FAŞİZM

 

MussoIİni İtalya'sında 1922-1945 yılları ara­sında tatbik edilen tek partinin diktatörlüğü­ne, milliyetçiliğin yüceltilmesine ve korporas-yonlara dayalı milliyetçi totaliter sİyasal-yönet-sel rejim ve siyasal akım. Latince'de otoriteyi İfade eden fasees kelimesinden türetilen İtal­ya ncafcısdsme kelimesini İlk defa Beniıo Mus-solini kullanmış olup İtalyan Faşist Hareke-tİ'nin amblemi olmuştur.

Her şeyden önce parlamenter demokrasiyi şiddetle dışlayan faşizm, bireyciliği reddeder, liberalizmi eleştirir, akılcılığın ve hümanizmin kritiğini yapar. Bu bakımdan faşizm esasen topyekün bir red harekeli olarak ortaya çıkar. Devletin mutlak üstünlüğüne dayanarak kişi­den, Devletin kurallarına uymasını savunur. Disiplin, itaat ve devlet yüceltilir. Hareketi yönlendiren yüce bir amaç sunulur. İtalyan fa­şizminde bu Roma imparatorluğudur. Libera­lizmin lüm konumlan şiddetle eleştirilir. İtal­ya'da ve Almanya'da son derece saldırgan bir milliyetçiliğe dayanan faşizm, bu ülkelerde özel bir cemaat hayatına özlem duyarak başa­rılması için sınıf mücadelelerine düşman tavır takınmış, tarihi baştan yorumlamış ve kollck-lif hayalin top yekun politizasyonuna ulaşma­ya çalışmıştır. Tek vücutçu ve siyasî faaliyetle­ri lekele alması yönüyle de tekelci ve ayrıca oıoriler bir rejim olarak, tarihin akış yönünde seyrettiğini iddia eder. Faşizm, her halükârda, loıalİler, kuvvetli, şekilde merkeziyetçi ve ka­tıksız biçimde hiycrarşikıir. Gençleri, yaratıcı güç diye göklere çıkardığı hayal gücü ve kuv­vet içgüdüsü ile coşturur; tek bir ideal göste­rir: "İnanmak, itaal elmek, savaşmak."

Faşizmin uygulandığı İlk ülke İtalya ise de farklı uygulamaları ile çeşitli ülkelerde de lat-bik edilmiştir. 28 Ekim 1922'de Kara gömlekli­lerin (Fascİ İtaliani di Combattimento) "Ro-ma'ya yürüyüşüyle faşi/.m devlete ilk adımını

attı. Ardından yavaş yavaş ideolojisini oluştur­ma sürecine geçti. Kısa zamanda, kendini be­ğenmiş bir megaloman olmakla beraber tahsi­li olmayan ama iyi bir hatib olan Mussolini'-nin idaresi altında orijinal bir organizasyon ha­line geldi. Roma yürüyüşünden sonra başba­kanlığa getirilen Mussolini, devleti faşizme gö­re örgütledi. Faşist parti dışındaki siyasal par­tiler kapatıldı. Sola yönelik sindirme ve terör hareketi başlatıldı. Devlet bu dönemde I.Dün-ya Savaşı'nın doğurduğu düş kırıklığının ardın­dan halka yeni bir inanç ve yeni umutlar aşı­landı. 1930'lu yılların getirdiği evrensel ekono­mik krâin sebep olduğu sefalet, Mussolinİ'ye zengin ülkelerin sömürdüğü Proleter Devlet­ler tezini geliştirmesine ve düşüncelerin halk tarafından tasdikine İmkan tanıdı. Propagan­da ile kazanılan sunî güç, faşizmin İtalyan top­lumunun tümüne yayılmasına engel olmadı. Faşizm en büyük dayanak noktalarını köylü kitlelerden ve ona sınıf tabakalardan elde et­ti.

Daha sonra faşizmin etkisi İtalya'nın dışına taşmıştır. Fransa'da faşist eğilimlerin ilk orta­ya çıkışı Fransız Hareketi iledir. Bu harekete göre Mussolini modeli bir diktatörlük monar­şiye geçişte bir ara safhadan başka bir şey de­ğildi. Fransa'daki faşist eğilimler Croİx-de-Fen, Fransacılık gibi şekillerde az. çok askerî niteliklidir. Bu eğilimlerin başarısızlığından sonra Jacques Doriot ve Marcel Deat'da fa­şizm, çok canlı bir nasyonal sosyalizm tutkusu­na dönüşmüştür. Drieu La Rochelle, A.Bon-nard, R.Fernandez gibi bazı aydınlar yeni, mo­dern, otoriter, halkçı ve toncacı bir devleti düş­lediklerini ilan etmişlerdir. Buna rağmen Vichy'de olanlar bir devrimden ziyade, Ro-bert Brasillach adında birinin isteklerinin ta­hakkuku olup faşisi tepkinin bir zaferi olmuş­tur.

Avrupa'da bir çok ülkede faşist hareketlerin ortaya çıkışı, iki Dünya Savaşı arasına rastlar. Bunlar birbirlerinden sosyal dokuları, insan hakları, kilise'ye bakış açısı, içinde geliştikleri toplumun İdeolojik ve politik yapısı gibi nokta­larda farklılıklar gösterirler. Örneğin Salazar rejimi, İspanyol falanjist ve kodilist hareket-

ler, Romanya'daki Garde de Fer (Demir Sa­vunma) gibileri nasyonal sosyalizmin tersine kilise'ye yakın bir tavır almışlardır, öte yan­dan Faşizm, Norveç'te işçi sınıfına, Roman­ya'da toprak sahiplerine dayanmıştır.

Avrupa dışında da Japonya'da, Güney Ame­rika ülkelerinde (özellikle Arjantin) ve Afri­ka'da Peronizm, Nasırizm gibi faşist eğilimli, askerî diktatörlükler de ortaya çıkmıştır. Bun­lar doğrudan İtalyan Faşizminden etkilenme-mişlerse de, bazı benzer yanları vardır.

 

Faşizmin yorumlanması

 

Faşist hareketlerin ve rejimlerin çeşitli izah­ları yapılmıştır. Kimileri faşizmi, XX. yüzyıla sıkıştırmaya çatışırken, kimileri de, daha ge­nel bir tavırla, bazen insanlık tarihinin geçmi­şinde bulmaya, bazen de psikolojik temelleri­ni arayarak İnsanın doğasına mal etmeye çalış­mışlardır. Pierre Milza ve Marianne Benteli, faşizmin Avrupa devletlerinin sosyal yapıları­nı kökünden sarsan 1914 sonrası kriz ve geri­lim atmosferinde hayat bulduğunu ispat etme­ye çalıştılar. Ücretliler, memurlar, teknik geliş­me karşısında proleterleşmeden korkan tüc­carlar, ekonomik gelişmeler, para sıkıntıları gi­bi orta tabakayı meşgul eden korkuları ustaca istismar etmeyi beceren faşizm, güncel yaşa­ma iyi entegre olamayan 1914 savaşçılarının hınçları, skandallarla bu nalangençliğinmutla-kiyet özlemleri, parlamenter rejimin kötü uy­gulanmasından yararlanmayı bildi. Genelde faşizm, sosyo-ekonomik bir kabuk değiştirme­nin olduğu bir devreye rastlamaktadır. Bu, özellikle, Mussolini idaresi altında tarıma da­yalı bir ekonomiden endüstriye dayalı ekono­miye geçiş yapan italya'da dikkat çekmekte ve 1929 krizi ile de aynı döneme denk düşmekte­dir. Buna karşılık zor olan, aynı şekilde etkiye maruz kalan. Amerika'da hiçbir faşist rejimin gelişmemiş olmasının nasıl izah edileceğidir. Bu durumda bu tezin ihtiyatla kullanılması ge­rekmektedir. Buna karşılık faşizmi, Avrupa'ya ait bir ruh hastalığı, liberal demokrasiden bir sapış, arızî bir gerileme olarak da tanımlayan­lara raslanmıştır.

(SBA) Bk. ideoloji; Komünizm; Sosyalizm; Tota/ila-