GİRİŞ

1. Ahmed'in Salih Bir Alim Olduğunda İcma' Vardır.

Ebu Sevr, İmam Ahmed İbn-i Hanbel hakkında şöyle der: «Eğer bir kimse: Ahmed b.: Hanbel cennet ehlindendir derse, bundan dolayı asla kınanamaz. Çünkü, bir adam Horasan'a ve o tarafa gitse, oradakiler ona şüphesiz: Ahmet İbn-i Hanbel iyi adamdır, salih kimsedir, derler. Eğer Şam, Suriye Irak tarafına gitse yine O'na: Ahmed b. Hanbel iyi adamdır, salih kimsedir, derler. İslâm diyarının her tarafında bu ses duyulur. Bu söz çalkalanır. Bu bir icma'dır. Eğer bu sözden dolayı bir kimse kınanırsa, o zaman icma' batıl olur. kıymeti kalmaz.»[1]

Bu söz, Ahmed b. Hanbel'in çağdaşı olan fıkıh ve hadîs âlimi bir zatın O'nun hakkındaki sözüdür. Bu söz, Ahmed b. Hanbel'in onun nezdindeki derecesini anlattığı gibi, o asırdakilerin hepsinin nazarında onun yüksek mevkiini göstermektedir. Uzak-yakın bütün İslâm diyarı O'nun salih kimse - iyi adam olduğunda ittifak etmekte, bu hususta icma' münkaid olmakta. O'nun namı her tarafa yayılmakta; O'nun fazilet ve salahı, takvası, imanının kuvveti, zühdü dillere destan olmuş, söylenmektedir. Madem ki, icma' İslâm'da bir delildir. Ahmed b. Hanbel'in salih bir kimse olduğunda icma' delili vardır, bunda hiç şüpheye yer yoktur, bu şüphe götürmez bir husustur.

Hakikaten Ahmed b. Hanbel, hayatında en büyük sınavdan geçti ve bunu en güzel şekilde kazandı. Nefsi cilalandı. En şiddetli bir fitnede denendi, ondan, altın potedan tertemiz çıkar gibi temiz çıktı., yabancı, yaramaz şeylerden arınarak halis bir halde kaldı. İmam Ahmed, dünya ve onun yalancı ziynetleriyle imtihana çekildi, aldanma-dı. O'nun da bu hayatın iyi şeylerini isteyen bir nefsi vardı, fakat o nefsin arzularını yendi, onu ihtişamdan kesti, şüpheli şeyleri bırakıp şüphe olmryanlara sarıldı. Rahat O'nu çağırdı, o'na bakmadı, hayatın zevkleri O'nu aldatmadı, onlara gönül kaptırmadı. Cilalı, yalabık cisimlere, kir pas bulaşmadığı gibi O'nun kalbinin üstünden de kötü şeyler kayıp gitti. O, yokluk ve bolluk, darlık ve varlık her ikisiyle denendi. Darlık O'nun kalbini çiğnemedi, varlık O'nun aklını çelmedi.

Abbasi Halifelerinden dördü O'nu sınava çekti, denedi. Bu sınavdan faziletli bir kişi olarak çıktı. Bu halifeler O'nu türlü türlü denediler, Halife Me'mun O'nu zincirle bağladı, ellerine kelepçe vuruldu. Mesafenin uzaklığına, meşakkatin büyüklüğüne bakılmaksızın bu ağır demirler içinde elleri kelepçeli olarak sorguya getirildi. Halife Mu't esi m O'nu hapse attı, kırbaçlattı. Halife Vâsik O'na tazyik yaptı, dersten, fetvadan menetti, hürriyetini kıstı. Fakat O bütün bunlar karşısında boyun eğmedi, inancından ayrılmadı. Bu belâlardan sonra, O'nun için daha ağır olan en büyük belâya uğradı: Bu defa Halife Mütevekkil O'na bol bol İhsanda bulunup O'nu nimete garketti. Fakat dünyaya önem vermeyen Ahmed, bu defa onları dik dik bakarak reddetti, eliyle itti. Halbuki o zaman yokluk içinde kıvranıyor, açlıktan karnına taş bağlıyordu. O helal olup olmadığında şüphe olan bir şeyi ağzına koymazdı, ondan sakınırdı.

Bunlardan sonra Ahmed, bu muttaki ve zâhid âlim, bir insanın başına gelebilecek en büyük belâya maruz kaldı ki, o da insanların O'nu beğenip O'na hayranlığıdır. Bütün belalara, başına gelen bunca felâketlere, kendine güveni sayesinde üstün gelip galebe çaldı. Bu O'na hiç gurur vermedi, kibir getirmedi. Bütün bunlar karşısında O, Allah'ın izzet ve celâline, azamet ve kibiryasına bağlı, mütevazı tabiatlı bir mümin vasfını yitirmedi. Medİh ve sena bütün övgüler O'nu aldatmadı. Böylece O büyük belâlardan kurtuldu. Zira şeytan felâket ve belâ içinde olduğu gibi nimet ve rahat içinde de insanı aldatmaktan âciz kalabilir. Fakat medih ve sena, övgü karşısında kibir gurur ve kendini beğenmek gibi hastalığa kapılan'ı aldatıp baştan çıkarır. Fakat Ahmed, bu muttaki ve zahid âlim, şeytanın bütün kapılarını kapadığı gibi onun bu yolunu da tıkadı. Övgü sevdası, sevgisi O'na yaklaşamadı, kibir ve gurur uçurumuna sürükleyemedi. O medih ve senadan nefret ederdi, O'nun en

büyük belâ olduğunu bildiğinden ondan kaçardı. Allah O'na bol bol rahmet eylesin, şöyle derdi: «Ne olur, bir yolunu bulsam bir yana gitsem de adım unutulsa, anılmasam... Mekke'nin bir vadisinde olmak isterim, tâ ki hiç tanınmayayım; Ben şöhret belâsına uğradım. Ben sabah, akşam ölümü istiyorum..»

2. Hem Hadîs, Hem Fıkıh Alimidir.

«Ahmed b. Hanbet, salih bir kimseydi.» İşte bütün İslâm ülkelerinde söylenip çalkanan doğru bir söz. Bu söz, Ahmed, sağ iken söylenirdi. Ölümünden sonra tarih O'nu nesiller boyunca böyle tescil etti. Tarih boyunca insanlar bunu birbirinden hep bu açıklık içinde aldılar. Bu söz, Ahmed'in tam suretini gösteren, hüviyetini açan bir anahtardır. Bakıyoruz o: Hadis âlimidir, ve salih bir kimse olarak. O, fıkıh ve salah ile vasıflanan bir fakihtir. O öyle salih bir fıkıh âlimidir ki, bu salahı O'nu fıkıh alanında sonuna kadar gitmekten alıkordu. Başkalarının yürüdüğü yerde o dururdu, başkalarının kesin hüküm verdiği şeyde o tereddüt ederdi ve bunu salah ve takvasından yapardı. Başkasının kesin konuştuğu yerde o manada dururdu. Diğerlerinin çabucak fetva verdiği mes'elede O, düşünür kalırdı.

Bunlardan dolayı O'nun fıkhında Hadis ve nakil temayülü çoktur. Eser ve rivayet edilmeye dayanır. Hattâ geçmiş bazı âlimler O'nu fakih değil, muhaddis hesap ederler. Bakıyoruz, İbn-i Cebîr Taberi, İhtilâf-ı fukaha kitabında O'nun mezhebini zikir etmemektedir. Taberî O'nun için şöyle derdi: «O, hadîs âlimidir, fıkıh âlimi değil!» Hattâ bu sözünden dolayı başı belâya girdi, evi taşlandı. Tahâvi, Debusî, Nesefl, Gazali gibi hilâfiyyat inceleyen bazı fukaha O'nu zikretmezler, O'nu hiiâfiyata yer veren fukahadan saymazlar. İbn-i Kuteybe Eimaârifinde O'nu fukaha sırasında kaydetmez. Makdisî, AhsenüMekasim'de O'nu hadîs âlimleri arasında zikreder.

Kadı İyaz, Medarık'de şöyle der: O,mehazının bakış mükemmelliği yönünden fıkıh imamlarından geride kalır. O'nun fıkıhta imam sayılmasını kabul etmeyenler, fıkha dair bir kitabının bulunmadığını, ancak Müsned kitabının nakil olduğunu ileri sürerler. Halbuki O'nun asrında fıkha dair kitap yazmak çoğalmıştı. Muhammed b. Hasan, Irak fıkhını topladı, Ebu Yusuf fıkha dair nice kitaplar yazdı, İmam Şafii kitaplarını yazıp mezhebin.! tedvin etti. Halbuki tarihçilerin ittifakla kaydına göre,

İmam Ahmed'in bu konuda bir eseri yok. Bu da O'nun fakih değil, hadis âlimi olduğunu gösterir veya en azından hadis tarafının, fakih yönüne üstün geldiğinin delilidir. Şüphesiz hadis âlimleri içinde fıkıh mes'eJele-rinde fikir yürütenler vardtr. Meselâ İmam Buharı ve keza İmam Müslimin fıkıh yönü vardır, bu onları hadis âlimleri sırasından çıkarıp da fukaha arasına katmaz. İtibar galip olan yönedir. Hadis ilmiyle fazla meşgul olan onda ihtisas kazanır ve hadis âlimi olur. Kim ki çok fetva verir ve onunla uğraşırsa o da faklh olur. Bu her iki vasfın, İmam Malik'te olduğu kadar, birbirine yaklaşıp kaynaştığı başka bir kimse yoktur, O bu hususta tekdir.

3. Fıkha Dair Kavillerini Talebeleri Toplamıştır.

Bizim kanımızca Ahmed b. Hanbel, Hadis âlimi olmakla beraber O bir fakihtir. Yalnız O'nun hadis yönü daha kuvvetli olduğunu da itiraf ve ikrar etmekteyiz. Fıkha dair tedvin olunmuş eser de bırakmıştır. Nasıl ki hadise dair, o büyük müsnedi bırakmıştır. Ve o kendisinden sonra, beklediği gibi imam sayılmıştır. Ondan talebeleri O'nun kavillerini, fetvalarını, görüşlerini toplamışlar, böylece O'nun namına toplanan bunlar O'na nisbeî olunmuş ve bir fıkıh mecmuası meydana gelmiştir. Rivayetleri bazen birbirine muhalif düşse de, çok defa uygun düşer. O, sırf hadis ile şöhret buldu diye, biz ulemanın kabul ile karşıladığı bu fıkıh mecmuasını bir tarafa bırakamayız ve o fıkha dâir kitap yazmadı diyemeyiz. Asrında ilimleri tedvin başlamıştı, talebeleri de O'nun kavillerini toplamışlardır, bu O'na yeter.

İbn-i Kayyim de O'na bu görüşle bakmaktadır. İlamül-Muvakkin'de İmam Ahmed'in fıkha dair kitap yazmamış olmasını şu sebebe bağlarlar: O, hadisten başka konularda kitap yazmayı hiç hoş görmüyordu. Fakat Allah Teâlâ O'nun iyi niyetini bildi ve O'nun yerine talebeleri O'nun sözlerini ve fetvalarını yazıp topladılar. İbn-i Kayyim bunu şöyle açıklar:«Talebesi Haliâl O'nun kavil ve fetvalarını Câmiul-Kebirde topladı, 20 kitaptan daha çok oldu. Fetvaları, mes'eleleri rivayet olundu, insanlar asırdan asra onları nakil edip konuştular. Her sınıftan ehli sünnete imam ve rehber oldu. Hattâ ictihad bakımından O'nun mezhebine muhalif olup başkasını taklid edenler de O'nun kavillerini ve fetvalarını saygı ile karşılarlar ve onların dinî naslara: âyet ve hadise, ashabın fetvalarına yakınlığını, itiraf ederler. O'nun fetvalarına ve ashabın fetvalarına bir bakıp onları karşılaştıranlar birinin diğerine ne kadar uygun düştüğünü görür. Bunların hepsi sanki bir ışık kaynağından çıkmıştır.»

4. Nakillerde İhtilâf ve Hanbeli Fıkhının Nisbeti Mes'elesi.

İmam Ahmed, (Allah ondan razı olsun) fıkha dair bir kitap yazmadığına, hatta bundan başkalarını da nehyettiğine ve hadis okumaya sarılmazlar diye talebelerine yazılmış fıkıh kitaplarını okumayı bile yasakladığına göre, O'nun fıkhının nakli hususunda itimad olunacak şey, talebelerinin O'ndan yaptıkları rivayet ve nakillerdir. Onlar, O'nun kavillerini, fetvalarını uzun uzun yazılmış kitaplara toplayıp naklettiler, hattâ bazısı 30 cüz'ü buldu, yalnız bu nakillerde bazı ihtilâf oldu. Madem ki, rivayetin esası nakildir , İmam kendisi fıkhını kitap halinde yazmadı, nakil edenler ihtilaf ederler ve nakil olunan sözler de birbirinden far-klı olur; tercihler değişik olur. Bakıyoruz ki, bazı tabakat yazarları, bazı talebeleri hakkında söz ediyorlar. Bakıyoruz, İbn-i Ferrâ' Tabakatında: Ebû Bekir Mervezl, Esrem, Harb ve diğerlerinden nakiller yapıyor ve diyor: Bir çokları Hanbeli fıkhını naklettiler ve onları bu büyük imama nisbet ettiler. Diğer yandan bakıyoruz, bazı eser yazarları şöyle demekte: O iki salih ve doğru kimse, kötü arkadaşlara çattılar. «Cafer b. Muhammed ve Ahmed b. Hanbel.» Cafer b. Muhammed, Şia imamlarından Muhammed Bakır'ın oğlu Cafer Sadık, İmamiye fıkhın-daki bir çok kaviller O'na nisbet olunmuştur. Ahmed b. Hanbel'e gelince, o daha beterine uğradı, bazı Hanbeliler inançta O'na bir takım (mücessime) şeyleri isnad ettiler. Bu böyle olunca, şüphesiz ki Hanbeli fıkhının İmam Ahmed'e nisbeti ne kadar doğrudur, bu şüphe uyandırır, en azından bir kısmına gölge düşürür. Çünkt râvinin doğruluğu hakkındaki şüphe, O'nun rivayet ettiğine de geçer, onun sıhhati zedelenir.

5. Ortaya Atılan Şüpheleri Tetkikteki Metodumuz:

Hanbeli fıkhının İmam Ahmed'e nisbeti etrafında uyandırılan şüpheler bunlar. Mezhepleri okumaktaki yolumuz, sadece onları mevzuları bakımından incelemek olsa, meselâ Hanbeii fıkhını teşkil eden fıkıh mecmuasını, o mezhebin fikir ve yön bakımından bir kitabı olarak ele alsak, onun o imama nisbetinden bahsetmeksizin yalnız onu okuyup incelemekle iktifa ederdik, fakat biz mezhebin imamını ve fıkhını inceliyoruz, öğreniyoruz. Öyleyse bize gereken şey: Bu fıkıh mecmuasının imama olan nisbet derecesini araştırmaktır. Onun etrafında uyandırılan şüpheleri, yaratılan zanlan eleştirmektir. Ya onları isbat veya reddederiz, yahut da onların kuvvet ve zaaf derecesini meydana çıkarırız.

Oriun için etrafında şüphe uyandırılan bu şeyleri tetkik etmemiz bize düşen bir vazifedir. Ancak derhal İtiraf edelim ki, ulemanın yüzyıllar boyu muhtelif asırlarda kabul edegeldiği mukarrer umuru tetkik ederken bizim tuttuğumuz yol, onun batıl olduğuna delil bulunmadıkça, bizim de onu onlar gibi kabul etmemizdir. Zira bir şeyi ulemanın kabul edip benimsemesi, telakki bilkabul eylemesi, zahiren onun doğruluğuna, nisbetinin sıhhatına şâhid sayılır. Çünkü onu ondan talebesi, arkadaşları nakil ettiler, onlardan sonra gelen tabaka da onların sözlerini kabul ettiler. Onlardan sonra gelenler de onların bu nakillerini tasdik ederek almış oldular. Zamanların birbirine yakın olması İtibariyle birbirini pekiştiren bu şehadet, reddolunmaz derecede kuvvetlidir, meğer ki aksine bir delil buluna ve onu kökünden sarsacak birşey beyan oluna. Çünkü zahir bunun doğruluğuna şahittir. Zahir olan birşey, hilâfına delil bulunup bozulmadıkça, reddolunamaz. Eğer ulemanın kabul ettiği mukarrer olan şeyler, şüphe ile batıl olacak, zanlar onları çürütecek olsa, o zaman ortada tarih kalmaz, nakiller çürür, İnsanlar eskilerin ilimlerinden faydalanamaz, onların nisbeti sahih olmaz. Hiçbir kimsenin sözü nakil olunamaz.

İşte bundan dolayı biz, Hanbeli fıkhının Ahmed'e nisbetini kabul ediyoruz, çünkü bu mukarrer bir usuldür. Ve onurr etrafında uyandırılan şüpheleri inceliyoruz. Bu şüpheleri gelişi güzel almıyoruz. Ancak bir fetvanın veya kavlin O'na nisbetinin batıl olduğu delil ile sabit olursa, o zaman ona göre hükmümüzü veririz. Her hangi bir şüphe ve zandan ötürü bütün mezhebin ona nisbetini toptan reddedemeyiz. Söylenen bir şeyi de ihmal edip bir yana atmayız. Tetkik ederiz, karşılaştırırız, kıyas ederiz, ölçeriz. Tetkik sonucu her şeyin hakkını veririz, vardığımız neticeyi açıklarız. Mukaddime ile netice arasında kapanıp kalmayız, delil ile onun götürdüğü sonuca bağlıyız. İlmi metoddan ayrılmayız, ilmin gereğine uyarız.

6- Mezhebin İki Özelliği: Hadis'e dayanması, Muamelatta Serbestiyi Kabulü.

Biz mezhebin Ona nisbetini tetkik ettikten, daha doğrusu O'na nisbeti etrafında uyandırılan şüphelen giderdikten sonra, Hanbeli Mezhebini tetkike başlayacağız. Göreceğiz ki, o geniş, bereketli, canlı bir mezheptir. Onda başlıca iki unsur görünür ki, ikisi de onu kuvvetle beslemiş, bu sayede, diğer fıkıh nev'ilerinden ayrı olarak muamelât hususunda daha geniş ve müsaid olmuştur. O unsurlar da şunlardır:

1- Ahmed b. Hanbel fıkhı, rivayete dayanan bir fıkıh, Hadis fıkhı olup onda bu eser en kuvvetli bir surette tecelli etmekte, en açık şekilde görünmektedir. O , sahabenin görüşlerini, kavillerini seçer, eğer mes'ele hakkında sahabeden iki kavil varsa onlardan birini seçip alır veya bazen her ikisini de alır. Böylece ona göre mes'ele hakkında iki görüş olmuş olur. Bunu esere uymak için yapar. Çünkü O, Ashabı Kiram'dan bu yüce kişilerin görüşleri arasında nas'a dayanmaksızın bir tercih yapmak için kendisinde hiç bir hak ve salahiyet görmüyor. Çünkü tercih yapmak, iki taraftan birinde noksanlık, diğer tarafta da kemal görmeği icabeder. O ise nass olmadan kendisinde böyle bir hak görmüyor. O selefin yolunun tesirinde kaldığından ve ashabın izini takip ettiğinden, nass olmıyan hususlarda ictihad yapıp fetva verirken bu hususta da ashaba uymakta, onlar gibi yapmağa özenmekte, nassla değilse bile, hiç olmazsa benzeme yoluyla bunu yapmaktadır.

2- Muamelât hususuna gelince, burada daha müsamahalıdır ve nass, menkul eser veya bu ikisine kıyas yoluyla verilmiş bir hüküm yoksa, o zaman işi İbâhai aslıya kaidesince'serbest bırakır. Çünkü eşyada asıl olan mubah olmaktır. Onun için akidlerde ve şartlar hususunda İslâm fıkıh mezhepleri arasında en geniş olanıdır. Mukavele serbestisi tanır. Akidler ve şartlarda asıl olan sıhhattir, meğer ki nassta yasaklanmış birşey ola. Akdin sıhhatına delil istemez, İbâhai asliye delili yeter. Halbuki diğer cumhur fukahası akdin sıhhatına delil ister. O akdi sahih sayar, batıl olduğunu iddia edenlerden buna delil ister. İleride, bu mezhebin muamelâtta ne kadar geniş olduğunu, mukavelelerde serbestiyi aldığını, her şartı kabul ettiğini göstermek için, bunu ayrıca ele alacağız.

7- Mezhebin Usûl ve Kaideleri.

Biz bu mezhebi tetkik ederken, iki şeyi behemehal incelemek zorundayız:

1- Bu mezhebin hüküm çıkarırken, dayandığı usul nedir? Fer'î mes'eleler o usule göre nasıl alındı?

2. Fer'i mes'elelerı rabt altına alan umumi kaideler nelerdir? Türlü türlü birçok mes'eleleri toplayan nedir? İctihad meyvelerini veren ana temel nedir?

Zira bu usul ve kaidelerin hepsi İmam Ahmed b. HanbePin/yaptığı şeyler değildir. Bunlar tafsilâtiyle ondan nakil olunmamıştır.: Bunlar ondan sonra tafsilâtiyle açıklanmış, fer'i mes'elelerden çıkarılarak , istinbat için temel bir asıl veya bir kaide haline sokulmuştur.

8- Usul İle Kaideler Arasındaki Fark.

İleride yeri gelince açıklanacağı üzere asıl ile kaide arasında fark. vardır.

Asıl: Fer'i mes'eleyi çıkarma yoludur. O vücut bakımından daha öncedir. Mes'ele o asıla göre hal olunur. Birçok imamların kurduğu usulü, füru'dan çıkarılmış ise de usul yine önce gelir.

Kaide: ise birbirine benzeyen fer'i mes'eleleri rabt ve zabt altına alan umuma şamil bir kuraldır. O füru'dan sonra gelir, onlardan alınmıştır. O für'u bilme yolunu kolaylaştırır. İleride açıklanacaktır.