"Maliyet-Kâr-Hacim
Analizi" veya "Kâra Başlama Noktası Analizi" de denir.
İşletmeler mal ve hizmel üretirler. Bu mal ve hizmetleri üretmek için
katlandıkları fedakarlıkların parasal ifadesi olan "ürünlerin maliyetini"
bu ürünleri saltıkları kimselerden "fiyat" adı allında geri alırlar.
İşletmelerin
hayatlarını sürdürebilmeleri ve sermaye koyanlara gelir sağlayabilmeleri için,
ürünlerini saunalanlardan, sadece maliyeti geri almaları yeterli olmaz.
Maliyetin üzerinde bir tutar geri alınmalıdır ki, işletmeye kâr adını
verdiğimiz "artıdeğer" kalabilsin. Zaten işletmelerin kuruluş amacı
da budur. Sadece maliyetlerini geri alan veya bunu bile başara-mayarak zarar
eden işletmeler faaliyetlerini sürdüremezler.
İşletmelerin
maliyetlerinin üretim miktarı ile İlişkili olması ve fiyatın genellikle işletme
dışında "piyasa" dediğimiz ortamda oluşması, işletme yöneticilerinin
belirli bir fiyatla satılacak ürünlerin, hangi üretim (ve satış) düzeyinde ne
kadar kâr bırakacağı konusunda bir çalışma yapmalarını gerektirir. Piyasa
fiyatını etkileyebilecek güçteki işletmeler bile bu çalışmayı yapacak hangi
üretim (ve satış) düzeyinde, ne fiyatla satış yaparlarsa en kârlı durumda
olacaklarını bilmek isterler. Fiyatlandırma, üretim seviyesini belirleme veya
yeni ürünler çıkarma konusunda verilecek kararlar, bu tür irdelemeleri gerekli
kılar.
İşte "Başabaş.
Noktası Analizi" (veya Maliyet-Kâr-Hacim Analizi) satış hacmindeki, fiyatlardaki,
maliyetlerdeki veya satış karışımın-daki değişmelerin kâr üzerindeki etkilerini
gösteren bir yönetim ve planlama aracıdır.
Başabaş Noktası
Analizinin dayandığı varsayımlar şunlardır:
a)
Maliyetler açıkça sabit ve değişken olarak sınıflandırılabilirler. Ya da karma
maliyetlerin (hem sabit, hem de değişken maliyetlerden oluşan) sabit ve
değişken kısımları belirlenebilir;
b) Sabit maliyetlerkesinlikle saiış tutarıyla birlikte
değişmez. Yani satış düzeyinden etkilenmezler. Değişken maliyetler İse kesin-
likle satış düzeyinden
etkilenirler;
c) Satış hacmi değişse de, birim başına satış fiyatı
değiş-memektedir;
d) Satış
karışımı (İşletmenin ürün çeşitleri ve toplam üretim içindeki payları) sabit
kalmaktadır;
e) Üretim işletmeleri için Üretim Miktan'nın tamamı
satılmış olacaktır. Dönem sonu mamul stoku yoktur;
f) Her çeşit satın alma fiyatı sabittir;
g) İşletmenin verimliliği değişmem ektedir; h) Maliyetler
üzerinde yalnızca üretim veya satış miktarının etkisi bulunduğu kabul
edilmektedir. Maliyetlere çok başka etkenler de etki eder. Fakat Başabaş
Noktası Analizlerinde olay basitleşti-rilmckledir. Bir anlamıyla bu analiz
statiktir. İş hayatındaki dinamik etkiler gözönüne alınmaz.
Maliyct-Kâr-Hacİm
analizinin önemi, maliyetleri sabit ve değişken olarak bileşenlerine
ayırmasıdır. Tanıma göre Sabit Maliyetler; üretim hacmindeki değişmelere bağlı
olarak toplam tutarı değişmeyen maliyetlerdir. İşletmenin belirli bir
kapasitede çalışabilmesi için bu maliyetlere mutlaka katlanılması gerekir. Bu
belirli kapasite kurulduktan sonra üretimin düzeyi ne olursa olsun, toplam
sabit maliyet tutarı değşimez; fakat birim ba§ma düşen sabit maliyet üretim
hacmiyle ters orantılı olarak değişir. Yani üretim arttıkça birim başına sabit
maliyet düşer, üretim azaldıkça birim başına düşen sabit maliyet de artar.
Değişken Maliyetler
ise üretim hacmiyle doğru orantılı olarak toplam tutarı değişen, fakat birim
başına sabit kalan maliyetlerdir. Genelde işçilik ve malzeme maliyetleri
değişken maliyet olarak kabul edilir. Genel maliyetler ise sabit ve değişken olabilirler.
Sabit maliyetlere de örnek olarak işyeri kirası, ısınma ve aydınlatma
maliyetleri, belirli bir kapasitede gerekli olanmakine ve tesisin
amortismanları verilebilir.
Maliyetler sabit ve
değişken olarak ayrıldıkları zaman, satış hasılatını (satılan miktar X satış
fiyatı) değişken maliyetler ile karşılaştırmak yararlı olur. Fiyatın sabit
olduğunu var-saydımıza göre. Toplam Satış hasılatı, satış hacmi ile doğru
orantılı olarak değişecektir.
Değişken Maliyetler de
satış hacmi İle doğru orantılı olduğu için, hasılat ile toplam değişken
maliyetler arasındaki fark da satış hacmiyle doğrudan ilgili olarak
değişecektir. İşte hasılat ile değişken maliyetler arasındaki farka katkı
ınatjı denir.
Katkı marjı karar
vermede yararlı bir araçtır. Örneğin bir işletme eğer katkı marjı varsa zarar
ettiği halde işe devam edebilir. Çünkü amortisman gibi bazı sabit maliyetlerden
işi kapatmakla kurtulmak mümkün değildir. Katkı marjı İle sabit maliyetlerin
bir kısmı geri alınmaktadır. Bu nedenle işe devam kararı vermekle zararını
azaltmakta, bciki geçici bir zorluğu daha az zararla atlatabİlmektedir.
Katkı Marjının sabit
maliyete eşit olması ise ne kâr, ne zarar edildiği bir noktadır ki, bu başabaş,
noktasıdır. Maliyet Kâr-Hacim ilişkisinde anahtar rolünü Katkı Marjı oynar.
Katkı marjı toplam sabit maliyetlere eşit olduğu zaman işletmenin kârı
sıfırdır veya başabaştır. Katkı marjı sabit maliyetleri aştığı zaman işletme
kâra geçer.
Başabaş noktası ise
toplam satış hasılatının toplam maliyetlere eşit olduğu üretim satış hacmidir.
Toplam Hasılat =
Toplam Maliyet
Satış Miktarı x Satış
Fiyatı = Sabit Maliyet + Değişken Maliyet Toplam Ilasılat-Değİşken Maliyet =
Sabit Maliyet
(Katkı Marjı) = (Sabit Mali-
yet)
Katkı Marjım Satış
hacminin bir fonksiyonu olarak göstermek istersek:
a) Toplam Hasılat =
Satış miktarı x Satış Fiyatı
b) Değişken Maliyet =
Satış Miktarı x Birim Başına Değişken Maliyet
Katkı Marjı = Toplam
Hasılat - Değişken Maliyet
Katkı Marjı = (Satış
Miktarı x Satış Fiyatı) -(Satış Miktarı x Birim Başına Değişken Maliyet)
Katkı Marjı = Satış
Miktarı (Satış Fiyatı-Bi-
rim Başına Değişken
Maliyet)
Katkı Marjı = Sabit
Maliyet = Satış Miktarı x Birim Başına Değişken Maliyet)
Tüm üretimin satıldığı
varsayımına göre hangi üretim satış hacminde toplam satış hasılatının, bu
hasılatı elde etmek için katlanılmış olan toplam maliyetlere eşit olduğu yani
BBN de bulunduğu şöyle hesaplanır:
BBN Satış Miktarı =
Sabit Maliyetler
Birim Başına Katkı
Marjı
Necdet ŞENSOY
Bk. Kâr; Maliyet