Sık sık tartışılan
konulardan birisi de hiç kuşkusuz bu yıl fiyatlar ne kadar artmıştır? sorusuna
verilen cevaplardır. Bir ekonomide bireyler sayısız mal ve hizmet tüketirler.
Belli bir dönemde fiyat değişmeleri konusunda sorulacak soruya 3000 tane ayrı
mal fiyatı verip ayrı ayrı fiyat değişmelerinden söz etmenin hiçbir anlamı
yoktur. Bu nedenle konuya toplu ve özet bir cevap bulmak gerekir. Bunun İçin de
fiyat seviyesindeki değişmeleri, temel (baz) olarak alınan belirli bir döneme
(genellikle yıla) göre fiyatların ne oranda artıp azaldığını, temel yıla ait
değer 100 olarak kabul edilmek suretiyle, düzenlenen endeksi er yardımıyla bulabiliriz.
Genel olarak temel (baz) yıl seçiminde fiyat artışlarının normal olarak seyrettiği
bir yıl seçilir.
A- Tüketici Fiyat
Endeksi (Geçinme Endeksleri): Tüketici fiyat endeksi tüketiciler tarafından
satın alınan ortak nitelikteki mal fi-yatlürım kapsar. Tüketici fiyat
endekslerinde-ki değişmeler normal bir kimsenin geçim düzeyindeki değişmelerin
ölçülmesi anlamına gelir. Bir diğer deyişle, geçinme endeksleri hayat
pahalılığı endeksidir. Bu endeksteki değişmeler belli bir hayat standardını
muhafaza etmek için harcanması gereken para miktarındaki farklılığı gösterir.
Gerçi belirli bir hayat standardını sürdürebilmek, çeşitli mal ve hizmetlerin
belirli miktarlarda tüketimine bağlıdır. Bunların miktarı sabit kalıp
fiyatları değiştiği takdirde, aynı hayat standardını sürdürmek için gerekli
para miktarı da değişiyor demektir. O halde tüketici fiyat endeksinin oluşturulmasında
asıl amaç, fiyat değişmelerini bu açıdan aksettirmektir.
Tüketici fiyat
endekslerinin hazırlanmasında en önemli sorunlardan birisi, her malın
ağırlığının aynı olmamasıdır. Bu durum endekslerin hazırlanmasında tartı
kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Ancak hangi mala ne kadar tartı
uygulanacağı hayli karmaşık bir iştir. Bununla birlikte normal bir ailede, peynirle
elbise askısının tüketimdeki ağırlığının da aynı olduğunu kabul etmek mümkün
değildir. Öte yandan tüketici fiyat endeksleri hem sosyal ve ekonomik gruplar,
hem de coğrafi bölgeler açısından değerlendirilebilir.
Tüketici endekslerinde
malların ağırlikların-dırıtmasında tüketim yöntemi ve aile bütçesi yöntemi ve
tip aile bütçeleri olmak üzere üç yöntemden yararlanılabilir.
Genel tüketim yöntemi
belli bir dönem İçinde ülkede tüketilen tüm mal ve hizmetlerin saptanmasını
gerektirir. Bunun İçin yıllık genel tüketim ve ithalat toplamından yıllık ihracat
değeriyle stok miktarlanndaki artış ya da azalış farkı çıkarılır ve toplam
tüketimdeki fark böylece saptanır. Kuşkusuz bunun için
bir ülkede çok
güvenilir istatistiklerin varlığı gerekir. Ülkemizde böyle bir istatistik veri
yoktur.
Aile bütçesi
yönteminde ise ailelerin yaptıkları harcamalar gözlenerek bir yıldan diğerine
çeşitli mal ve hizmet kalemlerinde yapılan masrafların farklılığı araştırılır.
Bazen bu işlemler teorik olarak yapılır. Bu durumda teorik bütçe yöntemi
uygulanır.
Bir diğer yöntem de
tip aile bütçeleridir. Burada ailelerin içinde bulundukları sosyal durumlarına
göre çeşitli masraflar ağırlıklı olarak gözönüne alınır.
B- Üreıicİ Fiyat
Endeksi (Toptan Eşya Fiyat Endeksi): Toptancılar tarafından alınan ve satılan
ortak nitelikteki farklı mal gruplarının fiyatlarındaki değişmeyi Ölçer.
Tüketici fiyat endekslerinin perakende fiyatlara göre düzenlendiğini
biliyoruz. Bu fiyatlar, yerel açıdan farklılıklar gösterdiği, hatta aynı
şehirde semtten semte değiştiği gibi, malların toptan fiyatından başka,
taşıma giderleri, kira, aracıların kârı ve benzer elemanları da kapsamaktadır.
Bu nedenle geçim masraflarının yıldan yıla g endeksinde yer alan sembollerin ne
anlama geldiğini görelim.
Endekslerde (p)
fiyatları (q) da miktarları gösterir.
Ayrıca;'
Po: esas devredeki
fiyatı
Pi: herhangi bir yılın
fiyatını
qo: esas devredeki
miktarı
qi: herhangi bir yılın
miktarını gösterir.
Buna göre, Pİ, P2, P3
birinci, ikinci, üçüncü yıla (ya da aya) ah fiyatları ql, q2, q3 de birinci,
ikinci, üçüncü yıla (ya da aya) ait miktarları ifade eder.
Endekslerde değişik
devrelere ait fiyat ve miktar hep sabit tutulan bir yılın değerine bölünür. Bu
yılın değerine esas devre ya da temel devre (yıl) denir.
1- Tartısız Fiyat
Endeksleri: Tartısız fiyat endekslerinin iki tipi söz konusudur.
A. Cari Fiyatların
Toplamı:
Cari fiyatların
toplamı adı verilen endeks içerdiği (N) malın (i) ilindeki fiyatları toplamının
esas kabul edilen (Ö) yılındaki fiyatlar toplamına oranıdır. Endeksi yüzdü
olarak (i) ile erdiğimizde
IPo
bulunur.
Formülde 6(sigma)
loplama İbarelidir. Formülde endekse giren malların sıra numarasını belirlemek
için (j) indisi dahil edilerek Pl yerine I'ij yazılabilir. Ancak karmaşıklığa
neden ulnıaması için j indisi ihmal edilmekledir.
Carî rakamların
toplanmasıyla oluşturulan endeks fazla güvenilir değildir. Elde edilen rakamlar
mallarla ilgili olarak kilo, metre, Hm vb. birimlerin kullanılmasına göre
değişir. Dirim farklılığı giderildiğinde de bu kez endeks, fiyatları yüksek
olun malların tesiri altında kalacaktır.
B. Fiyat Oranlarının
Ortalaması (Nispi Fiyatlar Ortalaması):
Bileşik endekslerin
ortalaması alınırken, hesaplama kolj) lığı nedeniyle, aritmetik ortalama
tercih edilmektedir. Fiyat oranlarının ortalaması endeksi, N malın
"i" yılındaki fiyatının "o" yılındaki fiyatına oranının
ortalamasıdır. O halde formül;
Ii=Xv/ELxlOO\dür.
Nispi fiyatlar ortalan
,<sı endeksi, ölçü birimlerinin ve malların fiyatlarındaki pahalılık farkının
yarattığı olumsuzluğu gidermektedir.
2- Tartılı Fiyat
Endeksleri: Fiyat endekslerine giren mal ve hizmetlerin hepsinin aynı öneme
sahip olmaları düşünülemez, örneğin hayat pahalılığı endeksi oluşturulurken
endekse giren maddeler arasında peyııir, kömür ve ananas bulunsun. Bu
kalemlcrdeki fiyat değişmelerinin aynı önemi haiz olduğunu söylemek mümkün
değildir. Peynirin fiyatındaki iniş çıkıdır hiçbir şekilde ananasın
fiyatındaki değişmelerle aynı ağırlıkta olamaz. Bundan da anlaşılacağı üzere
endekse giren mal ve hizmetlerin önem derecelerini belirten belirli lanı ve
katsayıların kullanılması gerekir.
Tartı ile ortaya çıkan
en Önemli sorun tamların sabit mi, yoksa yıldan yıla değişken mi ola-
cağıdır. Buna göre de
endeksler sabit tartılı ya da yıldan yıla değişken tartılı olarak hazırlanabilir.
Endekslerde tartıyı T
harfiyle gösterdiğimizde tartılı endeks
şöyle İfade olunabilir.
-fi I = £ Po T x 100
ZT
Burada
I = i" dır. i=ı
Endekslerde tartıların
ne şekilde hesaplanacağı sofunu Önemlidir. Tartılar, endeksin mahiyetine göre
çok çeşitli değerler alabilir.
A.Sabit Tartılı
Endeksler: Fiyat endekslerinde tartı olarak mübadele edilen malların değeri
alındığında, değer; fiyatlarla miktarların çarpımı sonucu elde edilir. Yani
T = P q*dür.
Esas devre için bu
tartı
To - Po.qo şeklinde
gösterilir. Yukarıdaki formülde, Tu'm yerine Poıjo değerini yazdığımızda
Po
= EPiao
x!00
I To*:Püq0 I
Poqo
elde edilir.
Filde edilen
yukarıdaki formül tartılı endekslerde en çok kullanılan ve adına 1 aspeyres denen
formüldür. Bu formülün en önemli özelliği tartıların yalnızca temci yılda
hesaplanmam ve daha sonraki yıllar için sabit kalmasıdır.
Kuşkusuz Kaspeyres
formülünün sabit tartılı olmasının bazı eksiklikleri vardır. Formülün en önemli
eksikliği, her yıl aynı miktar mal ve hizmet satın alındığı varsayımına göre
düzenlenmiş olmasıdır. Oysa bir ekonomide bir yandan malların kendi
fiyatlarındaki değişmeler sonucu talep miktarında değişmeler olabilir, öte
yandan zevklerde ve malların fiyatlarındaki değişmelere, gelir dağılımına,
nüfus artışla-rina bağlı olarak talepte kaymalar olabilir. Ayrıca her yıl
piyasaya yeni yeni mallar da arzedi-lebilir. Laspeyres formülü bu gibi
durumları kavramamaktadır. Ayrıca satışlarında gerileme olan mallara temel
yıldaki tartıların verilmcsibu malların gereğinden büyük, ucuzlamaları sonucu
satışları artan mallara da gereğinden küçük tartılar verilmiş olmaktadır.
Sonuç olarak endeks fiyal artışlarını abartılı vermek gibi birdurum
yaratmakladır.
B. Değişken Tartılı
Endeksler: Tartıların her yıl, ay da her hesaplama döneminde yeniden
hesaplanması durumunda
sayı olarak
kullanılmak istenirse Laspcyrcs ve Paashc formülleri birleştirilerek Edqcworth
Endeks formülü elde edilir.
X100
Z Po ( qo + Pi)
IqiPo
alarak ifade olunan
bir endeks elde edilir. Bu endekse Paashc endeksi denilmektedir.
Paashc formülünde
tartılar cari devreye göre değişir. Şöyle ki fiyat ortalamalarında İ yılının
değeri (pi xi) ile ağırlıklandırılır ve aritmetik ortalamaları,
D. Fİsher'in İdeal
Endeksi: Fishcr denklemi ve miktar teorisini geliştiren ABD'li ünlü iktisatçı
Irving Fisher yukarıda eksikliklerini vurguladığımız Laspeyres ve Paashc
endekslerinin geometrik ortalamasını alarak düzenlenecek İdeal Endeksin en
iyi endeks olacağını söylemiştir. İdeal Endekste Laspcyrcs ve Paashc
formüllerinin çarpımlarının kare kökü alınmaktadır. Buna göre ideal endeks
ıo° -
IPoqi
x££ULxıoo ZPoqi
İlker PARASIZ
IPiqi
xlOO
olur.
Paashc formülü,
tüketicilerin satın aldıkları malların bileşimini biryıldan diğerine değiştirmekle
birlikte satın alımlarını hre yıl aynı fay-clayı sağlayacak şekilde
ayarlayacakları varsayımına dayanır. Burada amaç İ yılındaki satın alımların
değerinin, aynı salın alımların temel yılda yapılmış olması durumunda gerekli
paradan ne kadar farklı olduğunu göstermektir.
Paashc formülündeki
eksiklik fiyat artışlarını olduğundan daha az göstermesidir. Ayrıca bu
endeksin düzenlenmesi bir hayli zordur. Çünkü her yıla ait (qi) .miktarlarının
saptanması güçtür. Kaldı ki tartıların değişi iri lemsi yapılan hesaplamaların
uzamasına neden olmakladır. Nihayet bu yöntemle elde edilen "i"
yılına ait endeks "O" yılına ait endeksle kıyas-laıiübilirsc de
aradaki yıllara ait karşılaştırma-lar yapılamaz.
C. Edqeworth Endeksi:
Hem esas devre, hem de cari yıldaki miktar ya da değerler kat-
Ii = VI las x I pay =
olarak yazılabilir.
Bk. Piyasa; Tüketici
Davranışı.
FİZİK
Fizik maddenin
harekelinin, etkileşimlerinin ve enerjinin farklı türleri arasındaki dönüşümlerin
incelenmesiyle uğraşan bilim, soyul bir düzeyde fizik, allı büyük leori
Üzerinde çalışır. Bunlar Ncwton mekaniği, kuantum mekaniği, izafiyet teorisi,
elektromanyetizm, termodinamik ve istatistiksel mekaniktir. Bu teoriler
deneysel veriler ve özel sislem türlerine mahsus yorumlar aracılığıyla
tabiattaki olgularla temas kurarlar. Bu Özel sistem türleri şunlardır: Atom
fiziği, nükleer fizik, düşük-ısı fiziği, katı-durum fiziği, plazma fiziği,
astronomi vb. Bununla birlikte, 'büyük teorilerin' hiç birisi clcmcntcr
parçacıklar arasındaki etkileşimleri ya da onların kozmolojideki kökenlerini
açıklama yeteneğine sahip değildir ve bu konular bugünkü fiziğin ufuklarını
oluştururlar.
(SBA)
Bk. Belirsizlik
İlkesi, Enerji, İzafiyet Teorisi, Kimya; Madde; Matematik; Nükleer Eneıji MU-