ÇARPAN

 

Bir ekonomide, yatırımların düzeyi yüksel­dikçe milli gelir düzeyinde de bir artış meyda­na gelir. Yatırım harcamalarının milli gelir üzerindeki bu çoğaltıcı etkisine çarpan (çoğal­tan) denir. Diğer bir deyişle, toplam talepte meydana gelen artış, milli gelirin de yükselme­sine sebep olur. Ancak milli gelirdeki artış ya­tırımdaki artıştan daha fazladır. Çünkü milli gelir, toplumdaki tüketim ve yatırım harcama­larının toplamından oluşur. Yani, Y=C + 1'-dır. Bundan dolayı, yatırımlar artarsa nıİHİ ge­lir de artar ve buna bağlı olarak tüketim de ar­tar. Öyleyse yatırım tüketimi de arttırdığın­dan, milli gelir de birkaç misli bir artış sağlar. Kısaca, çarpan, yatırım harcamalarındaki de­ğişmenin, toplam gelirde kaç misli büyüklükle bir gelir değişikliğine yol açacağını gösteren bir katsayıdır.

1929-1936 ekonomik bunalım döneminde Keynes ve onun fikirlerini paylaşanlara göre, yatırımların çarpan etkisinin milli geliri arttı­racağı, dolayısıyla ekonomik kalkınmayı kolay­laştıracağı savunulmuştur. Çarpan, İ931 yılın­da R.F.Kalın tarafından "istihdam çarpanı" kavramı ile ortaya çıkarılmıştır: Bu kavramı Keynes'in "yatırım çarpanı" teorisi izlemiştir. Bu kavramlar dışında İktisatta denk bütçe çar­panı, dış ticaret çarpanı, vergi çarpanı, süper çarpan gibi çarpan kavramlarına rastlanılmak­tadır.

1- İstihdam çarpanı kavramını iktisadi litera­türe Kalın sokmuştur. Kahn'a göre, işsizlik dö­neminde gerçekleştirilen kamu yatırımlarında yaratılan istihdam artışı bu yatırımlarda istih­dam edilen işçi sayısından daha fazladır. Bun­dan dolayı yatırım sanayiinde iş hacminin ge­nişlemesi ve elde edilen kazançlar diğer sek­törlere olan talebi canlandırmaktadır. Ancak Kahn'ın açıkladığı gibi, ilk İstihdam edilenler-

le diğer sektörlerde istihdam edilenlerin döne­mi aynı değildir. Burada çarpanın gerçekleş­mesi İçin zamana ihtiyaç vardır.

YatırımlardakİAl kadar artış yatırım sanayi­nin istihdam düzeyindcA.N^ kadar bir gelişme göstermektedir. Ancak diğer sektörlerdeki is­tihdam hacminin gcli§mesi,AN^'nin miktarına ve bu miktardan diğer sektörlere geçebilecek orana bağlıdır. Bu oranı c ile gösterirsek 1/1-c veya kn. istihdam çarpanıdır. Toplam istih­dam hacmi, istihdam çarpanı ileAN^ miktarı­nın çarpımına eşittir.

AN =kn .AN2

AN = 1 ./ (1-c) .AN2

2- John Maynard Keynes'in 1936 yılında ya­yınladığı Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teo­risi adlı eserinde yatırını çarpanı marjinal tü-kctİm eğilimi ile marjinal tasarruf eğiliminde­ki değişmelere bağlanmıştır.

Marjinal tüketim eğilimi, gelirde meydana gelen küçük bir değişikliğin tüketimde neden olacağı değişiklik olarak tanımlanabilir. Diğer bir deyişle herhangi bir gelir düzeyindeki mar­jinal gelir artışının ne kadarlık bir kısmının tü­ketime ayrıldığını gösterir. Bu İse;

Marjinal Tüketim eğilimi = c =AC/AY'dir.

Marjinal tasarruf eğilimi, gelirdeki artışın tü­ketilmeyen kısmını İfade eder veAS /AY eşitli­ği İle ifade edilir.

Marjinal tasarruf eğilimi = S =AS/AY'dir.

Yatırım çarpanı(k) marjinal tasarruf eğilimi­nin tersine veya marjinal tüketim eğilimleri­nin birden çıkarılması ile bulunacak sayının tersine eşittir. O halde:

k = l/|l-(AC)/(AY)l

= I / 1-c = l/S

 I/(AS)/AY

eşitliği ortaya çıkmaktadır. Kcynes'e göre yatırımlarda meydana gelen artış toplam talebi de etkilemekledir. Çünkü

yatırımlardaki artış milli gelir düzeyini de yük­seltmektedir. Buna bağlı olarak toplumdaki tüketim ve tasarruf eğilimleri de değişmekte­dir. Artan milli geliri ile gösterirsek şu eşitlik yazılabilir: AY=Kj\I(1)

Bilindiği gibi, milli gelir tüketim ve yatırım harcamalarından oluşur.

Y = C + I (2)

0  halde milli gelirde oluşan artış (y), tüke­tim ve yatırımlarda da artış meydana getire­cektir.

AY «AC +AI (3) Bu eşitliğin her iki yanınıAY ile bölersek,

1  = (A/Y) + (AI/AY) (4) formülü yazılabilir.

Yukanda belirtildiği gibi, AC/ AY oranı mar­jinal tüketim eğilimini verip, bu oran c'ye eşit­tir. O halde formülde C oranı yerine c konula­bilir.

I-C =AI/AY(5)

eşitliğini elde edebiliriz.

Buradan^Y = 1/I-C Al (6) formülü elde edi­lir.

Burada çarpan (k) değerinin 1/1-c'ye eşit ol­duğu görülmektedir. Formüldeki 1-cyerine ta­sarruf eğilimi (s) de konulabilir. Bu durumda şu formül ortaya çıkacaktır. AY = İ/SAI

Keynes'in açıklamalarına göre, marjinal ta­sarruf eğilimi birden küçük olduğunda yatı­rımlarda meydana gelen bir artış, milli gelirde daha fazla bir artış sağlar. Yatırım çarpanın değeri marjinal tasarruf eğilimine bağlıdır. Marjinal tasarruf eğiliminin değeri küçüldük­çe çarpanın değeri büyümektedir. Buna karşı­lık marjinal tüketim eğiliminin değeri yüksel­dikçe yatırım çarpanının değeri de yükselmek­tedir.

3) Kredi çarpanı, kaydi para sisteminin ban­kalara sağladığı kolaylıkları belirleyen katsayı­dır. Kredi çarpanı mekanizmasında iki durum sözkonusudur: a) Ödemelerinin kaydi para ile yapılması durumudur: Burada bankaların ve­rebilecekleri kredi miktarını gösteren formül şu şekildedir:

K = 1-r/r.D

222

Bu formülde:

D = Mevduatta kaydedilen artış

r= Bankaların mevduata karşılık bulundur­dukları ankes oram, yani likit ihtiyat

K= "Mevduatı kredi yaratır" denilen siste­me göre verilebilecek kredilerin son sınırıdır.

Burada 1-r/r kredi çarpanıdır.

b) Ödemelerin kısmen nakitle yapılması ve kısmen de mevduatın kredi olarak dağıtıldığı bir sistemde bankaların verebilecekleri kredi miktarını gösteren formül:

k = l-r/1+r'.D

bu şekilde gerçekleşmektedir.

Burada r = nakitle yapılan ödemeleri göster­mekte olup, 1-r/l+r' oranı ödemelerin kıs­men nakitle yapıldığı durumdaki kredi çarpa­nı olur.

4- Devlet görevi olan savunma, adalet, eği­tim, yol, köprü, baraj vb. alt yapı yatırımları İçin harcamalaryapmaktadır. Ekonomide top­lam talebi oluşturan tüketim ve yatırım harca­maları yanında, devlet harcamalarının da mil­li gelir üzerinde etkileri bulunmaktadır. Dev­let harcamalarını karşılamak için gerekli kay­naklar vergilerden değil, borçlanma ile elde edildiği varsayıldiğı takdirde devlete borç veri­len paralardan finanse edilmektedir. Devlet harcamalarının toplam talebe katılmasıyla şu formül ortaya çıkar:

Y = C + 1 + G

AY = CAY + AG AY(l-c) = AG AY = 1/{1-C) AG

(D (2) (3) (4)

sonucu elde edilmektedir.

O halde, devlet harcamalarının milli gelir üzerindeki etkisi yatırım harcamalarının yarat­tığı etki gibidir. Burada 1/1-C devlet harcama­larının çarpanıdır.

Devlet harcamaları, transfer ödemeleri ile yapıldığı takdirde, bu harcamalann tamamı ta­lebe dönüşmez. Transfer ödemelerinin talebe dönüşecek kısmını marjinal tasarruf eğilimi belirlemektedir. Transfer ödemeleriATÖ ka­dar artarsa, toplam talepte de CaTÖ kadar ar­tış olur. Kısaca, aynı miktardaki transfer ödemesi, ayın miktardaki devlet harcamalarından daha az bir şekilde toplam talebi etkilemekte­dir. Buna bağlı olarak şu formül yazılabilir:

AY = 1/1-c   .ATÖ buradan, AY = C/(l-c)ATÖ

eşitliği ortaya çıkmaktadır.

Devlet harcamaları vergiler ile karşılandığın­da, vergilerin milli gelir üzerinde de etkileri meydana gelecektir. Bireylerden alınan vergi­ler, ekonomide toplam talebi düşürdüğünden millî gelirde de bir azalma oluşturmaktadır. Ancak toplam talepte meydana gelen azalma bireylerden toplanan vergi kadar değildir. O halde, vergiler AT kadar arttırıldığında, top­lam talep, AT kadar azdır. Bu durumda şu eşit­lik ortaya çıkmaktadır.

AY = l/(l-c)-cAT Dy=[-c/(l-c)]AT

Bu formüldeki -C/l-C'ye vergi çarpanı de­nir. Vergi çarpanı, vergilerdeki kısıtlı değişik­liklerin gelir üzerindeki katlamalı etkisini gös­teren katsayıdır. Devlet harcamaları ^G) ile vergilerin ^T7 gelirlere etkileri birbirine ters yönde olup, eşit değildir. Bu nedenle, devlet harcamalarda değişme olduğu takdirde, bu de­ğişikliğe uygun vergi ayarlaması yapılmakta­dır. Buna bağlı olarak milli gelirlerde de deği­şiklik olmaktadır.

AY =AG/I-C = KAG

Vergi ayarlamasındaki değişikliklerin ^T) gelir seviyesine ters yönde etkisi K.CAT ola­caktır. Buna bağlı olarak AY = KAG-KCAT=AG Buradan

AY = 1/1-c AG -1 / 1-e AT AY = (AG-cAT)l/l-e formülü ortaya çıkmaktadır.

5-  Denk bütçe çarpanı, devlet harcamaları ve vergilerde oluşan eşit değişmelerin, gelir dengesi düzeyini bütçedeki denk değişikliğin miktarı  kadar  değiştirmesi   ilkesine   denir. Denk bütçe çarpanteoreminde, kamu giderle­rindeki değişikliklerin dolaysız vergi tedbirle­riyle karşılanmasında, milli gelirde oluşabile­cek nominal fark belirtilemktedir. Marjinal tü­ketim eğilimi (c) ve kamu giderleriAG mikta­rında arttırıldığı takdirde çarpan etkisiyle mil­li gelirde meydana gelecek yükseliş şu formül­le ifade edilir:

AY =AG/1-C

Devlet harcamalarında AG miktarındaki bir artış dolaysız vergilerle karşılanırsa, yani do­laysız vergilerin hasılatındaAT =AG kadar bir gelişme sağlandığı takdirde, halk tüketimlerin­den ve tasarruflarından kısıntı yaparak vergiyi ödeyecektir. Vergilerin teorik deflatör etkisi cAT miktarında olacaktır. Aynı zamanda gi­der artışının nominal gelirleri ve vergilerin deflatör etkileri birbirinden çıkarıldığında: AY -AG/1-C-ÛT/l-C =AG

sonucu ortaya çıkmaktadır.

Milli gelirde meydana gelen nominal artış, gider artışına denk olacaktır. Bunun yanında giderlerdcki artışın vergilerle karşılanması ekonomide enflasyonist baskının oluşmasına sebebiyet verecektir.

Milton Friedman, gerçek hayatta durumun denk bütçe çarpanı teorisinden farklı oluştu­ğunu 1970 yılında belirtmiştir. Çünkü teoride amrjinal tüketim eğilimi sabit varsayılmışken, gerçek hayatta gelin sahipleri tasarruflarını azaltırken tüketim harcamalarında bir kısıntı yapmamaktadırlar. Dolayısıyla marjinal tüke­tim eğiliminin tahmin edilen ve gerçekleşen değerleri birbirinden farklı olmaktadır. Buna bağlı olarak, gelirlerde oluşan nominal şişkin­lik o yılın bütçesinde devlet harcamalarından (\G) daha büyük bir rakam halinde görülmek­tedir.

6-  Dış ticaret çarpanı, ithalat ve ihracatta oluşan değişimlerin sonucunda milli gelir sevi­yesinde meydana gelen değişmeyi belirleyen katsayıdır, ihracat artışının milli gelir seviyesi­ni arttırıcı, ithalat artışının ise milli gelir sevi-yesinin yükselişini azaltıcı etkisi vradır. Dış ti­caret çarpanının gelirlere etkisi marjinal İthal eğilimine ve marjinal tasarruf eğilimine bağlı­dır. Marjinal ithal eğilimi, gelirde oluşan deği­şikliklerin ithalat talebini etkilemesidir. İtha­latta meydana gelecek artış (\M) İle gösterilir­se; Mu =AM/AY

Marjinal ithal eğiliminin değeri ne kadar bü­yükse, ihracatın gelirleri arttırıcı etkisi o dere­ce düşük ve buna bağlı olarak dış ticaret çarpa­nının değeri küçüktür.

Marjinal tasarruf eğilimi ^S^Y) ile marjinal İthal eğiliminin birlikte tayin ettikleri dış tica­ret çarpanının formülü şu şekilde açıklanır:

kxls = İ/KAS/AY) + (AM/AY)]

kx|s = l/Marj .Tasarruf Eğilimi+Marj.İ t hal Eğilimi

7- Süper çarpan kavramını İlk kez İ931'de Ragner Frisch ortaya atmış, ancak iktisadi lite­ratüre 195ü yılında Hicks sokmuştur. Süper çarpan akvramı, net kapasite arttırıcı yatırım­larla, diğer yatırımlar arasındaki farkı göste­ren katsayıdır. Süper çarpan ile basit yatırım çarpanı arasındaki fark, yatırımların net kapa­site artışı sağlayabilecek nitelikte olup, olma­dığıdır. Basit yatırım çarpanında yatırımların verimliliği yani kapasite arttırıcı etkisi göz önüne alınmazken, süper çarpan kavramında yatırımların verimliliği dikkate alınmıştır. Sü­per çarpanın formülü şu şekilde açıklanabilir.

kx = 1/1-C-y

Bu formülde, üretim kapasitesinde arttırıcı etkisi olmayan marjinal harcamalar oranı mar­jinal tüketim ahrcamalarına yatırım ile eklen­miştir.

ErişahABDÜRRAHİM