Yunanca antropos
(İnsan) ve morphos (bi-Çim) kelimelerinden oluşan ve Türkçe'de "inşa
nbiçi m çili k" kelimesiyle karşılanan antropomorfizm, en genel anlamda
insani ya da insanımsı özelliklerin çeşitli insan dışı formlara, özellikle
deTanrı'ya atfedilmesini dile getiren bir terimdir. En sık kullanımı,
tabiat-üstü varlıklara ilişkin inançlara yapılan atıflarda ortaya çıkar. Bu
lür inançlar, ruhlar gibi dinî olabileceği kadar, yeraltı hazinelerini
bekleyen cinler gibi dindışı şekillerde de sözkonusu olur. Bunlar anatomik,
fizyolojik, psikolojik, duygu, coşku, davranış ya da sembole ilişkin nitelikler
de olabilir. Sosyal bilimlerde terimin kullanımı genel kullanımdan pek farklı
değildir. Başka deyişle antropomorfizm, tabiat-üslü varlıklarla ilgili
inançların bir parçasıdır. O, terimin tcolojik ve edebi kullanımlarından şu
bakımdan ayrılma eğilimindedir: Antropor-morfizmin başlıca vurgusu (tanrıcı)
(teistik) inançlar üzerinde odaklanmaz, aynı zamanda, herşeyi ruhlarla İlişkili
olarak algılayan animis-tik inançları da içerir.
İlk Çağ Yunan
inanışında Tanrı'nın insan şeklinde algılanması esastır. Yunanlılar hemen
bütün doğa varlıklarını ve güçlerini birer tanrı olarak kabul ederlerdi.
Mitolojilerde, sözgelimi kozmogoni (evrenin yaratılışı)'ler-de, aynı anlayış
çarpıcı bir şekilde ortaya çıkar. Homcros IHada ve Odysseia'da, bir anlamda
da Hesiodos'un Thcogonia (Tannlann doğuşu) ve Efga kai hemera (İşler ve Gün/er)
adlı epik şiirlerinde bu anlayışı sergilerler. Gerek Yunanlıların, gerekse
Homeros, Hesio-dos gibi yazarların antropomorfist anlayışına İyonyalı şair ve
filozof Ksenophanes (M.Ö. yaklaşık 580-500) karşı çıkarak Teklanrı (vahdaniyet)
inanışını savunacaktır.
Başka deyişle
antropomorfizm, tabial-üstü varlıklarla ilgili İnançların bir parçasıdır. O,
le-rimin tcolojik ve edebi kullanımlarından şu bakımdan ayrılma eğilimindedir:
Antropor-morfizmin başlıca vurgusu (tanrıcı) (teistik) inançlar üzerinde
odaklanmaz, aynı zamanda, herşeyi ruhlarla ilişkili olarak algılayan aninıistik
inançları da içerir. İlk Çağ Yunan İnanışında Tanrı'nın insan
şeklinde algılanması
esastır. Yunanlılar hemen bütün doğa varlıklarını ve güçlerini birer tanrı
olarak kabul ederlerdi. Mitolojilerde, sözgelimi kozmogoni (evrenin
yaratılışı)'ler-de, aynı anlayış çarpıcı bir şekilde ortaya çıkar. Homeros
İlİada ve Odysseia'ûa, bir anlamda da Hesiodos'un Theogonia (Tannlann doğuşu)
ve Erga kai hanem (İşler ve Günler) adlı epik şiirlerinde bu anlayışı
sergilerler. Gerek Yunanlıların, gerekse Homeros, Hesio-dos gibi yazarların
antropomorfist anlayışına İyonyalı şair ve filozof Ksenophanes (M.Ö. yaklaşık
580-500) karşı çıkarak Tcktanrı (vahdaniyet) inanışını savıınacakiır.
Baba, Oğul ve Kutsal
Rulı unsurlarından oluşan Hıristiyanların teslis inancı antropo-r morfist bir
mahiyet ve nitelik taşır. Orta Çağ Skolastik felsefesinde teslisin açıklanması
hususunda ortaya çıkan yoğun felsefi tartışmalar üçleme'nin yanında, bunun
açıklanmasında başvurulan tecessüd (incarnaiioıı) görüşü de Tanrının insan
biçiminde veya niteliklerinde kavranıldığı sonucuna götürür.
Yaygın olmamakla,
etkisi kısıtlı ve belli bir zamanla sınırlı kalmakla beraber Kıtr'ân ve hadislerin
bildirdiği bazı esasları (sözgelimi mü-teşabih ayetler gibi), yanlış
yorumlayanlar olmuştur, bunlara Müccssime veya Mübcşşihe denilir. Onlara göre,
Allah'ın "el"İnden, "yüz'Tınden "arş"ın üzerinde
oturduğundan sö-zedilcbilir. Ancak İslâm'ın itikadi esaslarına İlişkin
nasslarının sıkı, titiz, ciddi ve İslâm'ın ruhuna uygun yorumların ortaya
çıkışıyla birlikte "Müccssime", "Müşebbihc" gibi görüşlerin
itibar görmediği ve unutuldukları söylenmelidir.
Demek oluyor ki,
antropomorfizm,Tcktanrı-cı ve Çoktanncı mitolojik ve felsefe temelli Tanrı
anlayışlarında ortaya çıkabilmektedir. Tektanrıcı Yahudilik ve Hıristiyanlık
başlangıçta böyle olmamalarına rağmen, daha sonra antropomorfik bir Tanrı
inanışına saplanmışlardır. Vahdaniyet esasına dayalı Allah inanışının bugün
için İslam'dan başka bir dinde korunduğu naşı] söylenemezse, aynı şekilde
antropomorfik, Tanrı anlayışından münezzeh kaldığı da belirtilmelidir.
Antropomorfizm'in karşıtı, İnsanın 'Tanrı suretinde" olduğu inancını
savunan tcomorfizmdir.
(SBA)
Bk.Animizm[1]