Geçerli bir akıl
yürütmenin veya çıkarımın sonucunu öncüllerinden çıkarmak İşlemi. Genelden
özele, külliden cüz'iye \ty<x ferdiye varan düşünme ve akıl yürütme yöntemi.
Bu çeşit düşünme biçimini en iyi bir şekilde ortaya koymanın yollarını araştıran
Aristoteles olmuştur.
Tümden gelim,
tümevarımla birlikte en genel akıl yürütme şekülerindendir. Burada tümel
(külli) bir hükümden tikel (cüz'i) bir hüküm çıkarılır, yasalardan tek tek olay
ve olgulara gidilir, nedenlerden sonuçlara ulaşılır. Bu, tümevarımın zıddıdır.
Klasik mantığın
üzerinde en çok durduğu akıl yürütme şekli tümdengelimdir. Kıyas,
tümdengelimin en mükemmel şekli olarak kabul edilir. Gerçekten Aristoteles'in
kıyas (tasım) olarak tanımladığı akıl yürütme şeklinin genelleştirilmesine dayanır.
Tümdengelim bazan çok açık olur ve ancak iki öncül önermeye lüzum gösterir.
Bazan da çok açık olmadığından ikiden çok öncüle ihtiyaç olur. Bu duruma göre
kıyas tümden gelimin en kısa ve en yaygın şeklidir. Ancak, tümden gelim ile
kıyası birbirine karıştırmamalıdır. Çünkü, tümevarım şeklinde yapılan birtakım
kıyaslar da vardır.
Tümdengelim matematik
bilimlerin esas alelini teşkil eder. Bununla birlikte tabiat bilimleri de onu
gerek varsayımlarının araştırılıp doğrulanmasında, gerek bir olayın izahı yani
yasa haline getirilmesinde bir metod olarak kullanıp ondan yararlanırlar.
Öte yandan
tümdengelimin genelden Özele veya tümelden tikele bir akıl yürütme Olduğu
şeklindeki geleneksel görüş bir çok mantıkçı tarafından yanlış bulunarak kabul
edilmemiştir. Bazdan geçerli bütün akıl yürütmenin tümdengelimli olduğunu savunurlar.
Sonuçta tümdengelim ile tümevarım arasındaki karşıtlığı reddederler.
Necip TAYLAN Bk.
Tümevarım