NİCELİK

 

Nicelik, nesnelerin genellikle sayılabi-len veya ölçülebilen, toplamı doğrudan sayı olarak belirtilebilen genel özelliğine veri­len isimdir. Nicelik, genel anlamda bir nes­neler kümesinin sayısal sıklığı, ya da bü­yüklüğü anlamında da kullanılmaktadır.

Ölçülebilen, azalıp çoğalabilen büyük­lük olarak da tanımlanabilen nicelik, ne ka­dar, ne büyüklükte, kaç, nice gibi sorulara verilecek cevaplar karşılığında kullanılan bir terimdir.

Mantıkçılar ve genel metodoloji bilgin­leri, niceliği iki sınıfa ayırmaktadırlar. Sü­rekli nicelikler ve süreksiz nicelikler gibi bir ayrım da iki bölüm veya iki nesne arasın­da bir ortak sınırın düşünülüp düşünüleme­yeceğine dayanmaktadır. Süreksiz nicelik­ler, matematiğin konusu olan sayıları ifade etmektedir. Nitekim sayılar arasında ortak bir sınırdan bahsedilemez. Sürekli nicelik­ler dendiğinde de geometrinin konusu olan mekan ve fiziğin konusu olan zaman kaste­dilmektedir. Sayılar arasında ortak bir sınır­dan sözedilmemesine rağmen, çizginin sü­rekli olduğu düşünülürse, çizgi için bölüm­leri birbirine dokunan ortak bir sınırdan bahsetmek mümkündür. Çizgi için sözko-nusu olan bu ortak sınırdan kasıt da nokta­dır. Düzlemsel olanlar sözkonusu olduğu takdirde, bu ortak sınırın bir çizgi olacağı da görülmekledir. Zaman alanında da tıpkı mekan gibi ortak bir sınırdan bahsetmenin mümkün olabileceği açıktır.

Niceliklerin, önemli ve düşünsel çaba­larda yanlışlığa ve çelişkiye düşülmemesi için bilinmesi gereken bir diğer özelliği de,   karşıtlarının bulunmamasıdır. Nitekim bir uzunluk, bir ağırlık gibi nicel özelliklerin veya ölçüm birimlerinin karşıtlarından sö-zedilememektedir. Mesela, üç metre uzu­nun karşıtından ve çelişiğinden sözetmek mümkün değildir. Nicelikler alanında da bir karşıtlıktın bahsedilebilir gibi gözükü­yor olsa da verilebilecek en uç (extreme) ör­neklerin dahi nicelik için olmayıp görelik (relation) kategorisi için geçerli olduğu açıkça görülmektedir, örneğin, çoğun aza, büyüğün küçüğe karşıt olduklarını düşün­mek, nicelik kategorisinin dışına çıkmak demektir. Çünkü büyük ve küçük, az ve çok gibi kavramlar, diğer nesnelerin nitelik ve niceliklerin varlıklarına bağımlı oldukları ve onlara göre belirlendikleri için burada bir nicelik bağıntısından veya bir nicelik karşıtlığından sözedilmemekle beraber bir görelik bağıntısının dile getirilmesi ile kar­şılaşılmaktadır.

Niceliklerde, karşıtlık gibi azlık ve çok­luktan da sözetmek mümkün değildir. Ni­celiğin kendisine has karakteri, eşitlik ve eşitsizlik yüklenebilmesidir. Bir şeklin bîr şekle eşit olduğu veya olmadığı, bir sayının bir sayıya eşit olduğu veya olmadığı söyle­nebilir.

Niceliğin, bir nesnenin tanımlanması veya bir nesnenin varolabilmesi için gerek­li, fakat yeterli şart olmadığı bilinmelidir. Zira, nesne, varlık alanına çıkabilmek için bir niceliğe olduğu kadar, bir niteliğe de sa­hip olmak zorundadır. Bu, nesnenin ve dış dünyanın (fenomenal alanın) vazgeçilmez nicelik ve nitelik birlikteliğidir. Sadece ni­tel veya sadece nicel olan hiçbir şey mevcut değildir. Bir nesnenin değişim geçirmesin­de de bu birliktelik arasındaki oran ve den­ge değişiminden sözedilebilmektcdir. Ni-

celik değişmesi olmaksızın nitelik değiş­mesinin mümkün olmamasına rağmen, bir nesnenin nitel ve nicel birlikteliğinde aslo-lan yine de niteliktir. Çünkü, niteliğin de­ğişmesi için niceliğin değişmesi zorunlu­dur. Fakat her nicelik değişmesi bir nitelik değişimini de gerektirmemektedir. Nitelik değişmesinin olabilmesi için ancak, nicelik değişiminin belirli bir sınıra ulaşması ve bu sının aşması gerekir. Nitekim, bu sınırı aş­mamak şartıyla gerçekleşecek olan bir nice­lik değişimi, bir nesnenin farklı bir nesne olmasına yol açmayacağı gibi bir nesnenin farklı türlerinin (variation) oluşmasına se­bep olabilmektedir. Nitelik değişimi, bir nesnenin türünün değişimi anlamına gel­mektedir. Örneğin, elli derecelik bir su ile, yetmiş derecelik bir su arasında nitelik fark­lılaşması olmamasına rağmen, yüz derece­nin üzerindeki veya sıfır derecenin altında­ki bir değişim, suyun niteliğine yansıyacak­tır. Böylesi durumlarda, nicelik farkı, belli bir nesne, ya da olayın birliğinde nitelikle ilişki dengesini bozacak kadar azalır veya çoğalır. Demek ki belirli bir sının aşan her nicelik değişimi, bir nitelik değişimine yol açmaktadır. Fakat her nitelik değişiminde de yeni nicelik değişimlerine sebep oluna-bilmcktedir.

Niceliğin, mantığın Aristoteles'ten beri gelmekte olan kalegoriler alanındaki kulla­nımından ve nitelik kategorisi ile ilişkisin­den sonra, onun Önermeler alanındaki önemli yerinden bahsetmek gerekir.

Bir önermenin nicelik açısından ele alın­ması, bu önermenin konusunun ve yükle­minin niceliklerini tespit etmek anlamına gelmektedir. Konusunun niceliğine göre önermeler tekil, tümel, tikel, tabiî, belirsiz olmak üzere beş türe ayrılmakladır. Bu beş önerme çeşidinden tabiî önermeler bilim­lerde kullanılmadığı iddiasıyla terkedilmiş, tekil ve belirsiz önermeler de tümel ve tikel önermelere dahil edilmiştir. Böylece, nice­lik açısından tümel ve tikel olmak üzere iki önerme sözkonusu olmaktadır.

Bir önermenin yükleminin nicelik açı­sından sınıflandırmaya tabi tutulması ise 19. yüzyılda ingiliz mantıkçılarından Geor-ge Bentham ile Hamilton'un çalışmaları so­nucunda gerçekleşmiştir. Klasik mantıkta zikredilen önermelerin, yüklemin niceliği­ni belirtmiyor olmaları, Hamilton'a göre bir eksiklik olarak değerlendirilmelidir. Bu ek­siklik, düşüncede olmamasına rağmen, dil­de mevcuttur. Öyleyse, düşüncelerin ger­çek yansıtıcıları olmaları açısından öner­melerde de bu ayrımın yapılması gerek­mektedir. Buna göre önermeler, konusu ve yüklemi tümel olan (toto-totale); konusu tümel, yüklemi tikel olan (toto-partielle); konusu tikel, yüklemi tümel olan (parti-to-tale); konusu ve yüklemi tikel olan (parti-partielle) Önermeler olarak sınıflandırıl­maktadır.

Aristoteles'ten beri gelen klasik mantı­ğın gerek kategoriler ve gerekse önermeler alanındaki yeni yorumlamaları ile Kant, ni­celiği de bir kategoriler türünün ortak adı olarak değerlendirmektedir. Nicelik, kendi başına bîr kategori olmaktan çok, bir kate­goriler toplamının adıdır. Nitelik, görelik ve modalite kategori gruplarının yanında, bir dördüncü kategori grubu olarak yer alan nicelik kategorisi de birlik (ünite), çokluk (pluralite) ve tümlük (totalite) olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Nicelik açısından, evren ve evrendeki sistemler, ya da herhangi bir obje, Kant'a göre, nasıl kavranırsa kavran­sın, yani ister deneyim yoluyla, isterse doğa araştırmalarında ve isterse metafizik spekülasyonlar yoluyla olsun, biz onu daima bir çokluk, bir birlik ya da bir bütünlük halinde kavrarız. Kant'ta nicelik kavramının ve ni­celik kategorilerinin onun metafizik siste­minde ve yorumlamalarında da önemli bir yeri ve önemi vardır. Kant'a göre nicelikten hareket eden birçok büyük metafizik sis­temler, evreni kapalı, sonlu bir şey olarak görmüşlerdir. Kant da özellikle gençlik ya­zılarında bu görüşü ve nicelikten kalkan bir bakış açısını benimsemiş görünmekteydi. Nesnenin temel anlatım biçimlerinden birisi olan nicelik kategorisi, Kant'ta tıpkı nitelik kategorisi gibi, zihnin apriori bir ye­tisi ve insan aklında doğuştan mevcut bulu­nan bir Özellik olarak belirlenmektedir.

Ali DÖLEK Bk. Kategori, Nitelik