FIRSAT MALİYETİ (ALTERNATİF MALİ­YET)

 

Fırsat maliyeti, belirli miktarlara ve vasıflara sahip üretim faktörlerinin çeşitli üretim alter­natifleri arasından birinde kullanılması halin­de, vazgeçilen alternatiflerin seçilmemesin-den dolayı uğranılan kayıplar veya kaçırılan fırsatların değeridir. Başka bir İfadeyle, belirli bir şeyi yapmaktan dolayı, diğer bazı şeyleri yapmamakla kaçırılan fırsatlar veya feda edi­len mefaatlefin değerine eşittir, örneğin 100 dönümlük tarlası bulunan ve burada buğday ile pamuk yetiştirme gibi iki alternatife sahip bulunan bir çiftçinin, söz konusu tarlada pa­muk yetiştirmesi durumunda 13 milyon TL, buğday yetiştirmesi durumunda ise 10 milyon TL elde edebileceğini farzedelim. Buğday al­ternatifinin seçilmesi durumunda, bunun al­ternatif maliyeti, pamuk yetiştirilmesi halen­de elde edilebilecek olan 13 milyon TL.'lık gelirdir. Keza bütün gününü üniversiteye devam ederek geçiren bir kimsenin, eğitim masrafla­rına ilave olarak bir de alternatif maliyete kat­lanması gerekir. Okula devam etmenin alter­natif maliyeti, öğrenci olma yerine herhangi bir işte çalışılması halinde elde edilebilecek gelire eşittir.

Fırsat maliyetleri prensibi, XIX. yüzyılda Neo-Klasik İktisatçılar tarafın dan geliştirilmiş­tir. Bu hususta Jean Baptİste Say ve Nassau William Senior'un isimleri zikredilebilir.

Fırsat maliyeti veya alternatif maliyet prensi­bi, esas itibariyle iktisadi anlamıyla bilinir. Ya­şadığımız dünyada İhtiyaçlarımızı karşılamak İçin kullanabileceğimiz kaynaklar kıttır. Bu durum, söz konusu kaynakları çeşitli kullanım alanlarına tahsis ederken tercihlerde bulun­mamız gerektiğine işaret etmektedir. Bu İse, kaynakların bir kısmım belli alanlarda kulla­nırken diğerlerinde kullanmamak veya belli alanlara diğerlerine kıyasla daha fazla kaynak ayırmak anlamına gelir. İşte böyle bir durum­da, bir alternatifi tercih etmenin fırsat maliye­ti, vazgeçilen alternatiflerin seçilmesi duru­munda elde edilebilecek menfaatlerin değeri­ne eşit olacaktır.

Fırsat maliyeti, muhasebe kayıtlarına gir­mez. Başka bir ifadeyle fırsat maliyeti kavra­mının klasik muhasebe maliyeti kavramından farklı bir anlamı vardır. Örneğin bir fabrikada ayda 150.000.- TL ücretle çalışan bir İşçinin, buradan ayrılarak kendi atelyesini açtığını ve burada kendi hesabına çalıştığını düşünelim. Bu işçinin, yapacağı işte aylık maliyetinin 90.000.- TL ve aylık hasılatının da 230.000.-TL olduğunu farzedelim, Klasik muhasebe maliyeti çerçevesinde, işçinin bu işinde aylık 140.000.-Tİ.'lik bir kazancının bulunduğu gö­rülmektedir. Halbuki fırsat maliyeti prensibi­ne göre, bu kimse, fabrikadan ayrılmakla bir kazanç elde etmemiştir. Çünkü fabrikada kal­ması halinde elde edebileceği 150.000.- TL'lik aylık gelirin alternatif maliyetini bile elde ede­memektedir.

Çeşitli kararlar vermek durumunda bulunan­lar, maliyet hesaplarına girmese de alternatif maliyetleri dikkate almak durumundadırlar.

Örneğin kâr gayesi gözeten bir işletmenin yo-netimİ, elindeki yatırım fonlarını değerlendir­me, çeşitli üretim alanları arasında tercihtcbu-lunma, işletmenin üretim kapasitesini genişle­tip genişletmeme, belirli bir üretimi gerçekleş­tirmek İçin seçilecek faktör kombinezonuna karar verme gibi bir çok hususta bu maliyeti değerlendirmek durumunda ojmalıdır. Bu mecburiyet, bireyler ve devlet için de söz ko­nusudur. Bireyler verecekleri tasarruf, yatırım ve tüketim kararlarında seçecekleri her alter­natifin hesabını iyi yapmak ve bunu diğer al­ternatiflerle mukayese etmek mecburiyetinde­dirler. Çünkü zikredilen tasarruf, yatırım ve tüketim kararlan çok çeşitli kombinezonlarda gerçekleştirilebilmektedir. Bu kombinezonlar İse söz konusu kararları verecek bireylere sağ­layacakları menfaat açısından farklılık arzede-bümektedir. Rasyonel hareket eden bir kimse bunu mutlaka dikkate alması gerekir.

Devlette çok çeşitli ve büyük miktarlara va­ran tüketim ve yatırım kararlan vermektedir. Ayrıca devletin bu konularda alacağı kararlar bütün toplumu ilgilendirmektedir. Bu bakım­dan, fırsat maliyetleri prensibi devletin alaca­ğı kararlarda çok daha önemli bir hale gelmek­tedir. Örneğin devlet belirli bir kaynağı önem­li miktarlarda gelir ve istihdam imkânı sağlaya­cak bir projeye veya radyo televizyon kurumu­nun geliştirilmesine harcayabilir. Söz gelişi İkinci alternatifin seçilmesinin alternatif mali­yeti, birinci alternatifin seçilmesi durumunda elde edilebilecek üretim ve istihdam imkânla­rının sağlayacağı menfaatlerin değeridir. Bü­tün toplumu ilgilendiren böyle bir kararın ve­rilmesinde, devlet alternatiflerin fayda ve ma­liyetlerini mukayese ederek karar vermek durumundadır.

Fırsat maliyeti prensibinden, özellikle işlet­meler ve devlet tarafından, bazı teknikler yar­dımıyla çeşitli yatırım alternatiflerinin değer­lendirilmesi ve önemli kararlann alınmasında faydalanılması mümkündür. Böylece, alterna­tiflerin isabetli bir şekilde seçilmesiyle elde edilebilecek fayda ve hasılayı azamileştirmek mümkün olabilmektedir. Ekonometri, yöney­lem araştırması, doğrusal programlama vb.

kantitatif metotlar bu amaçla kullanılabilecek vasıtalar arasındadır.

Özetlemek gerekirse yaşadığımız dünyada vereceğimiz her kararda çeşitli alternatiflerin bulunmadığı durumlar hemen hemen pek na­dirdir. Çünkü sahip bulunduğumuz zaman ve kaynaklar kıttır. Halbuki bunların kullanılaca­ğı yerler son derece fazladır. Bu durumda, sı­nırlı zaman ve kaynaklarımızı alternatif kulla­nım yerleri arasında tahsis etmemiz ve bunu elde edeceğimiz kazancı azamileştirecek şekil­de yapmamız şarttır.

M. Hanifi ARSLAN

 

Bk. Ekonometri; Nco-Klasİk İktisat