İCMA

416- Sözü Neden Uzattık?

Nasslara dair sözü uzattık. Çünkü nasslar, Zahiriye fıkhının temel direğidir. Ve nassları zahiri üzere anlamak zahiriye uleması ile cumhur fu-kaha arasındaki ihtilafın esasıdır. Zira İslara tukahası arasında zahiri almak, Zâhiriyenin özelliğidir. Başkaları kıyası almakta onlara katılmış-larsa da zahiri almakta katılmamışlardır. Onun için âmm, hâs, emir ve ne-hiyler bahsini Zahiriye açısından biraz uzattık. Umarız ki, bu tafsilattan sonra okuyucuya nassslan anlama hususunda Zahiriye Mezhebi hakkında açık bir fikir vermişizdir. Böylece bu mezhebin en önemli temeli anlaşılmış olur. İkincisi de kıyas kabul etmeyip reddetmeleri, nassları talil yapmamalarıdır.

417- Tema Ve Nevileri:

Şimdi, Zahiriye fıkhının Kitap ve Sünnet'ten sonra üçüncü delili olan ic-ma bahsine gelelim. İbn Hazm'a göre, icma; icmaen kabul edilmiş bir delildir. Sünnilerden buna muhalif olan yoktur. Biz ve muhaliflerimizin ekserisi ittifak halindeyiz ki, İslâm uleması arasında icma delildir ve bu kesindir. İbn Hazm'ın icma'a dair sözü üç temel etrafında döner dolaşır. Biz icma'a delil olduğunu isbata girişmeyeceğiz, yalnız icmanın bu üç temel noktasını anlatacağız: Onlar da icmanın hakikati, icmanın yapılması dayanağı yani usul ulemasının icmanın senedi dedikleri şey üçüncüsü olarak da icmanın asrı yani kimlerin icmai muteberdir.

418- İmanın Hakikati:

İbn Hazm, icmanın hakikatim tarif etmeden, dinin kaynağı olan delilleri taksim ile işe başladı. Şöyle ki: Dinî hükümler iki şeye dayanır: Ya mus-hafta toplanmış olan vahiyler ki Kur'an'dır veya mushafta olmayan Hz. Pey-gamber'in hadisleri. Sonra bu iki kaynaktan alınan hükümleri üçe taksim eder.

a. Ümmetin asırdan asra nakil ettikleri şeyler: İman, namaz, oruç, hac ki bunlarda icma vardır. Bu kısımdakilerden icma olmayanı yoktur.

b. Tevatür yoluyla nakil olunan bir çok sünnetler vardır. Hz. Peygam-ber'in oturarak namaz kılması, Hayber arazisini mahsulün yarısını vermek şartıyla Yahudilere vermesi gibi.

c. Mevsuk kimselerin nakil ve rivayet ettikleri şeyler ki, bunların bazısında icma vardır, bazısında da ihtilaf vardır.[1]

Buna göre gerçek icma ümmetin asırdan aşıra nakil ettikleridir. İman, namaz, namaz vakitleri ve rekatleri, oruç, hac vakitleri gibi dinde zaruri olarak bilinenlerdir.

422- Ibn Hazm, Şafii'nin Görüşünü Almıştır:

İcma hakkında İbn Hazm'ın sözlerinden bu anlaşılır. Böyle bir tarifi Şafii de yapmıştır. Bunu kitabında söylemiştir. Şâfîi icmaya karşı olanla tartışırken, muhalifi ona:

- "İcma var mıdır?" diye sormuş, o da:

- "elhamdülillah var, hem de çok" demiş. Bütün bu farzlarda icma vardır, bunu kimse inkar edemez, kimse bunda icma yok, diyemez. İcma var diyenlerin yolu budur..."[2]

İmam Şafii'nin sözleri böyle. Bunlar, İbn Hazm'ın dediklerine uygundur. Hatta, okuyucu İbn Hazm bu düşünceleri Şafii'den almış sanabilir. Bunda bir sakınca da yoktur. Çünkü usul ilminin ilk temellerini atan Şafii'dir. Usul ilmine dair yazanların çoğu ondan birçok şeyler almışlardır. Bu çığırı açmak fazileti ona aittir, sonra gelenler onun kaynağından almışlardır. Evet, İbn Hazm burada İmam Şafii ile birleşiyorsa da gayede ayrılıyor. İbn Hazm, icmayı buna hasreder, Şafii ise, icma olaylarını araştırma yoluyla bu görüşe varır. Onun için Risalesinde icmadan ve icmanm şartlarından bahis açmıştır. İcmanm kurallarını kurmuştur, o icmayı yalnız bir asra münhasır kılmaz.

İbn Hazm'a göre, icma böyledir. Fakat icnıayı kimler yapar, icma nasıl oluşur? İbn Hazm, bu konuda zâhiriyenin görüşünü söyler ve bunu mezhebin başı olan Ebû Süleyman Dâvud Zahiriye nisbet eder. Onlara göre, muteber olan icma, sahabenin icmaldir. İcmanın hakikatine uyan da budur. Madem ki icma Hz. Peygamber'den tevatüren nakil olunan kesin ilimdir, böyle bir icma ancak sahabe devrinde olabilir. Onlardan sonra gelenlerin icması ise, onların icmasına tabi olur. Onun için şöyle demektedir: "Zâhiriyeci Ebu Süleyman ve bizim arkadaşlarımızın çoğu icma; ancak sahabenin icmasıdır, demişlerdir. Ashab-ı Kiram, onlar Hz. Peygamber'in yanında bulunmuşlardır. Sonra onların hepsi çok kâmil müsl umanlar dır, imanları tamdır, başkalarına benzemezler. Bu vasıfta olanların icmaı kesindir, bütün müminlerin icmaı olur. Onlardan sonra gelenlerin icmaı ise, bir kısım müminlerin icmaldir, tüm müminlerin değil. Bir kısım müminlerin icmaı ise tam müminlerin icmaı gibi olamaz. Bir de ashab bir yerde idi, yerleri, sözleri belliydi, sonra gelenler ise dağınıktır, onlar gibi tesbit olunamaz."[3]

Ibn Hazm bu üç delili, Dâvud Zahirinin sözü olarak nakil eder. Dayanağı şudur: icma Hz. Peygamber'in talimi ve tasdiki ile olur. Bu da ashabda vardır. Sonra onlar bir yerde bulunduklarından icmaları mümkündür, ve onlar kâmil müminlerdir.

420- Başka temalar Delil Olamaz:

Ibn Hazm, bu görüşü şöyle yorumlar: İcma kıyamete kadar bütün asırların icmaı olur veya asırlardan bir asrın icması olur. Birinci caiz olamaz, çünkü bütün asırlar geçmeden o nasıl icma yapılacak? Öyleyse sadece bir asrın icması kalır ki, o da ashabın icmaıdır. Çünkü icma şartları o asırda vardır ve bu muteberdir.

a. Bu icmada ihtilaf yoktur. Ashabın hepsinin icma ettikleri bir şeyde iki müslümanm ihtilaf ettikleri olmamıştır. Bu kesin bir icmadır, sahih icma budur, buna muhalefet etmek helal olmaz.

b. Doğrusu din tamam olmuştur. Cenab-ı Hak şöyle buyurmuştur: "Bu gün sizin dininizi tamamladım, size olan nimetimi tamamladım, size din olarak İslâm'ı seçtim." (el-Maide, 5/3)

Öyleyse ondan sonra icma yoluyla bir şey ziyade edilemez, Hz. Peygamber'in ashabından başkasının icmaı, muteber olmaz.[4] Sahabenin iemamın muteber olmasına gelince; onların ihtilaflarında icmaı muteber olamaz. Ashabın ihtilaf ettikleri bir hususda, sonra gelenler icma ederse, bu da muteber olmaz. Çünkü ashabın ihtilaf ettikleri bir şeyde, sonra gelenlerin icma etmeleridir ki bu kimseyi bağlamaz. Ashabdan sonra gelenlerin sayılması mümkün değil, ashab ise bir yerde olduklarından bellidirler, icmaları mümkündür. Böylece ashabın ıcma'ı makbuldür. Diğerleri icma sayılmaz.[5]

421- İcma'a Bir sened Lazımdır:

Ibn Hazm'ın incelemesine göre; hakikatte icma, dinde zarureten bilinen bir şeyde, Hz. Peygamber'e tevatüren varan bir icma'dır ve bu da nassdan, senede bağlıdır. Bu ashabın icma'ı olup Hz. Peygamber'in talimine dayanır. Bir nassa dayanmayan icma muteber değildir. îcmanın senedi nassdır. Nassdan bir senede dayanmayan, icma düşünülemez. Kesin olarak şöyle der; "Nassız icma yoktur. Bu nass, ya Hz. Peygamber'in sözü, veya fiili olup ondan sahih surette nakil olunmuştur. Bir de ikrar ve tasdiki olup o da sağlam surette nakil olunmuştur. Bunlardan başka suretle icma idda edenin, davasını isbat etmesi gerekir."[6]

Demek tasdik bir senede dayanmayan icma, batıldır, bu icma sayılmaz. Çünkü icma, Hz. Peygamberin talimine dayanır, bu da nassla olur. Nassdan bir delil olmayınca, sened yok demektir. Çünkü sened nassdan olur. O bu konuda deliller getirir.

422- İbn Hazm'ın Delilleri:

Şimdi bu delillere bakalım, onun fıkıhdaki yüksek derecesini görelim.

a-Cenab-ı Hakk şöyle buyurur: "Rabbinizden size indirilene uyun, O'ndan başka dostlara uymayın."fel-Araf, 7/3) Nass olmadan çıkarılan hüküm, Rabbimizin indirdiğine uymamaktadır.

b- Cenab-ı Hakk: "Bugün sizin dininizi tamamladım" (el-Maide 5/3) buyurmuştur. Öyle ise her icmanın Hz. Peygamber'in asrında yapılmış olması lazımdır. Yoksa, din asn saadette tamaml-anmamış demek olur. Halbuki Allah tamamladığını haber veriyor. O asırdan sonra icmayla ziyade yapılamaz. Bu iki delil onun görüşüne göredir. Nasslardan başka delilleri, kıyası muteber yapanlar, nassları ta'lil ederek illete göre hüküm verirler, aynı sebep aynı hükmü alır dediler. Bu kıyaslar da nasslara dayanır. Bunlar nasslara hami olunur. Bu dinin tamam olmasına aykırı olmaz. Her hükmün bir hikmeti vardır. Olaylar sonsuzdur, hikmete göre hüküm verilir...

423- Bu Halde İcma Nasıl Mümkün Olur?

İbn Hazm, Zahiriye görüşüne göre başka deliller de getiriyor: Müslümanların, Hz. Peygamber'den sonra nass olmayan bir meselede icma etmelerini akıl mümkün görmez. Çünkü Ashab-ı Kiram, fetih olunan ülkelere dağıldılar. Sonra daha çok genişlediler. İş öyle bir hâle geldi ki, bunların bir iş hakkında birleşmelerim, icma yapmalarını insanın aklı almıyor. O bunu imkansız görüyor ve şöyle diyor: "Akıl ve müşahadeye dayanarak biz, böyle bir durumda İslâm ulemasının nass olmayan bir meselede de icma yapmaları mümkün müdür diye sorarız. Bunların bir yerde, bir mesele hakkında birleşmeleri olur mu? Ashab dağılmadan bu mümkün, fakat dağıldıktan sonra nasıl olur? Eğer mümkün derse, bu inattan başka bir şey değildir. Düşünün: İslâm uleması dağılmışlar, kimisi Yemen'de, kimisi Amman'da, kimisi Bahreyn'de, kimisi Taif de, kimisi Mekke'de, kimisi Endü-lüs'de Kurtuba'da, kimisi Arabistan Yarımadası'ndadır. Daha sonra ise iyice genişlemişler, kimisi Fas'da, Endülüste, kimisi Berberi sahillerinde, Yemen kıyılarında Kafkas hududlarına kadar yayılmışlar... Doğrusunu söylemek gerekirse, buna ilk işaret eden İmam Şafii olmuştur."[7]

424- İnsanların Tabiatları Değişiktir:

İbn Hazm, nass olmadan icmanın mümkün olmayacağını söylemekle yetinmiyor, insanların düşünceleri, tabiatları çeşitli olduğundan bunu imkansız görüyor ve şöyle diyor:

"Kesin bilinen bir şey vardır; insanların himmetleri, iradeleri, görüşleri tabiatları farklıdır. Birinin hoşlandığından diğeri nefret eder, kaçar. Bu ayrılıklar çoktur ve çetindir. Biri yumuşak kalplidir, acır, diğeri katı kalb-lidir, sert davranır. Biri güçlü kuvvetlidir, azimlidir, hayırlıdır. Biri zayıftır, kolaya kaçar. Biri zevk ve safaya düşkündür, biri serttir, kabadır. Biri mutedil olup her şeyde ortada kalır, biri öfkeli olup şiddet gösterir, biri yumuşak huyludur. Böyle olunca bunların bir hükümde birleşmeleri imkansızdır. Bunlar ancak duyguyla kavradıkları, akılla bildikleri yani hisse ve akla dayanan şeylerde birleşirler. Halbuki din Hükümleri bunlar kabilinden değildir. Öyleyse icma imkansızdır, bu kesin bir delildir.[8] Böylece îbn Hazm, nass olmadan icma olmayacağım tanımlıyor bunlar da mantıkma uyuyor, ona göre icmanın hakikati nassa dayanmadan yapılamayacağıdır. Hatta Peygamber'in talimi olmadan icma olmaz. Onun için sahabinin icma-smdan başkası muteber değildir, diyor.

Medine Halkının İcmaı Meselesi:

425- Medmelilerin İcmaı Delil Olamaz:

Söylediğimiz gibi, İbn Hazm'a göre, Hz. Peygamber'in talimine uygun olarak bütün ulemanın tevatüren sabit olunan icmanın muteber olduğunda, bir kısım halkın icmaı, icma sayılamaz. Onun içindir ki, o, Medine ehlinin icmamı icma saymaz, bu dinde bir delil olamaz, çünkü bu, muteber olan delillerden değildir. Onlar nass, icma ve onlardan alınan delildir.

Medine ehlinin fazileti olduğundan onların icmamı delil tutanlar, yanılıyor diyor. Evet onlar vahyin nüzulünü gördüler, fakat fazilet basıca, delil saymak başkadır. Sonra o fazilet hep sürmez. Nasıl ki bugün Medine halkı bozulmuştur, orada aşırı giden Şia Rafızi var... Bir de vahiy inerken bulunan sahabeler onlardan sonra gelen Medine halkı başkadır. İmam Leys b. Sa'd, Medine ehlinin amelini delil saymadığından İmam Malik onu kınamıştı, Leys, İmam Malik'e karşı ayni delille cevap vermiştir.[9]

Dört halifeden üçü; Ebu Bekir, Ömer ve Osman Medine'de idiler. Müslümanlara dini anlattılar, Medine halkını diğerlerinden üstün tutmadılar. Dini halka anlatmakta kusur ettikleri asla düşünülemez. Allah onları böyle şeylerden korusun.

426- İmam. Maliki Diğer İmamlardan İleri Tutmak İsteyenler:

İbn Hazm burada, Şâfi'nin de daha Önce değindiği bir meseleyi ele alıyor: Medine halkını, kendilerinden önceki sahabilerin icma ettikleri bir meselede ancak icma ederler. Bu da sahabe icması olur, onların değil. Eğer diğer İslâm şehirlerindeki ulemanın icma ettikleri meselede icma ederlerse onlara katılmışlar demektir.[10]

İbn Hazm, sadece bununla kalmıyor, Medine ehlinin icmasmı delil sayanlar, İmam Malik'i diğer imamlardan daha çok taklid etmeğe layık göstermek için bu iddiaya kalkıştıklarını da ileri sürüyor. Ashabın ve tabile-rin meşhur Medine fukahasının hepsi bir meselede icma etsin de diğer şehirler onlara muhalif olsun, böyle bir şey olmaz.

427- Icmaa Sened Arar:

İşte İbn Hazm'ın icma hakkındaki görüşü böyle. Gerçekte o, nassa dayanıyor, her şeyden önce, icmanın senedinin nass olmasını şart koşuyor. Sonra icmanın tevatüren nakil yoluyla Hz. Peygamber'e ulaşmasını istiyor. Bİr de icmanın Peygamber'in sözü, fiili ve takririyle tastİk edilmesini ileri sürüyor. Doğru yolu gösteren Allah'dır.

[9] Leys'in bu mektubu, yazarın imam Malik adlı eserinde vardır, (müt)

[10] Bu hususta İmam Şafii kitabına bakınız.