. Peygamber bunun üzerine "Şahit ol Allahım! Şahit ol Allahım!" diyerek semaya doğru parmağını kaldırıp indirmeye başladı."

Daha sonra Yüce Allah Hz. Nuh'un kavmine şöyle dediğini haber vermektedir: "Size Rabbinizden bir öğüt ve bir ibret, aranızdan bir kişi vasıtasıyla geldi diye hayret mi edeceksiniz?" O sizleri küfrünüzün akibetinden sakındırmak, ibadette Allah'a ortak koşmanın cezasından kurtarmak için takvaya hazırlamak (yani emirlere bağlanıp yasaklardan kaçınmanızı teşvik etmek) ve müminlere indirdiği rahmetine mazhar olmayı vaad etmek yahut da sizin takva sahibi olabilmenizi sağlamak için geldi diye hayret mi edersiniz? Takva ise uyarı ve korkutma sebebiyle meydana gelen kalpten gelen bir korkudur. Ve siz takva sahibi olduğunuz takdirde merhamete lâyık olasınız diye hayret mi edeceksiniz?

Allah'ın rahmeti, lütfü ve ihsanı olmak üzere sizi uyarması, intikamından sakınmanız, O'na şirk koşmamanız için ve ayrıca O'na itaat ve peygamberlerine iman etmek suretiyle size merhamet etsin diye kendi cinsinizden bir kişiye vahyetmesinde hayret edecek bir taraf yoktur.

Fakat onlar hak çağrısına ve bu ihlâs ve samimiyete kulak vermediler. O'nu yalanlamaya ve muhalefet etmeye çoğunlukla devam ettiler. Aralarından O'nunla beraber pek az kimse dışında iman eden olmadı. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Onunla beraber pek az kimse dışında iman eden olmadı." (Hud, 11/40). Denildiğine göre onunla birlikte iman edenlerin sayısı on üç kişi idi: Hz. Nuh, çocukları Sam, Ham, Yafes ve onların eşleri ile ona iman eden başka altı kişi daha. Yine denildiğine göre bu iman edenler, kırk ya da kırkı erkek kırkı da kadın olmak üzere seksen kişi idiler.

Ceza onların tufan ile suda boğulmalarıydı: 'Yalanlayanları da suda boğduk..." Yani ayetlerimizi yalanlayıp onları bile bile inkâr edenleri tufan ile suda boğduk. Buna sebep ise küfürleri, sapıklık ve şirklerine devam etmeleriydi. Gerçekten onlar hakka karşı kör bir topluluk idi. Hakkı görmüyor, hidayet bulmuyorlardı. Yüce Allah'ın, "Kör bir kavim idiler" buyruğundan kasıt, basiretsiz ve kalpleri kör kimseler demektir. Körlük ile kör arasındaki fark ise şudur: Birincisine sebep basiret körlüğü, ikincisine sebep ise basar (göz) körlüğüdür.

Yüce Allah, rasulü Nuh'u ve onunla birlikte iman eden az sayıda kimseyi kurtardı. Böylelikle Yüce Allah bu kıssada dostlarının intikamını düşmanlarından aldığını, rasulünü ve müminleri kurtarıp onların düşmanı olan kâfirleri helak ettiğini bildirmektedir. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz biz peygamberlerimize ve iman edenlere dünya hayatında ve şahitlerin ayağa kalkacağı günde yardım ederiz (muzaffer kılarız)." (Mü'min, 40/51).

O halde ey İslâm davasının muhatapları! Sizler de onlar gibi olmaktan yahut da onların izledikleri yolda gitmekten sakınınız.

Hud suresinde bu kıssa ile ilgili daha kapsamlı genişçe açıklamalar gelecektir. [33]

Hz. Hud (A.S.) Kıssası

65- Âd'a da kardeşleri Hud'u gönderdik. Dedi ki: "Kavmim, Allah'a ibadet edin; sizin için O'ndan başka bir ilâh yoktur. Hâlâ sakınmaz mısınız?"

66- Kavminden inkâr etmiş ileri gelenler (mele') dediler ki: "Gerçekten biz seni beyinsizlik içinde görüyoruz ve doğrusu biz seni yalancılardan sanıyoruz.

67- Dedi ki: "Kavmim, bende hiç bir beyinsizlik yoktur. Ancak ben âlemlerin Rabbinden (gönderilmiş) bir peygamberim.

68- Size Rabbimin vahyettiklerini bildiriyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğütçüyüm.

69- Sizi uyarması için aranızdan bir adama Rabbiniz tarafından bir öğüt geldi diye mi hayret ediyorsunuz? Düşününüz ki o sizi Nuh kavminden sonra halifeler yaptı. Yaradılış itibariyle size oldukça boy bos da verdi. Artık Allah'ın nimetlerini hatırlayın ki felaha eresiniz."

70- Dediler ki: "Sen bize yalnız Allah'a kulluk etmemiz ve atalarımızın tapmakta olduklarını bırakmamız için mi geldin? Öyleyse şayet doğru söyleyenlerden isen tehdit ettiklerini getir bize!"

71- Dedi ki: "Gerçekten üzerinize Rab-binizden bir azap, bir gazap gelecektir. Allah haklarında hiç bir delil indirme-mişken kendinizin ve atalarınızın taptığı bir takım adlar hakkında benimle mücadele mi ediyorsunuz? Bekleyin öyleyse! Şüphesiz ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim."

72- Bunun üzerine tarafımızdan bir rahmetle onu ve beraberinde bulunanları kurtardık. Ayetlerimizi yalan sayıp iman etmemiş olanların kökünü kestik."

Hz. Hûd (a.s.) Kıssası:

Hz. Hud'un kavmi olan Ad kabilesi, varlığı ve eserleri itibariyle yeryüzündeki en eski ümmetlerdendir. Bilindiği kadarıyla bunlar Hz. İbrahim'den de eskidirler. İşte bundan dolayı Hz. Nuh'un, kavmiyle olan kıssasından sonra bu kıssanın zikredilmesi uygun düşmektedir. Buna delil de Yüce Allah'ın, "Düşündünüz ki o sizi Nuh kavminden sonra halifeler yaptı" buyruğudur. İnsanlar o durumda Nuh kavminin başından geçen ve büyük bir olay olan o büyük tufanı demek ki biliyorlardı. Bundan dolayı Hz. Hud'un Ad kavmine, "Hâlâ sakınmaz mısınız" diye buyurması, dünyada şöhret bulmuş, eski olan bu olay ile onları korkuttuğuna bir işarettir.

İbni İshak, el-Kelbî'den şöyle dediğini rivayet eder: Ad kavminin tapındıkları putları vardı. Onlar bu putlarını Yed, Suvâ, Yağûs, Yeûk ve Nesr'e benzer yapmışlar ve ayrıca Samûd adında bir put da edinmişlerdi. Bir diğer putlarının adı ise el-Hetâr idi. Allah onlara Hz. Hud'u peygamber olarak göndermişti. O da el-Halûd adındaki bir kabiledendi. Nesep itibariyle aralarında en soyluları ve en itibarlıları idi. Onları Allah'a ibadete davet etti, O'nu tevhid etmelerini, insanlara zulmetmekten vazgeçmelerini istedi. Ancak onlar bunu kabul etmeyip yalanladılar ve, "Bizden daha güçlü kim vardır?" (Fussilet, 41/15) dediler.

Bu kavmin yerleştikleri yer Yemen'de Ahkâf denilen bölgede idi. Ahkâf, kum dağları demek olup Yemen'de, Uman ile Hadramut arasındaki bir bölgedir. Bununla birlikte onlar bütün yeryüzünde fesat çıkartmışlar, Allah'ın kendilerine vermiş olduğu kuvvet sayesinde oranın halkını baskılan altına almışlardı.

Âd bir Arap kabilesidir. Yemen'de Hadramut'un kuzey tarafında Ahkâfta bulunuyordu. Uman ile Hadramut arasındaki bölgeye yayılmışlardı. Tapındıkları bir takım putları vardı: Bunlar Sadâ', Samûd ve el-Hetâr adını taşıyorlardı. Bu Âd, "Birinci Âd" diye bilinir. "İkinci Âd" ise Yemen'de Kahtân ile Sebe' bölgelerinde sakin idiler. Âd kavmi, mukaddes kitaplar arasında Kur"an-ı Kerim dışında bir kitapta söz konusu edilmemektedir.

Yüce Allah kendilerine Hz. Hud'u peygamber olarak göndermişti. Hz. Hud'un geriye doğru nesebi şöyledir: Hud, Şâlih, Erfahşed, Sam ve Nuh. Nesep itibariyle en soyluları, sosyal mevki ile de en üstünlerindendi. Onu yalanladılar. Azgınlıkları ve zorbalıklarını artırdılar. Allah üç yıl boyunca onlardan yağmuru kesti. Oldukça sıkıntı çektiler. İnsanların başına bir belâ ve musibet geldiğinde Müslümanlar da müşrikler de Beyt-i Haram [34] yanında Yüce Allah'tan bu belâ ve musibetten kurtuluş dilerlerdi. Mekkeliler o sırada Amlîk b. Lâz b. Sâm b. Nuh'un oğulları olan Amâlik idi. O sırada onların efendisi ise Muâviye b. Bekr adında bir kişi idi.

Bunun üzerine Âd kavmi, ileri gelenleri arasından yetmiş kişiyi Mekke'ye gitmek üzere hazırladı. Bunlar arasında Kayl b. Anez ve Müslümanlığını gizleyen Mersed b. Sa'd da vardı. Mekke'ye geldiklerinde Harem'in dışında Mekke'nin dış taraflarında bulunan Muaviye b. Bekr'in yanına misafir oldular. O da onları misafir etti, onlara ikramda bulundu. Bunlar onun dayıları ve hısımları olurdu. Yanında bir ay süre ile kaldılar. Bu zaman zarfında içki içiyorlar ve Muaviye'nin iki tane cariyesi onlara şarkı söyleyip duruyordu. Muaviye onların uzun süre kalıp da asıl geliş maksatlarını unutup eğlenceye daldıklarını görünce, benim dayılarım ve hısımlarım helak olmuşken bunlar da bu halde devam edip gidiyorlar diye üzüldü. Onların, yanında kalmalarından sıkılmaya başladığını zannederler korkusuyla onlarla konuşmaktan çekiniyordu. Bu sefer bu hususu iki şarkıcı cariyesine açtı; onlar da, "Sen bir şiir söyle, biz de o şiiri onlara şarkı olarak okuyalım, onlar da bunu kimin söylediğini bilmezler" dediler. Bunun üzerine Muaviye şöyle dedi:

Ey Kayl, ne oluyor sana, kalk ve gizlice yalvar

Belki Allah bize bir buluttan su indirir de

Âd'in toprağını sular; çünkü Âd

Artık doğru dürüst konuşamaz hale geldiler

Cariyeleri bu beyitleri söyleyince, bu sefer şöyle dediler: Sizin kavminiz başlarına gelen belâdan dolayı imdat isteyip duruyorlar, siz ise onların muhtaç olduğu şeyi geciktiriyorsunuz. Haydi Harem'e giriniz ve kavminiz için yağmur duasında bulununuz. Bu sefer Mersed b. Sa'd onlara dedi ki: "Allah'a yemin olsun, duanız sebebiyle size yağmur yağdırılmaz. Fakat peygamberinize itaat edecek ve Yüce Allah'a tevbe edecek olursanız size yağmur yağdırılır.* Böylece Müslüman olduğunu da izhar etmiş oldu.

Bu sefer Muaviye'ye, "Mersed'i yanında alıkoy, hiç bir şekilde bizimle Mekke'ye gelmesin. Çünkü o Hud'un dinine tabi olmuş" dediler. Daha sonra Mekke'ye girdiler. Kayl, "Allahım, Âd kavmine önceden yağdırdığın gibi yağmur yağdır" dedi.

Yüce Allah biri beyaz biri kırmızı, biri de siyah olmak üzere üç bulut peyda etti. Sonra semadan bir münadi ona "Ey Kayl, kendin ve kavmin için seç!" dedi. O da, "Ben siyah olanını seçiyorum, çünkü aralarında suyu en bol olan odur." Bu bulut el-Muğîs adında, Âd kavmine ait bir vadiye doğru gitti. Âd kavmi bu bulutu görünce sevindiler ve, "İşte bu bize yağmur yağdıracak bir buluttur" dediler. Fakat o buluttan üzerlerine kısır bir rüzgar geldi, onları helak etti. Hud ve onunla birlikte iman edenler kurtuldu. Mekke'ye geldiler ve ölünceye kadar orada Allah'a iman ettiler. [35]

Hz. Hud, A'râf suresinde 65. ayette, Hud suresinde, 50, 53, 58, 60 ve 8. ayetlerde, Şuara suresinde de 124. ayet-i kerimede olmak üzere Kur'an-ı Ke-rim'de yedi defa anılmıştır.

Hz. Hud kavmini uyarıp korkutmaya, Allah'ın azabından sakmdırmaya, Nuh kavmini uzun boylu ve güçlü bedenli olmak ve ekin ve davarları bol olan bir yerde ikamet etmek gibi Allah'ın nimetlerini hatırlatmaya, putlara ibadeti terk etmeye davete devam etti. Diğer taraftan Allah'ı tevhide, tevbeye, ibadete çağırdı ve Allah'a ortak koşmaktan sakındırdı.

Fakat kavmin büyük çoğunluğu davetini kabul etmeyerek onu yalanladı, onu beyinsizlikle suçladı. Buna sebep ise, Hz. Hud'un atalarından miras aldıkları putlara ibadeti terk etmesi, yalnızca Allah'a ibadet etmesiydi.

Daha sonra işi ileriye götürerek onu delilik, ahmaklık ve bunaklıkla suçladılar. İlâhlarının onu fena çarptığını söylediler. Ancak o da bu ilâhlardan uzak olduğunu belirterek onlara meydan okudu ve zannettikleri gibi putlarının etkisi olduğu iddialarına alayla karşılık verdi. Yeryüzünde bulunan bütün canlılara dilediği gibi tahakküm eden ve etkili olanın tek başına Yüce Allah olduğunu ilân etti. Eğer öğüdüne kulak verip dinlemeyecek olurlarsa Yüce Allah'ın kendilerini yok edip onlardan başka bir kavmi yerlerine getireceğini ve onlara pek yakında bir azabın isabet edeceğini hatırlatarak uyardı: "Gerçekten üzerinize Rabbinizden bir azap, bir gazap gelecektir."

Hz. Hud'un kavmi isyan etti ve zorbalık tasladı. Onu yalanladılar, peygamber olduğunu doğrulamak ve onu desteklemek üzere gönderdiği Allah'ın ayet ve mucizelerini bile bile inkâr ettiler. Bununla beraber yine Hz. Hud, onları sakmdırmaya ve kurtuluşlarının çağrısına iman edip öğütleri gereğince amel etmelerine bağlı olduğunu hatırlatmaya devam etti. Bu ise kavminin azgınlığını daha da artırdı. Nihayet Yüce Allah onları kısır rüzgârıyla mahvedip helak etti. Bu rüzgarı üzerlerine aralıksız olarak yedi gece ve sekiz gündüz boyunca musallat kıldı.

Yüce Allah, Hz. Hud'u ve onunla birlikte iman edenleri kendinden bir rahmet ile kurtardı. Hz. Hud, Âd'in helakinden sonra vefat edinceye kadar Hadramut denilen topraklarda yaşadı ve bu ülkenin doğu taraflarında Berahût vadisi yakınlarında Terîm denilen şehirden iki merhale uzaklıkta defnedildi. İbni Cerîr, Hz. Ali'den Hz. Hud'un Hadramut denilen yerde kırmızı bir kum tepeciğinde gömülü olduğunu, başımn yanında da bir sedir ağacı bulunduğunu rivayet etmektedir. [36]

Açıklaması

"Biz, Âd kabilesine kardeşleri Hud'u gönderdik." Bu ifadeye göre Hz. Hud onların dinde kardeşi olmayıp, kabileden yahut da insan türünden, onların cinsinden birisiydi. Yani melek cinsinden değildi. Böyle olmasının sebebi ise, sözünü daha iyi anlamaları, onun konuşma ve fiillerinden ürkmemeleri idi. Ayrıca, ahlâkı da dininin bilinen bir delili olsun, böylelikle de onlar onu tasdike daha bir yakın olsunlar diye kendi aralarından seçilmişti.

Hz. Hud, kavmine şöyle seslendi: Ey kavmim! Yalnızca Allah'a ibadet edin, O'nunla birlikte başka bir ilâha tapınmayın. Hiç Rabbinizden korkmaz mısınız? Üzerinde bulunduğunuz şirk ve masiyetten uzaklaşmayacak mısınız?

Bunun üzerine yani aralarında önderlerin, ileri gelenlerin büyük çoğunluğu dedi ki: Bizler gerçekten seni hafif ve kıt akıllı görüyoruz. Çünkü sen kavminin dinini bırakıp bir başka dine yöneliyorsun. Onlar, "Seni beyinsizlik halinde görüyoruz" diyerek, beyinsizlikte ileri gitmiş olduğunu işaret etmek istemişlerdi. Diğer taraftan Hz. Nuh kavminin mele'inden farklı olarak burada mele'in küfür ile nitelendirilmiş olmasının sebebi, aralarında Mersed b. Sa'd gibi iman ettiği halde Müslüman olduğunu gizleyen kimselerin bulun-masıydı.

Onlar şöyle devam ettiler: Bizler senin âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamber olduğunu iddia etmen ve söylediğin sözlerinde Allah'tan peygamber olduğun iddiasında bulunman hususunda Allah'a yalan söyleyen bir kişi olduğunu zannediyoruz.

Hz. Hud ise onların ithamlarına aldırmayarak güzel bir edep ve üstün bir ahlâk ile şöyle cevap verdi: Bende bir beyinsizlik yani sapıklık ve ahmaklık yoktur. Yani ben gerçekten âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamberim. O beni sizlere benimle beraber göndermiş olduğu ilâhî mükellefiyetleri tebliğ edeyim diye gönderdi. Ben sizi kendisine davet ettiğim hususlarda size öğüt veren birisiyim. Size tebliğ ettiğim hususlarda güvenilir bir kimseyim. Ben Allah'a yalan söylemem. İşte peygamberlerin sıfatı bunlardır: Tebliğ, öğüt vermek ve güvenilir olmak.

Allah'ın size, sizi Allah'ın günleriyle ve ona kavuşmakla korkutmak üzere içinizden bir peygamber göndermesine hayret etmeyin. Aksine bu lütfuna karşılık Allah'a hamdetmelisiniz. Yüce Allah'ın, "...diye mi hayret ediyorsunuz?" buyruğu şu takdirdeki hazfedilmiş bir ifadeye atfedilmiştir: Sizler Allah'ın, cezası ile uyarıp korkutmak ve azabından sakındırmak için aranızdan bir kişi vasıtasıyla size öğüt vermesi ve hatırlatması için vahyini indirmesinden hayrete mi düştünüz ve bunu yalanlıyor musunuz?

Allah'ın üzerinizdeki lütfunu ve nimetini hatırlayınız; çünkü o sizi Nuh kavminin mirasçıları kılmış, sizlere kendi hemcinslerinize göre benzerlerinizden daha ileri derecede uzun boy ve güçlü bir beden vermiştir.

Allah'ın üzerinizdeki nimetlerini, size olan lütuflannı hatırlayın. Ona ih-lâsla ibadet etmek ve ona ortak koşmayı terk etmek suretiyle bu nimetlere karşılık ona şükredin ki, ebedî nimetleri ve cennetleriyle umduğunuza nail olasınız.

Ancak kavmi ona isyanda direterek şu sözleriyle cevap verdiler: Sen bize yalnızca Allah'a ibadet edip O'nu tazim edelim, diğer taraftan atalarımızın üzerinde gittiği yol olan putları birlikte ortak edinmeyi terk edelim diye mi geldin? Yani onlar Hz. Hud'un çağrısını inkâr ettiler. Yalnızca Yüce Allah'a ibadeti uzak bir şey kabul ettiler. Atalarının dinine bağlı kalarak putları O'nunla birlikte ortak edinmeyi sürdürdüler, terk etmeyi uzak bir şey gördüler. Çünkü içinde bulundukları durumu ve ortamı seviyor ve atalarının tuttukları dine alışmış bulunuyorlardı.

Hz. Hud'a karşı azgınlıklarını, inat ve inkârlarını daha da artırdılar. Hatta ahmaklıkta, meydan okumakta aşırıya gittiler ve ona imanı terk etmelerine ceza olarak üzerlerine azabın indirilmesini şu sözleriyle istediler: "Öyleyse şayet doğru söyleyenlerden isen, tehdit ettiklerini getir bize!" Yani eğer sen bu tehdidinde doğru söyleyen bir kimse isen, haydi üzerimize azabın indirilmesini ça-buklaştır.

Hz. Hud onlara şöyle cevap verdi: İşte bu sözlerinizi söylediğinizden dolayı Rabbinizden azap, gazap ve rahmetinden kovulmayı hak ettiniz. Böylece size vacip oldu yahut artık bu azap üzerinize inmiş bulunuyor. Bununla beklenen azabın gelmesi artık kaçınılmaz olduğundan bizzat meydana gelmiş gibi ifade etmiş oldu. Onlara gelen azap oldukça hızlı esen, uğuldayan ve fırtınalı bir rüzgârdı. Bu rüzgâr insanları kaldırıp yere fırtalıyordu. "Sanki onlar kökten sökülmüş hurma kütükleri idiler." (Kamer, 54/20).

Sizlerin ve atalarınızın ilâh diye adlandırdığınız bu putlar hususunda benimle tartışır mısınız? Halbuki bu putların faydası da yok zararı da yok. Allah onlara ibadete dair herhangi bir belge yahut delil de indirmiş değildir.

Daha sonra onları, "Bekleyin öyleyse. Şüphesiz ben de beraber bekleyenlerdenim" sözleriyle tehdit etti. Yani haydi siz de, "Tehdit ettiklerini getir bize" sözünüzle istemiş olduğunuz Allah'tan gelecek oldukça çetin azabın inişini bekleyiniz. Ben de sizinle birlikte o azabın size inişini bekleyenlerden birisiyim.

Nitekim onlara azap indi; Allah Hz. Hud'u ve onunla birlikte iman edenleri büyük rahmeti ile kurtardı. Kâfirleri kökten imha etti, Allah'ın ayetlerini inkâr edenlerin kökünü kesti. Çünkü onlar Yüce Allah'a iman etmediler. Allah'ın ayetlerini yalanladılar. İşte bunlar azap edilmeyi gerektiren iki niteliktir. Bunlar ise Allah'ın ayetlerini inkâr etmek, küfürde bulunmak ya da iman etmemektir.

Azap başka ayet-i kerimelerde de belirtildiği gibi oldukça şiddetli esen rüzgâr ve fırtınalarla olmuştu: "Âd kavminde de (ibretler vardı); hani biz onların üzerlerine kısır (hayırsız, bereketsiz) rüzgârı göndermiştik. O rüzgâr neye uğradıysa yerinde bırakmıyor ve mutlaka onu uf atıp kül gibi ediyordu." (Zâri-yât, 51/41-42); "Âd kavmine gelince, onlar da uğuldayan bir rüzgâr ve azgın bir fırtına ile helak edildiler. O rüzgârı onlara yedi gün ve sekiz gece aralıksız musallat kıldı. O kavmi orada (veya o süre içinde) yıkılmış görürdün. Sanki onlar içleri boşalmış hurma kütükleriydi. Şimdi onlardan geriye kalan kimse görüyor musun?" (Hakka, 69/6-8). İşte onlar isyanda diretip azgınlaşınca, Allah da onları şiddetli bir rüzgâr ile helak etti. Öyle ki bu rüzgâr onlardan birisini kaldırıyor, yükseltiyor, sonra da başı üzere yere bırakıyordu. Başı da gövdesinden ayrılıyordu: "Her şeyi helak ederdi, Rabbinin emriyle; onların meskenlerinden başka bir şey görünmez oluverdi. Günahkârlar topluluğunu böyle cezalandırırız." (Ahkâf, 46/25).

Onların azgınlık ve inatlarının bir belirtisi de putlara ibadet etmeleri insanlara zulmetmeleri, güç ve kuvvetleriyle gururlanıp böbürlenmeleriydi: "Ad kavmine gelince, onlar haksız yere yeryüzünde büyüklük tasladılar ve güç itibariyle bizden daha üstün kim vardır, dediler." (Fussilet, 41/15). Her yerde faydasız yere oldukça büyük binalar yaptılar. Bunun üzerine Hz. Hud onlara sitem etti ve şöyle dedi: "Siz her yüksek yerde eğlenmek için yüksek binalar mı yaparsınız? Ebedî kalırsınız ümidiyle su mahzenleri (veya köşkler) mi edinirsiniz? Alıp yakaladığınız zaman da zorbaca yakalarsınız. Artık Allah'tan korkun ve bana itaat edin." (Şuara, 26/128-131); "Ey Hud! Sen bize apaçık bir mucize getirmedin. Biz senin sözün üzere tanrılarımızı terk edecek değiliz. Sana inanan kimseler de değiliz" dediler. Biz ancak sana şunu deriz: Bazı ilâhlarımız seni fena çarpmış." (Hud, 11/53-54) Yani senin delirmene sebep olmuş. [37]

Hz. Salih (A.S.) Kıssası

73- Semud'a da kardeşleri Salih'i gönderdik. Dedi ki: "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin. Sizin O'ndan başka bir ilâhınız yoktur. Size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. İşte size bir ayet olarak Allah'ın dişi devesi. Onu bırakın da Allah'ın toprağında otlasın. Ona bir kötülükle dokunmayın, yoksa sizi acıklı bir azap yakalar.

74- Düşününüz ki O sizi Âd'dan sonra halifeler yaptı. Yeryüzünde sizi yerleştirdi. Ovalarında köşkler yapıyor, dağlarda evler yontuyorsunuz. Artık Allah'ın nimetlerini anın, yeryüzünde fesatçılar olarak taşkınlık yapmayın.

75- Onun kavminden ileri gelenler (mele') kendilerince zayıf gördüklerine, içlerinden iman edenlere dediler ki: "Siz Salih'in gerçekten Rabbi tarafından gönderilmiş olduğunu biliyor musunuz?" Onlar da "Doğrusu biz, onunla gönderilene inanıyoruz" dediler.

76- Büyüklük taslayanlar dediler ki: "Biz doğrusu sizin iman ettiğinizi inkâr edenleriz."

77- Ve dişi deveyi kesip devirdiler de Rablerinin emrine baş kaldırdılar ve dediler ki: "Ey Salih, eğer sen peygam-berlerdensen tehdit edip durduğun azabı getir bize."

78- Bu yüzden onları şiddetli bir sarsıntı tutuverdi de yurtlarında diz üstü çöken kimseler oldular.

79- O da onlardan yüz çevirdi ve dedi ki: "Ey kavmim, andolsun ki ben size Rabbimin vahyettiğini bildirdim ve size öğüt verdim, ne var ki siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz."

Hz. Salih (a.s.) Kıssası:

Semud b. Âsir b. İrem b. Nuh, Cedîs b. Aiz'in kardeşidir. Tasrn kabilesi de böyledir. Bütün bunlar İbrahim el-Halil (a.s.)'den önce helak olmuş (Bâide) Arab-ı Aribedendirler. Hz. Salih'in kavmi olan Semud, Ad kavminden sonra gelmiş ve onların ülkelerine, diyarlarına mirasçı olmuşlardı. Yerleştikleri yer Hicaz ile Şam arası Hicr bölgesinde olup, Vadi'1-kurâ ve çevresine kadar uzanırdı. Medâin-i Salih (Hz. Salih kavminin şehirleri) bu güne kadar görünmekte ve Feccunnâka diye bilinmektedir. Semud kavminin Hicri, Medyen topraklarının güneydoğusunda olup Akabe körfezine karşıdır. Ad kavmine, helak oldukları vakte kadar İrem Âd'ı deniliyordu. Ondan sonra da İrem Semud'u denilir oldu.

Resulullah (s.a.) onların yurtlarının ve meskenlerinin yanından geçmiştir. Bu hicrî 9. yılda Tebuk'e gittiği sırada olmuştu. İmam Ahmed, İbni Ömer'den şöyle dediğini nakleder: Resulullah (s.a.) beraberindekilerle birlikte Tebuk'te konaklayınca, Semud kavminin evlerine yakın Hicr'de onlarla konakladı. Beraberindekiler Semud kavminin su içtikleri kuyulardan su çektiler ve onlardan hamur yoğurdular. Bu sulardan yemek pişirmek için de tencereleri yerleştirdiler. Resulullah (s.a.)'m emir vermesi üzerine tencereleri döktüler ve yoğurduk-ları hamuru develere verdiler. Sonra Hz. Peygamber beraberindekilerle birlikte oradan ayrıldı. Devenin içtiği kuyuya kadar gidip orada konakladı. Azaba uğratılan kavmin bulundukları yere girmeyi onlara yasaklayıp şöyle dedi: "Onların başına gelen musibet gibi size de isabet etmesinden korkarım; o bakımdan onların bulundukları yerlere girmeyin."

Yine Ahmed, İbni Ömer'den şöyle dediğini rivayet eder: Resulullah (s.a.) Hicr'de bulunuyorken şöyle buyurdu: "Sizler bu azap olunanların olduğu yere ancak ağlar halde giriniz. Eğer ağlamaz iseniz onların oldukları yerlere girmeyiniz. Çünkü onlara isabet edenin benzeri size de isabet edebilir." Bu hadisin aslı Buharı ile Müslim'de başka yoldan da rivayet edilmiştir.

Semud kabilesi de Âd kavmi gibi putlara ibadeti din bellemişler, putları ibadette Allah'a ortak kılıyorlardı. Allah onlara pek çok nimetler vermişti. Onlara öğüt vermek, Allah'ın nimetlerini, vahdaniyetine delâlet eden ve O'nun ortağı olmadığını ortaya koyan nimetlerini hatırlatmak, yalnızca O'na ibadet edip başkasına ibadetten uzak durmayı hatırlatmak üzere Hz. Salih'i peygamber olarak göndermişti.

Kavminden mustaz'af olanlar Hz. Salih'e iman ederken mele' (efendiler, eşraf ve önderler) ise iman etmediler, isyan ettiler, büyüklük tasladılar, küfre saptılar, peygamberliğini inkâr ettiler: "Zikir (vahiy, peygamberlik) aramızdan ona mı verildi? Hayır, o şımarık bir yalancıdır." (Kamer, 54/25). Mustaz'aflara da şöyle dediler: "Siz Salih'in gerçekten Rabbi tarafından gönderilmiş olduğunu biliyor musunuz? Onlar da "Doğrusu biz onunla gönderilene inanıyoruz "dediler." Bu sefer müstekbirler onlara "Biz doğrusu sizin iman ettiğinizi inkâr edenleriz" diye cevap verdiler."

Müstekbirler Hz. Salih'ten doğruluğuna alâmet olan bir mucize istediler. Allah da onu dişi deve mucizesiyle destekleyip onlara şöyle dedi: "Su bir gün o dişi devenin ve belirli bir gün de sizin olacaktır." (Şuara, 26/155); "Muhakkak biz onlara bir imtihan olmak üzere o dişi deveyi göndereceğiz. Şimdi onları gözetle ve sabret. Suyun aralarında nöbetle pay edildiğini onlara bildir. Her biri su içme sırasında hazır bulunsun." (Kamer, 54/27-28). Deve bir günde kuyunun yahut küçük ırmağın suyunu içiyor, onlar da bir sonraki gün içiyorlardı. Diğer taraftan diledikleri kadar süt sağıyorlardı ve devenin sütü asla kesilmiyor, ek-silmiyordu.

Hz. Salih onlara deveye kötü bir maksatla el uzatmamalarını ve Allah'ın arzında otlamasına karışmamalarını emretti. Hz. Salih, Allah'ın üzerlerindeki nimetini kavmine hatırlatmakta bütün gücünü harcadı ve yeryüzünde fesatçılar olarak taşkınlık yapmalarını yasakladı. Onlarsa, iman etmeyi büyüklüklerine yediremediler. Onu hafife aldılar, ona karşı inatlaştılar, Rablerinin emrine baş kaldırdılar; dişi deveyi kestiler. Onu bizzat kesen, kavminin emri üzere Ku-dâr b. Sâlif idi: "Ve dişi deveyi kesip devirdiler de Rablerinin emrine baş kaldırdılar ve dediler ki: Ey Salih, eğer sen peygamberlerdensen, tehdit edip durduğun azabı getir bize." (A'râf, 7/77); "Bunun üzerine arkadaşlarını çağırdılar da o da alacağını aldı ve dişi devenin önce ayaklarını biçip devirdi" (Kamer, 54/29).

Hz. Salih onlara şöyle dedi: "Haydi yurdunuzda üç gün süreyle faydalanın." (Hud, 11/65); "O da: Ey kavmim, andolsun ki ben size Rabbimin vahyettiğini bildirdim ve öğüt verdim. Ne var ki siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz." (A'râf, 7/79). Daha sonra üzerlerine sarsıntı azabı (bu azap ulaştığı her şeyi yakan bir parça ateş ile birlikte gök gürültüsünden dolayı meydana gelen şiddetli bir sarsıntıdır) veya sayha azabı üzerlerine indi: "Bu yüzden onları şiddetli bir sarsıntı tu-tuverdi de yurtlarında diz üstü çöken kimseler oldular." Yüce Allah bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Fakat benim azabım ve uyarmalarım nasılmış? Muhakkak biz onlara bir tek sayha gönderdik de hayvan ağılına konulan ufak ot gibi oldular." (Kamer, 54/30-31). Yüce Allah kimi yerde bunu saika (yıldırım) kimi yerde de tağiye (her şeyi kaplayan azap) diye adlandırmıştır. Bunların hepsi de doğru ve yerinde ifadelerdir. Çünkü saika şiddetli ses ile birlikte, ba-zan de zelzeleyi andıran bir sarsıntı ile beraber olur. Diğer taraftan onun etkisi meydana geldiği yerden uzaklara kadar uzanıp orayı da kaplayabilir.

Yüce Allah, Hz. Salih'i ve onunla birlikte iman edenleri azaptan kurtardı. Onlar da Filistin civarında Remle denilen yere gittiler. Çünkü oralar verimli ve münbit yerlerdir. Sayıları ise Alusî'nin söz konusu ettiği gibi 120 kişi idi. Helak olanlar ise, beş bin hane halkıydılar: "Haberin olsun ki gerçekten Semud kavmi Rablerini inkâr ettiler. Yine haberiniz olsun ki Semud kavmi (Allah'ın rahmetinden) uzak düştüler." (Hud, 11/68).

Hz. Salih'in adı, Kur'an-ı Kerim'de A'râf suresinde 73, 75 ve 77. ayetlerde, Hud suresinde 61, 62, 66 ve 89. ayetlerde, Şuara suresinde ise 42. ayet-i kerimede olmak üzere dokuz defa anılmaktadır. Hz. Salih, el-Bağavî'nin belirttiğine göre Salih b. Ubeyd b. Asef b. Mâşih b. Ubeyd b. Hâzer b. Semud'dur. [38]

Açıklaması

"Andolsun ki Semud kabilesine kardeşleri Salih'i gönderdik." O din kardeşleri değil, aynı kabileden biri yahut da onlar gibi bir insandı, yani melek değildi.

Semud kavminden olan Hz. Salih "dedi ki: "Ey kavmim, yalnızca Allah'a, O'na şirk koşmaksızın ibadet edin. Sizin O'ndan başka ibadet edecek ilâhınız yoktur." Bütün peygamberler işte bu şekilde Allah'a ibadete çağırmışlardır. Nitekim Yüce Allah başka yerlerde şöyle buyurmaktadır: "Senden önce gönderdiğimiz her bir peygambere, mutlaka ona, "Benden başka bir ilâh yoktur, artık bana ibadet ediniz" diye vahyederdik." (Enbiya, 21/25); "Andolsun her bir ümmete, "Allah'a ibadet edin ve tağuttan uzak durun" diyen bir peygamber göndermişizdir." (Nahi, 16/36).

İşte size benim getirdiklerimin doğruluğuna dair delil ve belge gelmiş bulunuyor. Çünkü Hz. Salih'ten bir ayet getirmesini kendileri istemişler ve ona bizzat kendilerinin tayin ettikleri bir kayadan bu mucizenin çıkmasını teklif etmişlerdi. Bu Hicr tarafında tek başına ve el-Kâtibe adında bir kaya idi. Onlardan, eğer yüce Allah isteklerini yerine getirecek olursa, mutlaka kendisine iman edeceklerine, ona tabi olacaklarına dair sözler ve andlar aldı. Buna dair söz ve and vermeleri üzerine Hz. Salih kalkıp namaza durdu, Yüce Allah'a dua etti. Kaya hareket etti, sonra da istedikleri gibi karnında cenini hareket eden tüylü, büyük karınlı bir dişi deve kayanın içinden çıktı. Yüce Allah her şeye kadir olandır.

Bu esnada başkanları olan Cunda' b. Amr onunla birlikte olup emrine uyanlar da iman ettiler. Semud kavminin diğer eşrafı da iman etmek istedilerse de Zuâb b. Aınr b. Lebîd ile putlarının bakıcısı el-Hubâb ve Rebab b. Sa'r b. Celhes onlara engel oldular.

Dişi deve ve doğum yaptıktan sonra devenin yavrusu aralarında bir süre durdu. Bir gün kuyunun suyunu deve içiyor, bir gün de onlar içiyorlardı. Kendileri de devenin su içtiği gibi sütünü içiyor, sağıyorlar ve diledikleri kadar kaplarını dolduruyorlardı. [39] Nitekim bir başka ayet-i kerimede Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlara suyun aralarında nöbetleşe olduğunu bildir. Herkes su içme gününde hazır bulunsun." (Kamer, 54/28). Yine bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "İşte bu bir dişi devedir. Onun da bir içme nöbeti vardır; sizin de belli bir günde içme nöbetiniz vardır." (Şuara, 26/155). İbni Abbas der ki: Devenin su içtiği gün su yerine onun sütünü alıyorlardı.

Hz. Salih kavmine, "İşte size bir ayet olarak Allah'ın dişi devesi, dedi." Yani bu, benim peygamberliğimin doğruluğuna kat'î bir delildir. Onun dişi deveyi Allah'a izafe etmesi, devenin şanını yüceltmek, değerini ifade etmek ve şanının büyüklüğüne işaret etmektir. Çünkü deve Allah katından annesiz ve babasız olarak büyükçe bir kayanın içinden gelmişti.

Daha sonra Hz. Salih kavmine o deveyi Allah'ın arzında dilediği şekilde otlaması için rahat bırakmalarını, devenin kendisine ve otlamasına kötü bir maksatla dokunmamalarını emretti. Ve "Aksini yapacak olursanız oldukça acıklı bir azap gelip size isabet eder" dedi.

Daha sonra onlara üzerlerindeki Allah'ın nimetlerini, bu nimetlere karşılık şükretmelerini, Allah'a ibadet etmeleri gerektiğini hatırlatmıştır: "Düşününüz ki o sizi..." yani Allah'ın nimetlerini, lütfunu, size olan ihsanlarını hatırlayınız, düşününüz. Çünkü O sizleri uygarlıkta, imarda, güç ve kuvvette Âd'ın yerine halifeler yaptı. Onların ülkelerini, topraklarını size miras verdi. Onların evlerine sizleri yerleştirdi. Siz oranın ovalarına yüksek köşkler yapıyorsunuz. Bunu da size ilham etti, üstün bir sanatla, kerpiç ve kireç yapmak suretiyle yerin düzlüklerinden yararlanma imkânına sahipsiniz ve topraktan faydalanma yoluna gidiyor, dağlardan taşlar yontuyor, onlarla sağlam evler yapıyorsunuz. Sağlamlıkları dolayısıyla kışın bu evlerde kalıyorlardı. Yağmurlar, şiddetli rüzgârlar bunlara etki etmiyordu. Geri kalan mevsimlerde ise ziraat için ovalarda bulunurlardı.

İşte üzerinizdeki bu pek büyük nimetleri hatırlayın. Allah'a, O'nu tevhid etmek, yalnızca O'na ibadet etmek suretiyle şükredin. Sakın yeryüzünde herhangi bir şekilde fesat çıkarmayın.

Mele', yani eşraf, efendiler ve liderler âdeten peygamberlerin çağrılarını herkesten daha çabuk kabul eden mustaz'af fakirlere (ki onların iman edenleriydi) şöyle dediler: "Salih'in Allah tarafından gönderilmiş bir peygamber olduğunu biliyor musunuz?" Bu alay ve eğlenmek maksadıyla sorulmuş bir soruydu. Kendilerine bu soru sorulanlar şu cevabı verdiler: "Biz kesinlikle biliyoruz ki o Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamberdir. Bunda hiç bir şüphe ve tereddüt söz konusu değildir. Üstelik bizler Salih ile birlikte gönderilen hak ve hidayete iman ediyor ve tasdik ediyoruz. Bunların Allah tarafından gönderildiğini kabul ediyoruz." Onlara Peygamber olarak gönderildiğini bilip bilmediklerini sordular. Mustaz'aflar ise onun peygamber olduğunun şüphesiz ve bilinen bir husus olduğunu ifade ettiler. Mutlaka ona iman etmek gereğinden söz ettiler. O bakımdan, size bildiriyoruz ki biz ona iman edenleriz, dediler. Yüce Allah'ın, "İçlerinden iman edenlere" buyruğu mus-taz'aflara -açıkladığımız gibi- bir işarettir. Çünkü mustaz'aflar iman edenlerin kendileridir ve bu bütünden bir kısmın bedelidir; tercih edilen görüş de budur.

Salih'in peygamberliğine iman etmeyi büyüklüklerine yediremeyen kâfirler ise şu cevabı verdiler: "Biz ise sizin tasdik edip iman ettiğiniz Salih'in peygamberliğini bile bile red ve inkâr edenleriz."

Burada Hz. Salih'in kavmi, "Biz Salih ile gönderilenleri inkâr edenleriz" demediler. Çünkü böyle bir ifade, onların, peygamberliğini kabul ettiklerine dair şahitliklerini, sonra da inat olsun diye onu inkâr edip reddettiklerini ihtiva eder. Zamahşerî der ki: "Sizin iman ettiğinizi inkâr edenleriz" ifadesini onunla gönderilenler yerine kullandılar. Böylelikle müminlerin bilinen ve teslim olunması gereken bir husus olarak kabul ettikleri bir şeyi reddettiklerini ifade etmek istediler.

Hz. Salih'i yalanlamaları artık ileri dereceye vardı ve dişi deveyi öldürmeyi kararlaştırdılar. Böylelikle suyun, tamamen kendilerinin olmasını istediler. Dişi deveyi öldürmek üzere ittifak ettiler ve sonunda dişi deveyi öldürdüler. Öldürme fiilinin, onu öldürenin bir kişi olmakla birlikte, hepsine nispet edildiğini görüyoruz. Nitekim Kamer suresinde şöyle denilmektedir: "Bunun üzerine arkadaşlarını çağırdılar; o da alacağını aldı ve dişi deveyi kesti." (Kamer, 54/29) . Öldürenin fiiline razı oldukları için öldürme hepsine nispet edildi. Nitekim bir başka yerde Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onu yalanladılar da dişi deveyi kestiler. Bunun üzerine Rableri günahları sebebiyle onlara azap gönderiverdi ve hepsini dümdüz etti. Ve o, bunun sonucundan korkmaz." (Şems, 91/14-15). Sa-hih-i Buharî'de de Hz. Peygamber'in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: "Aralarında güçlü kuvvetli, kavmi tarafından koruması olan Ebu Zem'a gibi birisi bu işe seçildi."

Onlar Rablerinin emrine baş kaldırdılar, yani Hz. Salih'in risaletine uymayı kabul etmediler, Rablerinin emrine riayetten yüz çevirdiler. Rablerinin emri ise Yüce Allah'ın Hz. Salih vasıtasıyla kendilerine verdiği, "Onu bırakın da Allah'ın toprağında otlasın..." gibi buyruklar yahut da Rablerinin dini anlamındadır. Onlarsa, "Ey Salih! Haydi bizi kendisiyle tehdit edegeldiğin azap ve intikamı getir, eğer gerçek bir peygambersen ve sen Allah'tan getirip tebliğ ettiklerinde doğru söylüyor iddiasında isen" dediler. Böyle bir istek ise ahmaklığın, beyinsizliğin, saf ve aldanan kimselerin özelliğidir.

İmam Ahmed ve Hâkim, Hz. Cabir"den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Resulullah (s.a.) Hicr*den geçince şöyle buyurdu: "Sizler (Rabbinizden) mucizeler istemeyiniz. Bunları Salih kavmi istedi. O bakımdan o mucize -yani dişi deve- işte bu yoldan geliyor ve öbür yoldan gidiyordu. Onlar ise Rablerinin emrine baş kaldırdılar ve onu kestiler. Sularını bir gün dişi deve içiyor, kendileri de o gün o dişi devenin sütünü içiyorlardı; fakat onu kestiler. Bu sefer çığlık onları yakaladı, Allah da onları semanın altında hareketsiz bıraktı. Allah'ın Hareminde bulunan tek bir kişi müstesna." O kimdir ey Allah'ın Rasulü? diye sordular. O da, "Ebu Rigâl'dir" dedi. Harem'den çıkınca kavmine isabet eden ona da isabet etti.

"Bu yüzden onları şiddetli bir sarsıntı tutuverdi." Hud suresinde, "Sayha (çığlık) onları yakalayıverdi"; Fussilet suresinde, "Horluk azabının yıldırımı onları yakalayıverdi"; Zariyat suresinde ise, "Onlar bakıp dururken yıldırım onları yakalayıverdi" denilmektedir. Bunların hepsinden kasıt birdir: O da yeri sarsan ve kendilerinin de sarsıntıya uğradıkları oldukça şiddetli bir çığlıktır. Bu çığlığın sebebi ise semavî cisimlerin biribirlerine sürtüşmeleriydi.

Onlar da yurtlarında yahut meskenlerinde hareketsiz, ölmüş cesetler haline geliverdiler.

Hz. Salih onlardan yüz çevirip uzaklaştı. Zahir olan o ki, o başlarına geleni müşahade ediyordu. Onların diz üstü hareketsiz çöktüklerini görünce, onlardan yüz çevirip gitti. Onların iman etmeyişlerine ve hallerine üzülerek hasret içerisinde kederlice oradan uzaklaştı.

Dedi ki: "Ey kavmim, gerçekten ben aranızda size nasihat ve öğüt vermek hususunda bütün gücümü, takatimi ortaya koydum. Fakat sizler öğüt verenleri sevmezsiniz. O bakımdan aleyhinize azap sözü hak oldu." Bu ise Hz. Salih'in kavmine bir azarlaması idi. Çünkü Yüce Allah kendisine muhalefet ettikleri ve Allah'a karşı baş kaldırıp hakkı kabul etmekten yüz çevirdikleri için onları helak etti.

Rivayet edildiğine göre onların dişi deveyi kestikleri gün çarşamba günüydü. Azap ise üzerlerine cumartesi günü indi.

Yine rivayet edildiğine göre Hz. Salih, ağlayarak yüz on Müslüman kişi ile oradan çıktı. Geri döndüğünde dumanın yükselmekte olduğunu gördü, böylelikle helak olduklarını anladı. Helak olanlar ise bin beşyüz kişi idiler. Başka rivayetler de vardır.

Hz. Salih'in ölümünden sonra kavmine seslenmesi, Resulullah (s.a.)'m Ku-reyş'ten Bedir'de öldürülüp kuyuya gömülmelerinden sonra bazı kimselere bu şekildeki seslenmesini andırmaktadır: "Ey Hişamoğlu Ebu Cehil, ey Rabiaoğlu Utbe, ey Rabaaoğlu Şey be, ey filan oğlu filan... Allah'a ve Rasulüne itaat etmiş olsaydınız sevinmez miydiniz? Şüphesiz bizler Rabbimizin bize verdiğinin hak olduğunu gördük, siz de Rabbinizin size vaad ettiğinin hak olduğunu gördünüz mü?"

Hadisi rivayet eden ensardan Ebu Talha -Buharı ve başkalarının naklettiklerine göre- der ki: Ömer, "Ey Allah'ın Rasulü! Sen leşe dönüşmüş bir toplulukla mı konuşuyorsun?" deyince, Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Nefsim elinde olana yemin olsun ki, sizler benim söylediklerimi onlardan daha iyi işitiyor değilsiniz, fakat onlar cevap veremiyorlar." [40]

Hz. Lut (A.S.) Kıssası

80- Lût'u da gönderdik: "Sizden önce âlemlerden hiç kimsenin yapmadığı hayasızlığı mı yapıyorsunuz?

81- Siz kadınları bırakıp erkeklere yaklaşıyorsunuz, doğrusu siz aşırı giden bir kavimsiniz."

82- Kavminin cevabı sadece: "Çıkarın onları ülkenizden. Çünkü onlar fazla temizlik yapan insanlarmış" demek oldu.

83- Bunun üzerine biz de hem onu hem de -karısı müstesna- ehlini kurtardık. O geride kalanlardan oldu.

84- Onların üzerine bir yağmur yağdırdık. Günahkârların sonunun nasıl olduğuna bir bak.

Hz. Lût (a.s.) Kıssası:

Lût, Haran'm oğlu, İbrahim b. Tareh'in de kardeşinin oğludur. Hz. İbrahim'e iman etti, onun gösterdiği yol üzere hidayet buldu. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ona Lût iman etti ve (İbrahim) dedi ki: Ben Rabbime hicret ediciyim" (Ankebût, 29/26). Yaptığı yolculuklarında Hz. İbrahim'e tabi oldu. Mezopotamya bölgesinde onunla beraber oldu. Sonra Mısır'da, sonra da Ürdün'ün doğu taraflarında Şam (Suriye) bölgesinde Sodom'da yerleşti.

Hz. Lût kıssası bir kaç surede az farklılıklarla zikredilmiştir. Bu kıssaların biri ötekini tamamlar şekildedir.

Sodomlular hayasızlıkları, herhangi bir utanç ve iffet duymaksızın, herkesin gözü önünde işliyorlardı. Tüccarların yollarını kesip, mallarını ellerinden alıyorlardı. Nitekim Yüce Allah Hz. Lût'un onlara söylediği şu sözlerini bizlere de nakletmektedir: "Acaba siz, erkeklere yaklaşacak, yol kesecek, ve toplantı yerlerinizde münkeri işleyip duracak mısınız?" (Ankebût, 29/29).

Hz. Lût ise, onlara öğüt verip nasihat etti. Bu işten vazgeçmelerini istedi. Onları Allah'ın azabı ile korkuttu. Fakat bu öğütlere hiçbir şekilde aldırış etmediler, işlerinden vazgeçmediler. Hz. Lût kendilerine ısrarla öğüt vermeyi sürdürünce, bu sefer kimi zaman taşlayıp öldürmekle, kimi zaman yurdundan çıkarmakla onu tehdit ettiler. Nihayet melekler İbrahim (a.s.)'e uğrayıp Lût kavminden intikam almak üzere, -ki bunlar Sodomlular ve Amura (Gomora)'lı-lardı- Hz. Lût'un yanına varıncaya kadar bu durum böyle devam etti. Meleklerin bunu söylemeleri üzerine Hz. İbrahim, Hz. Lût'a da bir kötülük geleceğinden korkunca, ona Lût'un iman edenlerle beraber kurtulacağını bildirdiler ve ayrıca kavmine gelecek olan azabın kesin ve kaçınılmaz olduğunu haber verdiler: "Ey İbrahim, bundan vazgeç! Çünkü Rabbinin emri gelmiştir. Onlara hiç şüphesiz geri çevrilmeyecek bir azap çatacaktır." (Hud, 11/76).

Aynı melekler, Hz. Lût'a güzel yüzlü, genç, bıyığı terlememiş delikanlılar suretinde geldi. Bu sefer Sodom'lulardan bir grup Hz. Lût'un yanına gelerek hayasızlık yapmak üzere ondan misafirlerini istediler. Hz. Lût onları geri çevirmeye çalıştı. Bu hususta alabildiğince ileri gitti. Nihayet onlardan misafirlerini korumak üzere ve kendisinden utanacaklarını umarak, kızlarını meşru evlenme yolu ile almaları teklifinde bulundu. Ancak onlar bu işe razı olmadılar. Daha sonra Hz. Lût melek olduklarını bilmediği meleklere şöyle dedi: "Keşke yetecek bir gücüm olsa idi yahut güçlü bir kaleye sığınabilseydim." (Hud, 11/80). Yani o vakit sizinle beraber bunlara karşı cihat eder ve onlara lâyık olduğu cezayı verirdim. Bu sefer, melekler ona gerçek durumlarım bildirdiler. Ve bu kavmi cezalandırmak üzere geldiklerini söylediler.

Kasaba halkı bu sakalı bitmemiş genç delikanlıları güç kullanarak almak için Hz. Lût'un evine hücum edince, Allah gözlerini kör etti, göremez oldular. Nereye baskın yapacaklarını bilemediler. Sonra melekler Hz. Lût'u ve onun iki kızını ve hanımını kasabadan çıkardılar. Kendilerinden hiçbir kimsenin geri dönmemelerini emrettiler. Emrolundukları yere gitmelerini istediler. Hanımı müstesna hepsi emre itaat ettiler. Hanımı kasabanın başına neler geldiğini görmek üzere kasabaya geri döndü. Onlara kalben bağlı idi, ve kâfir bir kadındı. Bunun üzerine ona da kavminin başına gelen azabın aynısı geldi. Allah onların üzerine pişmiş çamurdan taş yağdırdı. Yurtları alt üst oldu. Sayıları bin veya daha fazla kişi idi. [41]

Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "Ey Lût, biz Rabbinin elçileriyiz, dediler. Onlar sana asla ulaşamazlar. Sen hemen gecenin bir bölümünde aile halkınla yürü. İçinizden hiçbir kimse geriye bakmasın. Yalnız hanımın müstesnadır. Çünkü onlara isabet edecek olan, şüphesiz ona da isabet edecektir. Onlara vaad olunan vakit sabahtır. Sabah vakti de yakın değil mi? Emrimiz oraya gelince oranın üstünü altına getirdik ve üzerlerine pişirilmiş balçıktan birbiri ardınca taş yağdırdık..." (Hud, 11/81-82). [42]

Açıklaması

Bir de Lût'u an. Hani o kavmine, azarlayarak şöyle demişti: Sizler sizden başka hiçbir kimsenin hiç bir zamanda yapmadığı hayasızca işi mi yapıyorsunuz? Evet bu işi ilk olarak siz ortaya çıkardınız. Bunu yapacak olan herkesin günahının misli de size olacaktır. İşte bu, bu işin fıtrata ters olduğunu göstermektedir. Yüce Allah'ın, "Sizden önce âlemlerden hiç kimsenin yapmadığı hayasızlığı mı yapıyorsunuz?" buyruğu böyle bir işin istisnasız olarak hiç bir kimsenin yapmadığını, tekitli olarak ifade etmektedir.

Sizler erkeklere arkalarından yaklaşıyor ve kadınlarla evlenerek önden yaklaşmaktan vazgeçiyorsunuz. Yani sizler kadınları ve Rabbinizin onlardan sizin için yarattıklarını bırakıp, erkeklere yaklaşmaya yöneldiniz. Bu ise bir sapıklık, bir haddi aşmak ve bir bilgisizliktir. Çünkü bu bir şeyi olması gereken yerden başkasına koymaktır. Bundan dolayı diğer ayet-i kerimede onlara Hz. Lût'un şöyle dediğini görüyoruz: "İşte kızlarım, eğer yapacaksanız (onları nikahlayın)" (Hicr, 15/71). Böylelikle onlara kadınlarla evlenme yolunu gösterdiyse de, onlar kadınları arzulamadıklarını belirterek gerekçe gösterdiler.

Hz. Lût'un, "Siz kadınları bırakıp şehvetle erkeklere yaklaşıyorsunuz" buyruğu Yüce Allah'ın, "Hayasızlığı mı yapıyorsunuz" buyruğunu açıklamaktadır.

Aynı zamanda bunda onlara aşırı derecede bir azar ve bir sitem vardır. Yüce Allah'ın, "Kadınları bırakıp" buyruğunda onların kadınları terk ettiklerine işaret etmektedir. Kadınlar ise selim fıtrat sahibi erkeklerin şehevî arzularını giderecekleri karşı cinslerdir

"Doğrusu siz çok aşırı giden bir kavimsiniz" yani sizler hayasızlığı işledikten sonra bundan dolayı pişman da olmuyorsunuz. Aksine sizin âdetiniz, haddi aşmak ve her hususta aşırıya gitmektir. İşte bundan dolayı cinsî arzularını tatmin etmek hususunda aşırıya gittiler. O kadar ki mutad olan normal hali bırakıp, mutad olmayana yöneldiler. Yüce Allah'ın, "Hayır, siz haddi aşan bir kavimsiniz" (Şuara, 26/166). Yani siz şirk ile birlikte bu hayasızlığı işlemekten dolayı, haddi aşan kimselersiniz.

En'âm suresinde ise onları bir başka suretle nitelendirmektedir: "Hayır, siz cahillik eden bir kavimsiniz" (En'âm, 27/55). Bu da onların zevk almakta aşırıya gittiklerini, akıl ve fıtratın sınırlarını aştıklarını ve işlerinin akibetini bilmediklerini göstermektedir. Çünkü onlar bunların sağlığa zararlarını takdir edemiyor, şu modern asırda sabit olan öldürücü hastalıkları ortaya çıkaracağını değerlendiremiyorlardı.

Hz. Lût'un bu tepkisine ve onun öğüdüne karşı ikna edici bir cevap da veremediler, hatalarından, sapıklıklarından da geri dönmediler. Bu hayasızlığın reddedilmesinin ve işin büyüklüğünün onlara anlatılmasının bir faydası olmadı. Bunun yerine onlar Hz. Lût'u aralarından çıkarmak, beraberindeki müminlerle birlikte onu kasabalarından sürmek istediler. Çünkü onlardan işittikleri vaazlarından, öğüt ve sözlerinden rahatsız olmuşlardı. Hz. Lût'a uygun bir şekilde cevap veremedikleri gibi, aksine hiçbir şekilde sözüyle ilgili olmayan, öğüdüyle alâkası bulunmayan bir başka şekilde yani onu aralarından çıkarmak suretiyle karşılık verdiler. Yüce Allah'ın, şu buyruğunda olduğu gibi: "Onları çıkarınız" buyruğunda kastedilenler, Hz. Lût ve ona tabi olanlardır.

Bazıları içinden şöyle dediler: Bunlar çokça temizleniyor ve sizin bu yaptığınız işte bu hayasızlıklarda, erkek ve kadınlara arkadan yaklaşmakta sizinle ortak hareket etmekten uzak duruyorlar. Bu ifadeleri ise müminlerle alay etmek, kendilerinin işledikleri çirkinlikle övünmek üzere söylemişlerdi. Nitekim fasıklar, bazı salih kimselere kendilerine öğüt verdikleri vakit şöyle derler: Şu, bir lokma bir hırka yaşamak isteyeni bizden uzaklaştırın da şu zahidlik tasla-yandan uzakta rahat bir nefes alalım. Yüce Allah'ın, "Fazla temizlik yapan in-sanlarmış" ifadesi, onlar bu işe yaklaşmıyorlar, demektir.

Sonunda Yüce Allah Hz. Lût'u ve onunla birlikte iman eden aile halkını -hanımı müstesna- kurtardı. Çünkü karısı iman etmemişti. O balamdan o da azapta kavmiyle birlikte kalan ve helak olanlardandı. Çünkü o da kavminin dini üzere idi ve bu konuda onlara ters düşmüyordu. Ayrıca kendisiyle kavmi arasında bir takım işaretlerle Hz. Lût'un yanına gelen misafirlerini onlara bildiriyordu. Bu da Yüce Allah'ın şu buyruğunu andırmaktadır: "Biz orada bulunan müminleri çıkardık. Orada Müslümanlardan bir hane halkından başkasını bulmadık" (Zâriyat, 51/35-36). Yani Hz. Lût'a aile halkı dışında kavminden kimse iman etmemişti.

Oldukça hayret verici, görülmemiş bir yağmur yağdırıldı üzerlerine. Bu da üzerlerine atılan taş yağmuruydu. Bir başka ayet-i kerimede bunu şöylece açıklamaktadır: "Üzerlerine pişmiş çamurdan taş yağdırdık. Rabbinin yanında işaretlenmiş olarak ve o (belde) zalimlerden uzak değildir." (Hud, 11/82-83); "Ve biz onun altını üstüne getirdik. Onlara pişmiş çamurdan taş yağdırdık." (Hicr, 15/74). Yüce Allah bu taşların işaretli olduğunu belirtmekle bunların kırmızı renk arasında beyaz renkle işaretli olduklarım anlatmaktadır.

Burada sözü geçen taşların oldukça hızlı esen firtma ve kasırgalarla getirilmiş olması, yahut da yerkürenin kendisine doğru çektiği bir yıldızın parçalanmış kalıntılarından olup, dağılmış meteorlar olması da muhtemeldir.

Şimdi ey Muhammed, ve ey bu kıssalardan kötülükten vazgeçmek üzere ibret alan herkes! Aziz ve Celil olan Allah'a isyan etme cesaretini gösteren, O'nun peygamberlerini yalanlayan kimselerin akibetlerinin nasıl olduğuna bir bak ki, ahiretten önce dünyada bir ümmetin günahlarının nasıl cezasını çektiğini gör. [43]

Hz. Şuayb (A.S.) Kıssası

85- Medyen'e de kardeşleri Şuayb'ı gönderdik. Dedi ki: "Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Sizin O'ndan başka bir ilâhınız yoktur. Rabbinizden size apaçık bir delil gelmiştir. O halde ölçüyü ve tartıyı tam yapın. İnsanların eşyasını eksik vermeyin. Ve orası ıslah olduktan sonra yeryüzünde fesat çıkarmayın. Bunlar sizin için hayırlıdır. Eğer müminler iseniz.

86- Ve Siz Allah'a iman edenleri tehdit ederek, Allah'ın yolundan alıkoyarak ve onun eğriliğini isteyerek, öyle her yolun başını tutup oturmayın. Hem hatırlayın ki, siz vaktiyle pek az idiniz de sizi O çoğalttı ve bakın, fesat çıkaranların sonu nice olmuştur!

87- Eğer içinizden bir kısmı benimle gönderilene inanmış, bir kısmı da inanmamişsa, Allah aramızdaki hükmünü verinceye kadar sabredin. O hüküm verenlerin en hayırlısıdır."

Hz. Şuayb (a.s.) Kıssası:

İşte bu Nuh, Hud, Semud ve Lût kıssalarından sonra anlatılan peygamber kıssalarından beşincisidir. Bu da Hz. Şuayb'ın kavmi olan Medyenlilerle olan kıssasıdır.

Hz. Şuayb da Araplara gelen peygamberlerdendir. Kur'an-ı Kerim'de on defa adı geçmektedir: A'râf 85, 88, 90, 92 ve Hud 84 87, 90, 95; 177; Ankebut 36. O, Hz. Musa döneminden önce peygamber olarak gönderilmişti. Çünkü Yüce Allah bu beş peygamberin kıssasını zikrettikten sonra şöyle buyurmaktadır: "Sonra onların ardından Musa'yı ayetlerimizle Firavun'a ve onun mele'ine gönderdik." (A'râf, 7/103).

Medyen veya Medyan kavmine gelince, bunlar Hz. İbrahim'in oğlu Medyen'in soyundan gelirler. Bunlar Hicaz yolu üzerinde Ürdün'ün güneydoğu tarafında Maan'a yakuı Medyen şehrinde yaşarlardı. Allah'tan başkasına ibadet ediyor, ölçü ve tartıyı eksik yapıyorlardı. Hz. Şuayb onlara bütün bunları yasakladı. Allah'ın azabından sakındırdı. Onlara karşı delil getirme hususundaki büyük mahareti ve oldukça güçlü açıklama kabiliyeti dolayısıyla ona "peygamberlerin hatibi" lakabı verilmiştir. Onun kavmi İbni Kesir*in görüşüne göre As-habü'l-Eyke'nin kendisidir.

Kavmi yollarda durur, insanları Allah'ın yolundan alıkoyarlar ve yanlarına gelen kimselere, "Şuayb çok yalancı birisidir, sakın ha o sizi dininizden çevirmesin!" derlerdi. Yine onlar, "Hamd olsun Şuayb'a uyacak olursanız, o vakit hiç şüphesiz hüsrana uğrayanlar olursunuz." (A'râf, 7/90) derlerdi.

Onun davetini iptal etmek ve ona eziyet etmek suretiyle onu küçük düşürüp tehdit etmeye gayret gösteriyorlardı: "Dediler ki: Ey Şuayb! Senin söylediğinden fazla bir şey anlamıyoruz. Ve şüphesiz biz seni aramızda zayıf görüyoruz. Eğer kavmin olmasaydı şüphesiz seni taşa tutardık. Sen bizim için kıymetli bir kimse değilsin." (Hud, 11/91). Hatta kendisine kavmini Allah'tan başkasına ibadeti yasaklamasını, ölçü ve tartıda adalet sağlamalarını emretmesini ön gören namazını dahi, onu ayıplama konusu ediyorlardı: "Ey şuayb, dediler. Senin namazın mı bize atalarımızın taptıklarını ya da mallarımızda dilediğimizi yapmayı terk etmemizi emrediyor? Şüphesiz sen yumuşak huylu ve aklı başında bir kimsesin." (Hud 11/87).

Fakat Hz. Şuayb onları Allah'a imana ve güzel davranışa çağırarak susturunca, kavminin ileri gelenlerinden onu ve beraberinde bulunan iman edenleri, eğer kavimlerinin eski dinine bağlanmayacak olurlarsa, kasabalarından çıkartmakla tehdit ettiler. O da onlara, "Peki ya biz istemesek bile mi?" (A'râf, 7/88) diye sitem etti.

Kavmi küfürleri üzere ısrar edip Hz. Şuayb ile tartışmayı, söz ve fiilleri ile ona eziyet etmeyi aşırıya götürünce, Allah onları Semud kabilesini helak ettiği şekilde, büyük sarsıntıyla yani zelzele ile helak etti ve toptan yok oldular: "Sonunda onu yalanladılar, bunun üzerine sarsıntı onları yakaladı ve böylece onlar yurtlarında diz üstü çökenler oldular." (Ankebût, 29/37).

Yüce Allah da Hz. Şuayb'ı ve onunla birlikte iman edenleri kurtardıktan sonra, Ashabu'l-Eyke'ye peygamber olarak gönderdi. el-Eyke ise Medyen yakınlarında ağaçlık bir yerdir. Medyen yolu üzerinde idiler. Hz. Şuayb onları da durumlarından vazgeçirmek isteyince onu yalancılık ve büyücülükle itham ettiler, peygamberliğini tasdik etmediler. Çünkü o da onlar gibi bir insandı: "Dediler ki: Sen ancak büyülenmişlerdensin ve sen ancak bizim gibi bir insansın. Şüphesiz bizler seni hiç şüphesiz yalancılardan sanıyoruz." (Şuara, 26/185-186)

Bunların da, Hz. Şuayb'dan eğer doğru söyleyen bir kimse ise üzerlerine gökten bir parça indirmesini isteyip haktan yüz çevirmekte aşırıya gitmeleri üzerine, gölgelik günü (bulutla gölgelendirme günü) azabı gelip onları yakaladı. Bu da şöyle olmuştu: Yüce Allah sulan kaynayıncaya kadar yedi gün süreyle onlara aşın sıcak musallat etti. Daha sonra onlara doğru bir bulut sürükledi.

Güneşin aşırı sıcağından onun gölgesine sığınmak üzere toplanıp bir araya geldiler. Bu buluttan üzerlerine ateş yağdı ve hepsi yanıp gittiler:

"Onu yalanladılar, o bakımdan bulutla gölgelenme günü azabı onları yakaladı. Şüphesiz ki o, büyük bir günün azabıydı." (Şuara, 26/189). [44]

Açıklaması

Yüce Allah Medyen'lilere kardeşleri Şuayb'ı göndermişti. Bu ise -belirtildiği gibi- bir din kardeşliği değil, bir neseb kardeşliği idi. Hz. Şuayb onlara, hepsi iki ana esasa dayanan beş mükellefiyet emretti: Allah'ın emrine gereken tazimi göstermek ki, bunun kapsamına tevhidi ve peygamberliği ikrar da girer. Bir de Allah'ın yarattıklarına şefkatli olmak. Bunun kapsamına da eksik ölçüp tartmayı, fesat çıkartmayı terk etmek girer ki, her ikisinin de ortak yanı başkalarına eziyet verecek şeyleri terk etmektir.

Sözü geçen bu yükümlülükler şunlardır:

1- Allah'a ibadeti emredip O'ndan başkasına ibadeti yasaklamak: "Allah'a kulluk edin, sizin O'ndan başka bir ilâhınız yoktur." Bu, bütün peygamberlerin şeriatında ve bütün rasullerin davetlerinde gözden ırak tutulmayan bir esastır.

2- Peygamber olduğunu tebliğ edip şöyle dedi: "Rabbinizden size apaçık bir delil gelmiştir." Yani Yüce Allah benim size getirdiklerimin doğruluğuna dair apaçık belgeleri ortaya koymuş bulunmaktadır. Belge ise hem kevnî mucizeyi, hem aklî delili, hem de olağan üstü halleri kapsar. Bu da Hz. Salih'in söylediği söze benzemektedir. Şu kadar var ki Yüce Allah, Hz. Salih'in mucizesi olan dişi deveyi söz konusu ettiği halde, Hz. Şuayb'm mucizesini söz konusu etmemektedir. Bununla birlikte bunun sözlerini doğrulayacak bir ayetin (mucizenin) varlığı kaçınılmazdır. Buharî ile Müslim, Ebu Hureyre (r.a.)'den Peygamber (s.a.)'in şöyle buyurduğunu rivayet etmektedirler: "Bütün peygamberlere mutlaka benzeri dolayısıyla insanlığın iman edeceği ayetler (mucizeler)den verilmiştir. Bana verilen ise Allah'ın bana vahyettiği bir vahiydir. O bakımdan kıyamet gününde bütün peygamberler arasında uyanları en çok kişi olacağımı ümit ederim."

Zemahşerî der ki: "Hz. Şuayb'm mucizelerinden birisi onun Musa'ya asasını vermiş olmasıdır. Bu asa yılanlara karşı savaş vermiştir. Yine Hz. Musa'ya şöyle demişti: "Bu koyunlar siyah beyaz karışımı yavrular doğuracak. Ben bu koyunları sana hibe ediyorum." Aynı şekilde durum dediği gibi olmuştur. İşte bu haller Hz. Şuayb'ın mucizeleri idi. Çünkü Hz. Musa o dönemde henüz peygamber olarak görevlendirilmemişti.[45]

Bu Mutezile'nin görüşüdür. Yani Mutezile peygamberlikten önce mucizenin ortaya çıkmayacağı kanaatindedir. Ehl-i sünnet'in görüşüne göre ise Yüce Allah'ın daha sonra peygamber ve rasul olacak bir kimseye vahyin ulaşmasından önce çeşitli mucizeler lütfetmesi mümkündür. Buna da irhas (peygamberlikten önce peygamberliğe alâmet olan hususlar) adı verilir. Böylelikle Zemahşerî'nin sözünü ettiği haller aynı zamanda Hz. Musa için bir takım irhaslar idi. [46]

3- Ölçü ve tartının eksiksiz yapılması. Hz. Şuayb, "O halde ölçüyü ve tartıyı tam yapın" demişti. Bu ise daha önce belirtilen, "Rabbinizden size apaçık bir delil gelmiştir" buyruğuna binaen söylenmiş olup, azıcık bir şey dahi olsa hainliği haram kılmaktadır. Anlamı da şudur: Satışınız esnasında ölçü ve tartıyı eksiksiz yapın. Bu ise onların insanlara yapacakları davranışlarda iyilik yapmaları için bir öğüttür. Satılan şey ile ona karşılık alman değer arasında girişilecek ilişkilerin bu adalet esasına göre yapılması gerekmektedir. Hz. Şuayb bu fesat veya satmayı tedaviye ihtimam göstermişti. Çünkü Medyenliler ölçü ve tartıları eksik yapmaya kendilerini kaptırmış gidiyorlardı. Burada ölçüden kasıt, ölçü aletidir. Nitekim Hud suresinde, "Ölçeklerinizi tamam yapın" diye bu-yurulmaktadır.

4- İnsanların mallarına hiyanet etmek ve haksız yere mallarını almalarının yasaklanması. Yüce Allah, kendisine ifadelerinin fesahati, öğütlerinin akıcılığı dolayısıyla "peygamberler hatibi" denen Hz. Şuayb'ın şöyle dediğini bize bildirmektedir: "İnsanların eşyasını eksik vermeyin." Yani gizlice ve onların görmeyecekleri bir şekilde satış esnasında onların hakkı olan bir şeyi eksiltmeyin. Nitekim Yüce Allah'ın bu konudaki tehdidinde şöyle buyurulmaktadır: "Vay o eksik ölçüp tartanlara... Bunlar büyük bir gün için diriltileceklerini, âlemlerin Rabbi huzuruna çıkartılacaklarını ummuyorlar mt?"(Mutaffifîn, 83/1-6). Eşyanın eksik verilmesi ise, onu ayıplamak ve rağbet edilmeyecek bir surette eksiltmek yahut değeri bakımından aldatmak veya ölçüde fazla almak yahut onu eksik vermek suretiyle hileye sapmaktır.

Maksat şudur: Hz. Şuayb kavminin satış esnasında ölçü ve tartıda eksiklik yapmalarını yasak edince, ayrıca bütün yönleriyle eksik vermeyi, eksiltmeyi de yasakladı. Bunun kapsamına gasp, hırsızlık, rüşvet almak, yol kesicilik, hileli yollarla başkalarının mallarını almak ve buna benzer türlü hileli alışverişler ve alışveriş dışında dahi olsa, her türlü aldatma da girer. Yine bunun kapsamına ilim ve fazilet gibi manevî hakların saklanması da girmektedir. O bakımdan herhangi bir kimsenin ilim, ahlâk, fazilet yahut edep gibi hususlarda hakkını eksiltmek, kıskançlık, çekememezlik ve hoşlanmamaktan dolayı haksız yere ondan üstün olduğunu iddia etmek de caiz değildir. Hz. Şuayb'ın kavmi beldelerine gelen yabancıların kaliteli dirhemlerini alırlar ve bu kaç paradır diyerek bunu paramparça ederler sonra da ondan bu parayı gayet açık bir şekilde oldukça eksik bir değere alırlar; yahut da o paranın bedeli olarak ona kalp para verirlermiş.

5- Fesadın yasaklanışı. Yüce Allah, "Orası ıslah olduktan sonra yeryüzünde fesat çıkarmayın" diye buyurmaktadır. Yani peygamberler, onlara uyan, şe-riatleriyle amel eden ıslah ediciler orayı düzeltmiş iken siz o yerde fesat çıkartmayın. İfade "orasının ahalisi orayı ıslah ettikten sonra" şeklinde hazf edilmiş bir muzaf takdiri ile söylenmiş demektir.

Islah ise akideyi, yaşayışı, ahlakî toplum düzenini, uygarlığı, bayındırlığı, ziraî, sınaî ve ticarî alanlardaki gelişmeleri de kapsayan genel bir tabirdir.

Dikkat edilecek olursa Yüce Allah, "İnsanların eşyasını eksik vermeyin" buyruğu ile dünyevî fesatları, "Yeryüzünde fesat çıkarmayın" buyruğu ile de dinî bakımdan ifsadı yasaklamaktadır. Böylelikle ayet-i kerime hem dünya, hem din bakımından yapılacak fesatları yasaklamakta kapsamlı bir ifade taşımaktadır.

"Bunlar" ile de, Allah'a ibadet, peygamberliğini tasdik etmek, ölçü ve tartıları tam yapmak, eksik vermeyi ve yeryüzünde fesat çıkarmayı terk etmekten ibaret olan bu beş mükellefiyete işaret edilmektedir. Yani bütün bu sözü geçen hususlar, insanlık açısından da güzel intiba bırakmak ve istemiş olduğunuz maddi kâr bakımından da sizin için daha hayırlıdır. Çünkü insanlar sizin emin ve adaletli olduğunuzu bilecek olurlarsa, sizinle ticarî ilişkileri daha çok isterler. Ahirette mükâfat ve ilâhî rızayı elde etmek bakımından da sizin için hayırlıdır; eğer siz Allah'ın birliğine, rasulüne, şeriatına, hidayetine ve ahiretine iman eden kimseler iseniz. O halde iman, buyrukları yerine getirmeyi ve peygamberin Allah'tan getirdikleri gereğince amel etmeyi gerektirir.

Buradaki "Bunlar"ın onlara vermiş olduğu emir ve yasaklar gereğince, amele işaret olması da mümkündür. Çünkü şanı yüce Allah ancak faydalı olan şeyi emreder ve ancak zararlı olanı yasaklar.

Bu ayette ilmin yalnız başına ümmetin ıslahı için yeterli olmadığına işaret edilmektedir. Ümmetlerin ve milletlerin ıslahı için mutlaka yeni yetişen nesillere doğruluk, emanet, adalet gibi fazilet esaslarının faydalarını, haktan sapmanın ve kötü davranışların zararlarını anlatıp işleyecek dini eğitime ihtiyaç vardır. Çünkü içten gelen istek, dışarıdan gelen istek veya baskılardan daha kuvvetlidir.

Hz. Şuayb (a.s.) bundan sonra maddî ve manevî yol kesmeden sakınmalarını söyledi:

Size mallarını vermeyen insanları tehdit etmek üzere yahut tebliğime uymak için gelen müminleri korkutmak üzere yol ayrımlarında oturmayın.

İbni Kesir diyor ki: Birincisi -yani mallarını vermeyen insanları tehdit edip yol kesmek- daha açık bir manadır Çünkü ayette "her yolda" ifadesi yer almaktadır. İkinci mana ise "iman edenleri Allah'ın yolundan alıkoyuyorsunuz" ayetinden anlaşılmaktadır. Yani siz iman etmek isteyenleri Allah'ın dininden çeviriyorsunuz, Allah'ın yolunun eğri büğrü olmasını istiyorsunuz.

Bu ayette Hz. Şuayb (a.s.)'ın onlara üç şeyi yasakladığını görüyoruz:

1- Mallarını almak için yoldan geçenlerin yolunu kesmek.

2- Allah'ın dinine engel olmak.

3- Yalanlar, sapıklıklar, gerçeklerin karalanması, İslâm düşmanları tarafından atılan şek ve şüphelerle Allah'ın dosdoğru dininin eğri büğrü hale getirilmesini istemek.

Bu ayetten maksat Hz. Şuayb (a.s.)'ın kavminin insanların hak dini kabul etmelerini bu üç yoldan biriyle engellemelerine mani olduğunu ifade etmektir.

Dikkat edilecek olursa Hz. Şuayb davetinde önce ölçü ve tartıları tamam yapmak, ülkede fesat çıkartmamak suretiyle iç düzeni sağlamak noktası üzerinde durmuş, daha sonra da memleketlerini ziyarete gelen kimselere, davetini yaymak karşısındaki engelleri ve yokuşları izale etmek suretiyle haricî ıslaha yönelmiştir.

Fesadın ortadan kaldırılıp ülkenin münkerlerden temizlenmesinden sonra, bu sefer onlardan ayrılmaması gereken olumlu yönlere geçmiştir. Bunlar ise nimetleri hatırlamaktır. Bunun için şöyle buyurmaktadır: "Hem hatırlayın ki siz vaktiyle..." yani Allah'ın üzerinizdeki pek çok nimeti hatırlayın. Bu sözleriyle onları itaate teşvik etmek, basiret sahibi olmalarını sağlamak istemişti. İşte bu nimetlerden birisi de sizin önceleri sayıca az, mustazaf kimseler iken Allah'ın neslinize bereket ihsan etmesi suretiyle, sayıca çok güçlü kimseler olmanızdır. Haydi O'na, yalnızca O'na ibadet etmek suretiyle Allah'ın nimetlerine şükrediniz.

Rivayete göre Hz. İbrahim'in oğlu Medyen, Hz. Lût'un kızı Ria ile evlenmiş ve pek çok çocuk doğurmuştu. Sayılan nihayet çoğaldı. Çünkü Allah onun nesline bereket ihsan etmişti.

Buyruğun anlamının şöyle olması da mümkündür: Sizler fakir ve zayıf kimseler idiniz de O sizi zengin ve güçlü kimseler haline getirdi.

Geçmiş ümmetler, geride kalmış nesiller ve size komşuluk etmiş toplumlar gibi, geçmişlerin akibetleri üzerinde düşünün ve onlardan ibret alın. Nuh, Se-mud ve Lût kavimleri gibi. Fesatları, yeryüzünde azgınlıkları, Allah'a isyan etme cesaretini gösterip peygamberlerini yalanlamaları sebebiyle Allah'ın onları nasıl helak ettiğini düşünün. Onların fesatlarını ve onları gelip bulan horluk ve ibret verici azapları hatırlayın.

Allah'ın nimetlerinin hatırlanmasından ve fesat çıkartanların cezaları üzerinde düşünmekten maksat, önce teşvik, ikinci olarak da korkutmak yoluyla onları itaate meylettirmek ve masiyeti terk etmelerini sağlamaktır.

Eğer sizden bir kesim, benimle gönderilenlere iman etmiş, bir diğer kesim iman etmemiş ise, yani sizler benim hakkımda anlaşmazlığa düştüyseniz, o halde sabrediniz. Yani her iki kesim arasında hükmünü verecek olan Allah'ın hükmünü bekleyiniz. Çünkü O, haklı olanları batıl üzere olanlara muzaffer kılacak ve onları ötekilerine üstün hale getirecektir. Bu Allah'ın, kendilerinden intikam alacağını belirterek kâfirlere savurduğu bir tehdittir. Yüce Allah'ın, "Artık siz bekleyiniz. Biz de sizinle birlikte bekleyenlerdeniz." (Tevbe, 9/52) buyruğu gibi. Veya bu, müminlere bir öğüt, kalplerine bir teselli, müşriklerin kendilerine yaptıkları eziyetlere karşı sabredip tahammül göstermelerine ve bunu, Allah aralarında hükmünü verinceye, onların intikamını müşriklerden alıncaya kadar sürdürmelerine bir teşviktir. Zahiren görülen o ki, hitap her iki kesimedir ve bundan maksat, müminlerin kâfirlerin eziyetlerine karşı sabretmelerini bildirmek, iman etmeyenleri de tutumlarından vazgeçirmek için azarlamaktır. Ta ki Allah hükmünü verip, temizi mundardan ayırd etsin.

"O, hüküm verenlerin en hayırlısıdır." Şüphesiz ki O, sonunda güzel akibe-ti takva sahiplerine, yok oluşu ise kâfirlere nasip edecektir. Çünkü O'nun hükmü, hak ve adalettir. Ve O'nun vereceği hükümde zulüm ve haksızlıktan korkulmaz. [47]

Şuayb (A.S.)'ın Kavmiyle Konuşmasının Devamı, Halkın Zelzele Île Cezalandırılması

88- Kavminden (iman etmeyi) kibirlerine yediremeyen kodamanlar: "Ey Şu-ayb! Seni ve seninle beraber iman edenleri ya muhakkak memleketimizden çıkaracağız, yahut mutlaka bizim dinimize döneceksiniz" dedi. O: "İstemezsek de mi?" dedi.

89- Allah bizi ondan kurtardıktan sonra yine sizin dininize geri dönersek, Allah'a karşı muhakkak yalana düşmüş, iftira etmiş oluruz. Bizim için ona dönmek olacak şey değildir. Ancak Rabbimiz olan Allah'ın dilemesi müstesna. Rabbimizin ilmi her şeyi kaplamıştır. Biz,ancak Allah'a güvenip dayandık. Ey Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında hak ile hükmet. Sen hükmedenlerin en hayırlısısın.

90- Kavminden kâfir olan ileri gelenler şöyle dedi: "Şuayb'a uyarsanız, andol-sun ki, o takdirde muhakkak en büyük zarara uğramış kimseler olacaksınız."

91- Bunun üzerine onları o müthiş sarsıntı yakalayıverdi de yurtlarında diz üstü çöküp kaldılar.

92- Şuayb'ı yalanlayanlar zaten orada oturmamış gibi oldular. Şuayb'ı yalanlayanlar, büyük zarara uğrayanların ta kendileridir.

93- Bunun üzerine Şuayb onlardan yüz çevirerek şöyle dedi: "Ey kavmim! An-dolsun ben size Rabbimin gönderdiklerini ulaştırdım ve size nasihat ettim. Artık kâfir bir kavme nasıl acırım?"

Açıklaması

Bu ayetler, Şuayb (a.s.)'m kavmiyle olan kıssasının son kısmıdır. İki konuyu içine alır: Birincisi, Şuayb (a.s.)'ın kavminin ileri gelenleriyle konuşması, ikincisi de üzerlerine inen genel bir azapla kâfirlerin sonunun açıklanması.

Yalnızca Allah'a ibadet etmek, ölçüyü ve tartıyı tam yapmak, yeryüzünde fesad çıkarmamak gibi emir ve yasaklarına aldırış etmeyen kavminin ileri gelenleri, Şuayb (a.s.)'ı ve onunla beraber olan müminleri tehdit mahiyetinde şöyle diyorlardı: Ey Şuayb! Ya seni ve seninle beraber inananların hepsini ülkemizden çıkaracağız, ya da bizim atalarımızdan devraldığımız dinimize, şeriatımıza dönersiniz.

Onlardan gelen bu tehdit şu iki şeyi içeriyordu: Ya yurtlarından sürüp uzaklaştırmak, ya da onları dinlerine dönmeye zorlamak. Peygamber Şuayb (a.s.)'a yöneltilen bu seslenişle, onun dinine uyan kimselere seslenmek amaçlanıyordu.

Şuayb (a.s.) da onların bu sözlerine, yadırgama ve hayret ifade eden şu sözlerle cevap veriyordu: Bize, sizin dininize dönmemizi mi emrediyorsunuz? Bize teklif ettiğiniz şeylerin her ikisinden de hoşlanmasak da mı?

Şüphesiz siz, kalbimizdeki inancın ne kadar köklü olduğunu bilmiyorsunuz. Onu hiç kimse koparamaz.. Yine vatan sevgisinin inancı koparamayacağını, bu memlekette oturmanın, bizi Allah'ın rızasına, O'nu birlemeye, O'na kulluk etmeye, O'nun emirlerine uymaya tercih ettiremeyeceğini de bilmiyorsunuz.

Sonra küfür dinine dönmeyi tam manasıyla reddettiğini açıklıyor: Biz, sizin dininize geri döner, şirk üzerine kurulu dininize tabi olursak, bizi o batıl dinden kurtardıktan, tevhid dinine, doğru yola hidayet buyurduktan sonra, Allah'a eşler koşmakla büyük bir saçmalık yapmış oluruz. Şüphesiz bu, şaşılacak bir şeydi. Nitekim, Şuayb (a.s.) da onlara uymadı.

Şuayb (a.s.)'ın: "Bizi ondan kurtardıktan sonra" sözü, arkadaşlarımızı kurtardıktan sonra demektir. Çünkü peygamberler, küfürden korunmuşlardır.

"Bizim için ona dönmek olacak şey değildir." Yani bizim, sizin dininize geri dönmemiz kesinlikle mümkün değildir. Bizi, doğrultumuzdan hiç kimse çevire-mez. Çünkü biz, kendimizin apaçık hak üzere olduğumuza, sizin küfür ve şirk içinde bulunduğunuza inanıyoruz. İmanımız bize, işimizi Allah'a havale ettiriyor. Her şeyi bilen, her işinde tam bir hikmet sahibi olan Allah, bir şey yapmak isterse, yapar. Çünkü bütün işlerimizde, hüküm sahibi O'dur. Bu, onların dinine dönmeyi en açık ve en kuvvetli şekliyle reddetmektir. Bizi sapıklığa döndürme arzusuna kapılmayın. Çünkü Allah, müminlerin küfre dönmelerini istemekten uzaktır. Bu, hikmete ters düşer.

Şüphesiz Allah Teâlâ'nm ilmi her şeyi kuşatmıştır. O, ilmi geniş ve fazlı bol olandır. Hikmetle tasarruf eden ve dilemesi de hikmeti doğrultusunda gerçekleşendir. İnsanlara ancak hayır diler. O, olmuş ve olacak her şeyi bilir. O, kullarının durumlarının nasıl değiştiğini, kalplerinin nasıl halden hale geçtiğini, incelikten sonra katılaşacağını, sıhhatten sonra hastalığını, imandan sonra küfre döndüğünü bilir.

Biz işlerimizde, O'nun dinini ve şeriatını koruma hususunda üzerimize düşeni yaparak Allah'a tevekkül ettik. İmanda sürekli kılması ve yakinimizi artırmada başarı vermesi hususunda O'na tevekkül ettik: "Kim Allah'a tevekkül ederse, O, kendisine yeter" (Talâk, 65). Gerçek tevekkülün şartlan, hayatta sebeplere yapışıp sert hükümleri uygulamak ve sünneti gözetmek, sonra da işi Allah'a havale etmektir. Nitekim bir arabi Peygamber (s.a.)'e, devesini bağladıktan sonra mı, yoksa başıboş bıraktıktan sonra mı Allah'a tevekkül etmesi gerektiğini sorduğunda, Tirmizî'nin rivayet ettiği hadis-i şerifte, şöyle cevap vermiştir: "Onu bağla, sonra tevekkül et."

Bu, onların pazarlığına ve dinlerine döndürme uğraşlarına başka bir reddir.

Sonra Şuayb (a.s.) kendilerinden ümit kesince, kavmine beddua etti: Ey Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında hakla hükmet, onlara karşı bize yardım et. Sen hükmedenlerin en hayırlısısın: "O, hüküm koyanların en hayırlısıdır." (A'raf, 6/87). Yani sen, hiçbir zaman zulmetmeyen adalet sahibisin. Peygamberlerle kâfirler, haklılarla haksızlar arasında hakla hükmedersin..

Sonra kâfirler, Şuayb (a.s.)'ın peygamberliğindeki müminlerin, dinlerine dönmesinden ümitlerini kesince, tehdit ve korkutma yoluna başvurdular. Önde gelenler, kendilerinden aşağı durumdaki zayıf müminlere, imandan alıkoymak için şöyle dediler: "Eğer siz, söylediği şeylerde Şuayb'a tabi olursanız ve ona inanırsanız, babalarınızın ve dedelerinizin dinini terkettiğiniz, ona alışamaya-cağınız ve doğruluğunu bilemeyeceğiniz için manevî bir zarara uğrayacaksınız. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayacağınız, başkalarının mallarını almayacağınız

için de, servetinizi artıramayacak, dolayısıyla maddi bakandan da zarara uğrayacaksınız. Çünkü o, sizi bunlardan engellemeye, bunları düzgün yapmaya teşvik etmektedir.

Böylece Kuran, eşrafı, önce Allah'a imandan ve Şuayb (a.s.)'ın peygamberliğini kabullenmekten uzak, sonra azdıran ve sapıklığa düşüren, müminleri Şuayb (a.s.)'ı inkâra yönelten kimseler olarak nitelemekte, daha sonra da küfürle vasıflandırmakta, arkasından da akıbetlerini, azaba uğrayacaklarını açıklamaktadır. "Bunun üzerine onları o müthiş sarsıntı vakalayıverdi de yurtlarında dizüstü çöküp kaldılar..." Yani, onlar şiddetli zelzele ve korkunç azapla yok edildiler, helak oldular. Yüzleri üstüne düşüp öldüler. Onların azabı burada "racfe" (sarsıntı), Hûd sûresinde ise. "sayha" gurultu) kelimesiyle anlatılmıştır. Çünkü zelzele, korkunç bir gürültü ile beraber gelir: "Emrimiz geldiği vakit, Şuayb'ı ve beraberindeki müminleri bizden bir rahmetle kurtardık. Zulmedenleri ise o korkunç ses yakaiayıverdı de yurtlarında diz üstü çöküp kaldılar" (Hud, 11/95).

Şuarâ sûresinde Cenab-ı Hak, Şuayb'ı Eykelilere gönderdiğini açıklıyor. Eykeliler, neseb bakımından Medyenlilerin kardeşleridir. Eyke,deniz sahiliyle Medyen arasında bol ağaçlı bir yerdir. Medyen, şiddetli bir gürültü ve onu takip eden zelzele ile azaplandırıldı. Eykeliler ise, kavurucu ve çok sıcak rüzgârla azaplandırıldüar: Güneşin hararetinden gölgelenmek üzere bulutun gölgesine toplanmışlardı. Derken, o onlara ateş yağdırdı, yandılar. Kısacası, Şuayb (a.s.)'ın kavmine, kavurucu ve çok sıcak rüzgâr azabı isabet etti. Sonra gökten bir gürültü ve daha sonra da, altlarından yer sarsıntıları geldi: Ruhları çıktı, cesetleri dondu.[48]

O halde kaybeden kim?: Şuayb (a.s.)'ı yalanlayanlar. Helak edildiler, kökleri kazındı, sanki yurtlarında yaşamamış gibi oldular. Bu, onların: "Şuayb'a uyarsanız, andolsun ki, o takdirde muhakkak en büyük zarara uğramış kimseler olacaksınız" sözlerini çürütmektedir. Bu redden murad, kötüleme ve azarlamayı artırmaktır. Tekrarlanması da, işi büyütmek ve hak ettikleri cezadan korkutmak içindir.

Gerçekten de, dünya ve ahirette büyük zarara uğrayanlar, müminler değil kâfirlerdir. Çünkü Şuayb'a tabi olanları Allah kurtardı. Onlar kazançlıdırlar. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Emrimiz geldiği vakit, Şuayb'ı (a.s.) ve beraberindeki müminleri bizden bir rahmetle kurtardık. Zulmedenleri ise o korkunç ses yakalayıverdi de yurtlarında diz üstü çöküp kaldılar." (Hûd, 11/95). Burada, güzel akıbetin müttakilere ve gerçek kârın, helâl yiyip haramdan kaçınanlara ait olduğuna, yok oluş, helak ve iflasın harama dalan, batıl yollarla insanların mallarını yiyen kâfirler için olduğuna açıkça bir işaret vardır.

Kavmine azap, yok oluş ve helak geldikten sonra, Şuayb (a.s.) onları şu sözlerle azarlayarak yüz çevirip ayrıldı: "Ey kavmim! Andolsun ben size Rabbimin gönderdiklerini ulaştırdım ve size nasihat ettim..." Yani, size, benimle gönderilen şeyleri bildirdim, getirdiğim şeyleri inkâr ettiniz, artık size tasalanmam: "Artık kâfir bir kavme nasıl acırım?.." Yani, Allah'ın varlığını inkâr eden, rasûlünü yalanlayan bir kavmin başına gelenlere nasıl üzülürüm? el-Kel-bî'ye göre, Şuayb (a.s.), kavmine bunları söyledikten sonra aralarından çıkıp gitti. Çünkü hiçbir peygamberin kavmine, peygamberleri içlerindeyken azap edilmemiştir. [49]

Allah'ın, Milletleri Helak Etmeden Önce Darlığa Sokması, Bolluğa Çıkarması Konusundaki Kanunu

94. Biz hangi memlekete bir peygam- ber gönderdiysek halkını, yalvarıp ya- karsınlar diye mutlaka fakirlikle, şid- de* Ve hastahkla y^aladık.

95. Sonra bu sıkıntının yerini iyilikle değiştirdik. Nihayet çoğaldılar. «Baba- larımıza da şiddet ve genişlik dokun- muştur" dediler. Bunun üzerine biz de onları, kendileri farkında olmadan ansızın tutup yakalayıverdik.

Açıklaması

Allahu Teâlâ, peygamberler ya da başka zamanlardaki, sapık milletleri ve ümmetleri cezalandırmada izlediği kanunundan haberdar ediyor. O da, ümmetlere durumlarını değiştirmeleri gerektiğini duyurma, küfür ve sapıklıktan iman ve hidayete yönelmeleri gerektiğini haber vermedir.

Ayetin manası şöyle olur: Biz, bir kavme bir peygamber gönderdiğimizde, onlar onu yalanladıkları zaman, onlara azap etmekte acele etmeyiz. Onlara süre veririz ve durumlarını değiştirmelerini hatırlatırız. Onları cezalandırmaya, başlarına hoşlanmadıkları ve zorlandıkları şeylerden biraz indirmekle başlarız: Kötü bir maddî duruma ve fakirliğe, sonra da hastalığa ya da, ilk önce hastalığa sonra da fakirliğe maruz bırakırız ki, başlarına gelen bu hali kaldırması için Cenab-ı Hakk'a sığınsınlar ve dua etsinler.

"Sonra bu sıkıntının yerini iyilikle değiştirdik." Sonra durumu, musibetten bolluğa,fakirlikten zenginliğe, hastalıktan sağlık ve afiyete çevirdik ki, buna şükretsinler. Oysa sıkıntı, sahibini üzen her şey, iyilik ise, yaratılış ve aklın güzel gördüğü şeydir.

"Nihayet çoğaldılar." Yani malları, çoluk çocukları arttı. Çünkü bolluk, genellikle neslin çoğalmasına sebep olur.

"Babalarımıza da şiddet ve genişlik dokunmuştur, dediler." Onları, Allah'a yalvarıp dua etsinler diye, darlık ve sonra da bollukla imtihan ettik. Ne bu fayda verdi, ne o. Olanlardan ibret almayarak, kendilerine geçmişte atalarına isabet eden darlık ve sıkıntının, sonra da bolluğun isabet ettiğini söylediler. Allahu Teâlâ'nın, insanoğlunda mutluluk ve mutsuzluk nedenlerini hazırlamadaki kanunlarını anlayamadılar. Müminlerin durumu tersinedir. Bolluk halinde Allah'a şükrederler, darlık nalinde ise sabrederler. Nitekim es-Sahihayn' da geçen bir hadiste şöyle buyurulur: "Müminin işi imrenilecek bir haldir. Allah'ın onun için takdir ettiği her şey hayırdır. Zarara uğradığında sabreder ve bu onun için hayır olur. Sevinç verici bir şey isabet ettiğinde de şükreder ki, bu da onun için hayır olur."O halde mümin, Allahu Teâlâ'nm kendisini mübtela kıldığı darlık ve bolluktan uyanır, ders alır. Nitekim, Müslim, Tirmizî, İbni Mace ve Ahmed'in rivayet ettiği hadiste şöyle buyurulur: "Belâ, mümini günahlarından temizler, öyle gider. Münafığın örneği ise, sahibinin niçin bağladığı, niçin salıverdiği bilinmeyen eşeğin örneğidir."

Belâdan kurtulmak için, kötü halin iyi hale çevrilmesi gerekir. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Allah bir kavmi, özlerindekini değiştirip bozmadıkça onun halini değiştirip bozmaz" (Ra'd, 13/11).

Zamanın olay ve değişikliklerinden ibret almayanların sonu ise, Allahu Teâlâ'nm zikrettiği gibidir: "Bunun üzerine'biz de onları, kendileri farkında olmadan ansızın tutup yakalayıverdik." Yani daha fazla zarara uğramaları için, onları ansızın cezalandırdık. Nitekim Cenab-ı Hak, başka bir ayette şöyle buyurur: "Bunlar kendilerine hatırlatılanı unutunca, üzerlerine her şeyin kapılarını açtık. Tâ ki verilenler yüzünden ferahladılar. O vakit de onları ansızın tutup yakalayıverdik. Artık o anda onlar ümitsiz kahverdiler" (En'am, 6/44). Ahmet ve Beyhakî'nin, Aişe'den rivayet ettiği hadiste de şöyle buyrulur: "Ani ölüm, mümin için rahmet, kâfir için bir pişmanlık, üzülmedir."

O halde mümin veya kâfir, bütün insanların, başkalarının başına gelenlerden ibret alması gerekir. Allah'a inanan kimse zamana aldanmaz. Musibetler ve belalar, onun için bir terbiye, günahlardan temizlenme olur. Kâfire bir kötülük dokununca, ümitsizliğe düşer. Bir iyilik ve nimete kavuşunca şımarır, kibirlenir, taşkınlık yapar. Sonunda helak olur. [50]

Hayrın Artması İçin İmana Teşvik, Erken Gelen Azapla Küfürden Korkutma

96. Eğer o memleketlerin halkı iman edip de sakınmış olsalardı, üzerlerine gökten ve yerden nice bereketler açardık. Fakat onlar yalanladılar. Biz de kazanmakta oldukları yüzünden onları tutup yakaladık.

97. Acaba o memleketlerin halkı, geceleyin uykudayken azabımızın onlara geleceğinden korkmayıp emin mi oldular?

98. Yoksa o memleketlerin halkı kuşluk vaktinde oynarlarken kendilerine azabımızın gelip çatmasından da mı korkmayıp emin oldular?

99. Yahut onlar Allah'ın azabından emin mi oldular? Hüsranda olan kavimden başkası Allah'ın mekrinden emin olamaz.

100. Yeryüzüne, önceki sahiplerinden sonra vâris olanlara hâlâ şu belli olmadı mı? Eğer biz dileseydik onlara da günahlarının cezasını verirdik. Onların kalblerini mühürleriz de işitmezler.

Açıklaması

Bu, Allah'ın kulları hakkındaki bir başka kanununu bildirmektedir. Buna göre o şehirlerin halkı -Mekkeliler ve başkaları gibi- Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret gününe inansalar, Allah'ın nehyettiği, haram kıldığı şeylerden, şirkten, yeryüzünde fesat çıkarmaktan, günahlardan ve hoş olmayan şeylerden sakmsalardı, elbette Allah onlara gökten yağmur gibi birçok hayırlar indirir ve yerin bitki, madenler ve hazineler gibi hayırlarını çıkarırdı. Kâinatın kanunlarını anlamak için onlara ilim, tanıma ve rabbani ilhamlar verirdi. Yani inansalardı, Allah onlara, üstlerinden, altlarından, kendilerinden ve fikirlerinden olmak üzere her türlü hayrı, her yandan verirdi.

Bunda, sahih imanın saadet ve bolluğa sebep olduğuna işaret vardır. Fakat onlar, peygamberlerini yalanladılar, iman etmediler ve sakınmadılar. Bunun üzerine onları, kazandıkları günah, haram ve dünya hayatını bozan şirkleri sebebiyle helâkla cezalandırdık. Bunda, cezanın, işlenen isyanların sonucu olduğuna işaret vardır.

Sonra Allahu Teâlâ onları, köklerini kazımak şeklinde bir azapla tehdit ediyor. Emirlerine aykırı davranmak ve nehiylerini işlemeye cüret etmekten korkutuyor. "Acaba o memleketlerin halkı, geceleyin uykudayken, azabımızın onlara geleceğinden korkmayıp emin mi oJdular?" Buradaki soru, yadırgama ifade eden bir sorudur. Onların hallerinin ve gafletlerinin hayret edilecek bir davranış olduğu belirtiliyor. Bundan sonra da, Mekkeliler ve benzeri şehir halkları gibi, o kâfir şehirlerin halkları, gaflet hallerinde yani gece uykudayken kendilerine azabımızın inmesinden emin mi oldular, demektir.

Yahut onlar, meşguliyet hallerinde -gündüz oyun ve eğlence ile meşgul iken kendilerine azabımızın gelmeyeceğinden güven içindeler mi? Burada, faydasız işlerle uğraşmaları, çocukların oyunları gibi görülüyor.

İki halde de, gaflet anlarında Yani gece uyku halinde ve gündüz kuşluk vaktinde kendilerine azap inmesinden korkutulmaktadırlar. Çünkü bu zamanda insan, zevk veren şeylerle meşguliyete daha fazla dalar. Bir halden emin olsanız da, başka bir halden emin olamazsınız, demektir.

Râzi şöyle der: 'Kuşluk vaktinde oynarlarken' sözü, dünya işleriyle meşguliyete işaret olabileceği gibi, -çünkü bunlar bir oyun ve eğlencedirler- küfür içine dalmalarına da işaret olabilir. [51] Çünkü bu, faydasız ve zararsız bir oyundur.

Sonra yüce Allah, azarı daha da fazlalaştırmak için: "Acaba o memleketlerin halkı, geceleyin uykudayken azabımızın onlara geleceğinden korkmayıp emin mi oldular?" ayetinin ardından, "yoksa oynarlarken kendilerine azabımızın gelip çatmasından da mı korkmayıp emin oldular?" ayetiyle devam etmiştir. Bu ayette geçen, "Allah'ın mekri," Allah'ın cezası ve kulunu farketmediği yerden yakalamasıdır. Onlar Allah'ın mekrinden ve cezasından emin oluyorlarsa, Allah'ın mekrinden, ancak kendilerini aldatanlar emin olurlar. Hasan el-Basri (r.a) şöyle demiştir: "Mümin ibadetleri yaparken korku içindedir. Fâcir (günahkâr) ise, günahları emniyet ve güven içinde işler."

İki ayetin toplu manası: Onların emniyet sebepleri, gece yahut gündüz gaflet vakitlerinde kendilerine azap gelmesi, yahut onların emniyet sebepleri Allah'ın mekrinden, yani onlara gelen Allah'ın azabından gaflet etmeleri midir? Eğer böyle zannediyorlarsa, Allah'ın mekrinden, ancak kendilerini aldatan kimseler emin olabilir.

Allahu Teâlâ, köklerini kazımak suretiyle helak ettiği kâfirlerin halini açıkladıktan sonra, bu olayları zikretmekten maksadın, bütün mükelleflerin, dini yaşayışlarında ve itaatlarmda ibret almaları olduğunu açıklamaktadır: 'Yeryüzüne önceki sahiplerinden sonra, vâris olanlara hâlâ şu belli olmadı mı? Eğer biz dileseydik onlara da günahlarının cezasını verirdik. Onların kalbleri-ni mühürleriz de işitmezler."

İnsanlar, özellikle de, kendilerinden önce helak ettiğimiz kimselerin topraklarına ve memleketlerine halef olan Kureyş, şu hakikati anlamadı mı? Bizim onlara karşı durumumuz, onlardan öncekilere karşı olan durumumuz gibidir. Dilersek, onlardan öncekilere azap ettiğimiz gibi, günahları ve kötü amelleri sebebiyle onlara da azap ederiz. Miras bırakanları helak ettiğimiz gibi, vâris olanları da helak ederiz.

Onları azapla helak etmezsek, kalblerini mühürleriz de, öğüt ve nasihat dinlemezler. Hakikati kabul edip öğüt almazlar. Kendilerine nehyedilen şeylerden vazgeçmezler. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "O ayetler ve korkutmalar, iman etmeyecek bir kavim için fayda vermez" (Yunus, 10/501): Müminler ise, kendilerinden öncekilerin başına gelenlerden öğüt ve ibret alırlar. Nitekim, aynı konuyu ele alan birçok ayette Cenab-ı Hak bunu ifade eder. O ayetlerden biri şudur: "Biz onlardan önce nice asırlar (halkınjı helak etmişizdir. Bu onları irşad etmedi mi? Halbuki kendileri de onların yurtlarında yürüyüp duruyorlar. Bunda salim akıl sahipleri için elbette ibret verici ayetler vardır." (Tâ-Hâ, 20/128). [52]

Helak Edilen Ülke Halkının Kıssalarından İbret Almak

101. İşte o ülkelerin haberlerinden bir kısmını sana naklediyoruz. Gerçekten Peygamberleri onlara apaçık delillerle gelmişlerdi. Fakat evvelce yalanladık- ları Şeylere iman etmedüer. İşte Allah kâfirıerin kalblerini böyle mühürler.

102- Onların çoğunda ahde vefa bulma- dik. Onların çoğunu gerçekten fasık kimseler bulduk.

Açıklaması

Daha önce nitelikleri açıklanan o beş kavmin ülkeleriyle ilgili bazı haberleri, nasıl helak edildiklerini, ey Muhammed, sana anlatacağız. Bunda, kavmin için alınacak ibret, senin için bir teselli ve davanda direnç içinde olma gücü vardır. Cenab-ı Hak, özellikle bu ülkelerin haberlerini anlatmıştır. Çünkü onlar, birçok nimetler içinde yaşayarak kendilerine uzun bir süre verilmesine al-danıp hak üzere olduklarını zannetmişlerdir. Allah onları, Kureyş'e ve diğer kabilelere, buna benzer işlerden sakınmaları için anmıştır.

Bu adı geçen beldeler Arap memleketlerindeydi. Mekkeliler, onların bazı haberlerini naklediyorlardı. Hepsi de peygamberlerini yalanlama ve köklerinin kazınması şeklindeki bir azapla azaplandırılma gibi hususlarda birbirlerine benziyorlardı. Dolayısıyla onlardan alınacak ibret aynıydı. Onun için Musa (a.s.)'ın kıssası genişçe anlatılmıştır. Çünkü kavmi ona iman ederken, Firavun ve yandaşları onu yalanlamış, bunun için azaba maruz kalmışlardır.

O kavimlerin cezalandırılmalarının sebebi, peygamberleri yalanlamalarıdır. Peygamberler, söyledikleri şeylerin doğruluğuna işaret eden bütün delilleri ortaya koydukları halde, onlar, peygamberler ve mucizeler gelmeden önce de hakkı yalanlamaları sebebiyle, peygamberlerin getirdiklerine asla inanmadılar. Önceki durumlarını değiştirmediler. Peygamberlerin doğruluğuna işaret eden o ayetler, onları etkilemedi. Peygamberler kendilerine geldiği andan itibaren, kendilerine sürekli öğütler ve ayetler verildiği halde, ölünceye kadar küfürlerinde ve imanlarında ısrar edip yalanlamaya devam ettiler.

Allah, geçmiş ümmetler içindeki kâfirlerin kalblerini mühürlediği gibi, kesinlikle inanmayacakları mukadder olan kâfirlerin kalblerini de mühürler. Kısacası: Tıpkı onların kalblerini mühürlediğimiz gibi, bu kâfirlerin kalblerini de mühürleriz.

Ayette, Peygamber (s.a.) teselli edilmekte, davetinde direnme gücü verilmekte ve Mekkelüerin bu inatlarının daha önceki milletler tarafından da gösterildiği haber verilerek onların küfürlerine üzülme, denmektedir.

Geçen ümmetlerden çoğunun, ahidlerine vefa gösterdiklerini görmedik. Onlar, Adem'in sulbündeyken kendilerinden Allah'ın aldığı yaratılış ahdine, iman etme ve mükellefiyetleri yerine getirme şeklindeki şer"î ahde, aralarında gerekli gördükleri akitlere saygı gösterme, lüzumlu şeyleri yerine getirme şeklindeki örfî ahde vefa göstermediler. Onların çoğunu fâsık, itaattan dışarı çıkmış kimseler bulduk. "Çoğunu" ifadesinden, onlardan bazısının inandığı, Allah'la yahut insanlarla olan ahitlerini yerine getirdikleri anlaşılmaktadır.

Allah'ın birliği ve ondan başka hiçbir ilah olmadığı düşüncesi üzerine dayalı selim fıtratın ahdine muhalefet, aklî ve serî hiçbir delil ve hüccet olmadan Allah'tan başkasına ibadet, çevre tesiriyle olmuştur. Nitekim Sahih-i Müslim'de şöyle bir rivayet vardır: "Allahu Teâlâ şöyle buyuruyor: Ben kullarımı, Allah'ı birleyenler olarak yarattım. Şeytanlar onlara gelerek dinlerinden alıkoydu. Benim onlara helal kıldıklarımı, haram kıldılar." Sahihayn' da da şöyle bir hadis vardır: "Her çocuk, İslâm'ı kabul edecek fıtrat üzere doğar. Sonra onu, annesi babasıyahudiyahut hıristiyan, ya da mecusî yapar."

İlk peygamberden son peygambere kadar bütün peygamberler, selim fıtrata muhalefetten ve şirkten nehiyle gelmişlerdir. Nitekim ayetlerde Allahu Teâlâ şöyle buyurur: "Senden önce gönderdiğimiz her peygambere ancak (şunu) vahyederdik ki: "Benden başka ilah yoktur. O halde ancak bana ibadet edin" (Enbiya, 21/25). "Andolsun ki biz, her ümmete: "Allah'a ibadet edin, tağuttan sakının" diye bir peygamber gönderdik" (Nahi, 16/36). [53]

Musa (As.)'ın Firavun Ve Avanesiyle Olan Kıssası

103. Sonra onların ardından Musa'yı ayetlerimizle Firavun'a ve onun ileri gelenlerine gönderdik. Onlarsa onlara zulmettiler. Bak, fesatçıların sonu nice oldu!

104. Musa: "Ey Fir'avun, ben hiç şüphesiz ki alemlerin Rabbi katından bir peygamberim."

105. "Allah hakkında haktan başkasını söylememem üzerime borçtur. Gerçekten size Rabbinizden açık delil ile geldim. Artık İsrailoğullarını benimle gönder."

106. (Firavun şöyle) dedi: "Eğer sen bir ayet ile gelmişsen ve doğru söyleyenlerden isen onu göster."

107. Bunun üzerine asasını bıraktı. Hemen apaçık bir ejderha oluverdi.

108. Elini çıkardı. O da temaşa edenlere bembeyaz oluverdi.

109-110. Firavun kavminden ileri gelenler dedi ki: "Muhakkak bu, gayet bilgin bir sihirbazdır. Sizi yurdunuzdan çıkarmak istiyor. (Firavun sordu): "O halde ne buyurursunuz?"

111-112. "Onunla kardeşini alıkoy. Şehirlere de toplayıcılar gönder de sana bilgin sihirbazların hepsini getirsinler."

113. Sihirbazlar Firavun'a geldi. Dediler ki: "Eğer Musa'ya galip gelirsek bize herhalde bir mükâfat var, değil mi?"

114. (Firavun): "Evet! Hem siz elbette en yakınlardan olacaksınız" dedi.

115. (Sihirbazlar Musa'ya) "Ey Musa sen mi atacaksın, yoksa atanlar biz mi olalım?" dediler.

116. "Siz bırakın" dedi. Bıraktıklarında insanların gözlerini büyülediler ve onlara korku saldılar. Ve büyük bir sihir getirmiş oldular.

Musa (a.s.) Kıssası:

Musa (a.s.)'ın adı Kur'an-ı Kerim'de 130'dan fazla yerde anılır. Doğuşundan itibaren, onunla ilgili birçok dikkat çekici kıssalar vardır. Firavun, İsrailo-ğulları'nm erkek çocuklarını öldürtüp kadınlarını sağ bıraktırdığı zaman, annesi bir sandık içinde onu Nil'e bıraktı. Sonra Allah onu,emzirmesi için annesine göndertti. İşte onun annesiyle ve kız kardeşiyle olan kıssası Kasas ve Tâ-Hâ sûrelerinde, bir İbranî'ye yardım etmek için bir Mısırlıyı öldürmesi sebebiyle Mısır'dan Medyen topraklarına gitmesi Kasas (15-21) ve Tâ-Hâ suresinde (40); Şuayb (a.s.)'ın kızlarına ait sürüyü suvarması Kasas (22-25) sûresinde; Şuayb (a.s.)'a damat olması Kasas (26-38) ve Tâ-Hâ (41) sûrelerinde, sonra da Şuayb (a.s.)'m sürüsünü kızının mehri olarak Vadi'l-Mukaddes'de (Tuvâ) on yıl gütmesi anlatılır.

Ailesi için ısınmak üzere ateş getirmeye gittiği sırada kendisine peygamberlik verilmesi İsra (2-3), Tâ-Hâ (6-9; 17-36; 42-47), Kasas (45-46; 29-35), Fur-kân (35-36), Şuara (12-16), Nemi (7-12), Secde (23-25), Nâziât (15-19) sûrelerinde anlatılır.

Kardeşi Harun'la beraber Mısır'a geri dönüşü, Firavun'u peygamberliğine inanmaya daveti A'râf (104-105) ve Şuarâ (17-22) sûrelerinde anlatılır.

Firavunla, Allah'ın Rab olduğu hususunda konuşması, peygamberliğinin doğruluğuna işaret eden apaçık mucizeler göstermesi Tâ-Hâ (55) ve Şuarâ (24-29) sûrelerinde, Allah'ın ilahlığını kabul etmeyip kendi ilahlığını iddia eden ve göğe çıkmak için yüksek bir bina yapılmasını emreden azgın Firavun'un durumu Kasas (38) ve Mümin (36-37) sûresinde anlatılır: "Firavun dedi ki: "Ey Hâ-mân, benim için yüksek bir köşk bina et. Olur ki o yollara, göklerin yollarına ulaşırım da, Musa'nın ilahına muttali olurum. Çünkü ben onu yalancı sanıyorum." İşte böylece Firavun'un kötü ameli kendisine süslendirildi ve (doğru) yoldan alıkonuldu. Firavun'un hilesi, ancak (ebedi bir hüsrandadır)" (Mümin, 40/36-37).

Firavun'un önünde asa ve beyaz el mucizelerini göstermesi A'raf (106-126), Yûnus (75-89), Tâ-Hâ (57-76) ve Şuarâ (29-52) sûrelerinde anlatılır.

Allah'ın, Fir'avun ve kavminin işlerini, sapıklıkta devam ve küfürde ısrar edişlerini reddi A'raf (107-129), Mümin (23-27), Fir'avun taraftarlarının Musa (a.s.)'yı öldürmek isteyişi ve bir müminin onu savunması, Mümin (28-35 ve 38-46), Firavun'un Musa'yı hakir görmesi Zuhruf (51-54) ve Nâziât (22-26) sûrelerinde anlatılır.

Musa'yı yalanladıkları zaman, Firavun ve kavmiyle ilgili dokuz mucize meydana geldi: Kuraklık, mal noksanlığı, can noksanlığı, meyve noksanlığı, tufan, çekirge, karıncalar, kurbağalar ve kan.

Asa, beyaz el, İsrailoğulları için denizin yarılması ve su fışkırması da Musa (a.s.)'ın mucizeleridir.

Firavun ve kavmiyle ilgili dokuz mucize, A'râf (130-135), İsrâ (101-102), Tâ-Hâ (59), Nemi (13-14), Kasas (36-37), Zuhruf (46-50), Kamer (41-42), Nâziât (20-21) sûrelerinde anlatılır.

Firavun ve kavminin ileri gelenlerinin Kızıldeniz'de boğulmaları A'râf (136-137), Yunus (90-92), İsrâ' (103-104), Tâ-Hâ (77-79), Şuarâ' (52-68), Kasas (39-40), Zuhruf (55-56), Duhân (17-31), Zâriyât (38-40) sûrelerinde anlatılır.

Firavun ve kavminin ahiretteki cezası ise -ki bunda ilahlık iddia eden ve peygamberlerin davetini kabul etmekten geri duran herkes için bir ibret vardır- Hûd (96-99), Kasas (41-42), Mümin (45-52) ve Duhân (43-50) sûrelerinde anlatılır.

Musa (a.s.) zamanındaki İsrailoğulları Mısır putperestlerini taklit etti. Musa (a.s.)'a, kavminden çok az kimse inandı. Bunlar da, Firavun'un kendilerini dinlerinden döndürme ve putperestliğe çevirme korkusundan dolayı Fira-vun'dan korku halindeydiler. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Musa'ya kavminden az bir kısmı inandı. Onlar da, Firavun ve kavminin ileri gelenlerinin kendilerini dinlerinden döndürmelerinden korku içindeydiler..." İsrailoğulları, putlara tapanları görünce, Musa (a.s.)'dan, kendileri için de bir ilâh istediler. Kudret helvasıyla bıldırcın etinin, hububat, soğan, sarmısak ve sebzelerle değiştirilmesini dilediler. Bu, Bakara sûresinin 61. ayetinde: "Biz yalnız bir (çeşit) yemeğe sabredenleyiz" A'raf sûresinin 138-140. ayetlerinde: "Ey Musa, onların nasıl tanrıları varsa, sen de bize böyle bir tanrı yapsan" şeklinde anlatılır. Musa (a.s.)'ın taşa vurması, on iki pınarın kaynayıp akması A'raf (160), kudret helvası ve bıldırcın eti indirilmesi de Tâ-Hâ (80-82) sûresinde anlatılır.

Sonra Musa (a.s.), İsrailoğullarını bırakarak Rabbiyle görüşmek üzere gitti. İsrailoğullannın yapmaları istenen emirleri aldı. Bu, A'râf (142-147) sûresinde anılır.

Musa (a.s.)'m Tûr dağında bulunduğu sırada Sâmiri, İsrailoğulları'na tapmaları için buzağı şeklinde bir ilah yaptı. Bunu, kadınlardan topladığı mücevheratla yapmıştı. Heykelin içi boş olduğu için, içine hava girince inek böğürtüsü gibi ses çıkarıyordu. Sâmiri, daha sonra İsrailoğullarına: "İşte bu sizin ve Musa'nın ilâhı," dedi. Harun (a.s.) onları, buzağıya tapmaktan alıkoyamadı: "Onlar: "Musa bize dönünceye değin biz buzağıya ibadete devam edeceğiz" dediler" (Tâ-Hâ, 20/91). Musa (a.s.) Tur'dan geldiğinde, aşırı hiddetinden, Harun (a.s.)'ın sakalından ve saçından tutup kendine doğru çekti. Harun (a.s.) elinden gelen bütün gayreti sarfettiğini söyleyerek ondan özür diledi. Sonra Musa (a.s.), Sâmiri'yi azarladı. Bunun üzerine Sâmiri: "(İsrailoğullannın) görmediklerini ben gördüm. O elçinin bastığı yerden bir avuç (toprak) alıp onu bıraktım. Bunu bana nefsim böylece süsledi" (Tâ-Hâ, 20/96) dedi. Bu sözleri üzerine Musa (a.s.) onu kovdu. Buzağıya tapma kıssası, Bakara (54 ve 92-93), A'râf (148-154) ve Tâ-Hâ (84-98) sûrelerinde anlatılır.

Sonra Allah, Musa (a.s.)'m diliyle, İsrailoğullarına, Arz-ı Mukaddes'e -Filistine girmelerini emretti. İsyan ettiler. Bunun üzerine Arz-ı Mukaddes onlara haram kılındı. Mısır'dan çıktıkları andan itibaren Musa (a.s.) ölünceye kadar, Tih sahrasında şaşkın şaşkın dolaştılar. Ürdün nehrini geçtiler. Ürdün'ün batısındaki Eriha ve çevresine kırk yıl hakim oldular. Bu kıssa Mâide (20-26) sûresinde zikrolunur.

Tih çölünde, Allah Tur dağını İsrailoğullannın üstüne kaldırdı, sanki dağ bir gölgelik gibi oldu. Onun üstlerine düşeceğini zannettiler. Allah onlara, emrettiği serî hükümleri yapmalarını emretti. Dağın kaldırılması kıssası Bakara (63-64) ve A'râf (171) sûrelerinde zikrolunur.

Birinci cüzde zikrettiğimiz buzağı kıssasının ilginçliğine rağmen, İsrailoğulları ondan ibret almadılar, kalbleri yine sanki taş gibi oldu. Musa (a.s.)'m öğütleri onlar üzerinde etkili olmadı.

Musa (a.s.)'ın, azgın Karun'la durumu, Karun'un taşkınlığı sebebiyle yere geçirilmesi ve Musa (a.s.)'ın sayıları 250 civarındaki düşmanlarının helak edilmesi Kasas (76-83) sûresinde anlatılır.

Musa (a.s.)'ın İsrailoğullarından eziyet görmesi, Allah'ın onu itham ettikleri kusurdan -fıtık yahut alaca hastalığı- uzak olduğunu açıklaması Ahzab (69) ve Saff(5) sûrelerinde anlatılır.

İsrailoğulları, buzağıya tapmakla büyük günah işlediklerini görünce, Musa (a.s.), kavminden kendisiyle beraber Allah'a münacatı adet haline getirdiği dağa -Tur Dağı- gidip Allah'a itaatlarını, işledikleri günahtan pişmanlıklarını ve buzağıya tapmalarından dolayı tevbelerini arzedecek yetmiş erkek seçti. Al-lahu Teâlâ, onların Allah kelamını duyacakları bir şekilde, Musa (a.s.) ile konuştu. Buna rağmen onlardan bir kısmı yine isyan haline devam etti. Allahu Teâlâ'nın Musa ile konuştuğunu, ona Tevrat'ı verdiğine inanmadı. Onları gözleri göre göre yıldırım yakaladı. Allahu Teâlâ, Musa (a.s.)'ın yalvarıp yakarma-sıyla, onları öldükleri halde tekrar diriltti. Kıssa, Bakara (55-56) ve A'râf (155-157) sûrelerinde zikrolunur.

Musa (a.s.)'nın salih kullarından Hızır (a.s.) ile olan güzel bir kıssası, Kehf sûresinde (60-82) zikrolunur.

Allahu Teâlâ'nın İsrailoğullarına olan nimeti tekrar edilir: Bakara (47-57 ve 60-61), A'râf (141) ve İbrahim (6-8).

Önce Harun (a.s.) Tûr dağında vefat etti. Musa (a.s.) onu defnetti. Sonra, Musa (a.s.) Nebû dağında vefat etti. Kırımız kum yığını üzerine defnolundu.

Musa (a.s.)'ın vefatından sonra, İsrailoğulları'nın başına Yusuf (a.s.)'m torunu geçti. Allahu Teâlâ, onlara Tih çölünden çıktıktan sonra, Filistin'de bir şehre -Beytü'l-Makdis yahut Eriha- kapısından secde ederek, huşu içinde girmelerini ve hatta "günahlarımızı bağışla" demelerini emretti. Fakat onlar bu emre muhalefet edip kendilerine emrolunan şekilde girmediler. Bunun üzerine Allah onlara azap etti. Bu kıssa, Bakara (58-59) ve A'raf (161-162) sûresinde zikrolunur.

Allah Musa (a.s.) ve Harun (a.s.)'ı, Meryem (51-53), Saffât (114-122) ve Mümin (53-54) suresinde över. [54]

Musa (a.s.) Kıssasından Alınacak İbretler:

Asıl vahyolunmuş şekliyle Musa (a.s.)'m şeriatı, bütünü itibarıyla İslâm Şeriatı gibidir. Onun ümmeti, ıstıraplarla, rahatsızlıklarla ve şiddet olaylarıyla dolu bir tarihe sahiptir. Bazan, otorite sahibi oldu ve sivil hayata ortak oldu. Musa (a.s.)'ın İsrailoğullarıyla olan kıssasından alınacak ibretler ve öğütler var. Bunlar şöyle sıralanabilir:

1- Allah, Musa (a.s.)'ı daha emzikteki bir çocuk iken öldürülmekten kurtardı. Annesi onu Nil'e attı. Sonra Allah, onu emzirmesi için tekrar annesine gönderdi. Bu, Allah'ın onu koruması, gözetmesi ve annesi vasıtasıyla merhametidir.

2- Musa (a.s.), Firavun köşklerinde büyüdü, mümin ve ulu'1-azm peygamberlerden oldu. Cibril'in terbiye ettiği Samirî ise, buzağıya tapmayı ortaya çıkaran bedbaht bir kâfir oldu.

3- Şehrin en uzak yerinden gelerek Mısır'dan uzaklaşmasını tavsiye eden bir adamın nasihatma uyarak Musa (a.s.)'m Mısır'dan çıkıp gitmesi, onun için çok hayırlı oldu: Şuayb (a.s.)'a damat oldu, Allahu Teâlâ kendisine peygamberlik vahyetti. O adamın ona nasihati, Allah'ın ona lütuf ve ihsanına neden oldu. Onun kurtuluşuna ve peygamberliğine sebep oldu. İşte böyle, kim Allah'a hakkıyla tevekkül ederse, Allah onu korur, himaye eder.

4- Allah'ın yardımı olduğu zaman, insanların ihsana baskısının ve gizli düşüncelerinin hiçbir etkisi olamaz. Nitekim Firavun ve taraftarlarının kuvveti, Musa (a.s.)'ya hiçbir zarar veremedi. Şu keskin konuşmaya bak. Firavun ona: "Ey Musa, ben seni herhalde büyüye tutulmuş zannediyorum" (İsrâ, 17/101) dediği zaman, Musa (a.s.) ona çok yumuşak ve bâtılla mücadeleye sabır göstererek şöyle cevap verdi: "Andolsun ki bunları, birer ibret olmak üzere göklerin ve yerin Rabbinden başka kimsenin indirmediğini bilmişsindir. Ey Firavun! Ben de seni gerçekten helak edilmiş sanıyorum" (İsrâ, 17/102).

5- İlâhî yardım, zorluktan sonra ve Hakk'm nusreti, sıkıntı şiddetlendiği anda gelir. Firavun hanedanından olan ve imanını gizleyen mümin bir adam, Musa (a.s.)'ı savundu. Firavun ve avanesini, korkmadan ve kendisine aldırış etmeden geçmiş ümmetleri örnek göstererek Allah'ın yakalamasından korkuttu: "Firavun ailesinden imanını gizleyen mümin bir adam dedi ki: "Siz, benim Rabbim Allah'tır diyen bir adamı öldürür müsünüz? Halbuki o size, Rabbiniz-den mucizelerle geldi.." (Mümin, 28/35).

6- Ruhta iman şuuru taştığı zaman, bütün güçlükler onun önünde küçük kalır. Nitekim, Firavun'a ve onun adamlarına aldırış etmeden, sihirbazlar Musa'nın Rabbine iman ettiler.

7- Sabır, ferahın ve güzel akıbetin anahtarıdır. Nitekim İsrailoğullan, Fi-ravun'un, oğullarını öldürtüp kadınlarını bırakma şeklindeki ezasına sabrettiler. Bu sabırları sebebiyle Cenab-ı Hak da onlara güzel akıbet verdi: "Rabbinin Israiloğullarına olan o pek güzel va'di, katlanmaları sebebiyle tamamlandı" (A'râf, 7/137).

Titus komutasındaki Romalıların hücumuna maruz kaldılar. Romalılar, Beyt-i Mukaddeslerini ve büyük heykellerini tahrip ettiler. Bunun üzerine İsrailoğullan Filistin'i terkettiler. Musa (a.s.)'m vefatından sonra, tekrar Filistin'e döndüler. Eriha krallığını kurdular. Teymâ, Vadi'1-Kurâ, Fedek, Hayber ve Yesrib gibi Hicaz'dan bazı yerlere de yerleştiler. Oralarda kendilerine va'd olunan Yesrib'deki İsmâilî Araplar arasından peygamberin çıkışını beklemek ve ona yardım edip destek olmak için Yesrible Filistin arasındaki yol üstüne evler, kuleler yaptılar.

8- Buzağıya tapmaları, tevbe için gittikleri halde cahillikleri yüzünden Allah'ı görmek isteyen kimselerin bu hallerine Allah'ın kızmasına rağmen,

Musa (a.s.)'ın, kavmi İsrailoğullarına sabırla ve hazımla davranması, akılsız, cahil kimselerin kusurlarını affetmesi için Rabbine yalvarması. "Ey Rabbim, eğer dileseydin onları da, beni de daha önce helak ederdin. İçimizden birtakım sefihlerin işledikleri yüzünden bizi helak mi edeceksin? Zaten o da senin imtihanından başka bir şey değildi. Sen onunla kimi dilersen dalâlete götürür ve kimi dilersen hidayete erdirirsin. Sen bizim dostumuzsun. O halde bizi bağışla, bize merhamet et! Çünkü sen mağfiret edicilerin en hayırlısısın" (A'râf, 6/155). [55]

Açıklaması

Allahu Teâlâ zikri geçen Nuh, Hûd, Salih, Lût, Şuayb (a.s.) gibi peygamberlerden sonra, Musa (a.s.)'ı peygamberliğine ve doğruluğuna açıkça işaret eden hüccet ve delillerle, Firavun'a ve kavmine gönderdi. Onlar da sırf inatlarından dolayı onu inkâr ettiler. İşte ey Muhammedi Zulümle yeryüzünde fesatlık çıkaran, insanları köle edinen, Allah yolundan alıkoyan, peygamberlerini yalanlayan Firavun ve adamlarının sonunun nasıl olduğuna bak. Onlara ne yaptık, Musa ve kavminin gözü önünde nasıl garkettik? Bu, Firavun ve kavminin cezası hususunda çok beliğ ve Allah'ın velilerinin -Musa ve mümin kavmine- kalble-rine daha çok şifa vericidir. Allah'ın şu sözü de bu ayete benzer: "Onların kalble-ri onlara inandığı halde, zulüm ve büyüklenmeleri sebebiyle onları inkâr ettiler. Müfsitlerin akıbetlerinin nasıl olduğuna bak" (Nemi, 27/14).

Cenab-ı Hak, "kavmine" değil "Firavun'a ve adamlarına" buyuruyor. Çünkü onlar, Firavun'un bir çeşit köleleştirdiği, dolayısıyla ona yardım eden hükümet taraflısı kimselerdi, yoksa diğer Mısır halkı değildi. Halk yöneticilere tabi idi. Firavun inansaydı, bütün halk da ona tabi olurdu.

"Bak, fesatçıların sonu nice oldu" sözünde gözleri, Allahu Teâlâ'nm zikredeceği Firavun ve adamlarının kötü akıbetine, Musa (a.s.) ve İsrailoğullannın kurtuluşuna çekme ve teşvik vardır.

Sonra Allahu Teâlâ, bu teşviğin ardından kıssanın bölümlerini açıklamaya başlıyor. Birinci bölümde Allahu Teâlâ, Musa (a.s.)'ın Firavunla tartışmasını, hüccet ve mantıkla ona galip gelmesini, Firavun ve kavmi olan Mısır Kıptileri-nin huzurunda apaçık ayetleri göstermesini haber veriyor.

Musa (a.s.) şöyle dedi: Ey Firavun! Ey Mısır kralı! Ben, her şeyin sahibi ve yaratıcısı, âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir peygamberim. Allah hakkında, hak olandan başkasını söyleyemem. Çünkü peygamber, her şeye muktedir olan Allah hakkında yalan söylemez. Onun için ben Allah hakkında, ancak hak ve doğru olan şeyi söylerim.

Bu iki cümle, tevhid akidesini -ins ve cinniyle bütün âlemlerin, tek bir Rabbi olduğu inancı- ve Allahu Teâlâ tarafından tebliğde ismet ile te'yid olunan peygamberlik akidesini içine alır.

Şu söz de, onun peygamberliğini destekleyen şeylerdendir: "Gerçekten size, Rabbiniz'den açık delil ile geldim" Size, Allah'dan bir burhan ve kesin bir hüccet getirdim. Onu bana, size haber verdiğim şeylerde doğru olduğuma işaret etsin, diye verdi.

"Rabbinizden" sözü, bütün insanların Allah'ın terbiyesi altında ve mahluku olduğuna, Firavun'un Rab ve ilâh olmadığına, gösterdiği mucizenin Musa'nın yaptığı bir şey olmadığına işaret etmektedir.

Sonra, Musa (a.s.)'ın açık bir mucize ile peygamberliğini isbatı açıklanıyor. Musa (a.s.), Firavun'dan İsrailoğullarını esaretten, kölelikten kurtarmasını, Rablerine ibadet etmeleri için, kendi vatanlarına, babalarının doğum yeri olan Arz-ı Mukaddes'e dönmek üzere gitmeleri için, onları serbest bırakmasını istedi. İsrailoğullan yüce bir peygamberin sülalesindendir: İsrail. Bu, Yakub İbni İshak İbni İbrahim Halilü'r-Rahman'dır.

Yusuf (a.s.) vefat edip kabileler yok olduğunda, Firavun İsrailoğullanna üstün geldi, onları köle etti. İşte Allah, Musa (a.s.) ile onları kurtardı. Yusuf (a.s.)'ın Mısır'a girdiği zamanla Musa (a.s.)'m girdiği zaman arasında 400 sene vardır.

Firavun, Musa'ya cevap vermek üzere şöyle dedi: Rabbinin katından bir mucize ile destekleniyorsan ve eğer iddianda samimi isen, göster onu.

Musa (a.s.), onun bu isteğine doğrudan cevap verdi: Asasını sağ tarafından toprağa, Firavun'un önüne attı. O, birdenbire gerçekten, hareket eden, bir yerden bir yere giden bir yılan oluverdi.

Elini gömleğinin yakasına koyduktan sonra çıkardı. Eli, parlayan güneş gibi bir şey oldu: "Ve elini de yakana sok. İlletsiz, parlak beyaz çıkıverir" (Nemi, 27/12).

İşte kıssanın ikinci bölümü: Yılan, asa ve elin vasıflan hakkında, Kur"an ayetlerinin belirttiğinden daha fazlasını söyleyemeyiz. Çünkü söylenenlerin güvenilir senetleri yoktur. Onlar, yahudi Ka'bu'l-Ahbâr ve İran asıllı Vehb b. Münebbih gibi sonradan İslâm'a giren, müdekkik ve ehl-i takva olmayan kimselerin İslâm'a soktuğu İsraili rivayetlerden ibarettir.

Bilindiği üzere, İslâm'ın ilk dönemindeki siyasi fitneleri yahudi Abdullah b. Sebe' taraftan bir cemaat ve İslâm'ı içinden yıkmak için İslâm'a giren İranlı cemaatler çıkarmıştır. Nitekim Hz. Ömer, İran'daki gizli bir cemiyet tarafından gönderilen Ebû Lülüe tarafından ve Hz. Osman da Abdullah b. Sebe'nin ajan-lan tarafından öldürüldü.

Sonra kıssanın üçüncü bölümü gelir. Bu bölüm: Firavun'un adamlannın konuşmasını içine alır Firavun'un danışmanlan ve ona uyanlar: "Muhakkak bu, gayet bilgin bir sihirbazdır" dedi. Sihir konusunda uzman kimse, sihriyle insanlan kendine çekebilir. Bununla, bize üstün gelebilir, krallığımız elden gider, topraklanınız elimizden çıkar dediler. Bütün bunlar başka bir ayette açıklanır: "Onlara dediler ki: Siz bizi atalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol)dan döndürmek ve yeryüzünde de büyüklük olsun diye mi bize geldiniz? Biz, sizin ikinize inanıcılar değiliz" (Yunus, 10/78). Gerçekten o, Firavun'un söylediklerinin bir yankısıdır. Nitekim Cenab-ı Hak, Firavun'un etrafındakilere söylediklerini şöyle anlatır: "Etrafındaki ileri gelenlere dedi ki: "Muhakkak ki bu, çok bilen bir sihirbazdır. Bu sizi, sihri ile yerinizden çıkartmak istiyor. Siz ne emredersinizi" (Şuarâ, 26/34-35).

Ondan korktukları şey meydana geldi. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Firavun'a, Hâmân'a ve askerlerine ondan korkageldiklerini gösterelim" (Kasas, 28/6).

Firavun'un ileri gelen adamları, görüşlerini şöyle açıkladılar: Onun ve kardeşinin işini açıklamalarını geciktir, adamlarını gönder de diğer bölgelerdeki ve şehirlerdeki sihirbazları toplayıp getirsinler.. "Şehirlerdeki" tabirini kullanması, sihrin, insanların çokça bulunduğu şehirlerde daha çok gelişmiş olmasındandır.

O zaman sihir çok yaygındı. Onun için Musa (a.s.)'m getirdiği şeyin, sihirbazların ortaya koyduğu gözbağcılık türünden bir şey olduğunu sandılar. O'nun için onlara gösterdiği mucizelerin benzeriyle ona karşı koymaları için sihirbazları topladılar. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "(Firavun) "Sen sihrinle bizi topraklarımızdan çıkarmaya mı geldin ey Musa?" dedi. Elbette biz de, senin sihrin gibi bir sihir getiririz. Bizimle senin aranda bir buluşma yeri ve vakti ver ki, sen de biz de caymayalım. Düz ve geniş bir yer olsun. (Musa): "Sizinle karşılaşma zamanımız zinet günüdür. Kuşluk vakti insanlar (orada) toplansınlar" dedi. Firavun dönüp hilesini toplayıp sonra geldi" (Tâ-Hâ, 20/57-60).

"Sana bilgin sihirbazların hepsini getirsinler." Yani adamlarını gönder, sana sihir sanatında mahir sihirbazları getirsinler. Mahir sihirbazların gelmesinden maksadın, üstünlük sağlamak olduğu açıktır. Zemahşerî der ki: Bu, Kıpti-lerle danışma ile olmuştu.

Sonra dördüncü bölüm gelir: Sihirbazların rolü.

Her yerden sihirbazlar geldi. Firavun'a: "Musa'ya üstün gelirsek, bizim için bir mükâfat var mı?" dediler. Firavun: Evet, sizin için büyük bir mükâfat var, yakınlarımdan olacaksınız, dedi. Bu, onlara bir teşviktir.

Tayin edilen günde sihirbazlar Musa (a.s.)'a: İlk önce ya sen sihrini ortaya koy, ya da biz ortaya koyalım, dediler. Bunda, kendilerine duydukları büyük bir güven ve onun yaptığını küçümseme vardır.

Onların bu sorusuna, Musa (a.s.), bilgili zeki bir kimsenin cevabryla karşılık verdi. Çünkü sonraya kalan, durumun gereğine göre hareket etmesini daha iyi bilirdi. O da kendine güveniyor ve onlara üstün geleceğine inanıyordu: Siz atın.. Bu söz, önce onların ustalığını göstermelerine bir izindir. Yoksa sihir işini kabul ettiğini ifade etmez. Bu sözüyle o, insanların onların işini görmesini ve iyice düşünmelerini istiyordu. Çünkü onlar bu göz boyama işini bitirince, hak ortaya çıkacak ve insanlara daha etkili olacaktı. Onun için Allahu Teâlâ şöyle buyurur: "Bıraktıklarında, insanların gözlerini büyülediler ve onlara korku saldılar. Ve büyük bir sihir getirmiş oldular" (A'raf, 7/116). Yani, sadece bir hayal ve yapma bir şey olduğu halde, insanlara gerçekmiş gibi geldi: "(Musa): "Hayır siz bırakın dedi. Birden onların ipleri ve değnekleri sihirleri yüzünden kendisine yürüyorlarmış hayalini verdi. Musa, nefsinde gizli bir korku buldu. Biz: "Korkma! Çünkü üstün (gelecek) olan muhakkak sensin" dedik. "Sağ (el)indeki-ni bırak. Onların yaptıklarını yutacak. Onların yaptıkları ancak sihirbaz hile-sidir. Sihirbaz ise nerede olursa felah bulmaz" (Tâ-Hâ, 20/66-69).

Musa (a.s.)'ın kendine güveni, kendi göstereceği şeyin sihir değil, ilahî bir mucize olduğuna güveni tescil ediyor: "Onlar attıkları zaman Musa dedi ki: "Sizin bu getirdiğiniz şey sihirdir. Şüphesiz Allah onu iptal edecektir. Elbette Allah, o fesatçıların işini ıslah etmez. Allah, günahkârların hoşuna gitmese de hakkı ispat eder.." (Yunus, 10/81-82).

"Bıraktıklarında, insanların gözlerini büyülediler ve onlara korku saldılar" ayetinin manası: Sihirbazlar, iplerini ve sihir aletlerini attığı zaman, bakanların gözlerini büyülediler. Musa (a.s.) da, sihirlerinden dolayı onların koştuğunu zannetmişti. Sihirbazlar, insanların gözünde etkisi ve görünüşü büyük bir sihir yapmışlardı. Rivayete göre onlar iplerini ve sihir aletlerini boyamışlar, onlara hareket ediyor havası vermişlerdi. Civa koydukları da söylenmiştir. [56]

Sihirbazların Alemlerin Rabbine İnanması

117- Biz de Musa'ya: "Asanı bırak" diye vahyettik. Bir de ne görsünler, bu onların uydurup düzdüklerini yakalayıp yutuyor. öylece, hak yerini buldu, onların yapmakta oldukları şeyler de bir hiç olup gitti.

119- Artık orada mağlup olmuşlardı. Zelil ve makhûr geri döndüler.

120- Sihirbazlar ise hep birden secdeye kapandılar.

121-122- "Alemlerin Rabbine, Musa ve Harun'un Rabbine iman ettik" dediler.

Açıklaması

Bu bölüm, Musa (a.s.)'ın Firavunla olan kıssasının beşinci bölümüdür. O da sihirbazlarla olan durumudur. Cenab-ı Hakk'm peygamberi Musa (a.s.)'ı, hak ile bâtılın birbirinden ayrıldığı o durumda haberdar etmesi; sağ elindekini -asasını- atmasını söylemesi ile ilgilidir.

Allahu Teâlâ, Hz. Musa'ya büyük bir yılan haline gelen asasını atmasını emretti. Birden o asanın yılan olduğu, onların attıkları şeyleri yuttuğu görüldü. İbni Abbas şöyle demiştir: "Onların ipleri ve diğer sihirli aletlerinden bulduğu her şeyi yutuyordu. Bunun üzerine sihirbazlar, bunun bir sihir olmayıp Allah tarafından gönderilen bir şey olduğunu anladılar ve secde etmek üzere yere kapanarak: "Alemlerin Rabbine iman ettik" dediler.

Sihirbazlar iplerin içini cıva ile doldurmuşlardı. Isının etkisiyle -ya güneş ısısıyla veya sırf onun için hazırladıkları bir ateşin ısısıyla- hareket etmişlerdi.

"İşte böylece, hak yerini buldu." Yani hak gerçekleşti, güneş gibi apaçık ortaya çıktı. Sihirbazların yaptıkları hile ve tuzaklar boşa çıktı. Hz. Musa'nın yaptığı şeyin sihir üstü bir şey olduğunu anladılar.

O büyük toplulukta sihirbazlar, Allah'ın emrine ve kudretine mağlup oldular. Firavun ve beraberindekiler yenilgiye, hüsrana ve utanç verici duruma düştüler. Rezil ve rüsvay oldular. Sihirbazlar ise iman ettiler.

Sihirbazlar mucizeyi görünce, Rablerine secdeye kapandılar. Çünkü Hak, onlara galip geldi ve onları secdeye şevketti. Alemlerin Rabbine, Musa ve Harun'un Rabbine, bütün eşyanın, ins ve cin bütün mahlûkatın Rabbine iman ettik, dediler.

Bunlar, hareketlerinde mantıkî ve vicdanlarıyla uyum içinde idiler. Kibirlenmediler. Firavunla yaptıkları konuşmanın ruhuna sadık kaldılar: Firavun, Musa (a.s.) ile mübarezeden önce, sihirbazların önde gelenlerini ve ustalarını çağırarak onlara ne yaptıklarını sormuş, onlar da: Öyle bir sihir yaptık ki, yeryüzündeki sihirbazların hiçbiri ona karşı koyamaz, ancak Alah'tan bir şey olursa karşı konur, demişlerdi. İşte onun için onlar, Musa (a.s.)'m asasının Allah'tan olduğuna iman ettiler. [57]

Firavunun Sihirbazları Tehdidi, Onların Allah'a İmanda Israrları

123- Firavun: "Ben size izin vermeden önce ona iman mı ettiniz? Bu, şüphesiz ahalisini oradan çıkarmanız için şehirde kurduğunuz gizli bir hilekârlıktır. Yakında bileceksiniz" dedi.

124- "Mutlaka ellerinizi, ayaklarınızı çaprazlama keseceğim. Sonra da muhakkak topunuzu astıracağım"

125- Sihirbazlar: "Biz, muhakkak Rab-bimize dönücüleriz" dediler.

126- "Sen bizden, başka bir sebeple değil, ancak Rabbimizin ayetlerine -onlar bize geldiği zaman- iman ettik diye intikam alacaksın. Ey Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır. Bizi müslüman olarak öldür.

Açıklaması

Bu, Musa (a.s.)'rn Firavunla olan kıssasının altıncı bölümüdür. Bu bölümde Allahu Teâlâ, Musa (a.s.)'a inandıkları zaman Firavun'un sihirbazlara yaptığı tehdidi, onların da Allah'ın emrine teslim oldukları cevabını verdiklerini bildiriyor.

"İman mı ettiniz?" sorusuyla Firavun, onların tasdik ettiklerini anlatmakta ve böylece onları azarlamaktadır. Yani: "Ben size izin vermeden, Musa'ya iman edip ona tabi mi oldunuz?" demektedir.

Şüphesiz yaptığınız bu şey ve bugün onun size üstün gelmesi, karşılıklı olarak planladığınız bir işti. Tıpkı diğer bir ayette: "Muhakkak ki o, size büyüyü öğreten büyüğünüzdür" (Tâ-Hâ, 20/71) demesi gibi. Siz bunu, sihrinizle Mısırlıları bu şehirden çıkarmak ve İsrailoğulları ile oraya yerleşmek için düşündünüz. Bu tuzağınız ve hileniz üzerine, size nasıl azab edeceğimi bileceksiniz.

Firavun'un bu sözü halkın sihirbazlara uyup iman etmemeleri için uğradığı yenilgiyi örtbas etmeye yönelik olarak yanlışı doğru gösterme arzusundan başka bir şey değildir. Nitekim Cenab-ı Hak, bu konuda şöyle buyurur: "(Firavun) kavmini böylece hafife aldı. Onlar da ona itaat ettiler" (Zuhruf, 43/54). Firavun, bu sözlerinin boş ve yersiz olduğunu biliyordu. Mısır'ın çeşitli yerlerinde bulunan sihirbazları toplamak için adamlar gönderen ve onlara büyük mükâfatlar vaad eden oydu. Musa (a.s.) sihirbazlardan hiçbirini tanımıyordu ve onların hiçbirini görmemiş, hiçbiriyle bir araya gelmemişti. Bu durumu Firavun da biliyordu.

İşte Firavun, mübarezeden önce Hz. Musa ile ileri gelen sihirbazlar arasında geçen tartışmayı gizli anlaşma ve tuzak şeklinde yorumlayarak bundan yararlanmak istedi. Rivayet olunduğuna göre Musa (a.s.) büyük sihirbaza: "Seni yenersem bana inanır mısın?" demiş, o da: "Ben, öyle bir sihir yaparım ki, onu hiçbir sihir yenemez. Eğer bana üstün gelirsen, elbette sana inanırım" demiştir. Firavun da bunu duymuş, onun için bu şekilde konuşmuştur.

Firavun: 'Yakında bileceksiniz" sözüyle kısaca tehdit ettikten sonra, bunu genişleterek: "Mutlaka ellerinizi, ayaklarınızı çaprazlama keseceğim, sonra da muhakkak topunuzu astıracağım" dedi. "Hurma dallarına asacağım" (Tâ-Hâ, 20/71). Bana tuzak kuranlara ve otoritemden dışarı çıkanlara bir ibret olsun diye. İbni Abbas: "İlk idam ettiren ve çaprazlama elleri ve ayakları kestiren Fi-ravun'dur" demiştir.

Firavun'un tehdidine karşı sihirbazlar şu cevabı verdiler: Şüphesiz biz öldürülmeye ve ölüme önem vermeyiz. Çünkü biz, Allah'a döneceğimize kesin olarak inanıyoruz. Ceza ve mükâfat günü olan ahirette Allah, ellerimizin ve ayaklarımızın kesilmesi ve asılmamıza karşı bizi mükâfatlandıracaktır. Biz Allah'ın azabından kurtulmak istiyoruz. Çünkü O'nun azabı, senin azabından çok daha şiddetlidir. Bugün biz senin azabına sabrederek Allah'ın azabından kurtulacağız: "(Sihirbazlar) dediler ki: "Bize zarar yoktur. Şüphesiz ki biz, Rab-bimize dönücüleriz. Biz gerçekten umarız ki (senin halkından) ilk biz iman ettiğimiz için- Rabbimiz günahlarımızı mağfiret eder" (Şuarâ, 26/50-51).

Zemahşeri'nin dediği gibi, mananın şöyle olması muhtemeldir: Biz ve sen ey Firavun! Hepimiz Allah'a döneceğiz. O, aramızda hüküm verecek. Bunda, onun rububiyet iddiasını yalanlama ve Allah katında olan şeyi, onun geçici dünya arzularına tercih etme vardır.

Sen bizi, sadece Allah'ın ayetlerine inandığımız için ki bu iman, amellerin en hayırlısı ve bütün övünülecek şeylerin aslıdır- bizi ayıplıyorsun. Bunda kendisine hiçbir dönüş olmayan bir kararın ilânı vardır. Sanki onlar şöyle diyorlardı: Sakın, imanımızdan döneceğimizi ümit etme.

Ey Rabbimiz! Bize öylesine geniş bir sabır lütfet ki, eşyaların suda gömüldüğü gibi biz de o sabır denizinde gömülerek senin dinine sabır ve sebat ile sarılalım.

Anlaşıldığına göre Firavun tehdidini bilfiil uygulamıştır. Nitekim Yüce Allah'ın kıssanın başındaki şu sözü buna işaret eder: "Bak, fesatçıların sonu nice oldu!." Yani Firavun ve topluluğunun rivayete göre Firavun sihirbazları yakaladı ve onları, nehir kıyısında kestirdi. Sihirbazlar Musa'ya iman ettiğinde, halktan da altı yüz bin kişi iman etti.

"Bizi müslümanlar olarak öldür." İslâm üzere kararlı ve peygamberin Musa'ya tabi olanlar kıl. Firavun'a şöyle dediler: "Bize gelen açık mucizelerin ve bizi yaratanın üzerine seni tercih etmeyiz. Ne hüküm vereceksen ver. Sen ancak bu dünya hayatında hükmedersin. Gerçekten biz Rabbimize iman ettik ki, bizim günahlarımızı ve bizi işlemeye zorladığın sihir konusunda bizi affetsin. Allah hayırlı ve daha kalıcıdır. (Kıyamette) bir kimse Rabbine mücrim haliyle gelirse, muhakkak onun için cehennem vardır. O, ölmez de, dirilmez de. Kim de O'na mümin olarak salih amelde bulunmuş olarak gelirse, onlar için en yüksek dereceler vardır" (Tâ-Hâ, 20/72-75).

İbni Kesir, İbni Abbas ve diğer müfessirlerden şunu nakleder: Günün başında sihirbaz idiler, günün sonunda masum şehitler oldular. [58]

Firavun Ve Adamlarının Musata Ve Kavmine Zulme Yönelmesi

127- Firavun kavminden olan ileri gelenler şöyle dedi: "Musa ve kavmini yeryüzünde fesatçılık etsinler, seni ve ilâhlarını terketsinler diye mi bırakacaksın?". O da: Oğullarını öldürün, yalnız kadınlarını diri bırakın. Şüphesiz biz onların üzerinde kahdericileriz" dedi.

128- Musa kavmine: "Allah'tan yardım dileyin ve sabredin. Şüphesiz ki yeryüzü Allah'ındır. Kullarından dilediğini ona mirasçı kılar. Sonuç ise sakınanlarındır" dedi.

129- "Sen bize gelmezden önce de, geldikten sonra da eziyete duçar edildik" dediler. (Musa) şöyle dedi: Umulur ki Rabbiniz düşmanınızı helak edecek ve sizi yeryüzünde halifeler yapacak da, sizin neler işleyeceğinize bakacaktır."

Açıklaması

Bu bölüm, Musa (a.s.)'ın Firavunla olan kıssasının yedinci bölümüdür. Burada Cenab-ı Hak, sihirbazların Musa (a.s.)'a iman edip büyük bir halk topluluğu önünde onun safına katılmalarından sonra Firavun ve kavminin ileri gelenlerinin Musa (a.s.)'a ve ona tabi olanlara karşı içlerinde gizledikleri eza ve düşmanlığı haber veriyor.

Mana şöyle olur: Firavun kavminin ileri gelenleri, Firavun'a şöyle dediler: Musa ve kavmini, senin halkını ifsad etsinler, dinlerine yahut kendi idarelerine soksunlar, senin dışında bir Rabbe ibadete çağırsınlar, seni ilâhlarınla birlikte bıraksınlar, sana ve o putlara tapmasınlar diye mi serbest bırakacaksın?!

Eski Mısır'da, Mısırlıların birçok ilahlara taptıkları bilinmektedir. Onların biri de güneş ilâhıydı ve ona "Ra" derlerdi. Onlara göre Firavun da o güneşin oğluydu.

Hasan el-Basrî şöye demiştir: Firavun putlara tapıyordu. Böylece o hem tapan, hem de tapılandı. Teymî ise şöyle demiştir: Firavun, boynuna taktığı bir şeye tapıyordu. Firavun, kavminin ileri gelenlerine şu cevabı verdi: Daha önce de yaptığımız gibi, İsrailoğullarının doğan erkek çocuklarını öldürtür, kadınlarını hayatta bırakırız. Böylece çoğalamazlar ve yok olur giderler. Biz onlardan üstünüz. Bize eziyet edemezler, topraklarımızda fesatlık çıkaramazlar, hükmümüzden dışarı çıkamazlar.

Başka bir zaman da Firavun Musa (a.s.)'ı öldürmek istedi. Nitekim şu ayet-i celilede, bu ifade olunur: "Firavun dedi ki: "Bırakın beni, Musa'yı öldüreyim. O da Rabbini çağırsın. Çünkü onun dininizi değiştirmesinden veya yeryüzüne fesat çıkartmasından korkuyorum" (Mümin, 40/26).

Firavun: "Onların doğan erkek çocuklarını öldürtürüz" dediği zaman, bunu duyan yahudiler korktular ve rahatsız oldular. Bunun üzerine Musa (a.s.) onları sakinleştirerek nasihat edip şöyle dedi: Sadece Allah'tan yardım isteyin. O'ndan yardım ve destek dileyin. Sabredin, üzülmeyin. Sadece Allah, musibetlere karşı yardım eder. Sabır, müminin silahı ve ferahın anahtarıdır. Bilin ki yeryüzü Allah'ındır, O'na kullarından istediklerini vâris kılar. Bu, onlara zafer vaadidir. Yeryüzünün onların olacağını haber vermedir.

'Yeryüzü" kelimesiyle, bildiğimiz dünya kasdolunduğu gibi, özel olarak Mısır da kasdolunur. Nitekim şu ayet de bunu ifade eder: "Ve diyecekler ki: "Bize olan va'dini yerine getiren, cennetten dilediğimiz yere konmak üzere arzı bize miras veren Allah'a hamd olsun" (Zümer, 39/74). Sonra Musa (a.s.) onlara güzel ve hayırlı sonucu müjdelemiş ve şöyle demiştir: Bilin ki, iyi ve güzel akıbet, Allah'tan korkanlarındır. Zafer -Firavun ve kavminin sandığı gibi değil- ancak müminlerindir.

Sonra İsrailoğullarıyla Musa (a.s.) arasında bir konuşma geçti. Sanki Musa (a.s.)'m nasihati onlara tesir etmemişti. Firavun ve kavminden aşırı korktuklarından dolayı, biz, sen gelmeden, doğmadan önce de, peygamber gönderildikten sonra da, eziyete maruz kaldık. Sen gelmeden önce ve geldikten sonra da, aynı zillet ve horluğu bize uyguladılar. Erkek çocuklarımızı öldürdüler. Bize işkence ve kötülük ettiler. Bugün tarih tekerrür ediyor, kötülük devam ediyor.

Musa (a.s.), Allah'ın onlara yardm edeceğini, buna ileride kavuşacaklarını, bu hususta Allah'a güvendiğini, Firavun'un helak olacağını, ondan sonra Mısır topraklarına halef olacaklarını söyleyerek cevap verdi: Allah'ın fazlından umuyorum ki O, arzusunu gerçekleştirecek, sizin düşmanınız Firavun ve kavmini helak edecek, onlardan sonra sizi yeryüzüne halife kılacak, sizin iyi ve kötü amelinize, nimete şükredip etmediğinize bakacak, durumunuza göre sizi mükâfatlandıracak, amelleriniz hayır ise karşılığı hayır, şer ise karşılığı şer olacak.

Bu, onları ceza gidip nimet geldiği zaman, buna şükretmeye, bir teşviktir.

Musa (a.s.), "kesinlikle" demedi de, "umuyorum" dedi. Bununla, işleri Allah'ın istemesine havale etti. Onlara çalışmayı terketmemelerini hatırlatmak istedi. Sibeveyh der ki: Arapça'da "Asâ" kelimesi, bir umut ve korku ifade eder.. Zeccâc ise, Allah'a nisbet olunan bir umudun vuku bulması vaciptir, der. [59]

Firavun Ailesinin Çeşitli Dünya Azaplarına Uğraması. Dokuz Mucize

130- Muhakkak biz Firavun hanedanını, düşünüp ibret alsınlar diye yıllarca kuraklıkla ve mahsul kıtlığı ile tutup sıktık.

131- Fakat onlara iyilik gelince: "Bu bizim hakkımızdır" dediler. Eğer kendilerine bir fenalık gelirse, Musa ve beraberindekilerin uğursuzluğu olarak kabul ederlerdi. İyi bilin ki onların uğursuzluğu ancak Allah tarafından-dır. Fakat onların çoğu bilmezler.

132- "Bizi büyülemek için hangi mucizeyi getirirsen getir, asla sana iman etmeyiz" dediler.

133- Biz de onlara ayrı ayrı ayetler olmak üzere, başlarına tufan, çekirge kımıl, kurbağalar ve kan gönderdik. Fakat yine kibirlerine yediremediler. Onlar öyle günahkâr bir topluluk idiler.

Açıklaması

Bu ayetler, Musa (a.s.)'m Firavun'la olan kıssasının sekizinci bölümünü teşkil eder. Bu bölümde cezadan, yahut Allahu Teâlâ'nm, Firavun ve kavmine indirdiği ayetlerden söz edilir. Musa (a.s.): "Umulur ki Rabbiniz düşmanınızı helak edecek" sözüyle, Firavun ve kavmine azap indirileceğini müjdelemiştir. Bu bölümde, küfür ve yalanlama tehlikesinden uzaklaştırmak için, kökünü kazıma şeklindeki azap inmeden önce gelen çeşitli azaplar zikrolunmuştur. Köklü azap, İsrailoğulları kurtulduğu halde, Firavun'un denizde boğulması-dır.

Allahu Teâlâ, İsra sûresinde ceza ayetlerinin dokuz tane olduğunu zikretmiştir: "Andolsun ki biz Musa'ya apaçık dokuz ayet verdik." (İsrâ, 17/101).

Burada yedi ayet açıklanmıştır. Buna, Yunus sûresinde açıklanan da eklenir: "Musa: "Ey Rabbimiz, dedi, gerçekten sen Firavun ve (kavminin) ileri gelenlerine dünya hayatında zinet ve mallar verdin. Ey Rabbimiz! Senin yolundan saptırsınlar diye mi? Ey Rabbimiz! Sen onların mallarını yok et, kalplerini şiddetle mühürle ki, onlar o elemli azabı görecekleri zamana kadar iman etmeyeceklerdir." (Yunus, 10/88). Musa (a.s.)'m dokuz mucizesinden biri de Firavun ve kavminden ona tabi olanların sahip olduğu malların taş haline gelmesidir.

Beyzavî, dokuz ayeti şöyle tefsir eder: Bunlar, Musa (a.s.)'m İsrailoğulları-na getirdiği dokuz ayettir. Firavun ve adamları, Musa (a.s.)'m getirdiklerini kabul etmedikleri için cezalandırılmışlardır. O dokuz ayet şunlardır: Asa, beyaz el, çekirge, bit, kurbağalar, kan, taştan su fışkırması, denizin yarılması, Tur dağının İsrailoğulları'nm üzerine kaldırılması. Son üçü yerine, tufan, senelerce kıtlık ve mahsul noksanlığını zikredenler de olmuştur.

Deniz yarılması, ayetler tamamen ortaya çıktıktan sonra meydana geldi. Taştan su fışkırması, Firavun'un helak edilişinden sonra oldu. Firavun ve kavminin ayeti olması doğru değildir. Asa ve beyaz el, Musa (a.s.)'m mucizeleri olup azap ayetleri değildir. Bence, ayetlerin toplamı şöyle olur: Kıtlık yılları, malların noksanlaştırılması, insanların noksanlaştırılması, meyvelerin nok-sanlaştırılması, tufan, çekirge, bit, kurbağalar, kan. [60] Bunlardan yedisi burada, A'raf sûresinde, bir tanesi Yunus sûresinde zikrolunur. İnsanların noksanlaştırılması genel olarak kuraklıktan, meyvelerin noksanlaştırılmasmdan ve tufandan meydana gelir. Mücahid ve Ata, tufanın ölüm olduğunu söylemişlerdir.

Buradaki ayetlerin manası şudur: Biz, Firavun hanedanını senelerce, çölde ekin azlığı sebebiyle kıtlıkla denedik. Az yağmur sebebiyle meyvelerini nok-sanlaştırdık. Reca b. Hayat şöyle der: "Bir hurma ağacı, sadece bir meyve veriyordu." Sonra Allahu Teâlâ şöyle buyurdu: "Düşünüp ibret alsınlar diye." Yani ibret alıp, küfürlerinden ve Allah'ın ayetlerini yalanlamaktan, İsrailoğullarına zulümden vazgeçsinler, Rab olarak Allah'a iman etsinler, Musa (a.s.)'ın davetine uysunlar diye. Çünkü, birtakım uyarılar olarak bu tür zorlukları göndermek, Allahu Teâlâ'nm kanunudur. Tecrübeler gösteriyor ki, musibetler nefisleri yumuşatmıyor. Musibetler, afetler, meyvelerin noksanlaştırılması, insanların Allah'a dönmelerine bir sebep oluyor. Rablerine dönüp hidayeti bulurlarsa, bu, hayır ve bolluk olur; eğer Rablerinden yüz çevirirlerse, kıtlık, kuraklık ve helak olur. İşte Firavun hanedanı, kendilerini uyardığı halde Musa (a.s.)'ın davetine uymaktan yüz çevirdiler ve dolayısıyla helak oldular.

Sonra Allahu Teâlâ, musibetlerin Firavun hanedanının azgınlık ve taşkınlığını arttırdığını açıklıyor: "Onlara iyilik gelince..." Yani onlara bolluk, rızık geldiği, meyveleri ve hayvanları arttığı zaman, "bunlar, bizim çalışmamız, bilgimiz ve üstünlüğümüzün eseridir" derler. Onlara bir kıtlık ve kuraklık isabet ettiği zaman ise, bunu Musa (a.s.) ve beraberindekilerin uğursuzluğu sayarlar. Bunlar bizim başımıza onların yüzünden geliyor deyip Allah'ın nimetine şükretmiyor, amellerinin bozuk ve nefislerinin kötü olduğunu unutuyorlardı. Nitekim, Allahu Teâlâ, Peygamber (s.a.) hakkında şöyle buyurur: "Eğer onlara bir iyilik dokunursa: "Bu Allah'tandır" derler. Bir musibet dokunursa: "Bu sendendir" derler. De ki: "Hepsi Allah tarafındandır" (Nisa, 4/78).

Sonra, Allahu Teâlâ şu sözüyle onlara cevap veriyor: "İyi bilin ki, onların uğursuzluğu ancak Allah tarafındandır." Onlara isabet eden iyilik ve kötülüğün hepsi Allah'ın kaza ve kaderiyledir. Allah iyiliği, şükredenle nankörlük edeni, kötülüğü de, sabredenle hoşnut olmayanı ayırdetmek için bir imtihan kılmıştır. Azgınlar ve bozguncuların taşkınlıklarından ve bozgunculuklarından dönmeleri, taşkınlık ve sapıklıklarına son vermeleri için, yine Allahu Teâlâ çoğunlukla kulların işlerini, onlara indirdiği hayır ve şerre bir sebep kılmıştır. Zemahşerî: "Onların uğursuzluğu ancak Allah tarafındandır" ayetinin açıklamasında şöyle der: Onların hayır ve şer sebebi, Allah katandandır. O'nun hükmü ve dilemesidir. Onlara isabet eden iyilik ve kötülüğü dileyen Allah'tır. Nitekim Cenab-ı Hakk'ın: "De ki: Hepsi Allah taraflıdandır" sözü, bunu ifade eder. Bunun manası şudur: Haberiniz olsun, onların uğursuzluğu sadece Allah ka-tındandır. Onların yapacakları şeyler Allah katında yazılıdır. Ölümlerinden sonra, Allah'ın kendilerine söylediği şeyle cezalandırılırlar: "Ateştir. Onlar, sabah akşcm ona arz olunurlar" (Mümin, 40/46).

Fakat insanların pek çoğu, Allah'ın kâinattaki uygulamasının hikmetini, sebeplerin bu sebepleri meydana getirene irtibat keyfiyetini, işlerin kadere göre cereyan ettiğini, her şeyin O'nun katında takdir edildiğini, uğursuzluğun Musa ve kavmi sebebiyle olmadığını, kötü amel sebebiyle ve zikrolunan sebebiyet kanunundaki ilahî düzen gereği olduğunu bilmez.

Bunun da ötesinde iyilikler ve kötülükler onlara, Rablerine karşı görevlerini hatırlatmadı. Onlar başkaldırdılar, hakka karşı inat ettiler. Hz. Musa'ya karşı söyledikleri şu sözlerle, bâtılda ısrar ettiler: Bize hangi mucizeyi getirir-sen getir, hangi hüccet ve delili gösterirsen göster, bizi ikna etmek ve dinimizden döndürmek için neyi ortaya koyarsan koy, onu reddederiz. Sana ve getirdiğin şeylere inanmayız, peygamberliğini ve sözlerini asla tasdik etmeyiz.

Onun için Allah onları, küfürlerinden, yalanlamalarından ve suçlarından dolayı cezalandırdı. Onlara tufanı gönderdi. Tufan, ekinleri ve meyveleri yok edecek derecede aşırı yağmur yağmasıydı. Nitekim İbni Abbas şöyle demiştir: Tufan: Onları saran ve rahatsız eden yağmur, ya da seldi.

Cenab-ı Hak, Firavun kavmine çekirge gönderdi, bütün ekinlerini ve meyvelerini, sonra da her şeyi, hatta kapıları, evlerin tavanlarını, elbiseleri yediler. Fakat İsrailoğullarının evlerine bir tane bile çekirge girmedi. Firavun'un kavmi, Musa (a.s.)'dan yardım istedi. Yedi gün sonra bu durumdan kurtuldular. Musa (a.s.), boş bir alana çıktı, asasıyla doğuya batıya doğru işaret etti. Çekirgeler geldikleri yerlere geri döndüler. Onlar yine, biz dinimizi terketmeyiz, dediler.

Bir ay sonra, onlara güve, ya da kene musallat oldu. Çekirgelerin geriye bıraktıklarını yediler, yeryüzünü yaladılar. Yahut bir ay sonra, onlara küçük sinekler, ya da pireler veya sivrisinekler musallat oldu, çekirgelerden sonra, onlara kımıl felâketi geldi. Kurtlar ekinleri yediler, yeşil olan her şeyi yok ettiler. Yine Musa (a.s.)'dan yardım istediler, bu hal kaldırıldı. Onlar yine eski hallerine döndüler.

Bu sefer Allah, kurbağalar gönderdi. Kurbağalar evlerine girdi. Kaplarına, yiyeceklerine doldular. Öyle ki, bir kimse konuşmak istediği zaman, kurbağa ağzına sıçrıyordu. Yatakları kurbağalarla doldu, uyuyamaz oldular. Kurbağalar kendilerini kaynar vaziyetteki çanak çömleklere atıyorlardı. Firavun kavmi yine Musa (a.s.)'dan yardım istediler. "Bize bu kere de acı, merhamet et, içten tevbe edip bir daha eski halimize dönmeyeceğiz" dediler. Onlardan söz aldı ve onlar için Allah'a dua etti. Bunun üzerine Allah, onlardan bu durumu kaldırdı. Ancak yine verdikleri sözü bozdular.

Sonra Allahu Teâlâ, onlara kan gönderdi. Suları kana döndü. Nehirlerden ve kuyulardan su aldıkları zaman, onu taze kan şeklinde buldular. Durumdan Firavun'a şikayetçi oldular. Şöyle dedi: "O size sihir yapmıştır." Firavun Kıpti ile Yahudiyi aynı yerden su almak için bir araya getirdi. Yahudinin aldığı şey su, Kıpti'nin aldığı şey kan oluyordu.

Bunların hepsi de apaçık ayetlerdi. Allah'tan olduklarına, bunlara O'ndan başka kimsenin gücü yetmediğine, küfürlerinin cezası olduklarına, Musa a.s.)'nm doğruluğuna işaret ettiklerine -ki bunların meydana geleceğini söyleyerek onları korkutmuştu- hiçbir kimsenin şüphesi olamaz.

Firavun ve kavmi, inat ve kibirleri üzere kaldılar. Allah'a ibadet etmekten geri durdular. Öğüt almadılar, kendilerine ve başkalarına karşı suç işleyen, suç ve günahta ısrar eden kimseler oldular. [61]

Azabın Kaldırılması İçin Musa (A.S.)'A Sığınmaları, Verdikleri Sözden Caymaları, Firavun Ve Kavminin Boğulması

134- Üzerlerine azab çökünce: "Ey Musa! Bizim için Rabbine -sana olan ahdi hürmetine- dua et. Eğer bizden azabı kaldırırsan, mutlaka sana iman edeceğiz ve İsrailoğullarını da seninle birlikte göndereceğiz" dediler.

135- Biz onlardan, erişecekleri bir süreye kadar azabı kaldırınca, hemen yeminlerini bozmaya başladılar.

136- Artık biz de ayetlerimizi yalanlamaları, onları umursamamaları yüzünden kendilerinden intikam aldık ve hepsini denizde boğduk.

Açıklaması

Bu ayetler, Musa (a.s.)'ın Firavun'la olan kıssasının dokuzuncu bölümünü teşkil eder. Bu zikrolunan azap ayetleri Firavun'a ve kâfir toplumuna indiği zaman, rahatsız oldular. Musa (a.s.)'dan Allah'ın bu azabı kaldırmasını istediler. Eğer bunu yaparsa, onun peygamberliğine inanmaya söz verdiler. Musa (a.s.), Rabbine dua etti, Allah da onlardan azabı kaldırdı. Fakat onlar verdikleri sözde durmadılar. Her seferinde bu isteklerini yenilediler, fakat her seferinde de sözlerinde durmadılar. Nihayet Allah, onları denizde boğarak helak etti.

Firavun'un topluluğuna şiddetli azap inip onlar da rahatsız ve huzursuz olunca, Musa (a.s.)'dan Rabbine peygamberliği ve sevgisi hürmetine, kendilerinden bu azabı kaldırması için dua etmesini istediler ve: "Eğer bu azabı kal-dırtırsan, mutlaka senin peygamberliğini tasdik edeceğiz. Rabbin katından getirdiklerine inanacağız. Bizden istediğiniz gibi, seninle beraber İsraüoğullarını istedikleri şekilde Rablerine ibadet etmeleri için Filistin'e göndereceğiz" diye yemin ettiler.

Allah onlardan azabı her kaldırışında, bundan ibret alıp Allah'a iman etmediler. Her seferinde sözlerinden caydılar. Biz onlardan azabı mutlak olarak değil, belirli bir zamana kadar kaldırdık. O zaman geldiğinde ise, biz onlardan azabı kaldırmayız, onları helak ederiz.

Rivayete göre, onlar tufan, çekirge, kımıl, kurbağalar, suların kan şekline dönüşmesi gibi her azap hali içinde bir hafta kalıyorlar, her defasında, onun kaldırılması için Musa'dan dua etmesini istiyorlar, Allah'a iman edeceklerini vaadediyorlar, sonra da sözlerinden cayıyorlardı.

Defalarca, azap onlardan giderildi, küfürlerinden ve cahilliklerinden vazgeçmediler. O belirlenen vakit geldi ve Allah onlardan intikam aldı. Kendilerine gelen bütün ayetleri (mucizeleri) yalanlamaları, bu yalanlamanın dünya ve ahirette getireceği azaptan gafil olmaları -ki burada söz konusu olan gaflet, ayetlerden yüz çevirmeleri, onlardan ibret almamalarıdır- sebebiyle suda boğuldular.

Allah onlardan kafir olanları gark etti, imanlarını gizleyen müminleri kurtardı. Denizi Musa (a.s.) ve onunla beraber İsrailoğullan geçti, onların peşinden Firavun ve askerleri geldi, denizin ortasına vardıkları zaman, Allah denizi onların üstüne kapattı. Allah'ın ayetlerini yalanlamaları ve onlardan gafil olmaları sebebiyle suda boğuldular. [62]

İsrailogulları'nın, Firavunlardan Sonra Mısır'a, Amalikadan Sonra Şam'a Vâris Oluşları

137- Hakaretlere maruz bırakılmış olan ° kavmi de, feyiz ve bereket verdiğimiz yerin doğularına ve batılarına mirasçı kıldık. Rabbinin İsrailoğulları'na verdi- ği o pek güzel vaadi, sabretmeleri yü- zünden tamamlandı. Firavun ve kavmi- nin yapmakta olduklarıyla yükseltmek- te devam ettikleri şeyleri ise yıktık.

Açıklaması

Bu, Musa (a.s.)'ın Firavun'a olan kıssasının onuncu bölümüdür. Allahu Te-âlâ, Musa (a.s.)'ın doğruluğuna işaret eden ve birbiri peşisıra gelen ayetlere rağmen Musa'yı yalanlayan Firavun'un ve Mısırlıların cezasını -Yani zalimlerin cezasını- açıkladıktan sonra, İsrailoğulları'ndan, Firavunlardan ve Amalika'dan sonra Mısır'a ve Şam'a halifeler olan sabırlı müminlerin mükâfatını açıklıyor.

Mana şöyle olur: Biz, İsrailoğulları'ndan, erkekleri öldürülüp kadınları geri bırakılmak, azap edilmek, ağır işlerde çalıştırılmak, kendilerinden cizye alınmak suretiyle tahkir edilen o kavmi, bereket, bolluk, nehirlerin çokluğuyla verimli hale getirdiğimiz Mısır ve Şam topraklarına mirasçı kıldık. Onlara olan geçmiş vaadimizi gerçekleştirdik: "Biz ise o yerde zayıfLatılanlara lütfetmek, onları önderler yapmak ve onları mirasçı kılmak istiyorduk. Ve onları o yerde hâkim kılalım, Fi-ravun'a, Hâmân'a ve askerlerine, onlardan korkageldikleri şeyi gösterelim" (Ka-sas, 28/5-6). Ayette geçen "yerin doğularına ve batılarına" ifadesi, onun doğu ve batı bütün yönlerine işaret eder. Burada "yer"den amaç, özel olarak Şam ve Mısır topraklarıdır. Çünkü Firavun'un idaresi altında olan yerler Mısır'dı. Bereketli topraklar ise Şam olabilirdi. Yerle, yer cinsinin murad olunduğu da söylenmiştir. Çünkü İsrailoğulları'ndan olan Davud ve Süleyman peygamberler, kral oldular.

"Rabbinin Israiloğulları'na verdiği o pek güzel vaadi gerçekleşti". Firavun ve yandaşlarının eziyetlerine katlanmaları, onlardan gelen musibetlere göğüs germeleri sebebiyle Allah, Israiloğulları'na olan vaadini gerçekleştirdi. Nitekim, Musa onlara şunu emretmişti: "Musa kavmine; "Allah'tan yardım dileyin ve sabredin" dedi" (A'râf: 7/128). Çünkü sabır feraha kavuşmanın anahtarıdır.

Doğru oldukları zaman, Allah onlara vaadini tamamladı. Sonra, kendilerine ve insanlara zulümleri sebebiyle, o toprakları onlardan aldı. Artık bir daha da mukaddes topraklara geri dönmeleri konusunda, onlara Allah'ın bir vaadi omadı..

Firavun ve kavminin binalarını, ekinlerini, bahçelerde kurdukları çardaklarını ve saraylarını helak ettik.. [63]

Israılogulları'nın Allah'ın Kendilerine Olan Nimetlerini İnkâr Etmeleri

138- İsraioğulları'nı denizden geçirdik. Putlara tapagelen bir topluluğa rastladılar. "Ey Musa! Onların nasıl tanrıları varsa, sen de bize böyle bir tanrı yapsan" dediler. "Siz cidden bilmeyen bir kavimsiniz" dedi.

139- "Şüphesiz ki onların içinde bulundukları (din) yok olmaya mahkumdur. Ve amelleri de bâtıldır.

140- "Size, ilâh olarak Allah'tan başkasını mı arayacakmışım? Halbuki o sizi âlemlere üstün kıldı" dedi.

141- Hani sizi Firavun hanedanından kurtarmıştık. Onlar size azabın en şiddetlisini yapıyorlar, oğullarınızı öldürüyorlar, kızlarınızı da sağ bırakıyorlardı. Bunda size, Rabbinizden büyük bir imtihan vardı.

Açıklaması

Allahu Teâlâ İsrailoğullan'nı, Firavun ve avanesinin tuzağından kurtardı: Peygamberi Musa'ya denize vurmasını emretti. O da vurdu, deniz açıldı. Her tarafı büyük dağ gibi oldu. Musa ve beraberindekiler, gemiler olmadan, sanki karadaymış gibi yürüyerek emniyetli bir şekilde denizi geçtiler. Firavun ve kavmini ise suda boğdu: Denizin ortasına geldiklerinde üstlerine suyu kapattı, helak etti. Nitekim bu ilginç olayı Cenab-ı Hak şöyle açıklar: "Musa'ya: "Asanla denize vur" diye vahyettik. Ardından deniz ayrılıp her bölüm büyük dağ gibi oldu. Diğerlerini de buraya yaklaştırdık. Musa'yı ve onunla birlikte olanların hepsini kurtardık. Sonra diğerlerini boğduk. Bunda mutlaka bir ayet vardır. Fakat onların çoğu iman etmezler" (Şuarâ, 26/63-67).

İsrailoğullan, Allah'ın ayetlerini, büyük kudretini, Firavun ve ordusunu helak ettiğini, kendilerini ise kurtuluş ve selamete ulaştırdığını gördükten sonra, son derecede büyük bir cehalet, sapıklık ve nimeti inkâr içine girdiler. Musa'dan, putlardan bir ilâh edinmesini istediler. Bu hususta, onlar, putlara tapan, onlann boynuna sarılıp öpen bazı Araplardan etkilenmişlerdi. Heykellere tapan Mısırlılara benziyorlardı. Sanki onlar, Musa'nın kendilerini çağırdığı tevhidin manasını bilmiyorlardı.

Onlann gördükleri kavim Kenanîlerdendi. (Musa (a.s.) onlarla savaşılma-sını emretti.) Lahmîlerden olduğu da söylenmiştir. Taberî şöyle der: Sığır suretindeki birtakım putlara tapıyorlardı. Onun için bu, ondan sonra, onlarda buzağıya tapma duygusunu uyandırdı.

Onlar şöyle dediler: Ey Musa! Bize de onlann ilâhlan gibi, ibadet edip tapacağımız bir put yap. Bununla ondan, kendilerine bir put belirlemesini istediler. Bu, onların maden, ya da taştan ilâh yapma hususunda Mısır çevresinden ve maddî kalkınmışlığından etkilendiklerine işaret eder..

Musa, büyük bir mucizeyi gördükten sonra onlann böyle bir istekte bulun-malannı hayretle karşıladı. Onlan cahillikle niteledi. Çünkü onlardan gördüğü bu istekten daha büyük ve daha kötü bir cahillik olamazdı. Tevhidin manasını, hiçbir insan, ya da maddeyi vasıta etmeden bir Allah'a ibadet etme gerektiğini, Allah'ın azamet ve celalini, O'nu ortak ve benzerden münezzeh kılma gerektiğini bilmiyorlardı.

Bu putları Allah'a vasıta kılmak küfürdür. Bütün peygamberler Allah'tan başkasına ibadetin küfür olduğu hususunda aynı şeyi söylemişlerdir.

Allah'ın dışında, ibadet edilen o varlığın ister âlemin ilâhı olduğuna inanılsın, isterse Allah'a yaklaştırdığına inanılsın aynıdır. Çünkü ibadet, ta'zimin en son noktasıdır. Ta'zimin en son noktasına da, ancak nimet ve ikramda bulunan lâyıktır. [64]

Bu, aptal ve cahillerin yoludur. Böylesi bir şey, Peygamber (s.a.) zamanında da meydana gelmiştir. Ahmed ve Nesai, Ebû Vâkid el-Leysî'nin, şöyle dediğini rivayet ederler: "Resulullah (s.a.)'le birlikte, Huneyn tarafına doğru çıktık. Bir sidre ağacına uğradık. Ey Allah'ın Rasûlü! Bu ağacı kâfirlerin zâtü envâtı gibi, bize zâtü envât kıl, dedim. (Zâtü Envât: Kâfirlerin silahlarını asıp yanında ibadet ettikleri sedir ağacıdır). Resulullah (s.a) şöyle dedi: "Allahu Ekber! İsrailoğullarmın Musa'ya: Onların ilâhları gibi sen de bize bir ilâh yap, dediği gibi, siz de sizden öncekilerin yollarını izliyorsunuz."

Musa cevabını şöyle tamamladı: Şu heykellere tapanların inandıkları bâtıl din, yok olmaya mahkumdur ve ibadet diye işledikleri amelleri de boşa çıkar. Onların faydasını görmeyecekler, aksine Allah'a yaklaştıracaklarına inansalar da o yüzden cezalandırılacaklar: "Onların işledikleri her amelin önüne geçip onu saçılmış toz zerreleri haline getiririz." (Furkan, 25/23).

Kur'an'ın ibaresinden, putlara tapanların helake maru? kalacakları, amellerinin yok olacağı anlaşılıyor. Bu da o topraklarda putperestlik döneminin sona ereceğinin müjdesidir.

Sonra Musa onlara şöyle dedi: Göklerin ve yerin yaratıcısı, bu nimetleri size veren Allah'tan başkasını mı sizin için mabud olarak isteyeyim? Tevhidle, doğru dinle ve İbrahim (a.s.)'m dinini yenilemekle zamanın insanlarına sizi üstün kılan Allah'tır.

Sonra Musa (a.s.) onlara, Allah'ın kendilerini Firavun'un esaretinden, zillet ve hakaretinden kurtardığını, izzet ve şerefe, mülk ve saltanata kavuşturduğunu, düşmanlarından intikam aldığını, onlara ise ıyı muamele ettiğini hatırlattı. İşte şu zikrolunan şey de -Firavun'dan ve yaptıklarından kurtarmada ve onlara şu nimetleri vermede- büyük bir imtihan vardır. Siz, size şu hayat nimetini bağışlayan, sizi kurtaran, size izzet veren Rabbinıze ibadet etmeye, diğer insanlardan daha çok çalışmalı, O'nun büyük nimetlerine diğer insanlardan daha çok şükretmelisiniz. Aciz, zayıf, çirkin ve sizinle, sizi insanlardan ve onların ibadet ettikleri şeylerden üstün kılan Allah arasında bir vasıta olacak ilâhlar olmasını istemenizden daha şaşılacak bir şey olabilir mi? [65]

Musa'nın Rabbiyle Konuşması, O'nu Görmek İstemesi Ve Kendisine Tevrat'ın İndirilmesi

142- Musa ile otuz gece için sözleştik. Ve buna ayrıca on gece daha kattık. Böylelikle Rabbinin tayin ettiği vakit kırk geceye tamamlandı. Musa kardeşi Harun'a: "Kavmimin içinde benim yerime geç ve ıslah et. Fesatçıların yoluna da uyma" dedi.

143- Musa, tayin ettiğimiz vakitte gelip de Rabbi onunla konuşunca dedi ki: "Ey Rabbim! Bana kendini göster de, seni göreyim." "Beni katiyyen göremezsin. Fakat şu dağa bak! Eğer o yerinde durabilirse, sen de beni görebilirsin". Derken Rabbi o dağa tecelli edince, onu paramparça etti. Musa düşüp bayıldı. Ayılınca dedi ki: "Seni tenzih ederim. Tevbe ettim. Ben iman edenlerin ilkiyim."

144- Buyurdu ki: "Ey Musa, seni risa-letlerimle ve kelâmımla insanlardan mümtaz kıldım. Şimdi sana verdiğimi al ve şükredenlerden ol".

145- Biz onun için levhalarda öğütlere ve her şeyin açıklamasına ait ne varsa yazdık. Haydi bunları kuvvetle tut. Kavmine de onun en güzelini tutmalarını emret. Yakında size fâsıkların yurdunu göstereceğim."

Açıklaması

Allah, hidayete kavuşturmak, Musa ile konuşmak ve içinde şeriat hükümleri ve açıklamaları bulunan Tevrat'ı vermekle İsrailoğullanna iyilikte bulundu.

Allah, Musa'ya otuz gecenin sonunda konuşmayı vaad eti. Ona, otuz gün oruç tutmasını emretti. O da tuttu. Bu, Zülkade ayı idi. Otuz gün tamam olunca, Musa (a.s.) ağzının kokusunu beğenmedi, bir ağaçtan misvak edindi. Bunun üzerine Allah, ona Zülhicce'den on gün daha oruç tutmasını ve Allah'ın huzuruna oruçlu olarak çıkmasını emretti. Kırkıncı gecenin sonunda buluşma gerçekleşti. Bu husus, Bakara sûresinde kısa ve burada da mufassal olarak zikrolunur.

On günün, otuz günden olduğu zannını gidermek için: "Böylelikle Rabbi-nin tayin buyurduğu vakit kırk gece olarak tamamlandı" buyurulmuştur. Aksi takdirde, sanki yirmi gün iken onu onla tamamladı, bu suretle otuz oldu gibi bir mana anlaşılabilirdi. İşte bu zan giderildi. [66]

Ebul-Âli'ye'nin, sözleşme zamanı hakkında şöyle dediği rivayet olunmuştur: Bu zaman Zülkade ayıyla ve Zülhicce'den on gündür. Musa (a.s.), Tûr'da bir gece kaldı. Kendisine levhalar halinde Tevrat indirildi. Allah onu sırdaş olarak yaklaştırdı ve onunla konuştu. Hz. Musa kalemin sesini işitti.

İbni Kesir şöyle demiştir: Bu duruma göre buluşma vakti, Kurban Bayramı günü tamamlanmış olur. Musa (a.s.)'ın konuşması bu günde meydana geldi. Allah Muhammed (a.s.)'ın dinini bugünde kemâle erdirdi. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Bugün dininizi kemâle erdirdim. Üzerinizdeki nimetimi tamamladım. Ve size din olarak İslâm'ı beğenip seçtim" (Mâide, 5/3).

Musa (a.s.), Tur'a Rabbiyle buluşmak üzere giderken, ağabeyi Harun'a şöyle dedi: Ben yokken, kavim içinde halifem ol, onların işini idare et, fesatçıların ve sapıkların yoluna uyma. Onların fâsid işlerine katılma. Bu, bir uyarı, hatırlatma ve pekiştirmeydi. Çünkü, Harun (a.s.), şerefli, asil bir peygamberdi.

Ve Harun, Musa (a.s.)'ın Rabb'inden: "Ve bana ehlimden kardeşim Harun'a vezir eyle. Onunla benim sırtımı pekiştir ve onu işimde ortak yap" (Tâ-Hâ, 20/29-32) dileği üzerine Harun (a.s.), Musa (a.s.)'ın veziri oldu..

Musa, Rabbiyle konuşmak ve şeriatı almak için belirlenen yere geldiği ve Rabbi onunla vasıtasız konuştuğu -ki bunu hem Musa, hem de seçilmiş yetmiş kişi işittiği- zaman, Allah'ı da görmek istedi. "Bana mukaddes zatını göster, sana bakmak için bana kuvvet ver" dedi. Bunun üzerine Allah ona şöyle buyurdu: "Ne şimdi, ne de gelecekte, dünyada iken beni asla göremiyeceksin. Çünkü dünyada insanoğlunun beni görme kudreti yoktur." Nitekim Peygamber (s.a.) de, Müslim'in rivayet ettiği hadis-i şeriflerinde: "Onun hicabı nurdur. Eğer onu açsaydı, nurları bakışı ulaşan mahlukâtmı yakardı" buyurmuşlardı.

Sonra Cenab-ı Hak ona, onun kendisini göremiyeceğini açıkladı ve şöyle buyurdu: Dağa bak, eğer tecelli esnasında, o sabit kalırsa beni göreceksin. Dağ onun tecellisine sebat edemeyince, sen nasıl sebat edebilirsin ey Musa?

Nitekim, Rabbi dağa tecelli edince -ki küçük parmak kadar teceli etti- dağ yerle bir oldu. Musa da bayılıp düştü.

Baygınlığından ayılınca: "Seni tenzih ederim Rabbim! Seni dünyada hiçbir kimse göremez, ancak ölünce görülebilirsin" dedi.

Seni görmeyi istemekten sana tevbe ettim. Ben, İsrailoğulları içinde senin azamet ve celaline inanan ilk kimseyim. İbni Abbas'tan rivayet olunan rivayette ise: "Kıyamet gününe kadar, mahlukâtından hiç kimsenin seni göremiyeceğine ilk inanan benim" demiştir.

Sonra Allahu Teâlâ, Musa'nın korkusunu giderdi ve derecesini açıkladı ve ona şöyle dedi: Ey Musa! Ben seni zamanının insanlarına tercih ettim. Seninle konuştum, sana çeşitli risaletlerimi verdim. Sana verdiğim şeriatı -Tevratı- al. Nimetlerime şükredenlerden, sana olan ihsanımı ve fazlımı açıklayanlardan ol.

"Öğütlere ve her şeyin açıklamasına..." Öğüt kelimesi, itaata rağbeti ve günahlardan nefreti gerektiren her şeyi içine alır. "Her şeyin açıklaması", hükümlerin kısımlarını açıklamadır. Buna göre mana şöyle olur: Ona birtakım levhalar verdik. Onlarda, hidayet, tesirli öğütler, helâl ve haramı, inanç ve adab asıllarını açıklayan şeyleri yazdık. Bu levhalar, Tevrat'ı içine alıyordu. Ona verilen şeriatla ilgili ilk şeylerdi.

"Bunları kuvvetle tut." İtaat etmek için samimi bir niyetle al. Kavmine emret, emirleri işlesinler, nehiyleri terketsinler. Örnek ve öğütleri düşünsünler. Ayetteki "ahsen" kelimesinin manası, Tevrat'taki kısas, af, intikam ve sabır gibi güzel şeyler demektir. Şu ayette belirtildiği gibi: "Rabbinizden size indirilenin en güzeline tabi olun" (Zümer, 39/55).

'Yakında size fâsıkların yurdunu göstereceğim". Emrime muhalefet edip itaatımdan dışan çıkanların sonunu, nasıl yok olup gittiklerini göreceksiniz. Bununla, Mısır'ın kasdedildiği söylenmiştir. Yani, size Kıptîlerin diyarını ve Fi-ravun'un yurtlarını, köşklerini -boş bir halde- göstereceğim.

Katâde şöyle demiştir: Size, sizden önce yaşayan zalimlerin ve Amalika'nın yurtlarını göstereceğim. Onlardan ibret alın. Burada Şam ve Şamlılar kastediliyor. Yani size Ad, Semud ve fıskları sebebiyle helak ettiğim -sizin de yolculuklarınızda uğradığınız- milletlerin evlerini göstereceğim, demektir. İbni Kesir: "Asıl olan da budur. Çünkü bu, Musa ve kavminin Mısır'dan ayrılmasından sonra oldu. Bu, İsrailoğullarına Tih çölüne girmeden önce yapılan bir hitaptır" der.

Kastolunan Mısır olursa, mânâ şöyle olur: Allahu Teâlâ Firavun'u garket-tiğinde denize, onların cesetlerini sahile at diye vahyetti. O da bunu yaptı. İs-railoğullan bunu gördü. Böylece Cenab-ı Hak onlara, fâsıkların helakini göstermiş oldu. Müfessirlerin çoğunun görüşü de budur.

İbni Cerir et-Taberî şöyle der: "Muhatabına, kendisine isyan edip emrine muhalefet eden kimseye tehdit ve korkutma maksadıyla, emrime muhalefet eden kimsenin halinin ne olacağını yarın sana göstereceğim diyen kimse gibi, Cenab-ı Hak: "Size, fâsıkların yurdunu göstereceğim" buyurdu. Bu ayette iki vecih vardır: Ya, Allahu Teâlâ'nm emrine muhalefeti tehdit, ya da Allah'ın helak ettiği kimselerden ibret almak. (Allah'ın helak ettiği kimseler ya Firavun ve ordusu, ya da Allah'ın helak ettiği Ad, Semud ve diğer milletlerin evleridir). [67]

Mütekebbirlerin Büyük İlahi Delilleri Anlamaktan Alıkonulmaları: Kibirlenmenin Ve Küfrün Cezası

146- Yeryüzünde haksızlıkla kibirle-nenleri ayetlerimden çevireceğim. Onlar bütün ayetleri görseler de yine ona iman etmezler. Hidayet yolunu görseler, onu yol edinmezler. Ama azgınlık yolunu görseler, onu yol edinirler. Bu ayetlerimizi yalanlamalarından ve onlardan gafil olmalarındandır.

147- Halbuki ayetlerimizi ve ahirete kavuşmayı yalanlayanların bütün işledikleri boşa gitmiştir. Onlar yapmakta olduklarından başkasıyla mı cezalandırılacaklardı?

Açıklaması

Benim itaatımdan yüz çevirenlerin ve haksız yere insanlara karşı kibirle-nenlerin kalblerini, benim azamet ve şeriatıma işaret eden delilleri anlamaktan alıkoyacağım. Nitekim başka bir ayette de Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Onlar eğritince Allah da kalblerini eğriltti." (Saff, 61/5). Burada ayetlerden murad, deliller ve beyyinelerdir.

Bu, Firavun ve kavmine benzeyen bütün ümmet ve fertleri içine alan bir hitaptır. Allah, bunları Musa'nın ayetlerini anlamaktan alıkoydu. Çünkü onlar, bazı ayetleri anladıkları halde, sırf gurur ve kibirlerinden dolayı inkâr ediyorlardı. Nitekim başka bir ayette Allah şöyle buyurur: "Onların kalbleri onlara inandığı halde, zulüm ve büyüklenmeleri sebebiyle onları inkâr ettiler" (Nemi, 27/14). Nitekim Hz. Muhammed'in doğruluğunu bildikleri halde, sırf kibirleri yüzünden ayetleri inkâr eden Kureyş kâfirlerine de yapılan bir sesleniştir.

Bu gibi mütekebbirlerin ilk sıfatı, hakka işaret eden hiçbir ayete inanmamalarıdır. Çünkü ayetler, ancak anlamaya ve hakkı kabule uygun olan kimseye fayda verir: "Muhakkak ki üzerlerine Rabbinin kelimesi hak olanlar iman etmezler. Onlara bütün ayetler gelmiş olsa bile, acı azabı görünceye kadar (iman etmezler.)" (Yunus, 10/96-97).

Mütekebbirlerin ikinci sıfatı, hidavetten, kurtuluşa götüren yoldan uzak olmalarıdır. Onlardan biri, bu yolu gördüğünde onu izlemez, başka yola sapar. Bu da, inattan dolayıdır. Bazısı da cahilliktendir. Her ikisi de aynıdır.

Mütekebbirlerin üçüncü sıfatı, sapıklık ve bozgunculuk yolu ortaya çıktığında, heva ve nefs-i emmarelerinin güzel göstermesi dolayısıyla hızla ona koşarlar.

Sonra Cenab-ı Hak, onların bu hale gelişlerinin temel sebebini açıklıyor: Allah'ın peygamberlerine indirdiği ayetlerini yalanlamaları, o ayetler üzerinde düşünmekten gafletleri ve onlarla amel etmekten yüz çevirmeleri..

Elbette mütekebbirlerin bu hali, Allah onları küfür ve sapıklık üzere yarattığı için değil, kendi istekleriyle meydana gelmektedir. Çünkü onlar, ayetleri yalanladılar, kendi heva ve heveslerine daldılar. Hak ve hidayeti anlamaktan, saadet ve kurtuluş yoluna girmekten anlayışlarını engellediler. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Andolsun ki biz cehennem için cin ve ins'ten çok kimseler yaratmışızdır. Onların kalbleri vardır, fakat bunlarla idrak etmezler. Gözleri vardır, fakat onunla görmezler. Kulakları vardır, fakat onunla işitmezler. Onlar dört ayaklı hayvanlar gibi, hatta daha sapıktırlar. Ve onlar gafil olanların ta kendileridir" (A'raf, 7/179).

Sonra Allahü Teâlâ, dünyada yaptıkları hayırlı işlerin sonucunu yani amellerin boşa gitmesi, onlara sevap verilmemesini açıklamış, şöyle buyurmuştur: Peygamberlerimize indirilen ayetlerimizi yalanlayıp onlara inanmayanlar, ahireti ve öldükten sonra dirilmeyi, amellerden hayırlı olanlara sevap, şer olanlara ceza verileceğini tasdik etmeyenler, bu halde ölünceye kadar devam edenler yok mu, onların amelleri boşa gitmiştir. Çünkü onlarda, amellerin kabul şartı olan iman yoktur ve Allah'ın sünneti, ahirette insanlara dünyada yaptıkları amellere göre karşılık vermektir. Hayırsa hayır, serse şer, yapılana göre muamele. [68]

Samirî Ve Buzağı Kıssası

148- Musa'nın arkasından kavmi, zinet eşyalarından böğüren bir buzağı heykelini ilâh edindiler. Onun kendileriyle konuşmayacağını, onlara bir yol da göstermeyeceğini görmediler mi onlar? Onu ilâh edinmekle zalimlerden oldular.

149- Çok pişman olduklarında ve kendilerinin muhakkak sapıklığa düştük-

lerini gördüklerinde: "Eğer Rabbimiz bize acımaz, bizi bağışlamazsa herhalde en büyük ziyana uğrayanlardan olacağız" dediler.

Açıklaması

Musa (a.s.)'ın, Allah'ın kendisine vaad ettiği söz üzere, Rabbiyle münacat-ta bulunmak için Tûr dağına gitmesinden sonra İsrailoğulları, Kıptilerden ödünç olarak aldıkları ve Allah'ın Firavun'u ve Kıptileri helak etmesinden sonra ellerinde kalan, altın ve gümüş gibi zinet eşyasından, buzağı şeklinde ve inek gibi ses çıkaran bir heykel yaptılar, sonra da ona taptılar.

Musa, Kıptîlerden kalan o zinet eşyasını Samirî'ye vermişti. Samirî, İsra-iloğulları içinde önde gelen bir şahıstı. O zinet eşyasından, buzağı şeklinde bir heykel döktü. Onlar da onu kendilerine ilâh edindiler. Sonra da ona taptılar. İş hepsine nisbet olundu. Çünkü o, çoğunluğun görüşüyle bunu yaptı, hiç kimse bunu inkâr etmedi. Böylece hepsi de ittifak etmiş oldu. Hepsi de onu heykel edinmek istiyordu, hepsi de razıydı.

İsrailoğulları, Musa (a.s.)'dan Mısırlıların ve Filistin'de rastladıkları milletlerin ilahları gibi, kendilerine de tapacakları bir ilâh yapmasını istemişlerdi.

Müfessirler bu buzağı hususunda iki görüşe ayrılmışlardır: Buzağı, sesi olan, et ve kandan müteşekkil bir buzağı mı oldu, yoksa altın halinde kalıp içine hava girdiği için inek gibi ses mi çıkartıyordu.[69] Katâde ve Hasen el-Basrî gibi bir grup müfessir, birinci görüştedirler. Onlara göre Samirî, Cebrail (a.s.)'i, İsrailoğullarıyla birlikte bir ata binmiş vaziyette denizi geçerken gördü. Cebrail (a.s.)'in ayak bastığı her yere hayat iniyor, bitkisi yeşeriyordu. İşte Samirî, onun bastığı topraktan bir avuç aldı, o buzağının içine attı. Buzağı et ve kana dönüştü. Bir kere inek sesi çıktı. Bunun üzerine Samirî: İşte bu sizin ve Musa'nın ilâhı! dedi.

Mutezilî müfessirlerin pek çoğu ise ikinci görüştedir: Samirî o buzağıyı içi boş olarak yaptı. İçine özel şekilde borular yerleştirdi ve o heykeli, rüzgârın estiği yere koydu. Rüzgâr, boruların içine giriyor, ondan buzağı sesine benzer özel bir ses çıkıyordu.

Bir başkalarına göre ise, sihirbazların işine benzeyen bir göz boyama, yani aldatmacaydı. Samirî, heykeli içi boş olarak yaptı. Buzağıyı diktiği yerin altına, insanların bilmeyeceği, farketmeyeceği bir yerden ona üfleyecek bir adam koydu. O adam üfledi, insanlar onun içinden buzağı sesi gibi bir ses duydular.[70]

Sonra Allahu Teâlâ: "Onun kendileriyle konuşmayacağını, onlara bir yol da gösteremeyeceğini görmediler mi onlar? Onu ilâh edinmekle zalimlerden oldular" sözüyle, onların buzağıyı ilâh edinmelerini reddetti. Bu ayetin açıklaması şudur: Onlar, onun ilâh olma vasıflarına sahip olmadığını görmediler mi? O, onlarla konuşmuyor, onları hayra irşad etmiyor, saadet yoluna ulaştırmıyor. Halbuki Allahu Teâlâ, onların sapıklığa düşmelerini, göklerin ve yerin yaratıcısından uzaklaşarak hak ilâh sıfatını taşımayan bir buzağıya tapmalarını istemiyor. Bu, bir hidayet ve irşaddır. Bu, Cenab-ı Hakk'ın şu sözü gibidir: "Onlar onun, kendilerine bir söz söyleyemediğini, ne bir zarar, ne de fayda veremeyeceğini görmüyorlar mı?" (Tâ-Hâ, 20/89) Fakat cahillik ve körlük, onları hakikati idrakten alıkoydu. İmam Ahmed ve Ebu Davud, Ebu'd-Derdâ'dan şöyle dediğini rivayet ederler: "Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Senin bir şeyi görmen, seni kör ve sağır eder". Onun için, Allahu Teâlâ, onların sapıklıklarını ifade etmek üzere: "Onu ilah edinmekle zalimlerden oldular" buyurmuştur. Yani onlar onu, delilsiz ve bürhansız ilâh edindiler. Cehaletlerinden ve Öbis adlı buzağıya tapan Mısırlıları, Filistin'deki putlara tapan kavimleri taklit ederek, ona taptılar. Böylece kendilerine zulmettiler. Çünkü onlar, kendilerine fayda vermeyen, ancak zarar veren şeye taptılar.

Musa, Rabbiyle münacatından, yahut buluşma yerinden o Tür dağınday-ken, Allah ona kavminin buzağıya taptıklarını haber vermişti: "Gerçekten biz kavmini imtihan ettik. Samirî de onları saptırdı" (Tâ-Hâ, 20/89) geri döndüğü zaman, İsrailoğulları yaptıklarına pişman oldular, puta tapmakla çok büyük bir sapıklık içinde olduklarını gördüler. Tevbe edip Rablerine istiğfar ettiler: Rabbimiz tevbemizi, günahımızdan af talebimizi kabul edip bize merhamet etmezse, mutlaka helak oluruz. Dünya saadetini yani hürriyet ve arz-ı mevûd'da istiklali ve ahiret saadetini yani ebedi cennetlerde kalmayı kaybedenlerden oluruz, dediler.

Bu, onların günahlarını itiraf ve Allah'a sığınmadır. [71]

Musa (A.S.)'In Harun (A.S.)'a Kızması

150- Musa kavmine öfkeli, kederli bir şekilde döndüğü zaman dedi ki: "Size bıraktığım şu makamımda ne çirkin işler yapmışsınız! Rabbinizin emrinde acele mi ettiniz?" Ve Levhaları bırakıverdi. Ve kardeşinin saçına yapışıp onu kendine doğru çekmeye başladı. (Harun:) "Ey anamın oğlu! Bu kavim beni cidden zayıf buldular, nerdeyse beni öldüreceklerdi. Sen de bana, düşmanları sevindirecek harekette bulunma ve beni o zalimler güruhu ile bir tutma" dedi.

151- "Rabbim! Beni de, kardeşimi de bağışla! Bizi rahmetine al. Sen rahmet edicilerin en merhametli olanısın".

Açıklaması

Allahu Teâlâ, İsrailoğullarının yaptığını Musa (a.s.)'a Tur dağında iken haber verdi: "Gerçekten biz senden sonra kavmini imtihan ettik. Samirî de onları saptırdı. Musa gazaplı ve üzgün olarak kavmine döndü. Dedi ki: "Ey kavmim, Rabbiniz size güzel bir vaadde bulunmadı mı? Yoksa size vadettiğim süre uzun mu oldu? Yahut üzerinize Rabbinizin gazabının gelmesini mi istediniz de, bana olan vaadinizde durmadınız?" (Tâ-Hâ, 23/85-86).

Musa (a.s.), buluşma yerinden dönüşünde, kızgın ve çok üzüntülüydü. Kavmine şöyle dedi: Yokluğumda ne kötü iş yaptınız. Rabbimle münacat için Tur dağına gittikten sonra, bana ne kötü halef oldunuz. Ben, tevhid akidesini size açıklamış, kalblerinize o akideyi ekmiş, ruhlarınızı şirkten ve putperestlikten temizlemiş, inek heykelleri şeklindeki putlara tapan kavmin sapıklığından sizi korkutmuş olduğum halde, siz Allah'a ibadeti ve O'nun tevhid akidesini bırakıp Samirî'ye uyarak buzağıya tapınışsınız.. Musa (a.s.), büyük bir azimle ve cesaretle onlara halis tevhidi telkin etmiş, başka milletlerin edindiği gibi, kendilerine de bir ilâh edinmesini istedikleri zaman, onların bu davranışını hoş karşılamamıştı.

Musa (a.s.): Rabbiniz size kırk gün vaad ettiği halde, siz buna sabredemeyip acele mi ettiniz? dedi. Onlar, Musa (a.s.)'m ilk otuz günde gelmediğini görünce, öldüğünü düşünmüşlerdi. [72] Yani benim hakkımda hüküm vermekte acele ettiniz. Zemahşerî şöyle der: "Rabbinizin emrinde -Musa'yı beklemek- ve size tavsiye ettiği şeyde acele mi ettiniz? Söz verilen vaktin sona erdiğini, benim dönmeyeceğimi mi, öldüğümü mü düşündünüz? Diğer peygamberlerden sonra ümmetlerinin değiştiği gibi, siz de değiştiniz. Rivayete göre Samirî, onlara buzağı heykelini yaptığı zaman şöyle demişti: "İşte bu, sizin ve Musa'nın ilâhıdır." Çünkü Musa öldü, asla geri dönmeyecek dedi, demektir. [73]

Musa (a.s.) buzağı olayını duyunca, çok canı sıkıldı. Bu, Allah için ve dinî gayretinden dolayı idi ve levhaları elinden attı. Musa (a.s.) çok öfkeli, Harun (a.s.) ise, ondan daha yumuşaktı. Onun için de İsrailoğulları, onu Musa (a.s.)'dan daha çok seviyorlardı.

Rivayet olunduğuna göre, Tevrat yedi parçaydı. Musa (a.s.) levhaları bırakınca kırıldılar. Onlardan altı parça kaldırıldı, tek bir parça kaldı. Kaldırılanlarda, her şeyin açıklaması, geri kalanda da hidayet ve rahmet vardı. İbni Ebî Hatim'in rivayetine göre, İbni Abbas şöyle demiştir: Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Allah, Musa (a.s.)'a merhamet etsin, görülen, haber verilen gibi değildir. Rabbi ona, kavminin kendinden sonra fitneye düştüğünü haber verdi, levhaları atmadı. Onları o halde görünce levhaları attı."

Olayın şiddetinden dolayı, kendini kaybederek ve kardeşinin kendisine halife olmakta, insanları buzağıya tapmaktan alıkoymakta kusurlu olduğunu zannederek, kardeşinin başını kendine doğru çekmeye başladı. Çünkü halefin, selefin yoluna tabi olması gerekirdi: "Musa Harun'a: "Onları sapıklıkta gördüğünde, seni bana uymaktan alıkoyan neydi? Yoksa benim emrime asi mi oldun?" dedi." (Tâ-Hâ, 20/92-93).

Musa (a.s.), yaptığında mazurdu. Çünkü o, hak için kızıyordu. Peygamberimiz (a.s.) de, kendi nefsi için değil, Allah'ın emirleri, mukaddesat çiğnendiği zaman kızardı.

Harun (a.s.), Musa (a.s.)'a şöyle cevap verdi: Ey anamın oğlu! Beni kınamak, azarlamak ve Allah'a karşı görevimde kusurlu davranmakla suçlama konusunda acele etme. Ben onların bu hareketini tasvip etmedim. Onlara nasihat ettim. Fakat onlar beni zayıf buldular, tek kişi kaldım. Sözüme kulak vermediler, neredeyse beni öldüreceklerdi.

Ey anamın oğlu! Beni düşmana güldürme, onların arzusunu -tahkir ve kötüleme- yapma, onlara kızdığın gibi, bana da kızma. Beni onlarla aynı kefeye koyma. Beni buzağıya tapanlardan sanma, ben onlardan ve onların düştükleri zulüm hatasından uzağım.

Musa, kardeşi bu şekilde özür dileyince kalbi yumuşadı ve şöyle dedi: Rab-bim! Kardeşime karşı sert ve katı söz ve davranışla kusur işlediysem beni bağışla. Bana hilafeti esnasında işledikleri günah ve suçtan dolayı insanları engellemede kusur işlediyse kardeşimi de bağışla. Bizi engin rahmetinin içine koy. Sen merhametlilerin en merhametlisisin. Dünya ve ahirette rahmetini bizden ayırma.

Musa, kardeşini memnun etmek ve insanlara, ondan razı olduğunu göstermek için böyle dua etti.

Bundan anlaşılıyor ki Harun, azim ve irade kuvveti, meseleleri sağlam bir şekilde ele alma konusunda, Musa'dan daha hafif kalmaktaydı.

Harun, buzağının ilâh edinilmesi suçundan uzak olduğunu, onlara nasihat etme hususunda kusurlu olmadığını açıkladı. Allah da onu bağışladı. Bu, bugünkü Tevrat'ta bulunan, Harun'un, onlara buzağı yaptığı şeklindeki anlayışa terstir. [74]

Zalimlerin Cezası, Tevbe Edenlerin Bağışlanması

152- Şüphesiz buzağıyı tanrı edinenle- re, Rablerinden bir gazap, dünya haya- tında da bir horluk erişecektir. İşte biz iftira edenleri böyle cezalandırırız.

153-Kötülükler işleyip de sonra tevbe ve iman edenler ise, şüphesiz Rabbin, bunun ardından mağfiret ve rahmet edicidir.

Açıklaması

Şüphesiz Sâmirî ve adamları gibi, peygamberleri Hz. Musa (a.s.)'ın yokluğunda buzağıyı ilâh ve mabud edinenlere, ona tapmaya devam edenlere, Rablerinden şiddetli bir azab dokunacaktır. Bu, Bakara sûresinde zikredilir: Onlar nefislerini öldürmedikçe Allah, onların tevbelerini kabul etmeyecektir: 'Yara-danınıza tevbe edip, nefislerinizi ıslah edin. Böyle yapmanız, yaratanınız katında sizin için çok hayırlıdır. Gerçekten O, tevbe eden kullarının tevbelerini en çok kabul eden ve en çok mağfiret edendir" (Bakara, 2/54).

Onlara dünya hayatında bir zillet ve aşağılık dokunacaktır. Yurtlarından çıkarılmaları, insanların onları hor görmeleri ve ihtirasla dünya sevgisine düşmeleri sebebiyle zelil olacaklardır. Çünkü onlar, her ümmet için sevilmeyen, reddedilen materyalist kimseler olarak bilinirler. İşte bu, manevî büyük bir zillettir. Bunun örneği yüce Rabbimizin şu ayetidir: "Onların üzerine horluk ve yoksulluk (damgası) vuruldu. Allah'tan bir azaba uğratıldılar" (Bakara, 2/61). Zillet, yakın ve uzak manası ile tahakkuk etmiştir. Onların Filistin'de devletlerini kurmalarına gelince, bu müslümanlar için bir musibet ve imtihandır. Bu yüzden kendilerinden daha kötü olan bir kısım insanlar, onların üzerlerine musallat edilmiştir. İlmî araştırmalara göre, Filistin'de siyonist devletinin devam etmesi mümkün değildir. Şartlar ve gözlemler, onun devamını desteklememektedir. Hadis-i şerifler de, onların öldürüleceklerini ve oradan kovulacaklarını müjdelemektedir. Her şeyin bir vakti vardır.

Dünyada İsrailoğulları içindeki zalimlerin başına gelen bu cezanın benzerini, her zaman Allah'a iftira edenlere indiririz. Yani, Allah'ın dinine iftira eden herkesin cezası, Cenab-ı Hakk'm gazabına uğramak ve dünyada zillete düşmektir.

Bu, doğruya karşı çıkıp, bid'at uyduran herkesi içerir. Hasan el-Basrî şöyle demiştir: "Şüphesiz ki bid'at zilleti, onların omuzlarındadır. Her ne kadar katırlar onları güzel bir şekilde götürse, kadanalar onlara ses çıkarsalar da.." [75]

Rivayete göre, Ebu Kulâbe el-Cürmi, "İftira edenleri böylece cezalandırırız" ayetini okudu, sonra şöyle dedi: "Vallahi o, kıyamete kadar her iftira eden için geçerlidir".

Süfyan b. Uyeyne şöyle demiştir: "Her bidat sahibi, zelildir" [76]

Eşyayı zıtları ile karşılaştırmak, Kur'an-ı Kerim'in bir özelliğidir. Onun için, zalimlerin cezasını zikrettikten sonra tevbe edenlere ümit kapılarını açmıştır. İşte Allah kullarını uyarmış, küfür, şirk, nifak gibi hangi tür günahtan olursa olsun, tevbe edenin günahlarını bağışlayacağını bildirerek şöyle buyurmuştur: "Kötülükler işleyip de sonra tevbe ve iman edenler ise, şüphesiz Rabbin bunun ardından mağfiret ve rahmet edicidir". (A'raf, 7/153). Yani kötü ameller ve şer'an münker sayılan şeyler -ki bunların başında küfür ve şirk gelir- yapıp sonra da onlardan Allah'a dönenler, (kâfirin iman etmesi, asinin isyanından geri dönmesi, müminin Rabbinin yolunda dosdoğru devam etmesi), şüpheden uzak halis imanla iman edenler, imanla beraber amel-i salih işleyenler yok mu? Ey Muhammed, şüphesiz ki Rabbin, o işlerinden sonra onlara mağfiret edecek, günahlarını örtecektir. Onlara merhamet edecektir, iyiliği on misliyle, azı çokla mükafatlandıracaktır.

Abdullah b. Mesud'a, bir kadınla zina eden, sonra da onunla evlenen bir adam hakkında sorulunca, bu ayeti okudu: Abdullah b. Mesud, bu ayeti, on defa okudu. Bunu ne emretti, ne de nehyetti.

Bu, kötülük işleyen kimsenin, ilk önce mutlaka tevbe etmesi gerektiğini gösteriyor. Bu da, onu terketmesi, ondan vazgeçmesi, sonra da iman etmesidir. Allah'a inanması, O'ndan başka hiçbir ilâh olmadığını tasdik etmesi gerekir. Bu ayet, bütün kötülüklerin tevbe ile mağfiret olunacağına işaret eder. Bu, günahkârlar için büyük bir müjdedir. [77]

Buzağıyı İlah Edinme Olayının Sonu

154. Musa'nın öfkesi geçince levhaları aldı. Onun bir nüshasında şöyle yazılıydı: Rablerinden korkanlar için hidayet ve rahmet vardır.

Açıklaması

Musa (a.s)'m, kavmine olan öfkesinin dinmesi ve çoğunun tevbe etmesi dolayısıyla rahatlayınca, içinde Tevrat bulunan, buzağıya tapmaları sebebiyle sırf dinî duygudan ileri gelen şiddetli gazapla, attığı levhaları aldı. Onlarda şaşkınlara bir hidayet, işledikleri günahlardan dolayı şiddetli bir korkuyla Rablerinden korkan asi tevbekârlara bir rahmet olduğunu gördü.

İbni Abbas şöyle demiştir: Levhalar kırılınca Musa (a.s.), 40 gün oruç tuttu. O levhalar, ona iki levha halinde geri verildi. O, onlardan hiçbir şey kaybetmedi. Kuşeyrî şöyle der: "Buna göre mana şöyle olur: "Kırılan levhalarda ve yeni levhalara naklolunan şeylerde, bir hidayet ve rahmet vardır". Ata ise şöyle der: Onlardan geriye kalanlarda... Onlardan sadece yedide biri kaldı, yedide altısı kayboldu. Fakat, had ve hükümlerden hiçbirisi kaybolmadı. [78]

Hz. Musa (A.S.)'In Rabbi İle Konuşması, Onu Görme Ve Münacatta Bulunmak İçin Yetmiş Kişi Seçmesi

155- Musa tayin ettiğimiz vakitte kavminden yetmiş adam seçti. Onları müt- tuttuğu zaman dedi ki: "Ey Rabbim! Eğer dileseydin onları da, beni de daha önce helak ederdin. İçimızden birtakım beyinsizlerin işlediği yüzünden bizi helak mı edeceksin? Zaten o da senin imtihanından başka bir şey değildi. Sen onunla kimi dilersen sapıklığa götürür ve kimi dilersen hi- dayete erdirirsin. Sen bizim velimiz- sin. O halde bizi bağışla, bize merhamet et. Çünkü sen, mağfiret edicilerin en hayırlısısın.

Açıklaması

Allahu Teâlâ Musa (a.s.)'a, konuşma ve görme yerine götürmek üzere, İs-railoğullarmdan yetmiş kişi seçmesini vahyetti. O da bunu yaptı. Tur dağındaki bu görüşme yerine onları götürdü. Tur-i Sina, daha önce Musa (a.s.)'ın Rab-bine münacatta bulunduğu yerdi. Hz. Musa, onlara oruç tutmalarını, temizlenmelerini ve elbiselerini temizlemelerini emretti.

Ayetlerin sıralanmasından anlaşılıyor ki, bu sayının seçilişi, buzağıya tapma olayından önce, Musa (a.s.)'ın Allah'ı görme arzusu sırasında oldu. Bu da Musa (a.s.)'m Rabbine olan münacatını duymaları ve onun doğruluğuna delil olması içindi. Onlar o yere gelince şöyle dediler: Ey Musa, biz Allah'ı açıkça görmedikçe, sana inanmayacağız. Sen onunla konuştun. O'nu bize göster. Allah'ı görme isteklerinde ısrar edince, kendilerini dağın şiddetli sarsıntısı yakaladı, düşüp bayıldılar.

Dajjın şiddetli sarsıntısı ölüm değildi. Fakat kavmi bu korkunç hali görünce, bir titremeye tutuldular. Çok korktular. Hz. Musa (a.s.) da, ölümden korktu, ağlayıp dua etti. Bunun üzerine Allah, onlardan o korku halini giderdi.

Vehb b. Münebbih şöyle demiştir: Onlar ölmediler, fakat durumun dehşetinden dolayı bir korkuya kapıldılar. Nerdeyse mafsalları birbirinden ayrılacaktı. Hz. Musa (a.s.) da onların ölmelerinden korktu.

Onları sarsıntı tutunca, Musa (a.s.) şöyle dedi: "Ya Rabbi! Onların helâkıyla ilgili isteğinin, şu anda onların benimle beraber şu yere çıkmalarından önce olmasını, onların şu korkusunu görmeden önce beni de onlarla beraber helak etmeni isterdim. Böylece kavmim, seçkinlerimizi helake götürdün demeyeceklerdir.

Sonra Musa (a.s.) şöyle devam etti: "İçimizden birtakım beyinsizlerin işlediği yüzünden bizi helak mı edeceksin?" Yani inatları ve edepsizlikleri sebebiyle içimizden beyinsizlerin yaptıkları işler nedeniyle bizi helak etme.

O, senin bir bela ve imtihanındır. Sen benimle konuştuğun zaman, onlar senin sözünü duydular, seni görmek istediler. Emir ancak senin emrin ve hüküm ancak senin hükmündür. Sen ne dilersen, o olur. Kullarından dilediğini saptırırsın. Onlar gerçek manasıyla seni tanımayan cahil kimselerdir. Sen takdirinde, hiçbir zaman onlar için zalim olmadın. Aksine bu, onların karakterlerine, kazandıklarına ve isteklerine uygundur. Yine sen, kullarından dilediğini hidayete erdirirsin. Onlar, seni bilen mümin kullardır. Senin onları hidayete ulaştırman, yine onların kendi kazandıklarına ve iradelerine uygundur. Eğer onların her biri kendi hallerine terk edilseydi, yine onlar kendi bulundukları hali ve kendileri için takdir edileni seçerlerdi. Musa (a.s.) bu manayı, Cenab-ı Hakk'm kendine olan şu sözünden çıkardı: "Gerçekten biz kavmini, senden sonra imtihan ettik" (Tâ-Hâ, 20/85).

Sen bizim velimizsin, işlerimizi üzerine alan, bizi gözetip kontrol edensin. Bu sebeple bizi bağışla, günahlarımızı ört. O günahkârlar sebebiyle bizi sorguya çekme, bize acı. Eğer ifrat ve tefrit yaparak aşırı gidersek bize merhamet eyle. Sen bağışlayanların en hayırlısısın. Kulların günahlarını örtersin, kötülüklerini affedersin. Senin rahmetin her şeyi kuşatmıştır. Senin rahmetin ve mağfiretin bir sebebe, bir maslahata bağlı değildir. Senden başkası çeşitli sebeplerle -övülme, bir menfaat elde etme, bir zararı önleme gibi- bağışlar. Oysa sen bunu sırf bir lütuf ve cömertlik olmak üzere yaparsın.

İbni Kesir şöyle der: "Rahmet mağfiretle beraber zikrolunursa, bununla ilerde kulun o tür günah içine düşürülmeyeceği murad olunur" [79]

"Sen bizim velimizsin" sözü, hasr ifade eder. Manası, senden başka Mev-lamız, yardımcımız ve hidayete ulaştırıcımız yoktur, demektir.

Ayetin tefsirinde, Musa (a.s.)'nm onların helakini istemesinde ve: "Bu, senin imtihanından başka bir şey değildir" sözünde, imtihandan maksadın buzağıya tapmak olduğu söylenmiştir. Helaklarını talep, buzağıya taptıkları zaman oldu. Ona tapanlar sefihlerdi ve çoğunluğu teşkil ediyorlardı. İsrailoğullarmın akıllıları ona tapmadı. [80]

Musa (A.S.)'In Yaptığı Duanın Kalan Kısmı Ve Onun Peygamberliği İle Rasûlullah'ın Peygamberliği Arasındaki İman Bağı

156- "Dünyada da, ahirette de bize iyilik yaz. Biz hiç şüphesiz sana döndük". Buyurdu ki: "Ben azabıma kimi dilersem onu duçar ederim. Rahmetim ise her şeyi kuşatmıştır. Onu sakınanlara, zekâtını verenlere, bir de ayetlerimize iman edenlere yazacağım".

157- Yanlarındaki Tevrat'ta ve İncil'de yazılı bulacakları ümmî peygamber olan o Rasûle tabi olanlardır. O, onlara iyiliği emreder. Onları kötülüklerden alıkoyar. Onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri de haram kılıyor ve onlardan sırtlarındaki ağır yükü, üzerlerindeki zincirleri indiriyor. İşte ona iman edenler, onu yüceltenler, ona yardım edenler ve onunla indirilen nura (Kur'an'a) tabi olanlar! İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.

Açıklaması

Bu, şiddetli zelzeleyi görünce Musa (a.s.)'ın yaptığı duanın geri kalan kısmıdır. O ilk önce, Allah'tan başka veli olmadığını: "Bizim dostumuz sensin" sözüyle ilân etmiştir. Veli ve yardımcı iki iş yapar: Zararı uzaklaştırır, faydayı celbeder. Zararı uzaklaştırmak, faydayı celbetmekten önce geldiği için, Musa (a.s.) da duasına bu istekle başlamış ve şöyle demiştir: "Bizi bağışla, bize merhamet et". Bundan sonra, menfaatin celbini istemiş ve şöyle demiştir: 'Yaz". Yani, bize fazlını, rahmetini, iyiliğini gerekli ve sabit kıl. Bize dünya hayatında sağlık, afiyet, rızık genişliği, işlerde muvaffakiyet ver.. Ahiret hayatında da bizi cennetine koy, rızana ve coşkun ihsanına kavuştur. Bu, Cenab-ı Hakk'ın bize öğrettiği şu dua gibidir: "Bazıları da: "Ey Rabbimiz bize dünyada da iyi hal ver, ahirette de" (Bakara, 2/201).

"Sana döndük." Biz, tevbe ettik, sana döndük. Kavmimizin ilâhlar edinme, buzağıya tapma, Allah'ı açıkça görme ve buna benzer isteklerinden dolayı pişman olduk. İman ile beraber amel-i salih'e döndük. Allah şöyle buyurur: Şüphesiz azabımı, kâfirlerden ve asilerden dilediğime isabet ettiririm. Rahmetim ise, kâinatta her şeyi kuşatmıştır. Azap dalâlet sıfatı üzerine terettüp eder. Rahmet, daha kapsamlıdır. Eğer rahmet daha genel olmasaydı, kâfirler ve asiler, küfür ve isyanlarının peşinden hemen helak olurlardı. Nitekim Allah şöyle buyurur: "Eğer Allah kazandıkları sebebiyle insanları muaheze etseydi, onun sırtında dolaşanların hiçbirini bırakmazdı." (Fâtır, 35/45). Başka bir ayette de şöyle buyurur: "Rabbin rahmet sahibi, çok bağışlayıcıdır. Eğer onları kazandıkları yüzünden muaheze etseydi, elbette onlara azabı süratlendirirdi. Aksine onlar için vadedilen bir zaman vardır ki, onun karşısında hiçbir sığınak bulamayacaklardır" (Kehf, 18/58).

Burada, azab ayetinden murad şudur: Ben dilediğimi yaparım, dilediğim hükmü veririm. Benim her işimde ve her hükmümde hikmet ve adalet vardır. Rahmetim gazabımı geçmiştir. O daha genel ve daha kapsamlıdır. Nitekim Cenab-ı Hak, Arş'ı taşıyan melekler ve onların çevresinde bulunanların şöyle dediklerini buyurmaktadır: "Ey Rabbimiz! Senin rahmetin ve ilmin her şeyi kuşatmıştır" (Mümin, 40/7).

Sonra Allah (c.c), rahmete lâyık olanların -bunlar Muhammed ümmetidir-niteliklerini açıklıyor:

1- Onlar, şirkten, isyanlardan, günahlardan kaçınırlar.

2- Onlar, nefislerini temizleyen zekâtı verirler. Gerek nefislerinin zekâtını, gerekse mallarının zekâtını. Maddeci, faydacı kimselerin ki -bunlar yahudiler ve benzerleridir- hastalığını tedavi etmek için -nefisler çoğunlukla mala düşkün olduğu için- özellikle zekât zikredilmiştir.

3- Onlar iman ederler. Birliğimizi, şeriatımızın yeterliliğini, amel ve uygulamaya elverişliliğini ve peygamberlerimizin doğruluğunu işaret eden ayetlerimizi tasdik ederler.

İşte bu üç sıfata sahip olanlar, Muhammed (a.s.)'m dinine tabi olanlardır. Bunlar, önceki peygamberlerin kitaplarında zikrolunan sıfatlardı. O peygamberler, ümmetlerine Resulullah (s.a.)'in peygamberliğini müjdelemişler, ona tabi olmalarını emretmişlerdi. Onlar yanında Peygamber Efendimizin bilinen sıfatları yedi taneydi:

1- O, ümmî (okuma-yazması olmayan) bir peygamberdir. Onun ümmîliği, peygamberliğinin alâmetlerindendir. Kendisine Allah tarafından, herkesi âciz bırakan Kur'an-ı Kerim indirilmiştir. O, ümmî olmakla beraber akide, ibadet, siyaset, sosyoloji, iktisat, ahlâk ve amelle ilgili en mükemmel ilimleri getirmiştir. Bu sıfat üç bölüme ayrılabilir: a) O, Rasuldür. Allah tarafından, insanlara, mükellef oldukları şeyleri tebliğ için gönderilmiştir, b) O, Nebidir. Bu da, onun Allah yanında derecesinin yüksek olduğuna işaret eder. c) O, ümmîdir.

2- Ehl-i Kitap, Resulullah Efendimizin ismini ve sıfatlarını, Tevrat ve İncil'de okuyorlardı. Onun için, Abdullah b. Selâm gibi bazı yahudi alimleri ve Temimü'd-Darî gibi bazı hıristiyan alimleri, ona iman ettiler. Kibirlenip hakkı kabul etmeyenler ise, kitaplarında peygamberimizi müjdeleyen şeyleri gizlediler ve te'vil ettiler. İmam Ahmed, Ebû Sahr el-Ukeylî'den şöyle rivayet eder: Bana bedevilerden biri şöyle anlattı: Resulullah (s.a.)'in sağlığında Medine'ye yük devesi götürdüm. Satışımı bitirince, kendi kendime, şu adama gidip onu dinleyeyim, dedim. Onu, Hz. Ebû Bekir ve Ömer'in arasında yürürken gördüm. Onlara katıldım. Nihayet yahudilerden, ölüm halindeki çok güzel oğlu için Tevrat okuyan bir adama geldiler. Resulullah ona şöyİe dedi: "Tevrat'ı yaratan hakkı için sana soruyorum: Bu kitapta, benim sıfatım ve çıkacağımla ilgili bir şeyler var mı? Yahudi başıyla hayır dedi. Oğlu ise, evet var, Tevrat'ı indiren zata yemin ederim ki, kitabımızda senin sıfatın ve çıkacağınla ilgili şeyler var. Ben şehadet ediyorum ki, Allah'tan başka ilâh yoktur ve yine şehadet ediyorum ki, sen Allah'ın peygamberisin, dedi. Bunun üzerine Resulullah Efendimiz: "Kardeşinizin bu sözlerini yahudilere yayın" buyurdu, sonra onun kefenini aldı ve cenaze namazını kıldırdı [81]

Tevrat'ın otuz üçüncü babının Tesniyetü'l-İştira' bölümünde şöyle denilmektedir: "Rab Sina'dan geldi, Sâîr'den doğdu, beraberinde binlerce temiz melek ve sağ tarafında da ateşten bir şule ile Fârân dağlarından yükseldi". Onun Sina'dan gelmesi Musa (a.s.)'a Tevrat'ı vermesi, Sâîr'den doğması İsa (a.s.)'a İncil'i vermesi, Fârân dağlarından yükselmesi, Kur'an'ı indirmesidir. Çünkü Fârân, Mekke dağlanndandır.

Yuhanna İncili'nin onbeşinci babında da şöyle denilmektedir. "Gerçek Ruh babadan size gönderdiğim Faraklit geldiği vakit, o bana şehadet edecektir, siz de şehadet edeceksiniz. Çünkü siz, başlangıçta benimle berabersiniz." Faraklit, İbranice'de Ahmed demektir. Allahu Teâlâ, Hz. İsa (a.s.)'ın dilinden şöyle buyurmaktadır: "Hani Meryem oğlu İsa da (şöyle) demişti: "Ey İsrailoğulları! Muhakkak ben size Allah'ın peygamberiyim. Benden önce Tevrat'ı tasdik edici ve benden sonra gelecek ve adı Ahmed olan bir peygamberi müjdeleyici olarak (geldim)" (Saff, 61/6).

3,4- O, marufu emreder. Maruf, akl-ı selimin bildiği ve fıtratın ünsiyet ettiği şeydir. Meşrudur. O, insanları münkerden alıkoyar. Münker, saf kalblerin çirkin gördüğü şeydir. Resulullah Efendimiz de, ancak hayrı emreder ve serden alıkoyardı. Nitekim Abdullah b. Mesud (r.a.) şöyle demektedir: Allah'ın: "Ey iman edenler!" hitabını duyduğun zaman, hemen ona kulak ver. Çünkü onda ya emrolunduğun bir hayır, ya da nehyolunduğun bir şer vardır.

Allah'ın emrettiği şeylerin en önemlisi, sadece bir tek ve ortağı olmayan Allah'a ibadettir. Yasak ettiği şeylerin en önemlisi de, O'ndan başkasına ibadettir. Resulullah Efendimizden önceki bütün peygamberler de bunu tebliğ etmişlerdir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurur: "Andolsun ki biz, her ümmete: "Allah'a ibadet edin, tağuttan sakının" diye bir peygamber gönderdik" (Nahl, 16/36).

5,6- O, kendilerine güzel olan şeyleri helâl ve pis olan şeyleri haram kılar. Nefsin güzel bulduğu yiyecekleri onlara helâl eder. "Size verdiğimiz helâl rızı-kırdan yiyin" (Bakara, 2/57). Onların kendilerine haram kıldığı Behâiri (beş nesil doğuran develer), Sevaibi (adak için bırakılmış develer), Vesâili (on batın doğuran develer) et ve benzeri şeyleri onlara helâl kılar.

Nefislerin çirkin görüp tiksindiği şeyleri onlara haram kılar. Ölü ve domuz eti, akıtılmış kan, faiz, rüşvet, gasb ve hıyanet yoluyla haksız yere alınmış mal gibi şeyleri yasaklar. İbni Abbas şöyle demiştir: Pis şey; domuz eti, faiz, Allah'ın haram ettiği yiyeceklerden kendilerine helâl saydıkları her şeydir. Bir kısım alimler de şöyle demişlerdir: Allah'ın helâl kıldığı her yiyecek iyidir, bedene ve dine yararlıdır. Haram ettiği her şey de kötüdür, bedene ve dine zararlıdır.

7- O, onlardan külfet ve zorluğu kaldırır. Bilerek veya hata sonucu öldürme olayındaki kısas, tevbe anında nefsin öldürülmesi ve kan akıtılması, günah işleyen organın kesilmesi, vücutta ve elbisede necaset bulaşan yerin kazınıp kesilmesi, cumartesi günü çalışmanın haram kılınması gibi. Resulullah efendimiz şöyle buyurmuştur: "Ben müsamahakâr, hanif dini ile gönderildim." Yine Rasûlulah efendimiz, kendilerini Yemen'e gönderirken, Muaz ve Ebû Musa el-Eş'arî hazretlerine şöyle buyurmuştu: "Müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz. Ko-laylaştınnız, zorlaştırmayınız. Birlik olunuz, ihtilafa düşmeyiniz."

Yine kolaylıklarla ilgili olarak Kütüb-ü Sitte'de Ebû Hureyre'den rivayet edilen şu hadis-i şerif vardır: "Şüphesiz Allah, gönüllerden geçen şeyi -onu konuşmadıkça yahut onunla amel etmedikçe- ümmetime affetmiştir." Tabera-nî'nin Sevban'dan rivayet ettiği hadiste de Resulullah Efendimiz şöyle buyurmuştur: "Hatâ, unutma ve zorlama sonucu yaptıklarından dolayı, ümmetim sorumlu tutulmayacaktır".

İşte bundan dolayı Allahu Teâlâ, bu ümmete şöyle dua etmesi yolunu göstermiştir: "Rabbimiz! Eğer unutacak veya yanılacak olursak, bizi sorumlu tutma. Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi, bize de ağır yük yükleme. Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmeyeceği şeyi taşıtma. Bizi affet. Bizi bağışla, bize acı. Sen mevlamızsın. Kâfirlere karşı bize yardım et" (Bakara, 2/286). Sahih-i Müslim'de sabit olduğuna göre, bu isteklerin her birinden sonra Allah şöyle buyurur: "Yaptım! Yaptım!"

Allah, şer1! hükümlerde, ibadet, muamele ve cezaî konularda yahudilere şiddet göstermiş, Mesih (a.s.)'e ise bazı maddî emirlerde hafifletme yoluna gitmiş, ruhî hükümlerde ise şiddet göstermiştir.

Ümmî peygamberin risaletine îman edenlere, onu düşmanlarından koruyanlara, ona yardım edenlere, dilleriyle ve silahlarıyla onu himaye edenlere, onun getirdiği nura, yani Kur"an'a ve insanları tebliğ ettiği vahye tabi olanlara gelince; onlar, dünya ve ahirette kurtuluşa erenlerdir. Allah'ın rahmetine ve cennete nail olanlardır. Onların dışında kalanlar ise; Cenab-ı Hakk'ın dünyada ve ahirette mahrum bıraktığı şeytanın taraftarlarıdır.

Hz. Musa (a.s.)'nm kavmi, genelde bu niteliklerdedir. [82]

İslâm Davetinin Genelliği

158- De ki: "Ey insanlar! Şüphesiz ben, göklerin ve yerin mülküne malik olan, kendisinden başka hiçbir ilâh bulunmayan, hem dirilten, hem öldüren Allah'ın size, hepinize gönderdiği peygamberiyim. O halde Allah'a ve onun, Allah'a ve O'nun kelimelerine (Kur'an'a) iman eden ümmî peygamber olan Rasûlüne tabi olun ki, doğru yolu bulmuş olasınız.

Açıklaması

Ey Muhammedi Arap olan-olmayan, siyah beyaz bütün insanlara de ki: Ben sadece kendi kavmim olan Araplara değil, Allah'ın kıyamete kadar bütün zamanlara şamil olmak üzere size gönderdiği elçisiyim. Bu, onun bütün insanlara gönderilmiş olmasını gerektirmektedir. Nitekim Allah şöyle buyurmaktadır: "Biz seni ancak âlemlere rahmet gönderdik" (Enbiya, 21/107).

"Biz seni ancak bütün insanlar için müjdeci ve korkutucu olarak gönderdik." (Sebe', 34/28). "Şu Kur'an bana, sizi ve sizden sonra erişenleri inzar etmem için vahyolundu." (En'am, 6/19).

Peygamberliğinin genel olduğunu pekiştiren hadis-i şerifler de vardır. Bu-hari, Müslim ve Nesai, Hz. Cabir b. Abdillah'dan şu hadisi rivayet etmişlerdir: "Bana beş şey verilmiştir ki, benden önce onlar hiçbir peygambere verilmemiştir: Bir aylık yola kadar (düşmanlarımın kalbine) korku (salmak) ile yardım olundum. Yeryüzü benim için mescid ve temiz kılındı. Onun için ümmetimden, namaz vakti gelip çatınca herkes namazın: kılıversin. Ganimetler bana helâl kılındı. Halbuki benden önce hiç kimseye helâl edilmemiştir. Bana şefaat verildi. Bir de benden önce her nebi, özellikle kendi kavmine gönderilmişken, ben bütün insanlara gönderildim".

Ben, mülkün sahibi, yerde ve göklerde tam bir tasarruf sahibi olan, diriltmeye ve öldürmeye muktedir Allah'ın elçisiyim.

Bu ayet-i kerime, inançla ilgili üç esası içine almaktadır:

1- Bir Allah'a ibadet etmek.

2- Muhammed (a.s.)'in peygamberliğine iman etmek.

3- Ölümden sonra dirilmeye iman etmek.

Allah, önce Allah'a imam zikrederek: "O halde Allah'a iman edin" buyurdu. Yani, ey insanlar! Mutlak surette bir tek olan, Rablığında ve ilâhlığında hiç kimseye muhtaç omayan Allah'ı tasdik edin ve bütün insanlara gönderdiğim ümmî peygamberin risaletine de iman edin, demektir.

O peygamber, Allah'ın birliğine, insanları hidayete eriştirecek şeriatın mükemmelliğine, Cenab-ı Hakk'ın kudretine, irade ve hikmetine işaret eden tekvini kelimelere iman eder, sözü amelini tasdik eder, Rabbından kendisine indirilene inanır. "Kelimeler"den amaç, Tevrat, İncil ve Kur'an'ın içine aldığı hükümlerden, irşatlardan, Allah'ın varlığına, birliğine ve kudretine işaret eden şeylerdir.

İşte bu, imanla emrolunan şeydir. Yani, bu peygamberin metoduna tabi olun. Hiçbir eğrilik olmayan doğru yola kavuşmak, yahut imanla ve şeriata tabi omakla dünya ve ahiret saadetinize erişmek için, getirdiği her şeyde onun yoluna girin.

Şüphesiz gerçek hidayet ancak Kur'an'dadır. Hayır ancak dindedir, saadet ancak peygamberlerin sonuncusunun şeriatına tabi olmaktadır. Şeriata sarılma ölçüsünde dünya ve ahirette kurtuluşa erişilir.

Müslim'in Ebû Musa el-Eş'arî'den rivayet ettiği bir hadis-i şerifte, Resu-lullah efendimiz şöyle buyurmuştur: "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki, bu ümmetten olsun, Yahudi ve Hıristiyan olsun, beni dinlemeyen, bana inanmayan kimse, mutlaka cehenneme girer." [83]

Musa (A.S.)'Nın Kavminden Hakka Tabi Olanlar, Allah'ın Tih Çölünde İsrailoğulları'na Nimetleri

159. Musa'nın kavminden de bir cemaat vardır ki, hakka irşad ederler ve onunla adalet yaparlar.

160. Biz onları on ikiye, torunlara, ümmetlere ayırdık. Kavmi ondan su istedikleri zaman: "Asanı taşa vur" diye vahyettik de ondan on iki pınar kaynayıp aktı. İnsanların her kısmı su içecekleri yeri iyice belledi ve onları üzerlerinde bulutla gölgelendirdik. Onlara kudret helvasıyla selva indirdik. "Size rızık olarak verdiğimizin en temiz ve güzellerinden yiyin". Onlar bize zulmettiler. Fakat kendi kendilerine zulmediyorlardı.

Açıklaması

Allahu Teâlâ, İsrailoğulları'ndan bir cemaatın Hakk'a uyduğunu, onunla adaleti sağladıklarım haber vermektedir. Onlar, İsTailoğuUar\'wdaıa. mümin olanlar ve tevbe edenlerdir. Hem Hz. Musa'ya, hem de Hz. Muhammed'e inanmışlardır. Onlar, nefislerini imanla kuvvetlendiren, insanları doğru yola davet eden, onları Allah'tan gelenlere yönelten ve aralarındaki hükümlerde hak ile muamele eden bir cemaattir. Hiç kimseye zulmetmezler. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Kitap Ehli'nin hepsi bir değillerdir. Onlardan bir zümre vardır ki, ayakta dikilir, gece saatlerinde secde ederek Allah'ın ayetlerini okurlar" (Al-i İmran, 3/113); "Muhakkak ehl-i kitaptan öyleleri vardır ki, Allah'a, size indirilene ve kendilerine indirilene korku ile iman ederler. Onlar, Allah'ın ayetlerine karşılık az bir pahayı satın almazlar. İşte onların Rableri katında mükâfatları vardır. Şüphesiz Allah, hesabını tez ve çabuk görücüdür" (Al-i İmran, 3/199); "Ehl-i Kitaptan öyle kimse vardır ki, ona bir kantar emanet versen, onu sana öder. Ve onlardan öyle kimse de vardır ki, ona emanet olarak tek bir altın versen, sen ayak diretip durmadıkça onu sana ödemez. Bunun sebebi, onların: "Ümmî-ler hakkında bize karşı bir yol yoktur" demeleridir. Onlar bildikleri halde, Allah'a karşı yalan söylerler" (Al-i İmran, 3/75).

Kısacası, İsrailoğulları'nın üç hali vardır:

1- Bu ayette bildirilen haber, Hz. Musa zamanındaki ve ondan sonraki İsrailoğulları'ndan mümin bir cemaate dairdir. Onlar üç gruptur:

a) Hz. Peygamber devrinde yaşayıp ona iman edenler. Şu ayet-i kerimede onlara işaret olunur: "Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onu nasıl okunması gerekiyorsa öyle okurlar. İşte bunlar ona iman ederler" (Bakara, 2/121).

b) Hz. Musa'ya iman etmiş, ondan sonraki peygamberlere uymuşlardır. Onlar, bu ayet-i kerimede zikredilenlerdir.

c) Daha önceki ayet-i kerimede: "Allah'ın ayetlerini okurlar" diye zikredilenlerdir.

Bu, her ümmetin içinde, hak ve adalet ehli olan kimselerin varlığına işaret eder.

2- Allah, İsrailoğulları'nı oniki fırka veya kabileye, on iki ümmet ve cemaata ayırmıştır. Onların her biri, maişet ve dünya işlerindeki özellikleriyle birbirlerinden ayrılırlar.

3- Cenab-ı Hakkın nimetlerine karşı, bu kabilelerin halidir. Allah'ın nimetleri şunlardır:

a) Onlar, Hz. Musa'dan su istedikleri zaman, Cenab-ı Allah kendilerine yardım etti. Onlar çölde susayınca, su istediklerinde, Allah, Musa (a.s.)'a şöyle vahyetti: "Asanı taşa vur". Bunun üzerine o da vurdu. Taştan on iki kabilenin sayısı kadar pınar fışkırdı. Her kabilenin özel pınarı vardı: "Her kısmı su içecekleri yeri iyice belledi".

"İnbiâs" ve "inficâr" kelimeleri arasında fark vardır. Birincisi suyun az çıkması, ikincisi, suyun çok çıkması demektir.

b) Bulutun gölgelendirmesi. Çölde sıcaklık şiddetlenince, Allah kendisinden bir rahmet olmak üzere, onları gölgelendiren bir bulut gönderdi.

c) Bıldırcın eti ve kudret helvasının indirilmesi. Hiçbir meşakkat ve yorgunluk olmaksızın onlara inen leziz bir yiyecekti.

"el-Menn", kudret helvası demektir. Onlar için ekmek yerine geçiyordu. Sabahleyin ağaç yapraklan üzerinde ve başka yerlerde toplanan çiğ gibi tatlı bir şeydi.

"el-Selvâ" ise, onlar için et yerine geçiyordu. O, bıldırcından daha büyük bir kuştur. Sonra onlara: "Size verdiğimiz rızıkların temiz olanlarından yiyin". buyruluyor. Onlar, size mahsus nimetlerdir. Size düşen de, ancak nimete şükürdür.

Onlar bu nimetlere nankörlük etmekle bize zulmetmediler, kendilerine zulmettiler, zarar verdiler. Çünkü bir mükellef, bir masiyete yöneldiği zaman, nefsini büyük bir azaba maruz kılar, dolayısıyla da ancak kendine zarar verir. Kendine zulmeden, başkasına daha zalim olur. [84]

İsrailoğulları'nın Beyt-i Makdis'e Yerleşmeleri

161. O zaman onlara: "Şu şehirde yerleşin. Onun dilediğiniz yerinden yeyin. "Hıtta" deyin ve kapısından secde ederek girin ki, günahlarınızı mağfiret edelim. Biz, ihsan edenlere daha fazlasıyla vereceğiz" denilmişti.

162. Fakat içlerinden o zulmedenler, kendilerine söylenen sözü başka bir şeyle değiştirdiler. Biz de üzerlerine zulümlerinden dolayı gökten bir azab indirdik.

Açıklaması

Bu kıssanın açıklaması, sadece lafızlardaki değişiklik ile Bakara süresindeki iki ayette (58, 59. ayetler) geçmişti. Bu, Kur"an'ın belagatı ve mükemmel icazıdır. Çünkü aynı lafzın tekrarı beliğ değildir. Bir manayı, değişik üslup ve lafızlarla ifade etmek belağattir.

İmam Râzî, iki sûre arasındaki lafızların değişik oluşuyla ilgili olarak sekiz görüş zikretmiştir.[85] Çelişki olmadıkça iki ibarenin farklı oluşunda herhangi bir beis yoktur. Razî'nin zikrettiği görüşler şunlardır:

1- Buradaki ayette Rabbimiz: "Şehirde yerleşin" buyurmuş, oradaki ayette ise: "Giriniz" buyurmuştur. Buradaki ifade daha tamamlayıcıdır. Çünkü "yerleşmek", "girme"yi gerektirir.

2- Buradaki ayette "Ve külü" buyurmuş, oradaki ayette ise: "Fe külü" buyurmuştur. Çünkü yeme, girişten sonra olur. Bu sebeble takip edatı olan "fa"nın zikredilmesi daha güzeldir. "Vav"a gelince; yemenin yerleşme ile beraber olduğuna işaret eder.

3- Oradaki ayette yemek "Reğaden" (bolca, afiyetle) lafzı ile gelmiştir. Burdaki ayette ise, vasıf zikredilmemiştir. Çünkü gelen kimsenin girişten önce yemesi, daha lezzetli olur. Normal olarak nefis onu arzular. Fakat şiddetli ihtiyaç halinde olur. Onun için buradaki ayette "reğaden = bolca, afiyetle" lafzı terkedilmiştir.

4- Buradaki ayette: "Hıtta" sözü, "duhul" (giriş) sözünden önce zikredilmiştir. Oradaki ayette ise, bu iş tersinedir. İki tabir arasında fark yoktur. Çünkü "vâv", tertibi gerektirmez. İsterlerse önce dua, sonra secde edip baş eğerler. İsterlerse önce secde edip baş eğerler, sonra "hıtta" lafzı ile dua ederler. Çünkü asıl maksat, Cenab-ı Hakkı yüceltmek ve O'na boyun eğmektir.

5- Buradaki ayette: "Günahlarınızı mağfiret edelim" derken, günahlarınız manasında "hatletiküm" lafzı kullanılmışken, oradaki ayette "hatâyaküm" lafzı kullanılmıştır. Her iki çoğul şekli de, aynı manaya işaret eder ve her ikisinde de günahları mağfiret etmenin, aza da, çoğa da şamil olduğuna işaret vardır.

6- Buradaki ayette: "Biz, ihsan edenlere daha fazlasıyla vereceğiz" denilmiş, "vav" söylenmemiş, orada ise "vav" zikredilmiştir. Mânâ aynıdır. İstinaf ifade eden "vâv"ın terk edilmesi, ihsanın çoğaltılacağına daha çok işaret etmektedir. İki şey vaadolunmaktadır: Mağfiret ve iyiliğin çokluğu.

7- Buradaki ayette: "Biz de üzerlerine gökten bir azap indirdik." buyuru-lurken, Bakara sûresinde: "Zulmedenler üzerine indirdik" buyurulmuştur. "İnzal" (indirmek) kelimesinde çokluk manası yokken, "irsal" (göndermek) kelimesinde bu mana vardır. Sanki Allahu Teâlâ, az azabı indirmekle başlamış, sonra onu çoğaltmıştır.

8- Buradaki ayette "zulümlerinden ötürü" buyrulurken, oradaki ayette: "fısklarından ötürü" buyurulmuştur. Bu, onlarda iki vasfın da olduğuna işaret eder. Onlar, kendi nefislerine zulmetmişlerdi, fâsık idiler, Allah'ın taatından çıkmışlardı. Sonra orada zikredilen zulümde başkasına düşmanlık manası vardır, fıskta ise dinden çıkış manası vardır.

Burada: "İçlerinden o zulmedenler, kendilerine söylenen sözü başka bir şeyle değiştirdiler" ayetinde, "içlerinden" kelimesi eklenmiştir. Oradaki ayette bu yoktur. Bu ek, açıklamayı pekiştirmek içindir. Tebdilin manası, onlar, ictihad ve te'vil söz konusu olmaksızın, söz ve işleriyle muhalefet ettiler, demektir.

Ayetin genel manası: Allahu Teâlâ, Peygamber efendimizin çağdaşı olan İsrailoğulları'na seleflerinin yaptıklarını hatırlatmaktadır. Onlar, seleflerinin yaptıklarına rıza gösterdikleri için, onlar gibi kınanıyor. Allah onlara, Kudüs'e veya başka bir şehire, Allah'tan günahlarını mağfiret etmesini istiyerek, Allah'a huşu ve hudulannı arzederek girmelerini emretti. Allah onlara iki şey va-adetti: Günahlarını bağışlamak, iyiliği artırmak. Fakat, isyan ve nankörlük tabiatına sahip yahudiler, ilahî emre karşı nankörlükte bulundular. Söz ve fiilleriyle Allah'a muhalefet ettiler. "Hıttatün" yerine, "habbetün fi şa'retin" dediler. [86]

Cumartesi Günü Balık Avlamak İçin Yahudilerin Düşündükleri Hile, Emre Muhalefet Edenlerin Cezalandırılması

163. Onlara deniz kıyısındaki o kasabayı sor. Hani onlar, Cumartesi gününde haddi aşmışlardı. Çünkü Cumartesi tatili yaptıkları gün balıklar akın akın meydana çıkarak yanlarına geliyor, Cumartesi tatili yapmadıkları gün ise gelmiyordu. İşte biz itaattan çıkmakta olduklarından dolayı kendilerini böylece imtihan ediyorduk.

164. Hani içlerinden bir ümmet (topluluk): "Allah'ın kendilerini helak edeceği veya çetin bir azabla cezalandıracağı bir kavme ne diye öğüt veriyorsunuz?" dediği zaman, onlar: "Rabbinize özür için. Umulur ki sakınırlar" demişlerdi.

165. Ne zaman ki onlar kendilerine yapılan öğütleri unuttular. Biz de onları, kötülükten alıkoymakta sebat edenleri kurtuluşa erdirdik. Zulmedenleri de, yapageldikleri fıskları yüzünden şiddetli bir azabla yakaladık.

166. Bu suretle onlar serkeşlik ederek alıkondukları şeyleri yapmakta ısrar edince, kendilerine: "Hor ve zelil maymunlar olun" dedik.

Olayın Özeti:

Rivayet olunduğuna göre, Yahudiler de bizim gibi Cuma günü ile emrolun-muşlardı. Fakat onlar, onu terkederek, cumartesi gününü seçtiler. Bu sebeple, o günle imtihan olunmuşlardır. O gün avlanmaları, kendilerine yasaklandı. O güne saygılı davranmakla emrolundular. Cumartesi günü balıklar sürü ile geliyorlardı. O kadar çoktular ki, onların çokluğundan adeta su görünmüyordu. Cumartesi günü dışındaysa, hiç balık gelmiyordu. Bu durum bir süre böyle devam etti. Sonra İblis geldi ve onlara şöyle dedi: "Siz, Cumartesi günü onları yakalamaktan yasaklandınız. Havuzlar yapın, cumartesi günü balıkları oraya doğru sürersiniz. Onlar oradan çıkamaz ve siz de pazar günü avlarsınız". İçlerinden birisi, bir balık yakaladı. Sahildeki bir ağaca kuyruğundan iple bağladı, suya saldı. Sonra pazar günü onu çıkarıp kızarttı. Bunun üzerine komşusu balığın kokusunu aldı, ateş yaktığı yere geldi ve: "Allah'ın yasağını çiğniyorsun. Allah sana azap edecektir" dedi. Fakat o adam, Allah'ın azap etmediğini görünce, bir sonraki cumartesi, iki balık yakaladı. Diğer insanlar, hemen azap gelmediğini görünce, onlar da balık avladılar ve yediler. Sayıları yaklaşık yetmiş bin kişiydi. Şehir halkı üçe ayrıldı: Üçte biri onları nehyetti. Sayıları on iki bin civarındaydı. Üçte biri; "Söz dinlemeyen bir kavme niçin nasihat ediyorsunuz?" dedi. Üçte biri de hata işleyenlerin kendileriydi.

Haddi aşanlar, durumlarından vazgeçmeyince, müslümanlar onlara: "Biz sizinle beraber yaşayamayız" dediler. Bir duvarla şehri ikiye böldüler. Müslümanların bir kapısı, haddi aşanların da bir kapısı vardı. Hz. Davud onları lanetledi. Nehyedenler bir gün, oturuyorlardı. Haddi aşanlardan hiç kimse dışarı çıkmadı. Her halde bunlara bir şey oldu, dediler. Baktıklarında, onların maymun olduklarını gördüler. Kapıyı açarak, yanlarına girdiler. Maymunlar, insanlardan kendilerine benzer olanları tanıdılar. İnsanlar ise, maymunlardan kendilerine uygun olanları tanımıyorlardı. Maymun kendi benzerine geliyor, onun elbisesini kokluyor ve ağlıyor kendisine: "Biz seni nehyetmedik mi?" denildiğinde başıyla "evet" işareti yapıyordu. Gençlerin maymun, ihtiyarların domuz olduğu söylenmiştir.

Hasan el-Basrî'den şöyle dediği nakledilmiştir: "Ömürlerini o kadar kötü yediler ki, onları dünyada rezil rüsvay etti, ahirette de, büyük bir azaba maruz bıraktı. Vallahi bir balık tutup da onu yiyen bir toplumun durumu, Allah katında bir müslümanı öldürenden daha büyük olamaz. Fakat Allah'ın bir zamanı vardır. Zaman hızla yaklaşmaktadır.[87]

Açıklaması

Ey Muhammedi Senin zamanındaki Yahudilerden, Allah'ın emrine muhalefet eden seleflerinin başlarına geleni sor. Onlar hile yapmalarının, haddi aşmalarının cezalarını feci şekilde çekmişlerdi. Buradaki soru, azarlama içindir. Peygamberimizin çağdaşlarının küfrü, yeni bir şey değil, eskidir. Onların selefleri de, büyük günah işlediler. Allah'ın emirlerine muhalefet ettiler. Onları, sana muhalefetten sakındır ki, atalarının başına gelenler, onların da başına gelmesin.

Deniz sahilinde bulunan o şehir -Kızıldeniz kenarında Medyen ile Tur arasındaki Eyke şehri- halkını onlara sor. Onlar, iş yapmamak ve sırf ibadet etmek gibi düşüncelerle, hürmet ettikleri cumartesi gününde Allah'ın koyduğu sınırları aşmışlar, Allah'ın emir ve tavsiyelerine muhalefet etmişlerdi. Nehye-dildikleri halde o gün balık avlamışlardı. Hürmet edilen cumartesi gününde balıklar çokça geliyordu. Onları avlamak için bir zahmete de katlanılmıyordu. Cumartesi gününün dışındaysa, balıklar gizleniyor, ortaya çıkmıyorlardı. Bunun üzerine onlar da "med" ve "cezir" olayından, yani suların kabarıp alçalmasından yararlanarak avlanmak için havuzlar yapıp hile yoluna başvurdular.

"Med" sırasında sularla beraber balıklarla dolan havuzlar, "cezir" esnasında havuzlarda kalıyorlardı. Böylece onlar da ertesi günü balıkları yakalıyorlardı.

Avlanılması yasak günde balıkların ortaya çıkıp, avlanılması helâl günde gizlenmeleri şeklindeki imtihanla, biz eskileri imtihan ettiğimiz gibi, çağdaşlarını da imtihan ederiz. Herkese ameline göre muamele ederiz. Allah'ın sünneti şudur: Kendisine itaat edenin dünya işlerini kolaylaştırır, ahirette de sevap verir. Kendisine isyan edeni de, çeşitli belâ ve musibetlere maruz bırakır.

Onlardan masiyetin zuhuru esnasında şehir halkı üçe bölündü: Bir kısmı isyankârları destekliyordu, bir kısmı onlara karşı çıkıp nasihat ediyordu, bir kısmı da nasihatin faydasına inanmadığı için tarafsız kalıyor ve öğüt verenlere şöyle diyordu: "Cenab-ı Allah'ın helak olmalarına ve yok olmalarına hükmettiği bir topluma neden nasihatta bulunuyorsunuz? Biliyorsunuz ki, Allah onları helak edecek, dünya ve ahirette cezalandıracaktır".

Öğüt verenler, onlara şöyle cevap verdiler: "Biz, kötülük karşısında susmakla kendimizi kurtaramayacağımız, görevimizi yaptık diyemeyeceğimiz için onlara öğüt veriyoruz. Onların durumlarını düzeltmelerinden, hakka dönmelerinden ümitsiz değiliz. Belki onlar, içinde bulundukları halden sakınırlar, onu terkederler, tevbe ederek Allah'a dönerler. Allah da onların tevbelerini kabul eder, merhamette bulunur.

Onlar kendilerine yapılan öğütleri unutunca, hata işlemeye devam edip nasihat kabul etmeyince, onları kötülükten alıkoymaya çalışanları kurtardık. Onlar öğüt veren, kınayan kimselerdi. Ancak birinci grup daha güçlüydü. Çünkü onlar, hem sözle, hem de fiilen kötülüğe engel olmaya çalışıyorlardı. Onun için Kur'an, nehyedenlerin kurtulduğunu açıkça zikretmiştir. İkinci grup ise, sadece kalple inkâr etmişler, onun için Kur'an bunlardan söz etmemiştir. Çünkü onlar, öğülmeye lâyık değillerdir. Bir günah işlemedikleri için de kötülenme-mişlerdir.

Biz, günah işleyen zalimleri şiddetli bir azapla cezalandırdık. Nehyolun-dukları şeyi terketmeyip öğüt verenlerin nasihatini dinlemedikleri için, Allah onları zelil, hakir maymunlar yaptı. İnsanların reddettiği kimseler oldular. Bu, dünya azabı. Ahiret azabı ise daha şiddetli ve kalıcı olacaktır.

Cumhurun görüşüne göre, sadece balık avladıklarından değil, ama emirlere karşı çıktıklarından ve isyanda devam ettiklerinden dolayı gerçekten maymunlara çevrildiler. Bugünkü maymunlar onların neslinden midir, yoksa onlar helak olup nesilleri kesildi mi? Ayette, bu hususta kesin bir işaret yoktur.

Mücahid şöyle demiştir: Bu, onlar suçlan sebebiyle, kötü tabiatlı, şer ve if-sad bakımından tıpkı maymun gibi oldular, demektir.

Tercih edilen görüş, şöyle diyen bilginlerin görüşüdür: Susanlar, kurtuldular.. İbni Abbas da bu görüşte olan İkrime'nin görüşüne katılmıştır. İbni Eesir de, bu görüşü benimsemiş ve şöyle demiştir: Bu, onlar helak oldular, demekten daha uygundur. Çünkü daha sonra onların halleri ortaya çıkmıştır. [88]

Dağın Yahudiler Üzerine Kaldırılması, Kıyamete Kadar Zillete Duçar Edilmeleri, Yeryüzüne Dağıtılmaları Ve Salihlerin İstisna Edilmesi

167. O vakit Rabbin onlara, kıyamet gününe kadar üzerlerine, kendilerini en kötü azaba duçar edecek kimseler göndereceğini bildirdi. Şüphesiz Rabbin, cezayı çabuklaştırandır. Ve muhakkak ki O, mağfiret ve rahmet edicidir.

168. Onları paramparça ümmetler olarak yeryüzünde dağıttık. Onlardan kimi salihlerden, kimi de bunlardan aşağı oldular. Onları hem iyiliklerle, hem de kötülüklerle imtihana çektik. Ta ki dönsünler.

169. Onlardan sonra kötü kimseler gelip onların yerine geçmiştir. Kitaba da vâris oldular. Bu dünyanın geçici me-taım alırlar: "Biz ileride mağfiret olunuruz" derler. Kendilerine ona benzer kir me*a gelirse, onu da alırlar. Allah'a karşı haktan başkasını söylemeyecek-

lerine dair kendilerinden o kitabın teminatı alınmadı mı? Halbuki onda, olanı durmadan okumuşlardı da. Halbuki ahiret yurdu sakınanlar için daha hayırlıdır. Hâla aklınızı başınıza almayacak mısınız?

170. Bir de Kitab'a sımsıkı sarılanlar ve namazı dosdoğru kılanlar (için hayırdır). Şüphesiz biz, salihlerin mükâfatını zayi etmeyiz.

171. Biz, bir zaman dağı üzerlerine sanki bir gölgelikmiş gibi çekip kaldırmıştık da, üstlerine düşecek sanmışlardı. "Size verdiğimizi, azim ve kuvvetle alın. Onda olanı düşünün. Olur ki iuüttakilerden olursunuz" (demiştik).

Açıklaması

Ey Muhammed! Hani o zamanı hatırla ki, Rabbin yahudilerin seleflerine, peygamberlerinin diliyle, kıyamete kadar onların başına, onlara şiddetli azabı tattıracak, onlara zillet ve horluk verecek, onlardan cizye alacak, mülklerini dağıtacak, topluluklarını perişan edecek kimseleri musallat edeceğini bildirmişti.

Şüphesiz Rabbin, kendisine isyan edenlere ve şeriatına muhalif davrananlara çabuk ceza vericidir. Tevbe edip kendine dönenlere de çok merhamet ve mağfiret edicidir.

Ayetin işaret ettiği husus gerçekleşti: Çünkü, Musa (a.s.) onlara ilk haraç koyandır. Sonra sırasıyla Yunanlılar, Keşdânîler, Keldânîler, Babilliler, Hıristiyan Rumlar, müslümanlar, onları kahr u perişan etmişler, onlardan cizye ve haraç almışlardır. Son asırda ise Almanlar, Hitler başkanlığında onlardan intikam almışlar, bir kısmını öldürmüşler, bir kısmını da darmadağın etmişlerdir.

İsra sûresi 4-8. ayetlerinde de İsrailoğulları'nm defalarca fesat çıkardıkları, bu yüzden de kendilerine daha güçlüler musallat kılınıp rezil ve rüsvay edildikleri zikredilmiş, siz yine fesat çıkarırsanız, biz de sizi yine zelil ve rüsvay ederiz, denilmiştir.

Yahudilerin Filistin'de bugünkü durumlarına gelince; bu, geçici bir durumdur. Cenab-ı Hakk'ın vaadine ve kelâmına güvenimiz tamdır.

İşte bu, yahudilerin tekrar tekrar yaptıkları isyanlara ve Allah'ın hükümlerine karşı gelmelerine karşılık verilen birinci cezadır. Bu, yüce Allah'ın onları zelil kılmak ve onlara azab etmek için başka milletleri üzerlerine musallat etmesidir.

İkinci ceza, onların fırkalara ayrılmaları, dünyanın dört bir tarafına fırkalar halinde dağıtılmalarıdır. İçlerinde iyileri de vardır, kötüleri de. İyileri, Hz. Musa (a.s.)'dan sonra gelen peygamberlere ve Muhammed (a.s.)'e inananlar, ahireti dünyaya tercih edenlerdir. Bunlar, cumartesi gününde haddi aşmaktan meneden ve müslüman olan Abdullah b. Selâm ve arkadaşlarıdır. İyi olmayanlar ise; haksız yere peygamberlerini öldüren fâsıklar, fâcirler ve kâfirlerdir. Yalana kulak verenler, Allah'ın indirdiğinden başkası ile hükmedip ilâhî ahkâmı değiştirmekle rüşvet alanlar, faiz yiyenlerdir. Onlarda hayır ve iyilikten eser yoktur. Onlar kâfir ve fâsıktırlar.

Allah, her iki gruba da, başkalarına yaptığı gibi yapar. Nimetlerle ve cezalarla imtihan eder. Belki günahlarından dönerler, nimetlere şükrederler ve sıkıntılara sabrederler diye.

Sonra, seleflerinden miras aldıkları Tevrat'taki hükümleri kabul edenler, onları okuyan ve onları bilen bir nesil geldi. Bunlar Resulullah (s.a.) zamanında yaşıyorlardı. Fakat bunlar, onu terkettiler, dünyayı, dünya metaını ve zine-tini tercih ettiler. Dünya malı toplamak için koşuşturdular. Helâl veya haram olduğuna aldırış etmediler. Gayr-ı meşru imiş, rüşvetmiş önemsemediler. Hüküm verirken haktan ayrılınıyormuş, dinden sapılıyormuş, buna dikkat etmediler. Allah'ın kendilerini mağfiret edeceğini, işlerinden ve günahlarından dolayı sorguya çekmeyeceğini zannettiler. Şöyle diyorlardı: "Biz Allah'ın çocukları ve dostları, peygamberlerinin sülaleleriyiz". Onlar günah işliyorlar, günahta ısrar ediyorlar, helâla haram karıştırmaktan çekinmiyorlardı. Allah'ın mağfiret vaadinin günahlarından büsbütün tevbe edenlere ait olduğunu bildikleri halde, bir dünya metâı gelirse, utanmadan, sıkılmadan onu alıyorlardı.

Nitekim Allahu Teâlâ, şu sözüyle onların bu davranışlarını reddetmektedir: "Kitap üzerine onlardan söz alınmamış mıydı1?" Yani, Allah onların bu yaptığını iyi görmemektedir: Çünkü Allah, onlardan Allah'a karşı haktan başkasını söylememeleri için ahd ve misak almıştı. Ne yüzle, ısrarla yaptıkları ve tevbe etmedikleri günahlarının mağfiret olunmasını Allah'tan umuyordu? Tevrat'ta şöyle deniyordu: Kim büyük bir günah işlerse, o ancak tevbe ile mağfiret olunur. Kendilerinden alınan sözlerden bazıları şunlardı: Onlar insanlara hakkı açıklayacaklar ve onu gizlemeyecekler, sözleri tahrif etmeyecekler, rüşvet almak için ilahî hükümleri değiştirmeyeceklerdi. Onlar da, Tevrat'ı okumuşlar, onun içindeki bâtıl yollarla başkalarının malını yemenin ve Allah'a yalan söylemenin haram oluşu gibi hükümlerini anlamışlardı.

Sonra Allah, sevabının bolluğu hususunda onları teşvik etmiş, şiddetli azabından da onları sakındırarak şöyle buyurmuştur: Şüphesiz ki, ahiret yurdu ve ondaki ebedî nimetler, masiyetlerden ve haramlardan sakınan, nefislerinin arzularına uymayı terkeden ve Rablerinin itaatına yönelenler için rüşvet gibi gayr-i meşru yollarla alman fani dünya metaından daha hayırlıdır, bunu düşünmez misiniz?

Özetle, Ahiret yurdu, o hakir metâdan daha hayırlıdır. Burada şu hususa işaret vardır. Dünya metama tama, İsrailoğullarını ifsad eden tek şeydir. İşte bunda, dünya hayatını ahiret hayatına tercih eden müslümanlar için bir ibret vardır.

Sonra Allahu Teâlâ, peygamberi Muhammed (s.a.)'e tabi olmaya ileten Ki-tabı'na sarılanları övmüş: "Kitaba sımsıkı sarılanlar" buyurmuştur. Yani ilâhî kitabın emirlerine sımsıkı sarılanlar, onun metoduna uyanlar, yasakladığı şeyleri terkedenler ve namazı kılanlar.. Cenab-ı Hak, kitab her türlü ibadeti içine aldığı halde, bir de özellikle namazı zikrediyor. Bunu, onun derecesinin yüksekliğini, imandan sonra ibadetlerin en büyüğü, dinin direği ve küfürle imam birbirinden ayırdeden bir alamet olduğunu açıklamak için andı.

Şüphesiz biz, ıslah etmeye çalışanların ecirlerini de zayi etmeyiz. Çünkü ıslah ediciler, kitaba sımsıkı sarılanların manası içindedir. Cenab-ı Hak şöyle buyuruyor: "Gerçekten iman edip de güzel amellerde bulunanlar ise; şüphesiz biz iyi amel edenin mükâfatını zayi etmeyiz" (Kehf, 18/30).

Yüce Allah İsrailoğulları'nın dinlerinin hükümlerine muhalefetlerini açıkladıktan sonra, Kitab'ın onlara ilk indiriliş anındaki hallerini hatırlatarak: "Biz, bir zaman dağı üzerlerine sanki bir gölgelikmiş gibi çekip kaldırmıştık da üstlerine düşecek sanmışlardı" buyurdu. Yani, hatırla ey Rasûlüm! Hani Tur dağını biz onların üzerine kaldırmıştık. Bu hususa başka ayetlerde de işaret olunur: "Tur'u da üstünüze kaldırdık" (Bakara, 2/63). "Tur'u üzerlerine kaldırdık" (Nisa, 4/154).

Onlar ağır hükümler taşıdığından dolayı Tevrat'ı kabul etmekten geri durunca, dağ adeta üzerlerine çökecek bir tavan gibi oldu. Buna kesinlikle inandılar. Biz onlara şöyle dedik: Size vermiş olduğumuz ilâhî hükümleri ciddiyetle ve meşakkat ihtimalini kabullenerek alın. Onda bulunan emir ve yasaklan hatırlayın ve unutmayın. Yahut onda sayılan sevap ve cezayı hatırlayın da büyük sevabı isteyin, şiddetli cezadan korkun. Takvanın kalblerinizde yerleşmesi, amellerinizin din ile uyum sağlaması için böyle yapın. Bunda sizin için kurtuluş vardır. Yahut içinde bulunduğunuz durumdan sakının. Çünkü dini ayakta tutma hususundaki azim, nefisleri temizler ve ahlâkı güzelleştirir. Dine saygının küçümsendiği hallerde de, nefisler şehvetlere uymaya teşvik eder. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurmuştur: "Onu temizleyen kişi, muhakkak felah bulmuştur. Onu örten kimse de muhakkak ziyana uğramıştır" (Şems, 91/9-10). [89]

İnsandan Alınan Genel Söz

172. Hani Rabbin, Âdemoğullarının sırtlarından zürriyetlerini alıp onları nefislerine şahit tutup: "Ben sizin Rab-biniz değil miyim?" demişti. Onlar da: "Evet, şahit olduk" demişlerdi. Bu, kıyamet günü: "Bizim bundan haberimiz yoktu" dememeniz içindi.

173. Yahut: "Daha önce sadece atalarımız Allah'a şirk koşmuşlardı. Biz de onların ardından gelen bir kuşaktık. Şimdi o bâtılı kuranların işlediği yüzünden bizi helak mı edeceksin?" dememeniz içindi.

174. İşte biz ayetleri böyle açıklarız. Olur ki dönerler.

Açıklaması

Ey Muhammedi İnsanlara, Allah'ın bütün insanlardan aldığı o misakı hatırlat. O misak, Allah'ın onların Rabbi ve meliki olduğu, ondan başka hiçbir ilâh olmadığı itirafını içine alıyordu. O zaman Rabbin ayette geçtiği gibi, Ade-moğullarmın sırtlarından zürriyetlerini, yahut sülalelerini çıkardı. Onları tev-hid ve İslâm fıtratı üzere yarattı.

Bu zürriyetlerden her birine vahy ve tebliğ sözüyle değil, irade ve tekvin sözüyle: Ben sizin Rabbiniz değil miyim? diye sorarak, onlardan da hal lisanıyla: Evet sen, bizim ibadete lâyık tek Rabbimizsin diyerek, kendilerine karşı şe-hadet aldı.

Bu şahid tutmanın sebebi, eğer şirk koşarlarsa, kıyamet gününde; "Bizim tevhidden haberimiz yoktu. Bizi hiç kimse uyarmadı" şeklinde mazeret ileri sürmemeleri içindir. Artık, Allah'ın birliğine deliller ileri sürüldükten ve Allah'ın birliğine inanacak fıtratta yaratıldıktan sonra, aklınız varsa, sizin hiçbir özrünüz olamaz.

İnsanların Allah'ın birliğini kabul edecek kabiliyette yaratıldığı, başka bir ayette de ifade olunur: "Sen yüzünü hanif olarak dine dosdoğru çevir. İnsanların üzerine yaratıldığı Allah'ın fıtratına" (Rûm, 30/30) Sahîhayn'da Ebû Hüreyre'den rivayet olunan hadis-i şerifte Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: "Her doğan, fıtrat üzere doğar". Bir rivayette de: "Her doğan, bu din üzere doğar. Anne babası onu Yahudi, Hıristiyan yahut mecusi yapar".

Sahih-i Müslim'de, Iyâd b. Hımâr'dan Peygamber (s.a.)'in şöyle buyurduğu rivayet olunmuştur: "Allahu Teâlâ şöyle buyuruyor: Şüphesiz ben, kullarımı müslüman kimseler olarak yarattım. Onlara şeytanlar geldi ve dinlerinden uzaklaştırdılar. Benim helâl kıldığımı, haram kıldılar.."

Âlimler: "Hani Rabbin, Ademoğullarının sırtlarından zürriyetlerini alıp..." ayetinin tefsiri konusunda iki görüşe ayrılmışlardır. Selefin görüşüne uyan müfessirler şöyle demişlerdir: Allah, Adem'i yarattı ve onun sırtından zürriye-tini zerreler halinde yarattı, onları diriltti. Akıl ve idrak verdi. O sözü ve cevaplarını onlara ilham etti. Onlardan, kendisinin onların Rabbi olduğu ahdini aldı, onlar da bunu ikrar ettiler. Bu mana, birçok yollardan -bunların bir kısmı zaaf ve inkıtadan uzak değildir- Peygamber (s.a.)'den rivayet olunmuştur. Buna bir kısım sahabe de inanır.[90]

Sonraki alimler ise şöyle demişlerdir: Bu temsil, mecaz ve istiare kabilinden bir şey olup soru cevap diye bir şey yoktur. Allahu Teâlâ, birliğine ve Rabli-ğine işaret eden birçok kevnî deliller koymuştur. Onların akılları ve gözleri de buna şehâdet eder. Adeta O, insanlara: Benim Rab olduğumu, benden başka hiçbir ilâh olmadığını ikrar edin, demiş, onları kendilerine şahit tutmuş ve onlara, ben sizin Rabbiniz değil miyim, diye sormuş, onlar da evet demişlerdir. Bu, Zemahşerî, Ebû Hayyân, Ebu's-Suud ve Beyzâvî'nin benimsediği görüştür. Râzî de bunun hakkında: "Asla eleştirilemez" demiştir.

İbni Kesir, hadisleri değerlendirerek şöyle der: Bu hadisler, yüce Allah'ın Adem'in zürriyetini, onun sulbünden çıkardığına, cennetliklerle cehennemlikleri ayırdığına işaret eder. Onların Rabbi olduğu konusunda kendilerine şahitlik ettirmesi, ancak İbni Abbas ve Abdullah b. Amr hadislerinde geçer ki, onlar da merfu değil, mevkuf hadislerdir. O yüzden, selef ve haleften bazıları şöyle demişlerdir: Bu şahit tutmaktan maksat, Ebû Hüreyre ve Iyâd b. Hımâr el-Mücâ'î hadislerinde geçtiği ve Hasan el-Basrî'nin de bu şekilde açıkladığı gibi, insanların tevhid akidesini kabul edecek fıtratta yaratılmalarıdır.

Derler ki: Bunun için Cenab-ı Hak: "Rabbin, Ademoğullarının sırtlarından zürriyetlerini alıp..." buyurdu. Âdem'den Âdem'in sırtından demedi. Bu, onların soyunu, nesil nesil kıldı demektir. Sonra Cenab-ı Hak: "Onları nefislerine şahit tutup: "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" buyurmuştu. Onlar da: "Evet, demişlerdi" buyurdu. Yani, onları buna şahitlik eden kimseler olarak yarattı. Onlar bunu halleriyle ve sözleriyle söylediler. Şehadet bazan sözle, bazan da halle olur: "Müşriklerin, kendi küfürlerine şahit olup dururken Allah'ın mescidlerini imar etmeleri yaraşmaz". (Tevbe, 9/17). Yani onların hali, bu hususta kendi aleyhlerine şahittir. Onlar bunu söyleyecek kimseler değildir. Allahu Teâlâ'nın şu ayeti de bunu ifade eder: 'Ve muhakkak o, buna şahittir" (Âdiyat, 100/7).

Ayetten, Allahu Teâlâ'nm, insanları tevhidi ikrar edecek fıtratta yarattığı murad olunmaktadır. Onun için Cenab-ı Hak onların: Kıyamet gününde biz de tevhid inancından gafildik, bu hususda uyanlmadık, yahut babalarımız müşrikti, dememeleri için bunu yaptığını belirtmiştir.

Ben de bu görüşe meyyalim.

"Yahut: "Daha önce sadece atalarımız Allah'a şirk koşmuşlardı" Yani, bu şahit tutmanın sebebi, onların kıyamet gününde, tevhidden haberdar olmadıkları, yahut babalarını taklitettikleri mazeretini ileri sürmemeleri içindir. Onların sözü, babalarımız bizden önce şirk koştular. Biz de onlara tabi olduk, onların şirklerinin bâtıl olduğunu bilmiyorduk. Biz onlara hüsnü zan besleyerek, amellerinde ve inançlarında onları taklit ettik, tevhidi bulamadık sözleriydi.

Bizi azapla helak mı edeceksin ve bâtıl iş yapan babalarımızın yaptıkları sebebiyle bizi hesaba mı çekeceksin? Fakat Allah onların özrünü asla kabul etmez! Çünkü , itikad ve dinin asıllarında taklit caiz değildir.

Açık ve beliğ olan bu misakı açıkladığımız gibi, insanlara delil olabilecek ayetleri de açıklarız ki, onlar böylece akıl ve basiretle düşünsünler. Umulur ki onlar şirklerinden, cehaletlerinden ve babalarını, dedelerini taklitten dönerler. [91]

Bel'am Bin Bâûra Gibi Sapık Yalancıların Kıssası

175- Sen onlara ayetlerimizi verdiğimiz o kimsenin haberini oku. O, bunlardan sıyrılıp çıkmış, derken şeytan onu peşine takmış da azgınlardan olmuştu.

176- Eğer biz dileseydik onu bunlar sebebiyle yükseltirdik. Fakat o yere mıhlandı ve hevasına uydu. Artık onun durumu o köpeğin durumuna benzer ki, üstüne varsan da dilini sarkıtıp solur, kendi haline bıraksan da dilini uzatıp solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan toplulukların hali budur. Artık sen kıssayı anlat. Belki iyice düşünürler.

177- Ayetlerimizi yalanlayarak kendilerine zulmetmekte olanların hali ne kötüdür.

Açıklaması

Ey Peygamber! Ayetlerimizi kendisine öğrettiğimiz, fakat önemsemeyerek onlarla amel etmeyen, onlardan uzak kalan, kendisine şeytana arkadaş olduğu, vesvese verdiği, onu dinlediği, dünyaya meyli, hevasına ve şeytana uyduğundan dolayı kâfir sapıklardan olduğu o kimsenin haberini yahudilere oku.

O, İsrailoğulları içinden bir âlimdi. Kenanîlerden olduğu da söylenmiştir. İbni Abbas'tan onun Yemenli Bel'am b. Bâûrâ olduğu, kendisine Allah'ın kitaplarından bir kısmının ilminin verildiği, fakat onlardan uzaklaştığı, Allah'ın ayetlerini inkâr ettiği rivayet olunmuştur.

Musa (a.s.), o adamın içinde bulunduğu şehre gitti ve oranın kâfir olan halkıyla savaştı. O şehir halkı, o adamdan, Musa ve kavmi aleyhine dua etmesini istedi. Duası makbul kimseydi. İsm-i A'zam'ı biliyordu. İlk anda dua etmekten sakındı. Israrla istediler, bunun üzerine o da, onun aleyhine dua etti. Duası kabul olundu, onun duası sebebiyle Musa ve İsrailoğulları çöle düştü. [92] Malik b. Dinar şöyle demiştir: O adam, İsrailoğulları âlimlerindendi. Duası makbul bir kimseydi. Musibet anlarında ona müracaat ederlerdi. Allah'ın peygamberi Musa (a.s.), onu Allah'a davet etmek üzere Medyen kiralına gönderdi. Medyen kiralı ona bir miktar arazi verdi. Bunun üzerine o da Musa (a.s.)'m dinini bırakarak, kiralın dinine tabi oldu. [93]

Eğer biz dileseydik, onu bunlar sebebiyle yükseltirdik. Ona, onu hidayete ve ayetlerle amele muvaffak kılmak suretiyle, iyi âlimlerin derecelerinden büyük bir derece verirdik.

Fakat o, dünyaya meyletti. Onu istedi, onun lezzetlerine önem verdi, hevasına uydu. Gayretini ahiret nimetine yöneltmedi. Ayetlerimiz üzerinde durmadı, Ruhî kemâl merdiveninde yükselmedi. Allah'ın kendisine olan nimetine hürmet etmedi.

Zillet, hakirlik ve alçaklıkta onun durumu, kovulup taşlansa da, kovulma-yıp kendi haline bırakılsa da, soluyan köpek gibi oldu. Bu hal, köpeğin en kötü halidir. İşte Allah'ın ayetlerini bilmekten uzaklaşan o kimsenin hali de böyledir.

Bu garip hal, Allah'ın ayetlerini yalanlayan, onlara karşı kibirlenen, o yüzden kendilerine öğüdün fayda vermediği kimselerin halidir. Onlar, Resulullah'm sıfatını Tevrat'ta okuyan, onun gelmesinin yakın olduğunu insanlara müjdeleyen, ondan yardım uman, onunla fetih bekleyen, fakat Peygamber (s.a.)'in gelmesinden sonra da onu inkâr eden yahudilerdir.

Ey Peygamber! İşte ayetlerimizi yalanlayan kimselerin haline benzeyen o adamın kıssalarını anlat. Belki de, Bel'am'ın halini ve Allah'ın ona olan nimetini -Allah ona ism-i a'zamı öğretmişti de ism-i a'zamla istendiğinde Allah, onu verir, dua edildiğinde o duaya icabet ederdi- Rabbine itaat yolunda kullanmayı-şı, aksine Allah ordusu aleyhine dua etmesi sebebiyle, Allah'ın rahmetinden uzaklaştırıp sapıklığa düşürdüğünü bilen İsrailoğulları düşünürler de, onun gibi olmaktan sakınırlar. Çünkü Allah, onlara Muhammed (s.a.)'in sıfatını bildirdi. Dolayısıyla onlar, herkesten daha çok ona uymak, yardım etmek, ona destek olmak zorundadırlar.

Allah'ın ayetlerini yalanlayan kavmin durumu ne kötüdür. Allah'ın ayetleri hakkında düşünüp taşınmaktan yüz çevirenlerin, yemek içmek ve şehvetten başka düşünceleri olmayan köpeklere benzemeleri ne kötü bir sıfattır. Onlar bu yüz çevirmeleriyle, yalanlarıyla kendi kendilerine zulmettiler. Onlara Allah zulmetmedi.

Bu kötü örnek sünnette de geçer. Sahih'de ve Kütüb-ü Sitte'de İbni Ab-bas'tan Peygamber (s.a.)'in şöyle buyurduğu kaydedilmiştir: "Bizim kötü örneğimiz yok: Hibesine dönen, kusmuğuna dönen köpek gibidir." [94]

Hidayet Ve Sapıklık Sebepleri

178- Allah kime hidayet verirse, o, doğru yolu bulmuştur ve kimi de saptınr-sa, onlar zarara uğrayanların ta kendileridir.

179- Andolsun ki biz, cin ve ins'ten birçoğunu cehennem için yaratmışızdır.

Onların kalbleri vardır, fakat bunlarla idrak etmezler. Gözleri vardır, fakat onunla görmezler, kulakları vardır, kat onunla işitmezler. Onlar dört ayaklı hayvanlar gibidir. Hatta daha sapıktırlar. Onlar, gafil olanların ta kendile-

ridir.

Açıklaması

Allah kimi, aklını ve duygularını kullanarak imana, hayra şeriat ve Kur'an'a uymaya başarılı kılarsa, o gerçekten hakkı bulur. Kimi de başarılı kılmaz, rezil ederse, aklını ve duygularını kevnî ve serî ayetleri anlamak için kullanmaması sebebiyle hayra ve Kur'an'a uymaya hidâyet buyurmazsa, o ziyandadır, hidayetten uzaktır, dünya ve ahirette kaybedendir.

İlâhî hidayet tek, sapıklık ise birçok türde olduğu için, Cenab-ı Hak, tekil olarak "hidayeti bulan", çoğul olarak "hüsrana uğrayanlar" buyuruyor.

Sonra Allahu Teâlâ, sapıklara nisbetle genel olan şeyi açıklayarak: "An-dolsun ki biz, cin ve insten birçoğunu cehennem için yaratmışızdır" buyuruyor. Yani Allahu Teâlâ, cehenneme ve cennete girmeyi hak edecek ameller yapmaya müsait cin ve insanlardan birçok kimse yarattığını yeminle ifade ediyor. Nitekim Cenab-ı Hak, iki fırkanın sonunu açıklarken şöyle buyurur: "Bir kısmı cennette ve bir kısmı da cehennemdedir" (Şuarâ, 42/7) Kıyamet günündeki akıbetlerini açıklarken de şöyle buyurur: "Onlardan bir kısmı bedbaht, bir kısmı da bahtiyardır" (Hûd, 11/105).

Cehennemliklerin cehenneme girmeyi hak edişlerinin sebepleri: İmanın hakikatına ulaşmak için, dünya ve ahiret saadetinin lezzetini anlamak ve hayrın Allah'ın emrettiği, şerrin de nehyettiği şeylerde olduğunu kavramak için akıllarını sağlam bir şekilde kullanmamalarıdır. Onların meselelere bakışları zahiridir: "Dünya hayatından sadece dış yüzü bilirler. Ahiretten ise tamamen habersizdirler" (Rûm, 30/7) Onlar, anlamayan kimse gibidirler. Çünkü onlar, dikkatli ve anlayışlı kalblerinden faydalanamazlar, sevabı düşünmezler, cezadan korkmazlar.

Yine onlar kendilerini mutluluğa ileten Allah'ın kevnî ve Kur"an'î ayetlerine ibret gözüyle bakmazlar. Allah'ın peygamberlerine indirdiği ayetlerine kulak verip ibretle dinlemezler. Tarihî olayları, geçmiş ümmetlerin haberlerini dinlemezler. Allah'ın hidayetinden ve peygamberlerin irşadından yüz çevirmeleri sebebiyle akıbetlerinin nasıl olduğunu duymazlar. Burada söz konusu olan duymamak ve görmemek, duyu organlarının duyup görmemesi olmayıp, hidayeti görmemek, öğütleri dinlememektir.

Şu ayetler de, bunun benzeri olan manayı ifade eder: "Onlardan önce nice kavimleri helak etmemiz -ki onların meskenlerinde gezerler- onları hidayete ulaştırmadı mı? Muhakkak bunda ibretler vardır. İşitmiyorlar mı? Görmezler mi, biz kupkuru yere suyu süreriz de, onunla hayvanlarının ve kendilerinin yedikleri ekini bitiririz. Hâla görmezler mi" (Secde, 32/26-27).

Akılları ve duyuları olmayan bu kimseler, yemek içmek ve dünya lezzetlerinden yararlanmaktan başka düşünceleri bulunmayan dört ayaklı hayvanlar gibidirler. Hatta onlardan daha sapıktırlar. Çünkü hayvanlar, faydalarına olan şeyleri ister, zararlarına olan şeylerden nefret ederler. Yemede içmede israf etmezler, öbürleri ise, inatlarından kendilerini ateşe atarlar, bütün lezzetlerde aşırı giderler, sevap olana yönelmezler. Hayvanların, faziletler elde etmek için kudretleri yoktur. Fakat insanoğluna, fazilet elde etme kudreti verilmiştir. Bu tip insanlar, Allah'ın ayetlerinden, şuurlarını ve akıllarını yaratılış amaçlarına Yani -duyulanlardan, görülenlerden istifade etmek- uygun olarak kullanmaktan tam bir gaflet içindedirler. İstikbâle bakmayan, sadece dünya hayatına yönelen, ahiret hayatında ebedî kalmayı hak ettirecek çalışmayı terkeden cahil ahmak kimselerdir. Bu manada onların gafleti, düşünmeyi terk, cennet ve cehennemden yüz çevirmek manasına olur.

Akıllı zeki kimseler, ahiret için çalışan, dünya için gerekli şeyleri de ihmal etmeyen kimselerdir: "Allah'ın sana verdiği ile ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah'ın sana ihsan ettiği gibi, sen de ihsan et. Yeryüzünde de fesad isteme. Çünkü Allah fesad yapanları sevmez" (Kasas, 28/77). [95]

Allah'ın Güzel İsimleri

180- En güzel isimler Allah'ındır. O hal- de O'na bunlarla dua edin. Onun isim- lerinde eğriliğe sapanları terkedin. Onlar yapmakta olduklarının cezasına çarptırılacaklardır.

Açıklaması

En güzel manaları içine alan bütün isimler, sadece Allah'ındır. Dolayısıyla ya O'nu övmek için: "Allah. Ondan başka ilâh yoktur. Diridir. Kayyumdur" (Bakara, 2/255). "O, öyle Allah'tır ki, O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Gizliyi de, aşikârı da bilendir. O, Rahman'dır. Rahim'dir." (Haşr, 59/24). Ya da ihtiyaçlarının karşılanması için, O'na onlarla dua eder.

Allahu Teâlâ'nm en güzel isimleri doksan dokuzdur. Sahihayn'da, Ebû Hü-reyre (r.a.)'dan, Resulullah (s.a.)'in şöyle buyurduğu rivayet olunmuştur. "Allah'a has doksan dokuz isim vardır. Bu isimleri her kim sayarsa, cennete girer. Allah tektir. Tek şeyleri sever." İsimleri saymak; onları söylemek, ezberlemek ve manalarını düşünmektir. Tirmizî ve Hâkim bu isimleri Velid b. Müslim ve ŞuTse yoluyla rivayet edip; "O tek şeyleri sever" sözünden sonra Esma-i Hüs-na'yı şöyle sayar:

Hüvellahüllezi lâ ilahe illâ hû, er-Rahman, er-Rahîm, el-Melik, el-Kuddûs, es-Selâm, el-Mümin, el-Müheymin, el-Aziz, el-Cebbâr, el-Mütekebbir, el-Hâlık, el-Bârî, el-Musavvır, el-Gaffâr, el-Kahhâr, el-Vehhâb, er-Rezzâk, el-Fettâh, el-Alim, el-Kâbıd, el-Bâsıt, el-Hâfız, er-Râfî', el-Muizz, el-Müzill, es-Semi', el-Ba-sîr, el-Hakem, el-Adl, el-Latif, el-Habir, el-Halim, el-Azim, el-Ğafur, eş-Şekûr, el-Aliyy, el-Kebir, el-Vâsi', el-Hakîm, el-Vedud, el-Mecid, el-Bâis, eş-Şehid, el-Hakk, el-Vekil, el-Kaviyy, el-Metîn, el-Veliyy, el-Hamid, el-Muhsî, el-Mübdî, el-Mu'id, el-Muhyi, el-Mümit, el-Hayy, el-Kayyûm, el-Vâcid, el-Mâcid, el-Vâhid, es-Samed, el-Kâdir, el-Muktedir, el-Mukaddim, el-Muahhir, el-Evvel, el-Âhir, ez-Zâhir, el-Bâtm, el-Vâlî, el-Müteâli, el-Berr, et-Tevvâb, el-Müntakım, el-Afüvv, er-Rauf, Mâlikü'1-mülk, Zü'1-Celâl-i ve'1-İkrâm, el-Muksit, el-Cami', el-Ganiyy, el-Muğni, el-Mâni, ed-Dârr, en-Nâfi', en-Nûr, el-Hâdî, el-Bedi', el-Bâkî, el-Vâris, er-Reşid, es-Sabûr.

Ayet ve hadisteki isimlerden amaç, hilâfsız olarak isimlendirmektir. Bu isimlerden bir kısmı zatından, bir kısmı sıfatından, bir kısmı fiilinin sıfatından dolayı ona verilmiştir. Alimlere göre, bu isimler tevkifidir. Cenab-ı Hakk'a, Kur'an'da ve sünnette olmayan bir isim verilmez, meselâ refik, sehiyy, âkil gibi.

"Onun isimlerinde eğriliğe sapanları terkedin": Yani onun isimlerinde, lafız veya manalarında haktan başka yollara -değiştirmek, yorumlamak, yalanlamak, ya da noksan veya fazla mana vermek veya güzellik vasfına ters mana vermek gibi- meyletmek suretiyle sapan kimseleri terkedin.

Sapma üç türlü olur:

1- Müşriklerin yaptığı gibi değiştirmekle: Nitekim onlar, isimlerin taşıdığı manaların dışına çıkarak, o isimleri putlarına isim verdiler. Lat ismini Allah'tan, Uzza ismini Aziz'den, Menât ismini Mennân'dan türettiler.

2- Ziyadelik -teşbih- ile: Nitekim Müşebbihe, Allah'ın izin vermediği şeylerle O'nu vasıflandırdılar.

3- Noksanlık -ta'til ile: Nitekim Muattıla, onun vasıflandığı isimleri atarlar. Bazı kimseler de, Allah'a, kendi ismi olmayan isimlerle dua ederler, o isimleri verirler.

İşte bu sebepten bunlar, amellerinin cezasını görecekler ve daha dünyada ahirete gitmeden önce cezalandırılacaklar. [96]

Hidayete Erenler Ve İslâm Davetini Yalanlayanlar

181- Yarattıklarımızdan öyle bir ümmet vardır ki, hakka rehberlik ederler ve adaletle hükmederler.

182- Ayetlerimizi yalanlayanları biz, bilmeyecekleri yönden derece derece helake yaklaştıracağız.

183- Ben onlara mühlet veririm. Muhakkak ki benim yakalamam şiddetlidir.

184- Onlar düşünmediler mi ki, arkadaşlarında hiçbir delilik yoktur. O, ancak apaçık korkutandan başkası değildir.

185- Onlar, göklerin ve yerin hükümranlığına, Allah'ın yarattığı herhangi bir şeye ve belki ecellerinin yakın olduğuna hiç bakmazlar mı? Artık bundan sonra hangi söze inanacaklar?

186- Allah kimi saptırırsa, artık onu doğru yola iletecek olmaz ve O, bunları taşkınlıkları içinde, şaşkın bir halde bırakıverir.

Açıklaması

Ümmetlerden bir kısmı, sözle ve davranışla hakkı ayakta tutarlar. İnsanları ona çağırır ve hakla amel ederler. Zulüm ve haksızlık yapmadan adaletle hükmederler: Onlar Muhammed ümmetidir. Bunun delili, birçok hadislerde gelen ifadelerdir. O hadislerden bazıları şunlardır:

1- Buharî ve Müslim'in, Sahihayn'da Muaviye b. Ebî Süfyan'dan rivayet ettiklerine göre, Resulullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: "Ümmetimden bir taife daima hak üzere bulunur. Kıyamet kopana kadar kendilerini terk eden ve muhalefet eden kimsenin onlara bir zararı dokunmaz".

2- Yarattıklarımızdan öyle bir ümmet vardır ki, hakka rehberlik ederler ve adaletle hükmederler" ayeti hakkında Rebi b. Enes şöyle demiştir: Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: "Ümmetimden, İsa b. Meryem'in ineceği zamana kadar hak üzere olan bir kavim bulunacaktır".

3- İbni Cerir et-Taberi, İbnül-Münzir, Ebu'ş-Şey İbni Hayyan'ın İbn Cü-reyc'den tahririne göre, o şöyle demiştir: Peygamber (s.a.) bize şöyle dedi: "Bu, hakla hükmeden, hakla alıp veren benim ümmetimdir".

4- Abd b. Humeyd ve İbnü'l-Münzir, bu ayet hakkında Katâde'nin şöyle dediğini tahric etmişlerdir: Bize ulaşan rivayete göre Peygamber bu ayeti okuduğu zaman şöyle derdi: "Bu, sizin içindir. Sizden önceki kavme de aynısı verilmişti: "Musa'nın kavminden de, hakka yol gösteren ve onunla adalet eden bir ümmet vardı".

5- Ebu'ş-Şeyh İbni Hayyân, Ali b. Ebî Talib'ten şöyle dediğini tahric etmiştir: "Bu ümmet 73 fırkaya ayrılarak, bir fırka müstesna hepsi de cehenneme gidecek. Çünkü Cenab-ı Hak şöyle buyuruyor: 'Yarattıklarımızdan öyle bir ümmet vardır ki, hakka rehberlik ederler ve adaletle hükmederler". İşte bu ümmetten kurtulanlar, bunlardır.

Kısaca: Cenab-ı Hak, Musa (a.s.) kıssasında: "Musa'nın kavminden bir ümmet vardır ki, hakla doğru yolu gösterirler, hakla adalet ederler" dedikten sonra, bu sözü tekrar söyledi. Çoğu müfessirler bunu, İbni Abbas, Katâde, İbni Cüreyc ve daha başkalarından rivayet olunan hadisi delil göstererek, ümmet-i Muhammed'le yorumlamışlardır.

İşte ümmet-i Muhammed'den birinci fırka bunlar.. Sonra Allahü Teâlâ: "Ayetlerimizi yalanlayanları biz, bilmeyecekleri yönden derece derece helake yaklaştıracağız" sözüyle ikinci fırkayı zikrediyor. Yani Kur'an'ı yalanlayanları -Mekkelileri- dalâletleri içinde bırakırız ve onları, yavaş yavaş bilmedikleri yerden azaba yaklaştırırız. Nimetler vermek, rızk ve hayır kapılarını açmak, geçim yollarını kolaylaştırmak suretiyle onları helak edecek şeylere yaklaştıracağız. Her günah işleyişlerinde, şımarıklıkları, fesada dalışları, azgınlıklara devam edişleri ve isyan içinde gidişleri artar: "Acaba onlara mal ve evlat olarak verdiklerimizle, onların hayırlarına mı acele ediyoruz sanıyorlar? Aksine onlar fark etmezler" Yine başka ayetlerde Allah şöyle buyuruyor: "Bunlar kendilerine hatırlatılanı unutunca, üzerlerine her şeyin kapılarını açtık. Ta ki verilenler yüzünden ferahladılar. O zaman da onları ansızın tutup yakalayıverdik. Artık o anda onlar ümitsiz kalıverdiler. Zulmeden kavmin ardı arkası kesildi. Alemlerin Rabbi olan Allah'a hamdolsun." (En'am, 6/44-45). Buhari ve Müslim'de, Ebu Musa'dan şu hadis-i şerifi rivayet ederler: "Allah zalime bir zaman mühlet verir, sonunda bir kere yakaladı mı, artık bir daha onu salıvermez."

Nitekim bu, Bedir, Hendek, Mekke'nin fethi ve diğer savaşlarda hezimete uğrayan Kureyş kâfirleri hakkında gerçekleşti. Allah peygamberini onlara üstün kıldı.

Kendisine Kisra'nın hazineleri götürüldüğü zaman Ömer şöyle dedi: "Allah'ım! Birden cezalandınlmayıp mühlet verilenlerden olmaktan sana sığınırım. Çünkü senin şu sözünü duydum: "Bilmeyecekleri cihetten, onları yavaş yavaş helake yaklaştıracağız.."

"Ben onlara mühlet veririm": Onlara süre vereceğim. İçinde bulundukları hali uzatacağım. Şüphesiz ki benim gizli tedbirim, şiddetli ve kuvvetlidir.

Kısacası nimetlerin, mal mülkün ve rızkın artması, insanın kurtuluşu için bir delil değildir. İstidrac olabilir. Nitekim, aleyhinde hükmolunmak için düşmanın hüküm verilecek yere getirilmesi de bu kabildendir.

Zalim hemen cezalandırılmadığında, buna aldanmamalı. Zulüm ve taşkınlığını arttırıp kendisini tanıtsın diye bırakılır. Sonra o zalim, dünya cezası için, hakimlerin kabzasına düşer, yahut onun başına musibet ve belalar gelir. Sonra Allah onu, şiddetli ahiret azabıyla cezalandırır. İstidrac: Cezalarını artırarak, onları helake götürecek şeye yavaş yavaş yaklaştırmaktır.

Allahü Teâlâ, ayetlerinden yüz çevirenleri tehdit ettikten sonra, onların şüphelerine cevap vermek üzere: "Onlar düşünmediler mi ki, arkadaşlarında hiçbir delilik yoktur" buyurdu. Şu ayetlerimizi yalanlayanlar, arkadaşlarında -Muhammed'de- bir delilik bulunmadığını düşünmediler mi? Onun, işin başından itibaren halini, davetinin ve peygamberliğinin hak olduğunu, hakka çağırdığını bildikleri halde, o bir şair, deli diyorlardı.. "Arkadaşlarında" tabiri onların, onun çocukluk, gençlik, olgunluk zamanındaki ve peygamberlikten sonraki halini tam manasıyla bildiklerini hatırlatmak içindir.

Eğer onlar, asabiyyetten, heva ve heveslerinden uzaklaşarak onun durumunu düşünseler, hakkı bilirler, onun doğruluğunu, deli ve şair olmadığını anlarlar. Kur"an, onların iftiralarını şöyle anlatır:

"Arkadaşınız, bir deli değildir" (Tekvir, 81/22)."De ki: "Ben size ancak bir nasihatla öğüt veriyorum: Ki yalnızca Allah için, ikişer ikişer, birer birer kalkınız, sonra tefekkür ediniz. Ki, arkadaşınızda bir delilik yoktur. O, ancak -şiddetli bir azabın öncesinde- sizin için bir korkutucudur" (Sebe, 34/46)."Yoksa: "Onda delilik var" mı diyorlar? Aksine o, onlara hak ile geldi. Halbuki onların çoğunluğu hakkı hoş görmezler" (Müminûn, 23/70). "Dediler ki: "Ey kendisine Zikr indirilen! Mutlaka sen bir delisin" (Hicr, 15/6). "Ve derlerdi ki: "Biz ilâhlarımızı deli bir şair için mi terk edeceğiz?" (Saffât, 37/36).

Şüphesiz o, bir deli değildir. Nasihat eden bir uyarıcı ve güvenilir bir teb-liğcidir. Davetine inanmadığınız takdirde, başınıza gelecek dünya ve ahiret azabından sizi korkutmaktadır.

Allahu Teâlâ, bu yalanlayanların durumunu anlattıktan sonra şöyle demektedir: Hakkında ve davetini düşünmeden peygamberi yalanladılar mı? Bu suretle onların dikkatini, davet ettiği Allah'ın birliğine inanmaya çevirdi. Gök ve yer alemini düşünmeden peygamberi yalanladılar mı? Gök ve yer aleminde, hikmetli ve ezelî yaratıcının varlığına deliller vardır. Ayette geçen melekût kelimesi, mübalağa sîğası olup, büyük mülk demektir. Şu ayetlerimizi yalanlayanlar, Allah'ın mülkünü ve saltanatını, göklerdeki ve yerdeki eşsiz nizamını, küçük büyük her şeyi düşündükleri zaman, doğru ve sağlam düşünüş onları Allah'ın varlığına ve birliğine götürür. Ansızın ölümün geleceğini, yakında öle-bileceklerini düşünmediler mi? Ansızın ecel gelmeden ve ceza inmeden, bakıp görmekte, hakkı aramakta acele etsinler. Allah'ın Rasûlüne itaat etsinler, ona itaata yönelsinler..

Cenab-ı Hakk'ın "Allah'ın yarattığı her şey" sözü, tevhid delillerinin sadece göklerde ve yerde olmadığına; Allah'ın yarattığı ceset ve ruhtan her zerrenin, tevhide eşsiz bir burhan olduğu konusunda uyan mahiyetindedir.

"Ecellerinin yakın olduğu" sözü, düşünmeye büyük bir teşvik, ecellerinin yaklaşmış olup küfür üzere ölüp Allah'ın azabına ve elim cezasına uğramalarından korkutmadır. Kısacası, belki de, ecelleri yaklaşmıştır. Niçin, zaman geçmeden Kur*an'a imana koşmuyorlar. İbni Abbas şöyle demiştir: Ecelin yaklaşmasıyla, Bedir ve Uhud savaşlarını murad etmiştir.

Kur'an'a inanmıyorlarsa, ondan başka hangi söz ve olaya inanacaklar? Muhammed (s.a.)'in Allah katından getirdiği kitabındaki korkutmadan başka hangi korkutmaya iman edecekler? Kur'an'dan başka hangi söz onların iman etmesine daha lâyıktır?

Sonra Allahu Teâlâ "Allah kimi saptırırsa, artık onu doğru yola iletecek olmaz ve O bunları taşkınlıkları içinde şaşkın bir halde bırakıverir" buyuruyor. Peygamber (s.a.)'e imana istidadı ve Kur"an'la ameli kaybeden kimseyi Allah, aşırı zulüm, taşkınlık ve günahı sebebiyle sapıklık içinde bırakır. Allah'tan başka kendisine bir hidayet verici bulamaz.

Bu, Allah'ın onları sapıklığa zorlaması anlamına gelmez. Belki maksat, kalblerinde küfür kökleştiği ve taşkınlıklarında aşırı gittikleri için, kendi ihti-yarlanyla, onun davet ettiği hidayet ve imanı kaybettiler. Nefisleri, hak davete hazır hale gelmedi, Allah onları yaratmadan önce bu hallerini bildiği için, onları bu tarzda yarattı, böylece sapıklık içinde oldular, demektir. [97]

Kıyametin İlmi Allah Katındadır

187- Sana saatten sorarlar. De ki: "Onun ilmi ancak Rabbimin yanında- <*ır" ^nun vaktini kendisinden başkası açıklayamaz. Göklerde ve yerde ağır basmıştır. O, size ancak ansızın gelir. Sanki sen onu biliyormuşsun gibi sana onu sorarlar. De ki: "Onun ilmi ancak Allah'ın katındadır. Fakat insanların

Açıklaması

Ey Muhammed! Sana kıyametin ne zaman kopacağını soruyorlar? Başka bir ayette de Yüce Allah: "İnsanlar sana kıyametten sorarlar" (Ahzab, 33/63) buyuruyor. Ayette istikrara işaret eden [ve "kopma" şeklinde çevirdiğimiz] "mürsa" kelimesinin kullanılması, kıyametin kopması; âlemin hareketinin sona ermesine, yerin ömrünün tükenmesine işarettir.

Onlara de ki: Kıyametin ilmi, sadece Allah'a aittir. Yaratıklardan hiç kimse onu bilemez. Onu, belirlenen vaktinde ancak Allah açığa çıkarır. Onu, mu-karreb bir melek, yahut mürsel bir nebî de olsa, hiç kimse bilemez. Nitekim Allah şöyle buyurur: "Kıyameti bilmek Allah'a havale edilir. Onun bilgisi olmadan meyveler kabuklarından çıkmaz" (Fussilet, 41/47). Yine başka bir ayette de şöyle buyurur: "Kıyamet saati hakkındaki bilgi, O'nun yanındadır. Yağmuru O indirir" (Lokman, 31/34). Kıyamet gibi genel saat ve ecel gibi özel saat konusundaki tüm bilgi Allah'ın kendine özgü kıldığı gayb bilgilerindendir. Bu suretle, bilgiden etkilenmeyen sahih bir imtihan ve insanlarda devamlı bir bekleme durumu meydana gelir.

"Rabbimin yanındadır" sözünde Rabba ait olan bir şeyin mahlûka ait olamayacağına, peygamberin görevinin onun gerçekleşeceği konusunda uyarmak olduğuna, insanların bir karışıklık ve rahatsızlık içine girmemeleri için ki zamanını bilseler, rahatsız olurlardı- zamanının bildirilmediğine işaret vardır.

Onun için Allahu Teâlâ: "Göklerde ve yerde ağır basmıştır" buyuruyor. Yani onun ilmi, göktekilere ve yerdekilere gizlidir. Mukarreb meleklerden ve mür-sel nebilerden hiçbiri, onun ne zaman gerçekleşeceğini bilmemektedir. Onun için, ilmi gizli olan her şey, kalbe ağır gelir. Hasen el-Basrî ve diğer bazı âlimlerden rivayet olunduğuna göre, onun gelmesi, göklerdekilere ve yerdekilere ağır gelir. Onlar, onun ne zaman vuku bulacağını bilmemekte, daima vukuunu beklemekte, onun vukuundan korkmaktadırlar, demektir.

Allahu Teâlâ, insanlar dünya işleriyle meşgulken, hiç beklemedikleri bir zamanda kıyametin birdenbire ve aniden kopmasını takdir buyurmuştur.

Buharî'nin Ebû Hüreyre'den rivayet ettiğine göre, Resulullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: "Güneş batıdan doğmadıkça kıyamet kopmaz. O batıdan doğduğunda, insanlar onu görür ve hepsi de iman ederler. Fakat işte bu, imanın; daha önce iman etmediği veya imanında hayır kazanmadığı için hiçbir nefse fayda vermediği zamandır. Şüphesiz kıyamet kopacaktır. Hem de alım-satım için, satıcı ile müşteri aralarında elbise açacaklar, alış-veriş tamamlanmadan ansızın kıyamet kopacak da, o elbisenin dürülmesi mümkün olmayacaktır. Yine kıyamet, sağmal devesinin sütünü sağıp gelen kişiye sütü içmek nasib olmadan kopacaktır. Yine kişi havuzunu sıvayıp tamir edecek, fakat kıyamet ansızın kopacak da havuzun suyunu kullanmak nasib olmayacak. Kıyamet mutlaka kopacak, hem de yemek yemekte olan kişi lokmasını ağzına götürecek, kıyamet ansızın koparak yemek nasib olmayacak."

"Sanki sen onu biliyormuşsun gibi, sana onu sorarlar." Sanki sen hep onu soruyormuşsun, zamanına çok önem veriyormuşsun, onu biliyormuşsun gibi.. Onlara şöyle de: Ben onu bilmiyorum. Onun ilmi, göklerin ve yerin gaybını bilen Allah katındadır.

"Onun ilmi Allah katındadır" şeklindeki cevabın, sorudan sonra yeniden tekrarlanması, bir tekrar değil, pekiştirmedir. Burada Allah lafzı ile ifade olunması, Allahu Teâlâ'nın, kıyametin ne zaman kopacağını sadece kendinin bildiğine işarettir. Yukarıdaki ayette ise, Rab lafzıyla ifade olunması, kıyametin, onun Rabliği ile ilgili işlerden olduğuna tenbih içindir.

"Sanki sen onu biliyormuşsun" sözünün tefsiri hakkında İbni Abbas'ın şöyle dediği naklolunmuştur: O, onların niyetlerini bilmekte, sorularından sevinmektedir. Sanki, seninle onların arasında bir sevgi var. Sanki sen onların bir arkadaşısın. Çünkü onlar, seninle aramızda bir akrabalık var, kıyametin kopma zamanını bize açıkla demişlerdi.

Fakat insanların pek çoğu, sadece Allah'ın, kıyametin vaktini bildiğini, kıyametin bilgisinin O'na ait olduğunu bilmiyorlardı. Onun gizlenmesindeki sırrı, yahut onun vaktini halkın bilmeyiş sebebini ancak az kimse biliyordu. Onlar da Kur"an'a ve Peygamber (s.a.)'in haber verdiği şeylere inanan kimselerdi. Nitekim Buharî ve Müslim'in Hz. Ömer'den rivayet ettiği hadiste, Cibril (a.s.)

Efendimize kıyametten sorduğu zaman, o şöyle buyurmuşlardır: "Kendisine sorulan, sorandan daha fazla şey bilmiyor". Yani ben ve sen, bunu bilmemekte aynı durumdayız. Fakat Peygamber (s.a.), kıyametin vukuunun yakın olduğunu söyledi. Nitekim, Tirmizi'nin Enes'ten merfu olarak naklettiği ve sahih dediği hadiste Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: "Ben kıyametle yanyana gönderildim." Resulullah, bunu söylerken iki parmağını -şehadet parmağı ile orta parmağını- yanyana getirmiştir.

Razî şöyle der: Kıyametin insanlardan gizli tutulmasının sebebi, hep onun korkusunu taşımaları içindir. Bu hal, insanı itaata daha çok çeker, masiyetten daha çok alıkoyar. [98]

Âlûsî de şöyle der: Yüce Allah, hikmet-i teşriiyyesi onu gerektirdiği için kıyametin zamanını gizledi. Çünkü bu, itaata daha çok teşvik edici, masiyetten daha çok men edicidir. Nitekim, insanın eceli de öyledir. [99]

Kadir gecesinin ve icabet saatinin gizlenmesindeki sır da, insanları onu aramaya ve daha uzun süre onun için amel etmeye, istikamet, dua ve ibadet hali üzere kalmaya teşvik etmek içindir. [100]

Bütün İşler Allah'ın Elindedir. Gaybı Bilmek Allah'a Aittir. Peygamberliğin Hakikati

188- De ki: "Ben kendim için, Allah'ın dilediğinden başka, ne bir faydaya, ne de bir%arara Jukiedir değilim Eğer ben gaybı bilseydim, elbette hayrı çoğaltırdım ve bana hiçbir fenalık dokunmazdı. Ben ancak azabın habercisi ve iman edecek bir kavmi müjdeleyici-yim."

Açıklaması

Allahu Teâlâ peygamberine, işleri kendisine havale etmesini, kendisinin gelecek olan gaybı bilmediğini, ancak Allah'ın bildirdiği şeyi bildiğini söylemesini emretmiştir. Nitekim Cenab-ı Hak başka bir ayette şöyle buyurur: "O gaybı bilendir. Kendi gaybına hiçbir kimseyi göstermez. Ancak razı olduğu elçilere gösterir" (Cin, 72/26-27).

Ey peygamber! İnsanlara de ki: Ben, kendim ve başkası için herhangi bir menfaat sağlayamam. Kendimden ve başkasından bir zararı uzaklaştıramam. Ancak Allah'ın dilemesi ve kudreti müstesna. O bana ilham eder ve beni başarılı kılarsa olur..

Bu, bir kulluk ifadesidir ve gaybları bilme iddiasından uzak olmayı ifade eder. Gerçekte peygamberlik makamı kıyamet saatini ve daha başka gaybî şeyleri bilmeyi gerektirmez. Gaybı, sadece Allah bilir. Peygamberlik vazifesi, vahyi tebliğ etmek, ta'lim ve irşaddır. Bunun dışındaki şeylerde, peygamber de diğer insanlar gibidir: "De ki: "Ben de ancak sizin gibi bir beşerim" (Kehf, 18/110).

Eğer gaybı bilseydim, mal gibi yararlı şeyleri edinirdim. Bana kötü şeyler isabet etmezdi. Kötü şeylerden, daha olmadan sakınır, zararlı şaylerden daha gerçekleşmeden çekinirdim. Benim insanlardan üstün bir tarafım yok. Ancak bana Allah'tan korkutmakla ve müjdelemekle ilgili şeyler vahyolunuyor. Ben, korkutmakla ve müjdelemekle vazifelendirilmiş bir kulum. Azaptan korkutucu ve müminlere cennetleri müjedeleyiciyim. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Biz onu (Kur'an'ı) kendi dilinle kolaylaştırdık ki, müttakileri onunla müjdeleyesin, inat edenleri de korkutasın" (Meryem, 19/97).

Müminler için korkutucu ve müjdeleyici oluşum; onlar, korkutmaktan ve müjdelemekten fayda gördükleri içindir. [101]

İlk Yaratılışı Hatırlatma, Tevhidi Ve Kur'an'a Uymayı Emir, Şirkten Nehiy

189- Sizi tek bir candan, bundan da, onda sükûn bulsun diye eşini vareden O'dur. Eşini örtüp bürüyünce, eşi hafif bir yük yüklendi, onu gezdirdi. Nihayet (gebeliği) ağırlaşınca her ikisi de Rableri olan Allah'a şöyle dua ettiler: "Eğer bize salih bir çocuk verirsen, muhakkak ki şükredenlerden oluruz."

190- Onlara yaratılışı tam bir çocuk verince, kendilerine verdiği şeyde Ona ortaklar koşmaya başladılar. Allah, onların ortak koştuklarından yücedir.

191- Kendileri yaratılmış oldukları halde, hiçbir şey yaratmaya kudreti olmayan şeyleri mi eş koşuyorlar?

192- Halbuki bunlar kendilerine hiç bir suretle yardım edemeyecekleri gibi, kendi kendilerine bile yardım edemezler.

193- Eğer siz bunları doğru yola davet ederseniz, size tabi olmazlar. Onları davet etseniz de, susmuş olsanız da size karşı aynıdır.

Açıklaması

"Sizi tek bir nefisten yaratan Allah'tır." Müfessirlerin çoğunluğu şöyle demiştir: Tek nefisten amaç, Adem (a.s.)'dır. Cenab-ı Hak, sonra ondan eşi Havva'yı yarattı. İnsanlar o ikisinden çoğaldı. Nitekim şöyle buyurur: "Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve sizi milletler ve kabileler halinde kıldık ki, birbirinizle tanışasınız" (Hucurat, 49113);"Ey insanlar! Sizi tek bir nefisten yaratan ve ondan da zevcesini vücuda getiren ve her ikisinden birçok erkekler ve kadınlar türeten Rabbinizden sakının" (Nisa, 4/1).

Bazı müfessirlere göre ise mana şöyledir: O, sizi tek bir cinsten ve tek bir tabiattan yarattı. Her çeşitten karı-koca yarattığı gibi, sükûnet bulması, huzur ve rahat içinde olması için, eşini de onun cinsinden yarattı. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Her şeyden de çift çift yarattık. Olur ki iyice düşünürsünüz" (Zariyat, 51/49).

"Onda sükûn bulsun diye" sözü, Cenab-ı Hakk'ın şu sözü gibidir: "Sizin için nefsinizden, kendilerine ısınmanız için, eşler yaratmış olması da O'nun ay etler indendir" (Rum, 30/21). Bu ülfet etme, kadın-erkek her birinin içinde vardır. Gençlik çağında, nefis ancak diğer cinse yakın olmakla sükûnet bulur. Karı-koca arasındaki ülfetin daha büyüğünü başka iki canlı arasında bulamayız. Tabiatıyla, cins kendi cinsine çok meyyaldir. Hayatla ilgili konularda karşılıklı yardımlaşma, erkeğin dişi ile birleşmesine muhtaçtır. İnsan türünün devamı, bu iki cins arasındaki bağla mümkündür.

Sonra Allahu Teâlâ, kadınla erkek arasındaki bu evliliğin meyvesini zikrederek: "O, onu örtüp bürüdüğü zaman" buyurmuştur. Bu, cinsel birleşmeden kinayedir. Yani, iki cins arasında cima hadisesi olduğu zaman, cenin oluşmaya başlar. Hafif bir hamilelik vuku bulur. Bu anda kadın, bir ağırlık ve elem hissetmez. Olay nutfe ile başlar, sonra 'alaka', sonra bir et parçası olur, hamileliğin başlamasıyla hayız hali kalkar, kadın meşakkat çekmeden, her zamanki işlerini yürütür. "Onu gezdirdi" sözünün manası budur.

Hamile kadın, karnında çocuğun büyümesi sebebiyle ağırlaşınca ve doğum zamanı gelince, Adem ve Havva, yemin ederek Allah'a şöyle dua ettiler: Eğer bize, yaratılışı düzgün, sağlam bir çocuk verirsen, elbette senin nimetine şük-redenlerden ve o nimetine şükürle meşgul olacağız.

Allahu Teâlâ, onlara istediklerini verip, yaratılışı düzgün, iyi bir evlat verince, Allah'a verdikleri şeylerde ortaklar koştular. Allahu Teâlâ ise, onların ortak koştukları şeylerden, ona nisbet ettikleri çocuğu ve ortağı olmak gibi şeylerden uzaktır.

"Kendilerine verdiği şeyde O'na ortaklar koşmaya başladılar" sözünden murad nedir?

Süyûtî gibi bazı müfessirler, Tirmizî ve benzerlerindeki zayıf bir hadise dayanarak, bundan muradın Adem ile Havva olduğunu söylemişlerdir. Semu-ra'nm Peygamber (s.a.)'den rivayet ettiği hadis şöyledir: "Havva çocuğu dünyaya getirince, İblis geldi ve ona Abdülharis -bu İblis'in melekler arasında olduğu sıradaki ismiydi- ismini koy, çocuğun o zaman yaşar -Havva'nın çocuğu yaşamıyor, ölüyordu- dedi. Bunun üzerine, Havva ona, o ismi verdi, çocuk yaşadı. Bu, şeytanın fısıldaması ve emriyle oldu. Bunu, birçok dayanağı olmayan, ispat edilemeyen İsrailî rivayetler de desteklemektedir. Bu gibi şeylerin peygamberler hakkında düşünülmesi doğru değildir.

Gerçek şu ki, tek nefisten murat Adem (a.s.)'dır. İş Adem ile Havva'ya nisbet olunuyorsa da, onlardan gelen çocukları murad olunmaktadır. Hasan el-Basrî'ye göre, onlar yahudiler ve hıristiyanlardır. Allah onlara çocuklar vermiş, onlar da onları yahudileştirmiş, hıristiyanlaştırmıştır.[102]

İbni Kesir, Hasen'in bu yorumunu teyid ederek şöyle der: Bu, ayet konusundaki tefsirlerin en güzellerindendir. Fakat biz Hasen el-Basrî'nin bu görüşünün karşısındayız. Çünkü, ayetin siyakı dikkate alınacak olursa, murad Adem ve Havva değildir. Burada amaç, onun zürriyetinden gelen müşriklerdir. Bunun için Allahu Teâlâ, çoğul olarak, "Allahu Teâlâ, onların ortak koştukları şeylerden münezzehtir" buyurmuştur. Daha sonra gelenlerin, bir ana babadan geldiklerini ifadeye hazırlık olması için ilk önce Adem ile Havva anılmıştır. Bu, bir şahsı zikrettikten sonra türü zikretmeye geçmek gibi bir şeydir. Nitekim şu ayette de, aynı şey söz konusudur: "Andolsun biz dünya semasını kandillerle süsledik ve onları şeytanlara atış taneleri yaptık" (Mülk, 67/5). Bilindiği gibi, göklerin kendileriyle süslendiği yıldızlar, esas atış yerleri yapılan şeyler değildir. Kandillerden, onların cinslerini çıkarmak türündendir. Kur"an'da bunun benzerleri vardır.[103]

Kısacası; şirk Adem ve Havva'ya nisbet olunmuşsa da, bununla onların çocukları yahudiler, hıristiyanlar ve müşrikler kasdolunmaktadır. Çünkü Adem ve eşi, müşrik olmadı.

Zemahşerî: "Ona eşler koşmaya başladılar" sözü hakkında şöyle der: Onların çocukları, ona ortak koşmaya başladılar. Muzaf hazf olunup onun yerine muzafun ileyh getirilmiştir. "Onlara verdiği şeylerde" de durum aynıdır. "Onların çocuklarına verdiği şeylerde" demektir. Çünkü Adem ve Havva şirkten uzaktırlar. Allah'ın onlara verdiği şeylerde onların ortak koşmaları demek; çocuklarına, Abdullah, Abdurrahman ve Abdürrahim yerine Abdüluzza, Abdül-menat, Abdüşşems vb. isimler vermeleri demektir. [104] Bu yorumu, Razî de zikreder.

Razî, ayetin bir başka yorumunu daha zikreder: "Ona ortaklar koşmaya başladılar" sözü, yadırgama halinde soru manası taşımaktadır. Mana şöyledir: Onlara salih bir çocuk verdiği zaman, onlara verdiği şeylerde, O'na ortaklar mı koşmaya başladılar? Sonra Allahu Teâlâ, şöyle buyurur: "Allah, onların ortak koştuklarından uzaktır." Allah, şirk içinde olan ve onu Adem'e nisbet eden bu müşriklerin ortak koşmalarından münezzehtir. [105]

Bütün bunlar, kıssanın baştan sona Adem ve Havva hakkında olduğunu ifade ediyor: Hitap Resulullah zamanındaki Kureyşedir. Bunlar Kusay ailesi-dir. Kureyşî Kusay ve ailesi, dört çocuğuna Abdümenaf, Abdüluzza, Abdülku-say ve Abdüllat adını koymuşlardı.

Kaffâl şöyle der: Allahu Teâlâ bu kıssayı, darb-ı mesel olarak zikretmiştir. Bu halin açıklanması bu müşriklerin cahilliklerinin ve ortak koşmalarının anlatılmasıdır: Onların şirkle ilgili sözleri, asıl olarak çiftlerin cinsidir. Sizden her birinizi, tek bir nefisten yahut tek bir cinsten yarattı. Onun cinsinden, insanlıkta ona denk bir insanı ona zevç kıldı.

Sonra Allahu Teâlâ, müşriklerin görüşlerini boşa çıkarttı. Şirki kökünden bozarak şöyle buyurdu: "Hiç bir şey yaratmaya kudreti olmayan şeyleri mi eş koşuyorlar?" Yani, kesinlikle hiçbir şey yaratamayan bir şeyi Allah'a ortak mı koşuyorlar? Yahut, bir şey yaratamayan, yaratamayacak olanları ona ortak mı koşuyorlar? Onları, çocuklarını ve her mahlûku yaratan ancak Allah'tır. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Ey insanlar! Size bir misal getirildi. Onu iyice dinleyin: Sizin Allah'ı bırakıp da taptığınız şeyler, hepsi onun için bir araya toplansalar bile, bir sinek dahi yaratamazlar. Eğer sinek onlardan bir şey alsa, bunu ondan geri almaya güçleri olmaz. İsteyen de zayıf, istenen de" (Hac, 22/73).

Bu putlar insanlar tarafından yapılmış birer mahlûkattır. "Onlar hiçbir şey yaratamazlar. Onların kendileri yaratılıp duruyorlar" (Nahl, 15/29).

Onlar, kendilerine tapanlara hiç bir yardım yapamazlar. Hatta kendilerine karşı hakaret, küfür ya da kendilerinden bir şey alma şeklinde meydana gelebilecek bir taşkınlıkta bulunanlardan öç alabilecek güçte değillerdir. Cenab-ı Hak, putlar için "yaratılıyorlar" kelimesini kullanmıştır. Çünkü Araplar, putların zarar ve fayda verdiğine inanıyorlardı.

Bütün bunlar müşriklerin, Allah'ın mahlûku oldukları, Allah tarafından terbiye olundukları halde, hiçbir şey yapamadıkları, zarar ve fayda veremedikleri, görüp işitmedikleri ve tapanlarına yardım edemedikleri, hareket edemeyen birtakım cansız varlıklar olan putlara tapmalarını yadırgamadır.

Sonra Allahu Teâlâ, bu putların, bırakın tabi olunan, tabi bile olamayacaklarını zikrederek: "Eğer siz bunları doğru yola davet ederseniz, size tabi olmazlar.." buyurmuştur. Yani, siz bu putları doğruya ve hidayete yahut gerçekleştirmek istediğiniz şeye, sizi hidayet etmelerini isteseniz, size olumlu cevap veremezler, size fayda sağlayamazlar. Her iki halde de onların faydası yoktur. Allah'tan hayır ve hidayet istediğiniz gibi, onlardan hayır ve hidayet isteseniz, sizi muradınıza ve isteğinize kavuşturamazlar. Allah'ın istediğinize cevap verdiği gibi, isteğinize cevap veremezler: "Eğer doğrucu iseniz, haydi onları çağırın da size icabet etsinler" (A'raf, 7/194).

Sizin onları çağırmanız veya çağırmamanız, onlara hayır ve kurtuluş getirmez. Çünkü onlar duayı anlamazlar, ses duymazlar, söz kavramazlar.

Sıfatı böyle olan bir varlık, kendisine ibadet olunan bir Rab olamaz. Kendisine ibadet olunan Rab, işiten, gören, bilen, haberdar olan, yardım eden, gücü yeten, kendisine ibadet edene fayda veren, kendisine isyan edene zarar veren, doğruya hidayet buyuran, kötü şeyden kurtaran, kendisine dua ettiği zaman sıkıntıya icabet edendir. (D "Susmuş olsanız" ifadesi, teceddüd (yenilenme) ifade eden fiil cümlesi yerine, devam ve süreklilik ifade eden isim cümlesiyle ifade olunmuştur. Çünkü onlar, kendilerini sıkıntıya sokan bir şeye karşı, putlarına değil, Allah'a dua ederlerdi. Onların sürekli halleri, onların davetlerine sessiz kalmaktı. Onlara çağırmanız veya çağırmamanız halinde durum değişmez. [106]

Kendilerine Tapılan Putların Hakikati

194- Allah'ı bırakıp taptıklarınız da sizin gibi kullardır. Eğer doğrucu iseniz, haydi onları çağırın da size icabet etsinler.

195- Onların yürüyecekleri ayakları mı, yoksa tutacakları elleri mi, yahut görecekleri gözleri mi, yoksa işitecekleri kulakları mı var? De ki: "Ortaklarınızı çağırın, sonra bana tuzağı kurun da bana mühlet bile vermeyin.

196- Benim velim o kitabı indiren Allah'tır. Ve o salihleri veli edinir.

197- Sizin O'ndan başka taptıklarınızın ise, ne size, ne de kendilerine yardım etmeye güçleri yetmez.

198- Eğer sen onları hidayete davet edersen duymazlar. Onları sana bakar görürsün. Halbuki onlar görmezler.

Açıklaması

Şüphesiz o kendilerine taptığınız, ilâh edindiğiniz, zararı uzaklaştırması veya fayda sağlaması için ibadet ettiğiniz o putlar, kendilerine tapanlar gibi kuldurlar. Onlar gibi, Allah'ın mahlukudurlar. O'nun irade ve kudretine boyun eğerler. Hatta insanlar, onlardan daha mükemmeldirler. Çünkü insanlar duyar, görür ve tutar, yakalarlar. Onlar ise, bunlardan hiçbirini yapamazlar. Durum böyle olunca, kendisi gibi bir mahluk olan, hatta kendisi daha mükemmel olan insan, putları nasıl mukaddes bilir, onlara tapar? İbadete lâyık olan, bütün kâinatın kendisine boyun eğdiği, bütün sebeplerin kendisine itaat ettiği yaratıcı Rab'dir. O halde sen, Allah'ın ilim ve marifetle mümtaz kıldığı, inancını hak ve nurla süslediği insanlığa peygamberliği bırakır da, Allah diye zarar ve fayda vermeyen bir taşa nasıl taparsın?

Eğer onları ilâh yapmakta, ibadete lâyık olduklarında, onlardan fayda veya zarar ummakta samimi iseniz onlara dua edin ve onlardan herhangi bir talepte bulunun da, onlar sizin duanıza -kendiliklerinden veya Allah katında aracı olarak- icabet etsinler. Burada duanın manası: Onlara menfaat sağlamak, onlardan zararları gidermektir."İcabet etsinler" ifadesinin Arapça karşılığında "lâm" harfi, emir manasmdadır. Mana şöyle olur: Her akıllı, onların duaya icabet edemeyeceklerini anlayınca, onların ibadete lâyık olmadıkları da ortaya çıkar.

"Sizin gibi kullardır" sözü, onlarla alaydır. Onlar canlı, akıllı olsalar bile, sizin gibi kuldurlar, aranızda hiçbir fark yoktur.

Putların kul oldukları söylendi ve cansız, akılsız varlıklar oldukları halde, müşriklerin zarar ve fayda veren varlıklar oldukları konusundaki inançlarına uygun olarak, akıllı varlıklar için kullanılan zamirlerle işaret olundular.

Sonra Kur'an, onlara cevapta acele etmiş, onlar gibi kullar oldukları görüşünü iptal etmiş, onlar gibi olmadıkları, belki onlardan daha aşağı derecede olduklarını söylemiş, el, ayak, göz, kulak gibi dört uzuv zikrederek, bunların putlarda olmadıklarını zikretmiştir.

Putların, kendileriyle fayda sağlamaya yahut zararı giderecekleri ayakları, istediğiniz iyiliği yahut şerrinden korktuğunuz şeyi tutacak elleri, hallerinizi görecek gözleri, dualarınızı, sözlerinizi duyacak, isteklerinizi anlayacak kulakları yoktur: O halde onlar, sizin gibi değildir; bir şey yapmada, bir takım sıfat ve kuvvetlerde sizden daha aşağı durumdadırlar. Bu gibi organlara sahip olmayanlar ibadete lâyık olamazlar. Çünkü insan, bu putlardan çoğu konuda daha üstündürler. Hatta insanla bu putların meziyetleri arasında karşılaştırma yapmak doğru değildir. Çünkü onlar, ya sağır bir taş, ya işaret etmez bir çamur, ya bir hurma veya Hanife oğullarının putu gibi bir tatlıdır.

Şiir: "Hanife Rabbini yedi, sıkıntı ve açlık yılında.."

Bütün bunlara rağmen Peygamber (s.a.) onlara meydan okumakla ve onları fiili uygulamaya çağırmakla emrolunarak şöyle dendi: Ey Muhammed! Bu putperestlere şöyle de: Allah'tan başka, ortak koştuğunuz varlıkları ve ilâhlarınızı çağırın! Bana karşı onlardan yardım isteyin. Bana tuzak hazırlamak için birbirinizle yardımlasın. Beni bir an bile geri bırakmayın, bütün gayretinizi sarfedin. Yapabiliyorsanız bana zarar verin. Siz ve ortaklarınız bir an bile bana vakit tanımayın. Size aldırış etmem. Bunu ancak Allah'ın koruyacağına inanan söyleyebilirdi. Onlar, onu ilâhlarından korkutmuşlardı.

Bu, onların tehditlerini ve: "Biz, ilâhlarımızın sana kötülük etmesinden korkuyoruz" sözlerini reddir.

Sonra Hz. Peygamber, Mekke'de çok az sayıda yardımcıları olmasına rağmen, Allah'a son derecede güvendi ve bu mabudları tahkir etti. Allah'ın vahyi ile: "Benim velim Allah'tır" dedi. Yani, Allah bana yeter, size karşı benim yardımcım O'dur. Dünyada ve ahirette işimi üstlenen O'dur. O'na dayanır, O'na sığınırım. Tevhide çağıran, şirki reddeden Kur"an'ı bana indiren, peygamberlikle beni aziz kılan O'dur. Benden sonra her iyi kimseyi -Hurafe ve bidatlarından uzak bir inanca sahip olan ve iyi amel işleyen kimseyi- de, üstlenecek O'dur. İyi kullarına ve peygamberlerine yardım etmek, onları rezil rüsvay etmemek Allahu Te-âlâ'nın adetidir. Müşriğin dostu ise şeytandır: "Allah iman edenlerin velisidir. Onları karanlıklardan nura çıkarır. Küfredenlerin dostları ise tağuttur. O da onları nurdan karanlıklara çıkarır" (Bakara, 2/257). Bu ayetin daha önceki ayetlerle bağlantısı şudur: Cenab-ı Hak, bundan önceki ayetlerde, putların fayda ve zarar vermeye güçlerinin olmadığını açıkladı. Bu ayette de, her akıllı kimse için Allah'a ibadet etmek gerektiği, çünkü din ve dünya menfaatlarını -birincisi Kur'an indirmekle, ikincisi iyi şeyleri vermekle- O'nun üstlendiği açıklanıyor.

Sonra Allahu Teâlâ, putların, yardımı gerçekleştirmekte hüsrana uğradıklarını açıklıyor: "Sizin O'ndan başka taptıklarınızın ise ne size, ne de kendilerine yardım etmeye güçleri yetmez." Yani, Allah'tan başka, size yardım etmeleri ve sizden zararı uzaklaştırmaları için ibadet ve dua ettiğiniz varlıklar size yardım edemezler. Kendilerine hakaret edenlere, ya da üzerlerine konulan koku, tatlı gibi şeyleri alanlara, yahut onlara kötülük yapmak isteyenlere karşı kendilerine bile yardım edemezler.

Nitekim İbrahim (a.s.), putları paramparça ederek kırdı ve buna engel olamadılar. Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Onlara gizlice sağ eliyle vurdu" (Saffat, 37/93). "Onların hepsini parça parça edip, yalnız büyüklerini bıraktı ki, belki ona başvururlar." (Enbiya, 21/58).

Muaz b. Cebel ve Muaz b. Amr b. el-Cemûh (r.a.)'dan rivayet olunur: Resu-lullah (s.a.), Medine'ye gelince müslüman olan bu iki genç sahabi, kavimleri ibret alıp, görüşlerini değiştirsinler diye, gece müşriklerin putlarına saldırır, onları kırarlar ve ihtiyaç sahiplerine odun yaparlardı.

Kavminin efendisi olan Amr b. el-Cemûh'un bir putu vardı. Ona tapar, koku sürerdi. İşte, yukarıda adı geçen iki genç, gece gelirler, o putu başı üstüne ters çevirirler, ona pislik sürerlerdi. Amr b. Cemûh da gelir, yapılanları görür, onu yıkar, koku sürer, yanına bir kılıç koyarak şöyle derdi: "Öcünü al." O iki genç, hep aynı şeyi yapar, o da aynı şeyi tekrarlardı. Nihayet bir keresinde onu aldılar. Ölü bir köpeğe bir iple bağlayarak oradaki bir kuyuya attılar. Amr gelip manzarayı görünce düşündü ve inandığı dinin bâtıl olduğunu anlayarak şöyle dedi:

"Tallahi eğer sen tapılacak bir ilâh olsaydın

Bir köpekle birlikte olmazdın."

Sonra, iyi bir müslüman oldu ve Uhud savaşında şehid düştü. [107]

Onlar yardımdan aciz oldukları gibi, irşad ve hidayetten de acizdirler. Nitekim Cenab-ı Hak: "Eğer onları doğru yola davet ederseniz size tabi olmazlar" buyurmuştur. Eğer siz, bu putlardan, sizi doğru yola iletmeleri ve yardım etmelerini isteseniz, bırakın yardımı, sizin dualarınızı bile işitmezler. Ey düşünen kişi! Sen onları, yapma gözlerle bakar görürsün. Çünkü onlar, hiçbir şey görmeyen, görüneni anlamayan cansız varlıklardır. Çünkü onların, yapma gözleri vardır, onunla bir şey göremezler. Nitekim başka bir ayette Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Eğer onlara dua etseniz, onlar sizin dualarınızı işitmezler. İşitseler bile, icabet edemezler." (Fâtır, 35/14). Onların kulakları ve gözleri yoktur. O halde onlardan nasıl yardım umulur? Kendilerine hakaret edenlere zarar vereceklerinden nasıl korkulur? Size de, onları ilâhlar edinmeniz yakışır mı? [108]

Toplumsal Ahlakın Esasları, Şeytana Karşı Koyma

199- Sen kolaylığı tut. İyiliği emret. Cahillerden de yüz çevir.

200- Eğer sana şeytandan bir vesvese gelirse, hemen Allah'a sığın (O'nu hatırla). Şüphesiz O, hakkıyla işiticidir, tam bilicidir.

201- Sakınan kimseler, şeytandan bir vesvese dokunduğu zaman iyice düşünürler. Hemen (gerçeği) görürler.

202- Kardeşlerine gelince, onları sapıklığa sürükler, sonra da (müttakilerin düşündüğü gibi düşünerek) vazgeçmezler.

Açıklaması

Birinci ayet üç fazilet esasını içine alır:

1- Af yolunu tutma: İnsanların davranışlarında ve işlerinde, onlara zor geleni teklif etmeden kolayı benimseme, hoşgörülü davranma, zorluk değil, kolaylık gösterme. Nitekim Ahmed, Şeyhayn, Nesai'nin Enes b. Malik vasıtasıyla, Hz. Peygamber (s.a.)'den rivayet ettiği hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur: "Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız, müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz." Affın içine, akrabadan ilgisini kesenlerle ilgilenmek, günah işleyenleri affetmek, müminlere iyi davranmak gibi, Allah'a itaatkâr kimselerin davranışları da girer.

Böylece insanlardan hoşgörü ve kolaylık isteniyor. Malî konularda şiddetin bırakılması, insanlara davranışta iyi ve güzel davranılması, kabalık ve sertliğin terkedilmesi arzu olunuyor. Nitekim Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Eğer kaba, katı kalbli olsaydın, elbette onlar etrafından dağılırlardı" (Âl-i İmran, 3/159). Hak dine, yumuşaklıkla ve nezaketle davet etmek de, bu kısma dahildir. Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Onlarla mücadeleni en güzel (yol) hangisi ise onunla yap" (Nahl, 18/125).

Kısacası aftan amaç, sözde ve işte insanlara kolaylık, hoşgörü yolunu tutmak, zorluk ve meşakkati gidermektir. Tirmizî ve Malik'in tahricine göre, Hz. Peygamber (s.a.) iki şey arasında muhayyer bırakıldığı zaman -günah olmadıkça- onlardan en kolayını tercih ederdi.

2- İyilikle emir: "Örf," şeriatın emrettiği, insanların hayırlı gördüğü, akıllı kimselerin beğendiği şeydir. Maruf, itaat, iyilik ve insanlara ihsanı içine alan bir isimdir. Bunda hoşgörü ve kolaylık caiz değildir. İnsanlar arasında muamelat ve adetlerde bilinen şey geçerlidir. Kur"an'da maruf, ancak önemli konularda geçer. Nitekim Cenab-ı Hak, İslâm ümmetinden bahsederken şöyle buyurur: "Sizden hayra davet eden, iyiliği emreden kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun" (Âl-i İmran, 3/104).

Eşler arasındaki hakları açıklarken, Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Erkeklerin kadınlar üzerinde bulunan hakları gibi kadınların da erkekleri üzerinde hakları vardır" (Bakara, 2/228). Evlilik bağının korunmasını isterken marufu emreder: "Ya iyilikle tutmak veya güzellikle salmaktır" (Bakara, 2/229). Başka bir ayette de şöyle buyurur: "Hem kadınları boşadığınızda iddetlerini bitirdiler mi artık onları ya iyilikle tutun veya iyilikle salın" (Bakara, 2/231).

3- Cahillerden yüz çevirmek: Cahillere ve düşük kimselere, fiillerinin aynı-sıyla karşılıkta bulunmamak, onlarla birlikte olmayı terketmek, kendini onlardan korumak, onlarla tartışmamak, onlara karşı yumuşak davranmak, kötü huylarına sabretmek, seni üzen şeylerine göz yummak. Ahmak bir cahilin insanı üzebilecek bir şey konuştuğunda yüz çevirmek. Afla karşılık vermek. Cenab-ı Hak müminlerin vasıflarını anlatırken şöyle buyurur: "Onlar, bolluk ve darlıkta infak edenler, öfkelerini yutanlar ve insanları affedenlerdir" (Âl-i İmran, 3/134). Affın fazileti hakkında da Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Bağışlamanız ise, takvaya daha yakındır" (Bakara, 2/237).

Bu üç prensip, insanın başkalarıyla olan ilişkileriyle ilgili şeylerde fazilet ve güzel ahlâkın temelleridir. İkrime şöyle demiştir: Bu ayet nazil olunca, Peygamber Efendimiz: "Ey Cibril, bu nedir?" dedi. Cibril: "Rabbin, seninle ilişkisini kesene ilgi göstermeni, sana vermeyene vermeni, sana zulmedeni affetmeni söylüyor" dedi. Taberî ve başkaları, Cabir'den bunun benzerini rivayet derler.

Cafer es-Sadık (r.a) şöyle demiştir: "Allahu Teâlâ, Peygamber (s.a.)'e güzel ahlâkı emretti. Kur'an'da, güzel ahlâkı özetleyen en güzel ayet budur. Abdullah b. Zübeyr şöyle demiştir: "Vallahi, Allah bu ayeti insanların ahlâkı hakkında indirdi." Tirmizî'nin rivayet ettiği hadis-i şerifte Resulullah'm şöyle dediği rivayet olunmuştur: "Mizanda en ağır gelecek şey, güzel ahlâktır."

Kötülüklerinden korunmak için cahillerden, bozgunculuk ve şerlerinden kurtulmak için şeytanlardan yüz çevrilmesi emrolundu. Cenab-ı Hak: "Şeytandan bir vesvese gelirse" buyurmuştur. Yani şeytan sana vesvese vermek için yaklaşır, kalbine emrolunduğun şeyin aksini sokarsa, seni cahilden yüz çevirmekten engelleyen ve seni onu cezalandırmaya iten bir durum gelirse, hemen Allah'a sığın. Bu halden kurtulmak için Allah'a iltica et, kalbinde ve dilinde Allah'ı an. Şeytanın vesvesesini senden gidersin. Allah, cahillerin cahilliklerinden dolayı söylediklerini, şeytanın dürtüsünden Allah'a sığınmalarını ve diğer mahlukatmın sözlerini işitir. Ona hiçbir şey gizli kalmaz. O, her şeyi bilendir.

Şu ayette, Kur'an okurken istiaze istenmektedir: "Kur'an'ı okuduğun zaman o kovulmuş şeytandan Allah'a sığın" (Nahl, 16/98-99).

"Eğer şeytandan bir vesvese gelirse" gibi ayetlerde hitap, başta Resulullah (s.a.) olmak üzere bütün mükellefleredir. Çünkü şeytan, bütün insanların kalbine vesvese atar. Nitekim Müslim, Aişe ve İbni Mesud'dan, Peygamber (s.a.)'in şöyle buyurduğunu rivayet eder: "Hepinizin cinnilerden bir arkadaşı vardır. Ancak Allah ona karşı bana yardım etti de, o müslüman oldu."

Sonra Allahu Teâlâ, şeytanın vesveselerinden kurtulma yolunu açıklayarak şöyle buyurdu: "Sakınan kimseler, şeytandan bir vesvese dokunduğu zaman iyice düşünürler." Doğruyu görürler, hak ve iyilik yolunu bilirler. Şeytanın onlara verdiği vesveseyi giderirler, şeytana tabi olmazlar. Basiretli, bilgili ve akıllı davranırlar. Bulundukları halden uyanıp doğru yolu bulurlar. Şeytandan Allah'a sığınma, bir korunma işidir. Şüphesiz korunma ilaçtan daha hayırlıdır. İnsan, bir masiyete düştüğü zaman, tevbe ederek günahını affetmesi için Allah'a döner.

İnsanda, hayra ve şerre karşı bir özlem vardır. Mücahedesi, nefsinin heva-sma, şeytanın vesvesesine üstünlük sağlaması oranında Allah tarafından ödüllendirilir. Tirmizî, Nesaî ve İbni Hibban'm İbni Mesud'dan rivayet ettiği hadiste Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz şeytan da, melek de, insanda konaklar.Şeytanın konaklaması insanı şerre ve hakkı yalanlamaya itmek, meleğin konaklaması ise, hayra ve hakkı tasdike yöneltmektir. Kim bu ikinci hali hissederse, bilsin ki o Allah'tandır. Bundan dolayı Allah'a hamdetsin. Birinci durumu hisseden kimse ise, hemen şeytandan Allah'a sığınsın. Sonra Resulullah şu ayeti okudu: "Şeytan sizi fakirlikle korkutur, size kötü şeyi emreder."

Sonra Allahu Teâlâ, şeytanın bozguncu cahiller üzerindeki etkisinin sınırını zikrederek: "Onların kardeşleri" buyuruyor. Yani şeytanın kardeşleri, muttaki değillerdir. Şeytan, onları saptırır, onlara yardımcı olur, destekte bulunur. Onları saptırmaktan, fesada maruz bırakmaktan geri durmazlar. Onların şer ve fesatta ısrar etmelerini sağlarlar. Çünkü onlar, şeytan kendilerine vesvese verdiği zaman Allah'ı anmazlar. Onun vesveselerinden -ya imansızlıklarından ya da kalblerinde takva olmadığı için- Allah'a sığınmazlar. [109]

Peygamber (S.A.V.)'in İlahî Vahye Uyması, Kur'an'ın Özellikleri

203- Onlara bir ayet getırmezsen derler bir kavim için hidayet ve rahmettir.

Açıklaması

Ey Peygamber! Mekkelilere önerdikleri bir ayeti, ya da Kur'an'dan bir ayeti getirmezsen: "Onu kendi tarafından uydursan ve söylesen ya" derler. Çünkü onlara göre, Kur'an Hz. Muhammed tarafından uydurulmaktaydı ve Muham-med, kevnî ayetler getirmeye ve husûsî mucizeler göstermeye muktedirdi. Ya da: "Senin isteğine karşılık veren Allah'tan istesen ya" derler. Ey Muhammed! Onlara de ki: Ben sadece, Rabbimin vahyine tabiyim. Ayetleri ben uydurmuyorum. Onları meydana getirmeye benim gücüm yetmez. Nitekim şu ayet de bu manayı ifade eder: "Ayetlerimiz onlara apaçık deliller halinde okunduğu zaman, bize kavuşmayı ummayanlar: "Ya bundan başka bir Kur'an getir, yahut onu değiştir" dediler. De ki: "Onu kendiliğimden değiştirmem, benim için olacak şey değil. Ben ancak bana vahyolunana tabi olurum. Eğer Rabbime isyan edersem şüphesiz büyük günün azabından korkarım" (Yunus, 10/15).

Sonra Allahu Teâlâ onları, hedefi gerçekleştirme hususunda uyarmış, Kur'an'm en büyük mucize olduğu noktasında aydınlatmış ve adeta onlara: "Size faydası olmayan bir şeyi niçin istiyorsunuz? İşte önünüzde kalbleri aydınlatan esasları, açık hüccetleri, parlak burhanları, benim doğruluğuma işaret eden açık delilleri içine alan Kur'an var.. O, Allah katındandır. Gerçek onunla görünür, doğru onunla anlaşılır. Müminler onunla körlük halinden görür hale gelirler. O, kalblerin gözleri mesabesindedir" dedi. Nitekim Cenab-ı Hak, başka bir yerde şöyle buyurur: "Muhakkak size Rabbinizden basiretler geldi. Kim görürse kendi nefsi içindir. Kim de görmezse yine kendi aleyhinedir" (En'am, 6/104).

Bu Kur'an, yolunu şaşıranları doğru yola ileten bir hidayet rehberidir. İnananlar için, dünya ve ahirette bir rahmettir. "İşte bu da indirdiğimiz mübarek bir kitaptır. Artık ona uyun ve sakının ki merhamet olunasınız" (En'am, 6/155). Ancak, ona iman edip hükmüyle amel edenler kurtuluşa ererler.

Bu üç haslet, maarif sahiplerince, farklı şekilde açıklanır: Bunların en üstünü hakka yakindir, ikincisi mutedil kimseler için istikamet yoludur. Üçüncüsü, bütün müminlere rahmet yoludur. [110]

Kur'an'ı Dinlemek Ve Zikir Yolu

204-Kur'an okunduğu zaman onu din- leyin ve susun ki, rahmet olunasınız.

205" Rabbini» içinden yalvararak ve korkarak yüksek olmayan bir sesle sa- bah akşam (her zaman) an ve gafiller- den olma.

206- Şüphesiz Rabbinin katındakiler o'na ibadet etmekten asla kibirlen- mezler. O'nu teşbih ederler ve yalnız O'na secde ederler.

Açıklaması

Kur'an-ı Kerim okunduğu zaman, ayetlerini anlayıp öğütlerinden ibret almak için ona kulak verip susun. Düşünüp öğütlerinden ibret alarak Allah'ın rahmetine ulaşmak için konuşmadan huşu ile ona kulak verin. Bunu ancak, kalbleri iman nuruyla aydınlanan samimi ve ihlaslı kimseler yapar.

Ayet, namaz içinde veya dışında, her durumda Kur'an'ın dinlenilmesi ve okunurken susulması gerektiğine işaret eder. Özellikle de farz namazda, imam açıktan okurken.. Nitekim Müslim'in Sahih'inde, Ebu Musa el-Eş'arî'den rivayet ettiği hadiste Resulullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: İmama uyulduğu zaman, o tekbir aldığında tekbir alın, okuduğunda susun" (Bunu Sünen sahipleri de, Ebu Hüreyre'den rivayet etmişlerdir). Bu görüş Hasen el-Basrî'den rivayet olunur. Fakat cumhur ulema, peygamberin okuyuşunu dinlemenin ve o esnada susmanın, namazda ve hutbede okunurken dinlemenin vacip olduğunu söyler. Çünkü namaz ve hutbe dışında, Kur'an okunurken dinleme ve susmanın vacip oluşu -amelleri terki gerektirdiği için- büyük bir zorluk taşır.

Meclislerde okunan Kur'an'ı dinlememek ve susmamak ise, büyük bir kerahetle mekruhtur. Mümine düşen görev, Kur'an okunurken, tıpkı onu okumaya hırslı olduğu gibi, dinlemeye de hırslı olmak, okunan yerde edepli olmaktır.

Tertil üzere, teessür ve huşua işaret eden nağme ile, herhangi bir tekellüf ve tasannu söz konusu olmaksızın ve medleri uzatmadan okumak müstehaptır. Buhari ve Müslim'in Ebu Hüreyre'den merftf olarak şu hadisi rivayet ederler: "Allah hiç bir peygambere Kur'an'ı teğanni ile okuması için izin vermedi."

Dinlemenin sevabı, okuma sevabı gibidir. İmam Ahmed, Ebu Hüreyre'den Resulullah (s.a.)'in şöyle buyurduğunu rivayet eder: "Kim Allah'ın kitabından bir ayet dinlerse, ona kat kat hasene yazılır. Kim de onu okursa, onun için o, kıyamet gününde bir nur olur."

Sonra Allahu Teâlâ, günün başında ve sonunda -tıpkı bu iki vakitte ibadeti emrettiği gibi- çokça zikri emreder. Nitekim şu ayet de bunu ifade eder: "Güneşin doğmasından önce ve batışından önce Rabbini hamd ile teşbih et" (Kaf, 50/39).

Ayetin manası şöyledir: Rabbini isimlerini, sıfatlarını zikrederek, şükür ve istiğfarla kendi kendine gizlice zikret: "Haberiniz olsun ki kalbler ancak Allah'ı anmakla mutmain olur" (Ra'd, 13/28). Dilinle de, orta bir halde, zillet içinde ve yalvararak, korkarak ve sevabını Allah'tan umarak zikret: "Namazında sesini ne pek yükselt, ne de pek kıs. İkisinin ortası bir yol tut" (İsra, 17/110). Hitabın peygambere olduğu söylendiği gibi, Kur'an'ı dinleyene olduğu da söylenmiştir. Evla olan ise genel olmasıdır.

Dille yapılan zikre, kalbin de katılması ve manalarını düşünmesi gerekir. Sadece dille yapılan zikrin hiçbir faydası yoktur. Ona sevap da verilmez. Zikri kalble ve dille yapmalı, zikir istekle ve korku ile olmalıdır.

Zikir için en uygun vakitler; sabah ve akşam vakitleridir: Çünkü günün bu iki vakit dışında kalan kısmı, çalışmak ve geçim sağlamak içindir. Bu iki vakit ise, sükûn ve huzur vaktidir.

Buharî ve Müslim'de Ebu Musa el-Eş'ari'nin şöyle dediği naklolunur: İnsanlar, bazı zamanlarda dua ederken seslerini yükselttiler. Bunun üzerine, Peygamber (s.a.) şöyle buyurdu: "Ey insanlar! Canınıza acıyın, sesinizi yükseltmeyin! Şüphesiz siz, ne sağır çağırıyor, ne de gaibe bağırıyorsunuz! Dua ettiğiniz, muhakkak ki sizinle beraberdir. Hem O, sesinizi çok iyi işitir; O, size çok yakındır."

"Gafillerden olma" ayeti zikir emrini pekiştirmekte ve Allah'ı zikirde gafleti nehyetmektedir. Kalbi Allahla sürekli ilgili tutmak, kalbin Allah'a itaati ve insan ondan gaflet ettiği zaman, kudret ve azametinden korku içinde olması gerekir.

Sonra Allahu Teâlâ, daha önce geçen emir ve nehyini zikre teşviği pekiştirerek: "Şüphesiz Rabbinin katında olanlar ibadet etmekten asla kibirlenmezler ve onu teşbih ederler" buyurdu. Yani, Allah'a yakın olan melekler, Allah'a ibadet etmekten kibirlenmezler, onun azamet ve kibriyasına lâyık olmayan her şeyden onu tenzih ederler, sadece ona dua ve secde ederler, ona hiçbir şeyi ortak koşmazlar.

Bu, çoğu itaat ve ibadetlerinde kendilerine uyulması için, meleklerin durumlarını hatırlatmadır. Bunun için bize, burada ve diğer tilavet secdelerinde secde etmek meşru kılındı. Bu, Kur'an'daki ilk secdedir. Onu okuyana, dinleyene secde etmek icma ile sabittir. İbni Mace, Ebu'd-Derda vasıtasıyla Hz. Pey-gamber'in, bunu Kur'an'ın secdeleri içinde saydığını rivayet eder.

Ayet, gizli zikrin daha faziletli olduğunu ifade eder. Ahmet ve İbni Hıbbân, Sa'd vasıtasıyla Peygamber (s.a.)'in şöyle buyurduğunu rivayet ederler: "Zikrin hayırlısı, gizli olanıdır." [111]

[1] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/433-434.

[2] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/436.

[4] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/438-441.

[5] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/443-444.

[8] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/448-451.

[9] Bu buyruk, Yüce Allah'ın şu buyruklarını andırmaktadır: "Allah size saparsınız diye açıklamaktadır." (Nisa, 4/176). Yani sapmayasınız diye, demektir. Yine, "Ve o sizi çalkalar diye yeryüzüne sabit dağlar bıraktı." (Nahl, 16/15; Lokman, 31/10) buyruğu da, sizi çalkalamasın diye, anlamındadır.

[10] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/456-458.

[11] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/462-464.

[13] İbni Kesir, 11/209.

Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/468-471.

[14] Kurtubî, VII/192; el-Kâsımî, Mehâsinu't-Te'vîl, VII/2664.

[15] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/475-477.

[16] Razî, 3OV/67.

Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/482-483.

[17] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/485-486.

[18] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/488-489.

[19] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/491-494.

[20] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/496-497.

[21] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/499-500.

[22] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/503-506.

[23] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/508-509.

[25] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/511-513

[26] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/516-517.

[28] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/520-523.

[29] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/526-528.

[30] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/531-533.

[31] Tarihçilerden, İdris Peygamber (a.s.)'in Nuh (a.s.)'dan önce olduğunu söyleyenler, aslında ...Kurtubî'nin şu delile dayanarak belirttiği gibi... vehmetmiş, yanılmışlardır. Söz konusu sahih hadis İsra hadisesi ile ilgili olup Peygamber (s.a.) Hz. İdris ile karşılaştığında Hz. İdris ona, "Salih peygambere ve Salih kardeşe merhaba" demiş, fakat Hz. Adem, Nuh ve İbrahim gibi ona "Salih evlâda merhaba" dememiştir.

[32] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/535-538.

[33] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/538-540.

[34] Bu anlatılanların ve benzerlerinin sahih bir senedi olmadığı bir takım tarihi rivayetler olduğu' ayrıca, Beytin yani Kabe'nin Hz. İbrahim ile Hz. İsmail tarafından bina edildiği göz önünde bulundurulması ve bu rivayetlerin, ihtiyatla karşılanması gerekir. (Çeviren).

[36] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/544-546.

[37] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/546-549.

[38] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/555.

[39] Zemahşerî, 1/555-556; İbni Kesir, 11/228.

[40] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/555-558.

[41] Prof. Abdulvehhab en-Neccar, Kasasu'l-Enbiyâ, s. 113.

[42] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/562-563.

[43] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/563-565.

[44] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/568-570.

[47] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 4/570-574.

[49] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/10-13.

[50] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/16-17.

[52] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/20-22

[53] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/23-25.

[54] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/27-30.

[55] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/30-32.

[56] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/32-35.

[57] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/38-39.

[58] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/41-43.

[59] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/45-46..

[61] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/50-53.

[62] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/56-57.

[63] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/58-59.

[65] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/61-62.

[66] Razî, XIV/226; Cassâs, Ahkâmu'l-Kur'an, 111/34.

[67] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/65-67.

[68] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/71-72.

[71] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/73-75.

[74] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/78-79.

[77] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/82-84.

[78] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/85-86.

[80] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/88-89.

[81] İbni Kesir Tefsir' inde (11/251) bu hadisin sağlam olduğunu, Enes (r.a.)'dan sahih olarak rivayet edildiğini söyler.

[82] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/93-96.

[83] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/100-101.

[84] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/104-105.

[86] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/107-109.

[87] bkz. Zemahşeri, 11/584-585.

Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/111-112

[88] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/112-114.

[89] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/118-120.

[91] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/124-126.

[94] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/128-129.

[95] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/131-133.

[96] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/136-137.

[97] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/141-144.

[100] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/148-150.

[101] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/153.

[106] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/156-159.

[108] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/163-165.

[109] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/167-170.

[110] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/173-174.

[111] Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 5/176-177.