Verili bir sistemde,
alınan bilgilerin (in-formation), yani girdilerin (input) çıktı (o-utput)
haline dönüşmeleri sürecinde, sonucu amaca uygunluk ve hatalar açısından
sınayan ve düzelten düzenleyici mekanizmayı ifade eden terim. Fakat bu tanım,
geri-beslemenİn sibernetik yönden tanımıdır. Bîr sistemin işlevlerini en ileri
düzeyde sürdürebilmesi için, sistemin bir termostat veya buhar makinası düzeni
gibi, performansının karakteri ve niteliği hakkında ona bilgi veren uygun bir
mekanizmayla donatılmış olması gerekir. Sibernetik anlamda geri-besleme bu
mekanizmadır.
Geri-besleme ikiye
aynîm
Pozitif geri-besleme
ve negatif geri-besleme. Pozitif geri-besleme girdiyi artırırken, negatif
geri-besleme azaltır. Buna göre, negatif geri-besleme tabiatı gereği
kararhlaştıncı iken, pozitif geri-besleme
kararlılıktan
(dengeden) kaçar; ilki sistemin çalışması sonucu ortaya çıkan yanlışları
azaltırken, ikincisi yanlışları artırarak sistemi bir patlama ya da çöküş
noktasına
getirir.
Geri-bildirimin bu tanımı
psikoloji ve psikiyatride bir çok kullanım alanı bulmuştur. Bunlardan ilki
motor öğrenmedir.
Uyaran-tepke
(stimulus-response) psikolojisi olarak bilinen klasik öğrenme teorisi içinde
de geri-beslemeye önemli bir yer verilmektedir. Bu teori iç-algılamayi
(properception) şartlanmış ve sonuçta öğrenilmiş tepkilerin bir uyaranı, yani
geri-besleme yapan tali bir pekiştirici şeklinde görmektedir. Ancak bu teori,
davranışı belirli bir uyaran ile belirli bir tepke arasındaki basit bir
ilişkiyle açıklaması ve inşam bir refleks makinasına indirgemesi nedeniyle
şiddetli eleştirilere uğramıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında gelişen sibernetik
yaklaşımın mühendislik psikolojisini etkilemesi, yeni bir öğrenme teorisine
yol açmıştır. 'Kapalı halka' (closed lo-op) teorisi diye anılan bu teoriye göre
insan çeşitli kaynaklardan bilgi alan ve bu bilgiyi şartlara uygun bir cevap
vermek için İşleyen bir makina veya bilgi İşlemcisi gibi görülür. Uyaran-tepke
modelinin.ye-rini tepke-üretilmiş geri bildirim modeli alır.
Geri-beslemenin
sibernetik kavranışı, ayrıca aile ve grup terapilerinde bir kişinin
davranışına bir başka kişi veya kişilerin verdikleri sözel veya diğer türden
tepkiler anlamında da kullanılmaktadır.
:Genel sistem
teorileri ve ekolojik psikoloji ise başlı basma sibernetik yaklaşımlarda. Bu
yaklaşımlarda geri-beslemenin an-l#*u yukarıda tanımlanan şekildedir.
kGeri-beslemenin bir başka tanımı, 'biyo-
lojik denge' anlamına
gelen homeostasis yaklaşımına göre yapılabilir. Homeostast* sin dengeyi
korumaya çalıştığı kabul edilir. Fakat böyle kendi kendine çalışan ve kendini
kontrol eden bir sistemin çalışmasının sonuçlarınınbeyine aktarılması gerekir.
Örneğin organizmanın su ihtiyacı belirdiğinde bir yandan su bulmak için çaba
gösterilirken, bir yandan da organizma su atılımım azaltıcı tedbirler
alacaktır. Ancak bütün bunların olabilmesi için suya ihtiyaç duyulduğunun
bilgisi, sisteme ulaştırılmalıdır. Merkezî sinir sisteminin ve si-nir-hormon
sisteminin çalışmasında böyle bir çok Örnek bulunabilir. İşte organizmadaki
süreçlerin yolunda gidip gitmediğinin beyine aktarılmasını sağlayan mekanizma
geri-beslemedir.
Dikkat edilirse
sibernetik ve homeosta-tik yaklaşımlar arasında bir fark olmadığı görülür.
Yalnızca homeostatik yaklaşım sibernetikten tarih olarak daha eski ve organizmayla
sınırlıdır. Zaten sibernetiğin kurucuları sayılan matematikçi MViener ve
biyolog Rosenblueth, homeostatik yaklaşımın savunucusu Doktor Cannon'un
Öğrencileridir. Onların yaptıkları, home-ostatisin bütün sistemler için geçerli
olduğunu ve sistemlerin makinaya benzerliklerini ileri sürmek olmuştur.
Son dönemde ortaya
çıkan biyolojik geri- besleme (biofeed-back) kavramı ise organizmasının
çalışması çeşitli amaçlarla moniterize edilmiş bir kişiye normalde bilemediği
iç olaylar hakkında açık ve net bilgiler vermek; organizmanın çalışmasının dış
durumlardan ve kişinin iradî çabasından nasıl etkilendiğini göstermek anlamını
taşır. Bu yolla bedensel ve psikolojik bir çok rahatsızlık tedavi edilebilmektedir.
ErolGÖKA
Bk. Sibernetik,
Uyaran, Davranışçılık, Refleks.