2.Bölüm

Mekke kadısıydı. Bağdat'a geldi, orada hadis rivayet etti. Kureyş ensabı hakkında bir kitabı vardır. Neseb ilmini iyi bilirdi. Bu ilimle ilgili çok hacimli eserleri vardır. İbn Mace ile başkaları ondan hadis rivayet etmişlerdir. Darekutnî ve Hatib Bağdadî, onun sika bir ravi olduğunu söylemişlerdir. Hatib, onu ve kitabını övmüştür. Zübeyr, bu senenin zilkade ayında Mekke'de seksendört yaşında vefat etti. [1]

İmam Buharı

İmam Muhammed b. İsmail el-Buharî, "Sahih-i Buharî" diye bilinen eserin sahibidir. Biyografisini, onun Sahih'ini şerhederken baş taraflarda teferruatlı bir şekilde anlatmıştık. Burada biyografisinden bir nebze bahsedeceğiz. Şöyle ki: Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğire b. Bezdehbeh el-Cûft, Cûfîlerin mevlasıdır. Künyesi, Ebu Ab-dillah'tır. Buharalıdır. Hadis hafızıdır. Kendi zamanındaki hadisçile-rin imamıdır. O zamanda bu ilimde kendisine uyulan bir kimseydi. Benzerlerinden ve akranlarından önde idi. "Sahih-i Buharı" adlı eserini okumakla bulutlardan, yağmur yağdırmaları dilenilir. Alimler onun eserindeki hadislerin sahihliği ve makbul oluşu hususunda ic-ma etmişlerdir. Bütün Müslümanlar da bu doğrultuda fikir beyan etmişlerdir.

İmam Buharı, hicri 194. senenin şevval ayının 13'ünde cuma gecesi doğmuştur. Kendisi küçük yaşta iken babası vefat etmiştir. Annesi tarafından yetiştirilmiştir. Mahalle mektebinde iken annesi ona hadis ezberleme fikrini aşılamıştı. Onaltı yaşında iken meşhur kitapları okudu. Hatta denilir ki; o henüz çocuk yaşta iken 1.000 hadis ezberlemiş ve bunları peşpeşe duraksamadan okurmuş.

Onsekiz yaşındayken hacca gitmiş, Mekke'de ikamet ederek hadis toplamaya başlamıştı. Bundan sonra gidebildiği memleketlere seyahat ederek oradaki hadis âlimleriyle görüşmüş ve binden fazla hadis âliminden hadis rivayet etmiştir. Birçok kimseler de kendisinden rivayetlerde bulunmuşlardır.

Hatib Bağdadî, Ferberî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Benimle birlikte Sahih'i İmam Buharı1 den 70.000 kadar kişi dinlemişti, ama onlardan geriye sadece ben hayatta kaldım." . .buharı, Ferberî tariki ile hadis rivayet etmiştir. Nitekim, bugündü insanlar da onun tariki ile Hammad b. Şakir, İbrahim b. Ma'kil ve ahır b. Muhalled'den rivayetlerde bulunmuşlardır.

İmam Buharî'den hadis rivayet eden bir başka âlim de Ebu Talha Mansur b. Muhammed b. Ali el-Berdi en-Nesefî'dir. Neselî, hicretin 329. senesinde vefat etmiştir. Emir Ebu Nasr b. Makula, onun sika bir ravi olduğunu söylemiştir. "Sahih-i Müslim" adlı eseri dışında Müslim de Buharî'den hadis rivayet edenler arasındadır. Müslim, onun Öğrencisi olduğunu söyler ve ona saygı gösterirdi. Tirmizî de "Cami" adlı eserinde ondan hadis rivayet etmiştir. Bazılarının ifadesine göre "Sünen" adlı eserinde Neseî de ondan rivayette bulunmuştur.

İmam Buharî, Bağdat'a sekiz defa gelmişti. Her defasında İmam Ahmed b. Hanbel'le görüşür, İmam Ahmed onu Bağdat'ta kalmaya teşvik eder, Horasan'da ikamet edişinden ötürü onu kınardı.

Buharî, geceleyin uykudan uyanır, kandili yakar ve aklına gelen faydalı bir şeyi yazıp kayda geçirir, sonra kandilini söndürüp tekrar uykuya dalardı. Bir daha uyanıp kalkar, bir daha uyanıp kalkardı. Öyle ki bir gecede yirmi kez kadar uyandığı ve aklına gelen şeyi yazıp tekrar uyuduğu vakidir. Küçük yaşta iken gözlerine bir hastalık isabet etmişti. Annesi rüyada İbrahim Peygamberi (a.s.)'i görmüş, İbrahim peygamber (a.s.) ona şöyle demişti: "Ey kadın! Kendisi için çok dua ettiğinden (veya çok ağladığından) ötürü Cenâb-ı Allah, oğluna gözlerini geri verdi!" Annesi sabahleyin uyandığında oğlunun gözlerinin açılmış olduğunu gördü.

İmam Buharî dedi ki: "Dün düşünmeye başlamıştım; baktım ki, 200.000 senetli hadis yazmışım."

İmam Buharî, eserlerinde geçen bu hadislerin tümünü ezbere bilirdi. Bir defasında Semerkand'a gitmiş, orada 400 kadar hadis âli-miyle görüşmüştü. Onlar, hadislerin senetlerini birbirine karıştırmışlar, Şamlıların senetlerini Iraklıların senetleri ile karıştırmışlar, senetlerde adı geçen adamları birbirine karıştırmışlar, hadislerin metinlerini başka senetlere yamamışlardı. Sonra bu karışık senetli hadisleri Buharî'ye okumuşlar, Buharî de o hadislerin senetlerini seçip ayırmış ve o karışık senetli hadisleri düzeltmişti. Semerkand hadisçi-leri de ona itiraz etmemişler ve senet veya metin hususunda bir yanlışını bulamamışlardı. Sonra aynı şeyi Bağdat hadisçilerine karşı da yapmıştı. Anlatıldığına göre İmam Buharî, bir kitaba bir defa bakınca onu hemen ezberlermiş. Bu konuda birçok haberler varid olmuştur. Zamanının âlimleri, şeyhleri ve akranları onu övmüşlerdir.

İmam Ahmed b. Hanbel, "Horasan onun gibisini çıkarmadı." demiştir.

Ali b. el-Medinî: "Buharî, kendi gibi birini görmemiştir." demiştir.

îshak b. Raheveyh: "Eğer Buharî, Hasan-ı Basrî'nin zamanında yaşasaydı; insanlar hadiste, marifetinde ve fıkhında ona muhtaç oluriardı." demiştir.

Ebu Bekir b. Ebu Şeybe ve Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr:

"Onun mislini görmedik." demişlerdir.

AH b. Hacer: "Onun misli bulunduğunu bilmiyorum." demiştir. Mahmud b. en-Nazr b. Sehl eş-Şafiî şöyle demiştir: "Basra'ya, Şam'a, Hicaz'a ve Kûfe'ye gittim. Buraların âlimlerini gördüm. Muhammed b. İsmail el-Buharî'den bahsedildiğinde bu âlimler onu kendilerinden üstün görürlerdi."

Ebul-Abbas ed-Daulî, şöyle demiştir: «Bağdatlılar, İmam Buha-e şöyle bir şiir yazıp gönderdiler:

"Kendileri için yaşadığın müddetçe Müslümanlar hayır içindedirler.

Sen yok olduktan sonra artık hayır yoktur."» Fellas: "Buharî'nin bilmediği hadis, hadis değildir." demiştir. Ebu Nuaym Ahmed b. Hammad: "O, bu ümmetin fakihi idi." demiştir. Yakub b. İbrahim ed-Devrekî de böyle demiştir.

Bazıları onu fıkıh ve hadiste İmam Ahmed b. Hanbel ile İshak b. Raheveyh'ten üstün görmüşlerdir.

Kuteybe b. Said: "Yeryüzünün doğusundan ve batısından birçok kimseler yanıma geldi. Ama Muhammed b. İsmail el-Buharî gibisi yanıma gelmedi." demiştir.

Mürecca b. Reca ise şöyle demiştir: "Buharî'nin âlimlere üstünlüğü, erkeklerin kadınlara olan üstünlüğü gibidir. Yani o kendi zamanındaki âlimlere nisbetle bu kadar üstündü. Kendisinden önceki sa-habi ve tabiî âlimlerine gelince, tabii ki onlardan üstün değildi. O, Cenâb-ı Allah'ın yeryüzünde yürüyen ayetlerinden (mucizelerinden)

biri idi."

Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman ed-Darimî: "Muhammed b. İsmail el-Buharî; bizden daha fakih, bizden daha âlim idi. İlme bizden daha çok dalmıştı. Bizden daha çok ilim tahsil etmişti." demiştir.

Ishak b. Raheveyh: "O, benden daha ileri görüşlü ve basiretli idi."

demiştir.

Ebu Hatim er-Razî: "Muhammed b. İsmail, Irak'a girenlerin en

âlimi idi." demiştir.

Abdullah el-İclî dedi ki: "Ebu Hatim ile Ebu Zür'a'mn onun yanı-

"5 S^ip oturduklarını ve onun söylediklerini dinlediklerini gördüm.

Müslim, onun mertebesine ulaşmamıştı. O, Muhammed b. Yahya ez-

ühelî den şu kadar ve şu kadar daha fazla bilgili idi. Utangaç ve fa-

zıLetli idi, herşeyi güzel bilirdi."

Başkası dedi ki: "Muhammed b. Yahya ez-Zühelî'nin, bazı isimle-ve illetleri İmam Buharî'ye sorduğunu gördüm. O bu hususlarda ok gibi delici bir bilgiye sahipti. Sanki İhlas-ı Şerifi okur gibi bu soruları kolayca cevaplıyordu."

Ahmed b. Hamdun el-Kassar dedi ki: «Müslim b. Haccac'ın Buha-rî'nin yanına gelip gözlerini öptüğünü ve şöyle dediğini gördüm: "Bırak, ayaklarını da öpeyim ey üstatların üstadı, mühaddislerin seyyidi ve hadislerin seyyidi ve hadis illetlerinin tabibi."

Böyle dedikten sonra keffaret-i meclisle ilgili hadisteki illeti ona sordu. Buharî de bu hadisteki illeti ona anlattı. Sözünü tamamladıktan sonra Müslim ona: "Seni ancak hasetçi kimse sevmez, dünyada senin gibi başka büyük bir âlim bulunmadığına tanıklık ederim."»

Tirmizî şöyle demiştir: «Irak'ta ve Horasan'da hadislerdeki illetin manasını, tarihini, senet bilgisini Buharî'den daha iyi bilen birini görmedim. Bir gün Abdullah b. Münir'in yanındaydık. Buharî'ye: "Allah seni bu ümmetin süsü kıldı." dedi. Bu fikrini orada bulunanlar da kabul ettiler.»

İbn Hüzeyme dedi ki: "Gök kubbenin altında Rasûlullah (s.a.v.)'m hadisini, Muhammed b. İsmail el-Buharî'den daha iyi bilip daha iyi muhafaza eden başka birini görmedim."

Hafızasının sağlamlığı, âlimliği, fakihliği, takvası, zahidliği, abid-liği hususunda âlimlerin İmam Buharî'ye yaptıkları övgüleri burada tümüyle anlatmaya çalışırsak konu uzayacaktır. Biz kronolojik hadiseleri bir an evvel anlatmak ihtiyacında olduğumuzdan ötürü bunu kısa kestik. Yardımına başvurulan zât, noksanlıklardan münezzeh olan yüce Allah'tır.

İmam Buharî, son derece utangaç, şecaatli, cömert, takvalı, fani bir diyar olan dünyadan el etek çeken, ama baki bir diyar olan ahire-te yönelip rağbet eden zahid bir kimseydi.

İmam Buharî dedi ki: "Allah'ın huzuruna çıkarken gıybetini yaptığımı iddia eden ve bu hususta benden hakkını isteyen bir kimse bulunmayacağını ümid ediyorum."

"Tarih" adlı eserden ve onda anlattığı cerh, ta'dil ve diğer şeylerden sorulduğunda kendisi şöyle cevap vermişti: «Bunun diğeri ile ilgisi yoktur. Peygamber (s.a.v.) efendimiz, sahabelerden birinin, yanına gelmek için izin istemesi anında şöyle demişti: "Ona izin verin. O ne kötü bir aşiret kardeşidir." Biz bunları rivayet olarak naklettik. Kendi kafamızdan nakletmiş değiliz.»

Allah rahmet etsin, İmam Buharî her gece onüç rekat namaz kılardı. Ramazan ayında her gece bir hatim indirirdi. Gayretli bir kimse olup helal malı vardı. Bu malını gizli, aşikâr infak ederdi. Gece gündüz çok sadaka verirdi. Duası müstecaptı. Doğru yoldaydı. Onurlu bir kişiliği vardı.

Sultanlardan biri, çocuklarına ders vermesi için onu kendi sarayı-

na çağırmıştı, ama saraya gitmemiş ve sultana şu haberi göndermişti: "İlim de, hilinı de bulunduğu yerde kalır. Taliplisi oraya gelir." Yani siz ilim öğrenmek istiyorsanız yanıma gelin.

Sultan Halid b. Ahmed ez-Zühelî, Buhara'da Zahirîlerin naibi idi. İniam Buharî'nin bu sözüne alınmıştı. Ayrıca bu sırada Muhammed b Yahya ez-Zühelî, sultana bir mektup göndererek güya Buharî'nin Kur'ân-ı Kerim'in mahluk olduğunu iddia ettiğini söylemişti. Daha önce Muhammed b. Yahya ez-Zühelî ile İmam Buharî arasında bu konuda tartışma cereyan etmişti. İmam Buharî bununla ilgili olarak "Kitabü Ef ali'1-İbad" adlı eserini tasnif etmişti. İşte Muhammed b. Yahya ez-Zühelî'nin gönderdiği mektubu da bahane eden sultan, halkı İmam Buharî'yi dinlemekten menetti. Ama halk ona çok saygı gösteriyordu. İmam Buharî, kendi ailesinin yanma gelmek üzere Buha-ra'ya girdiği günde halk onu karşılamaya çıkmış, üzerine altın ve gümüş saçmışlardı. Hadis imla etmek ve okumak için özel bir meclisi vardı. Burada hadis dersleri verirdi. Onu dinlemekten menedilen halk, sultanın bu yasağına uymadı. Bunun üzerine sultan onu Buha-ra'dan sürgün etme emrini verdi. İmam Buharî de memleketini ter-kedip gitti. Sultan Halid b. Ahmed'e beddua etti. Bir ay geçmeden İbn Tahir, sultan Halid b. Ahmed'in katır üzerinde Bağdat'a getirilmesini görevlilere emretti. Böylece sultan Halid'in hükümranlığı sona erdi. Bağdat'ta zindana atıldı. Ölünceye kadar orada kaldı ve bu hususta sultandan yana olan herkes mutlaka şiddetli bir belâya maruz kalmıştı.

İmam Buharî, kendi beldesinden uzaklaşıp gitmiş, Semerkand'a iki fersah mesafede Horteng beldesine yerleşmişti. Orada bir yakım vardı, onun yanında kaldı. Dinde fitneleri gördüğü zaman Cenâb-ı Allah'tan canım almasını diliyordu. Zira bir hadis-i şerifte şöyle buyu-rulmuştur: "Bir kavme fitne düşürmek istediğin zaman ey Rabbim, bizleri fitneye bulaşmadan vefat ettir."

Horteng'e yerleştikten sonra hastalandı ve ramazan bayramı gecesinde -cumartesi gecesi- yatsı vaktinde vefat etti. Bayram günü öğle namazından sonra cenaze namazı kılındı. Yani hicretin 256. senesinde vefat etti. Gömleksiz, sarıksız, üç beyaz beze sarılarak kefenlendi. Bu şekilde kefenlenmesi için vasiyeti vardı. Defnedildiği zaman mezarından misk kokusundan daha güzel bir koku saçıldı ve bu günlerce böyle devam etti. Sonra da mezarının hizasında beyaz haleler görülmeye başlandı. Vefatında altmışiki yaşındaydı. Allah rahmet etsin.

Kendisinden sonra bütün Müslümanlar için faydalı bir ilim bı-Ktı. Bıraktığı ilim kesintiye uğramadan zamanımıza kadar ulaş-Ştır. Bu da onun hayatta iken yaptığı iyi işlerden ve salih amellerden Ötürüydü. Zira Rasûlullah (s.a.v.) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurmuştur:

"Ademoğlu öldüğünde ameli kesilir ancak şu üç şey hariç: Bunlardan biri, kendisinden yararlanılan ilimdir..."

Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.

Fasih şairlerden biri onun hakkında ne güzel söylemiş:

"Sahih-i Buharî var ya;

Eğer hakkını verecek olurlarsa mutlaka altın suyu ile yazılması gerekir.

O, hidayetle körlüğü birbirinden ayırır.

O, yok olmaya ve helak olmaya karşı bir seddir.

Ondaki senetler gökteki yıldızlar gibidir. *

Senetleri hadis metni önünde yıldız koru gibidir.

O eser sayesinde Rasülullah'ın dininin terazisi doğruldu.*

Araplardan sonra Acemler ona uydular.

Şüphesiz o ateşe karşı bir perdedir.

Rıza ile gazabı birbirinden ayırdeder.

Mustafa'ya bir ince perdedir.

Şüpheleri açığa çıkaran vazıh bir nastır.

Ey âlim! Bilesin ki bütün âlimler,

Onun eserinin rütbesini, diğer bütün rütbelerden üstün kılmakta ittifak etmişlerdir.

Ey Buharî! Topladığın hadislerle bütün hadis âlimlerini geride bıraktın;

Ve yarışı sen kazandın.

Ravilerden zayıf olanları reddettin, yalancılıkla itham edilenlerin rivayetlerini kabul etmedin.

Hadisleri sıralamada çok güzel bir yol takip ettin; bablara ayırmakta da hayret verici bir sanat gösterdin.

Arzu ettiğin şeyi Mevlân sana verdi.

Bağışında senin payını yüksek tuttu." [2]

Hicretin İkiyüzelliyedinci Senesi

Halife Mutemid bu senede Yakub b. Leys'i; Belh, Toharistan, buraya bağlı Kirman, Sicistan ve Sind gibi yerlere vali olarak tayin etti.

Bu senenin safer ayında halife Mutemid, kardeşi Ebu Ahmed'i Küfe, Mekke, Medine, Yemen, oraya bağlı mıntıkaların ve Mekke yolunun kontrolünden sorumlu kıldı ve buralara vali tayin etme yetkisini verdi. Bu senenin ramazan ayında Bağdat, Irak sevadı, Vasıt, Dicle mıntıkası, Basra, Ahvaz ve Fars'a vali atama yetkisini kendisi ne devretti.

Bu senede hacib Said ile zencilerin başına geçen Alevi, Basra diyarında karşılaştılar. Hacib Said, onun hezimete uğrattı. Elindeki esirleri kurtardı ve bol miktarda mal ve parayı ondan geri aldı. Etraflıda toplanan zencileri de son derece tahkir etti. Sonra zenciler geceleyin Said'e baskın yaptılar. Askerlerinden çoğunu öldürdüler. Bir rivayette anlatıldığına göre Said b. Salih'in kendisi de bu vak'ada öldürülmüştür. Sonra bu zenciler, Mansur b. Cafer el-Hayyat ve maiyetindeki büyük bir ordu ile savaştılar. Liderleri olan ve Talibi olduğunu iddia eden ama aslında yalan söyleyen kişi Mansur'un ordusunu

mağlub etti.

îbn Cerir dedi ki: Bu senede Bağdat'ta Bereketü'z-Zelzel denen mahallede çok miktarda kadım boğarak Öldüren bir adam yakalandı. Bu önce kadınlarla ilişki kuruyor, sonra onları boğuyor, üzerlerindeki zinet eşyalarını ve paralarını yağmalıyordu. Yakalanıp Mutemid'in huzuruna götürüldü. Orada kendisine 2.400 kırbaç vuruldu. Cellatlar testislerine, kendilerine özgü bir değnekle vurmadan canını vermedi. Sert ağaçtan yapılmış değnekle testislerine vurduklarında Ölmüştü, Sonra Bağdat'a götürülerek orada asılmış, bir müddet asılı durduktan sonra cesedi indirilip yakılmıştı.

Bu senenin şevval ayının 14. gecesinde ay tutuldu. Ayın çoğu görünmez oldu. O günün sabahında, habis zencinin adamları zorla Basra'ya girdiler, ahalinin çoğunu Öldürdüler. Basra valisi Buğrak ve beraberindekiler kaçıp gittiler. Zenci, Basra camiini ve birçok evleri yaktı. Askerleri, oradaki mal ve eşyaları yağmaladılar. Bundan sonra zenci ve Haricinin adamlarından İbrahim b. Mühellebî: "Eman isteyen kimse buraya gelsin!" diye yüksek sesle bir duyuru yaptı. Etrafında Basralılardan çok kimseler toplandılar. Bunu bir fırsat bildi. Hiyanet etti ve onların Öldürülmesini emretti. Tek tük adamlar kur-tulabildüer, ama çokları öldürüldü. Zenci, Basralılardan bir grubu çembere almıştı. Bu sırada birbirlerine, şunu öldürelim diye işarette bulunuyorlar ve kılıçlarına el atıyorlardı. Ama zenci, Öldürülmekte olan kimselerin kelime-i şahadetlerine ve zenci adamlarının da gülüşüp bağrışmalarına baktığı için bunların yaptıklarını görmüyordu. "Doğrusu bizler Allah'a aidiz ve O'na dönücüleriz."

Asiler, birkaç gün müddetle Basra'nın her tarafında bu kötü icra-atlarını sergilediler. Bu günler çok uğursuz günlerdi. Halk onların önünden sağa sola kaçışır oldu. Her biri bir tarafa gitti. Zorbalar dağ-*ar arasına doldurdukları ekinleri ve diğer otları ateşe verdiler. Hayvan, insan ve diğer her ne varsa Basralılara ait bütün eşyalar bu ateşte yanıp kül oldu. Büyük Camii de yakmışlardı. Ayandan, edip-fâraen, fazıl kimselerden, hadisçi ve âlimlerden çok sayıda insan öl-

dürmüşlerdi. İnnâ lillah ve innâ ileyhi râciûn. '

Bu murdar adam Fars halkına da büyük belâlar götürdü. Sonra Basralılara bol miktarda erzak geldiğini duydu. Basrahlar önceleri erzak sıkıntısı çekmekte iken artık rahatlığa kavuşmuşlardı. Kendilerine erzak geldiğini duyunca onları kıskandı.

İbn Cerir'in rivayetine göre kendisini duyan bir adam, o Harici zencinin şöyle dediğini nakletmiştir: «Basralılara beddua ettim. Bana gelen, ama sahibi görünmeyen bir ses şöyle demişti: "Basrahlar senin için kenarından kopanp yiyeceğin bir ekmek gibidirler. Eğer ekmeğin yarısı kırılırsa Basra harab olur." İşte ben bu sesi duyduktan sonra ekmeğin ay, kırılmasının da tutulma olduğunu tevil ettim.» Onun bu sözleri adamlarının dilinde dolaşıyordu. Nihayet onun dediği gibi gerçekten ay tutuldu. Şüphesiz onun bir cini vardı. Kendisine bu tür şeyleri haber veriyordu. Nitekim Müseylemetü'l-Kezzab'ın da böyle bir cini vardı.

Zencilerin, Basralılara hücumu esnasında bu murdar Harici, maiyetindeki adamlarına şöyle demişti: "Bu sabah Cenâb-ı Allah'a yalva-rarak Basralılara beddua ettim. Basra şehri gök ile yer arasında orta bir yere yükseltilerek bana gösterildi. Ben de Basralıların savaştıklarını ve meleklerin benim adamlarımın yanında onlara karşı yer aldıklarını, benim Basralılara karşı muzaffer olduğumu, meleklerin benimle birlikte savaştıklarını, askerlerimin sebat edip savaşlarımda beni desteklediklerini gördüm!"

Basra'daki Aleviler yanma geldiklerinde, kendisini o zaman Yahya b. Zeyd'e nisbet etti. Ama Yahya b. Zeyd'in nesebinden geldiğine dair sözleri kesinlikle yalandır. Zira Yahya b. Zeyd'in kendisinden sonra, süt emmekte olan küçük bir kızdan başka bir kimsesi hayatta kalmamıştı. Cenâb-ı Allah, bu lanetli Hariciyi kahretsin. Bu ne kadar da yalancı, facir ve haindir!

Bu senenin zilkade ayının başında halife, Müvelled adıyla bilinen Emir Muhammed komutasında büyük bir askeri birliği zencilerin lideri Harici ile savaşmak üzere harekete geçirdi. Emir Muhammed yolda giderken Betaih diyarına korku salan, oraları hükmü altına alan, yolları korkulu hale getiren Sa'd b. Ahmed el-Bahilî'yi yakaladı. Bu senede Muhammed b. Vasıl, Fars diyarında halifeye muhalefet ederek oraları istilâ etti.

Bu senede Besil el-Saklabi denen bir Rum, Bizans imparatoru Mihail b. Tofü'e suikast yaptı. Onu öldürdü ve Bizans'ı istilâ etti. Mi-hail, Bizans'ta yirnıidört yıl müddetle imparatorluk yapmıştı. Bu senede Fadl b. İshak el-Abbasî insanlara haccettirdi. [3]

Hicretin İkiyüzelliyedinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Hasan B. Arefe B. Yezid

Bu, rivayet edilen meşhur cüz'ün sahibidir. Vefat ederken 110 yaşındaydı. 107 yaşında vefat ettiğine dair başka bir rivayet de vardır. On oğlu vardı ki, onları Aşere-i Mübeşşere'nin adlarıyla adlandırmıştı. Yahya b. Main ile diğerleri onun sika bir ravi olduğunu söylemişlerdir. Hicretin 150. senesinde İmam Ahmed b. Hanbel'in ders meclisine devam etti. Bu senede 107 yaşında iken vefat etti.

Zenciler, Ebu Said el-Eşecc ile Yezid b. Ahrem et-Taî ve Revasî'yi, Basralılarla birlikte öldürmüşlerdi.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetlerden biri de Müslim'in üstadlarından biri olan Ali b. Haşrem'dir. Müslim, bu zattan çok hadis rivayet etmiştir.

Nahiv ve lügat âlimi Abbas b. Ferec Ebü'1-Fadl er-Riyaşî de bu senede vefat eden meşhur şahsiyetlerdendir. Bu zat Arapların tarihini, savaşlarını ve siyeri bilirdi. Birçok ilimlere vakıf olup sika ve âlim bir kimseydi. Asmaî'den, Ebu Ubeyde ve diğerlerinden rivayetlerde bulundu. İbrahim el-Harbî, Ebu Bekir b. Ebi'd-Dünya ve diğerleri de kendisinden rivayetlerde bulundular. Bu senede zenciler tarafından Basra'da Öldürüldü. İbn Hallikan, "el-Vefeyât" adlı eserinde bu zattan bahsetmiştir.

Asmaî'nin rivayetine göre Abbas b. Ferec şöyle demiştir:

«Bir a'rabi yanımıza uğradı, kaybolan oğlunu arıyordu. Kendisine: "Oğlunun evsafını bize anlat." dedik, o da: "Yüzü altın gibi parlak bir çocuktu." dedi. Biz de: "Onu görmedik." diye cevap verdik. Az sonra omuzuna bir çocuk almış olarak yanımıza geldi. Çocuk kazan dibi gibi simsiyahtı. Adama: " Eğer bize bunu sormuş olsaydın sana yerini gösterirdik. Çünkü bu çocuk sabahtan beri şuracıkta çocuklarla oynuyordu." dedik. Sonra Asmaî şöyle bir şiir okudu:

"Seher vakti gece soğuyunca ve de sapasağlam kişi soğuktan titreyince o zaman delikanlının yatağı ne güzel olur.

Cenâb-ı Allah, babanın gözüne çocuğunu hoş gösterdiği gibi öyle bir yatağı gönüle hoş gösterir."» [4]

Hicretin İkiyüzellisekizinci Senesi

Senenin rebiyülevvel ayının bitimine on gün kala pazartesi ü halife, kardeşi Ebu Ahmed'i, Mısır, Kinnesrin ve Avasım bölgesine tayin etti. Rebiyülahır ayının başında perşembe günü cülus yaptı. Kardeşine ve Müflih'e kaftan giydirdi. Bu ikisini büyük bir ordu ile Basra'ya şevketti. Ordunun askerleri fazla ve teçhizatı da yeterince idi. Bu iki komutan zencilerle şiddetlice savaştılar. Cemaziyelevvel ayının ortasında Müflih öldürüldü. Başlıksız bir ok göğsüne isabet etmiş ve cansız düşmüştü. Cenazesi Samarra'ya götürülüp oraya defne-dilmişti.

Bu senede Yahya b. Muhammed el-Bahranî adındaki bir komutan, zencilerin büyük liderini esir alıp Samarra'ya götürdü. Burada halife Mutemid'in huzurunda dayağa yatırıldı ve kendisine 200 kırbaç vuruldu. Sonra da elleri ve ayakları çaprazlama kesildi, kılıç darbesi ile boğazlandı, sonra da yakıldı. Zencilerle yapılan korkunç bir savaşta Ebu Ahmed'in askerleri onu esir almışlardı. Allah onları kahretsin.

Zencilerin lideri, onun durumundan haberdar olunca çok üzüldü ve sonra şöyle dedi: «Onunla ilgili olarak bana şöyle hitab edilmişti: "Onun öldürülmesi senin için daha hayırlıdır." Çünkü o şımarık bir kimseydi. Ganimet mallarının seçkinlerini kendisine ayırıp saklıyordu.»

Zencilerin lideri, kendi adamlarına şöyle diyordu: "Bana peygamberlik teklif edildi. Ancak bu görevi hakkıyla ifa edememekten korktum ve bu nedenle kabul etmedim."

Bu senenin rebiyülahır ayında Said b. Ahmed el-Bahilî, halifenin huzuruna vardı. Orada kendisine yediyüz kırbaç vuruldu. Kırbaç altında can verdi. Sonra darağacına asıldı.

Bu senede zenci liderin adamlarından yirmidört kişi ve bir kadı, Samarra'da Babü'1-Amme yanında öldürüldü.

Bu senede Muhammed b. Vasıl, sultana itaate döndü. Fars diyarının haracını getirip ödedi. Böylece işler yoluna girdi.

Bu senenin receb ayı sonlarında Ebu Ahmed ile zenciler arasında büyük bir savaş cerayan etti, bu savaşta iki taraftan da çok kimseler Öldürüldü.

Sonra Ebu Ahmed, bulunduğu yerin havasım beğenmedi. Vasıt'a gidip şaban ayının başlarında oraya yerleşti. Bu sırada orada şiddetli bir deprem meydana geldi. Birçok evler yıkıldı. 20.000'den fazla adam öldü.

Bu senede Bağdat, Samarra, Vasıt ve diğer şehirlerde halk arasında büyük bir veba salgım ve ölüm görüldü. Bağdat'ta kifa' denile-en bir hastalık belirdi.

Bu senenin ramazan ayının 7'sinde perşembe günü Samarra'da Babü'1-Amme yanında selefe söven bir adam yakalandı. Kendisine 1.000 kırbaç vuruldu ve kırbaç altında can verdi.

Bu senenin ramazan ayının 8' inde Emir Yarçuh vefat etti. Cena-namazını halifenin kardeşi Ebu İsa kıldırdı. Cafer b, Mutemid Alallah aa onun cenazesinde hazır bulundu.

Bu senede Horasan'da, Büyük Boğa'nın oğlu Musa ile Hüseyin b. 7eyd'in adamları arasında korkunç bir savaş cereyan etti. Musa, onlara feci bir mağlubiyeti tattırdı.

Bu senede Mesrur el-Belhî ile Harici Müşavir arasında bir savaş meydana geldi. Mesrur, Müsavir'i bozguna uğrattı. Adamlarından çoğunu esir aldı.

Bu senede önceki senelerdeki gibi, Fadl b. îshak insanlara haccettirdi.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Ahmed b. Büdeyl, Ahmed b.

Hafs, Ahmed b. Sinan el-Kattan, Muhammed b. Yahya ez-Zühelî ve Yahya b. Muaz er-Razî vefat ettiler. [5]

Hicretin Îkiyüzellidokuzuncu Senesi

Bu senenin rebiyülahır ayının bitimine dört gün kala cuma günü Ebu Ahmed b. Mütevekkil, Vasıt şehrinden Samarra'ya döndü. Zencilerle savaşı sürdürmesi için Müvelled lakabıyla tanınan Muhammed'i yerine halef bıraktı. Muhammed, şecaat ve şehamet sahibi bir kimseydi.

Bu senede halife, Küfe naibine bir grup asker gönderdi. Bunlar gidip onu boğazladılar ve mallarına el koydular. 40.000 dinar parasını aldılar.

Bu senede Şerkebul-Cemal denilen bir adam, Merv şehrim istila etti, orayı yağmaladı, durumu kuvvetlendi, oradaki tabileri de güçlendiler.

Bu senenin zilkade ayının bitimine onüç gün kala Büyük Boğa'nın oğlu Musa, zencilerle savaşa girişti. Mutemid onu uğurlamaya çıktı ve kendisine kaftan giydirdi.

Abdurrahman b. Müflih, vali olarak Ahvaz şehrine gitti. Ayrıca Büyük Boğa'nın oğlu Musa'ya, pis zenci lideri ile yapılacak savaşta yardımcı olmakla da görevlendirildi. Abdurrahman b. Müflih, zenci li-öen habisi bozguna uğrattı. Birçok zenciyi öldürdü. Onlardan çoğunu ua esir aldı. İçlerine Öyle büyük bir korku saldı ki, bir daha onun karşısına çıkma cesareti gösteremediler. Habis, adamlarını olanca gücüyle savaşa teşvik ettiyse de bu teşvikin bir yararı olmadı. Sonra Abdurrahman b. Müflih, zenci lideri habisin öncü birliklerinin komu-anı Ali b. Eban el-Mühellebî ilç karşılaştı. İkisi arasında anlatımı ZUn sürecek savaşlar cereyan etti. Sonunda zenciler bozguna uğra-^ar. Allah'a hamdolsun.

Ali b. Eban, lideri habisin yanına, mağlup ve ezilmiş olarak geri döndü. Abdurrahman da esirleri Samarra'ya gönderdi. Halk, bunları halifeye ulaşmalarından Önce yakalayıp öldürdü. Mallarını yağmaladı.

Bu senede Bizans imparatoru, Sumaysat şehrine, oradan da Malatya'ya gitti. Buraların halkı onunla savaştılar ve onu bozguna uğrattılar. Büyük komutanlarından birini de öldürdüler. İmparator hüsran içinde memleketine döndü.

Bu senede Yakub b. Leys, Nisabur'a girdi. Herat'ta halifelik iddiasında bulunan ve bu iddiasını otuz seneden beri sürdüren Hariciyi mağlub edip yakaladı, öldürdü. Kesik başını bir mızrağa geçirip ülkenin her tarafında dolaştırdı. Kesik başının yanında bir de durumunu anlatan bir yazı vardı.

Bu senede İbrahim b. Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Yakub b. Süleyman b. İshak b. Ali b. Abdullah b. Abbas, insanlara haccettirdi.

Bu senede, aralarında İbrahim b. Yakub b. İshak Ebu İshak el-Cürcanî'nin de bulunduğu bazı meşhur şahsiyetler vefat ettiler. Bu zat, Dımışk'ın hatibi ve imamı ve büyük âlimi idi. Faydalı ve meşhur eserleri vardı. Eserlerinden biri "el-Mütercem"dir ki, bunda çok derin ilimler ve faydalı bilgiler vardır. [6]

Hicretin İkiyüzaltmışıncı Senesi

Bu senede İslâm ülkelerinde şiddetli bir kıtlık görüldü. Öyle ki birçok şehirlerin ahalisi başka yerlere göçtüler. Mekke'de mücavirlerden hiçbiri kalmadı. Hepsi Medine'ye ve diğer şehirlere göçtüler. Mekke valisi de şehri terkedip gitti. Bağdat'ta bir ölçek buğdayın fiyatı 120 dinara kadar yükseldi ve bu durum aylarca devam etti.

Bu senede zencilerin lideri, Küfe valisi Ali b. Zeyd'i öldürdü.

Bu senede Rumlar, Müslümanların elinden Lü'lüe kalesini aldılar.

Bu senede İbrahim b. Muhammed b. İsmail insanlara haccettirdi.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Hasan b. Muhammed ez-Zafe-ranî, Abdurrahman b. Şeref, kendisine nispet edilen Rahbe adlı arazinin sahibi Malik b. Talk, Oklides'in kitabını Arapçaya tercüme edip Sabit b. Kurra'dan sonra onu düzelten Huneyn b. İshak el-Abbadî vefat ettiler. Huneyn, ayrıca "el-Macestî" kitabını ve diğer bazı tıbbi eserleri Yunancadan Arapçaya tercüme etmişti. Me'mun, bu işe çok önem veriyordu. Memun'dan önce Cafer el-Bermekî de bu işe titizlikle eğilmişti. Huneyn'in tıpla ilgili birçok eserleri vardı. "Mesail-i Huneyn" adlı eser kendisine nispet edilir. Kendi branşında cidden parlak bir şahsiyetti. Bu senenin safer ayının 6'smda salı günü vefat etti. îbn Hallikan böyle demiştir. [7]

Hicretin İkiyüzaltmışbirinci Senesi

Bu senede Hasan b. Zeyd, Deylem'den Taberistan'a yöneldi. Ya-kub b. Leys'le işbirliği yaparak kendisine karşı cephe aldıklarından ötürü Şalos şehrini yaktı.

Bu senede Harici Müşavir, Horasan yolunun emniyetim sağlamakla görevli Yahya b. Hafs'ı Horasan'da cemaziyelahir ayında öldürdü. Mesrur el-Belhî bunun üzerine gitti. Sonra ardından Ebu Ah- b. Mütevekkil gidince Müşavir kaçtı ve yakalanamadı. Bu senede Fars diyarını istila eden İbn Vasıl ile Abdurrahman b. fh arasında bir çarpışma meydana geldi. İbn Vasıl, Abdurrah-ı mağlup edip yakaladı. Taşdemir de onun maiyetindeki askerle-oldürdü. Sadece birkaç asker hayatını kurtarabildi. Sonra İbn Vasil, Büyük Boğa'nın oğlu Musa ile savaşmak üzere Vasıt'a gitti. Musa, halifenin oradaki valisine müracaat ederek fitneler nedeniyle kendisini doğu eyaletinin valiliğinden affetmesini istediğini halifeye iletmesini söyledi. Halife de onu bu görevden azletti. Yerine kardeşi Ebu Ahmed'i tayin etti.

Bu senede Ebü's-Sâc, zencilerle savaşmak üzere harekete geçti. İki taraf şiddetlice savaştılar. Zenciler Ebü's-Sâc'ı ve beraberindeki askerleri mağlub ettiler. Ahvaz şehrine girdiler. Ahalinin bir kısmım öldürdüler, birçok evleri yaktılar. Sonra Ebü's-Sâc, Ahvaz valiliğinden azledildi. Zenciler orayı tahrib ettiler. Halife de İbrahim b. Si-ma'ı, Ahvaz valiliğine tayin etti.

Bu senede Mesrur el-Belhî? zencilerle savaşmak üzere görevlendirildi.

Bu senede halife, Nasr b. Ahmed b. Esed el-Lübanî'yi Maveraün-nehr, Belh taraflarına tayin etti ve ramazan ayında bu husustaki fermanını yazıp gönderdi.

Bu senenin şevval ayında Yakub b. Leys, îbn Vasıl ile savaşmak üzere harekete geçti. İki taraf zilkade ayında savaşa tutuştular. Yakub, İbn Vasıl'ı hezimete uğrattı. Askerlerini yakaladı. Adamlarını ve hareminden bazı kadınları esir aldı. 40.000.000 dirhem değerinde mallarım aldı. Ayrıca o beldelerin ahalisinden olup kendisine yardımcı olan ve kendisiyle işbirliği yapanları da öldürdü. Cenâb-ı Allah böylece onun vasıtasıyla o mıntıkalardaki fitneyi sona erdirdi ve durumu düzelttirdi.

Bu senenin şevval ayının 12'sinde Mutemid Alallah, oğlu Cafer'i kendisinden sonraki dönem için veliaht tayin etti ve ona Mufavviz İlallah adını verdi. Onu Mağrib diyarına tayin etti. Musa b. Boğa'yı da ona yardımcı olarak görevlendirdi. İfrikiyye, Mısır, Şam, Cezire, Musul, Ermeniye valiliklerine ve Horasan yolunun emniyetine adamlar tayin etme işini ona bıraktı.

Halife, oğlu Cafer Mufavviz İlaîlah'dan sonraki dönem için Ebu Ahmed el-Mütevekkil'i tayin etti ve ona Muvaffak Billah lakabını taktı. Doğu eyaletinin yönetimini ona bıraktı. Mesrur el-Belhî'yi ona yardımcı olarak görevlendirdi. Bağdat, Sevad, Küfe, Mekke, Medine, Yemen, Kesker, Dicle, Ahvaz, Fars, İsfahan, Kerh, Dinever, Rey, Zen-can, Sind valiliklerine ve Mekke yolunun emniyetine görevliler tayin etme yetkisini kendisine verdi. Bu husustaki fermanını yazdırıp ülkenin her tarafında okuttu. Fermanın bir nüshası da Ka'be'ye asıldı.

Bu senede Fadl b. İshak insanlara haccettirdi.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Ahmed b. Süleyman er-Ruhavî, Ahmed b. Abdullah el-İclî, Hasan b. Ebi'ş-Şevarib (bu Mekke'de vefat etmişti), Davud b. Süleyman el-Caferî, Şuayb b. Eyyüb, Mühtedi Bil-

tarıht

Vm kardeşi Abdullah b. Vasık, Ebu Şuayb es-Susî, büyük mutasav-1 flardan Ebu Yezid el-Bestamî, Ali b. İşkâb, kardeşi Ebu Muham-d "Sahih-i Müslim" adlı eserin sahibi Müslim b. Haccac vefat ettım[8]

İmam Müslim'in Biyografisi

Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburî. Büyük hadis imamlarından ve hafızlarındandır. Birçok âlimlere göre "Sahih-i Buharî"den sonra gelen en büyük hadis kitabı olan "Sahih-i Müslim" adlı eserin sahibidir. Mağriblilere ve doğu eyaletinden Ebu Ali en-Nisaburî'ye göre Sahih-i Müslim, Sahih-i Buharî'den daha üstündür. Eğer -azı müstesna olmak üzere- Sahih-i Müslim'de taliklerin bulunmadığını ve Müslim'in aynı konudaki hadislerin tümünü serdettiğini, Buha-rî'deki gibi hadisleri çeşitli bablara bölmediğini söyleyerek Sahih-i Müslim'in Sahih-i Buharî'den üstün olduğunu ifade etmek istemişler-se bu kadarı da Buharî'nin senetlerinin kuvvetliliğine ve onun kendi Cami'inde ravilerin kendi şeyhine muasır olup ondan hadis dinlediklerini şart koşarak naklettikleri sahih hadisleri seçmiş olmasına denk bir özellik olamaz. Çünkü Müslim, kitabında bu ikinci şarta riayet etmemiştir. Oysa bu ikinci şart, hadis ilimlerinde uyulması gereken bir şart olarak yer almıştır. Ben bunu Buharî'nin şerhinin ilk kısımlarında detaylı olarak anlatmıştım.

Özetle diyecek olursak Müslim; Irak, Hicaz, Şam ve Mısır'a gitti, birçok topluluklardan hadis dinledi. Kimlerden hadis dinlediğini şeyhimiz Hafız el-Mizzî, "et-Tehzib" adlı eserinde mu'cem harflerine gö-reiki mertebe halinde sıralamıştır.

Birçok topluluklar Müslim'den hadis rivayet etmişlerdir. Tirmizî, kendi "Cami" adlı eserinde ondan bir hadis rivayet etmiştir ki, o hadis de Muhammed b. Amr, Ebu Seleme, Ebu Hüreyre tarikiyle Rasûlullah (s.a.v.)'tan rivayet edilen şu hadis-i şeriftir: "Ramazan ayı için şaban hilalini gün sayarak belirleyin."

Ayrıca Salih b. Muhammed, Abdurrahman b. Ebi Hatim, İbn Hu~ zeyme, İbn Said ve Ebu Avane el-İsferayinî de ondan hadis naklet-mişlerdir.

Hatib Bağdadî dedi ki: İbn Yakub'un bana naklettiğine göre Müs-

d. Haccac, "Sahih" adlı eseriyle ilgili olarak şöyle demiştir: Ben bu sahih müsnedimi, başkaları tarafından da dinlenmiş hadisten meydana getirip tasnif ettim."

Hatib Bağdadî'nin rivayetine göre Ebu Ali Hüseyin b. Ali en-Ni-r^urî şöyle demiştir: "Gök kubbenin altında hadis ilmi konusunda Uslim b. Haccac'ın kitabından daha sahih bir eser yoktur."

Müslim'den İshak b. Raheveyh'in yanında bahsedilmiş, o da Müslim'i överek şöyle demişti: "Bu nasıl bir adammış böyle!"

İshak b. Mansur, Müslim'e şöyle demişti: "Allah seni Müslümanlar için hayatta bıraktığı müddetçe hayırdan yoksun kalmayacağız."

Hadisçilerden ve diğerlerinden bir grup ulema cemaati Müslim'i övmüşlerdir.

Ebu Abdillah Muhammed b. Yakub el-Ahrem şöyle demiştir: "Hadiste sabit olan şeylerden Buharı ile Müslim'in farkına varmadıkları çok nadir olmuştur."

Hatib Bağdadî, Ebu Amr Muhammed b. Hamdan el-Hirî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Ebü'l-Abbas Ahmed b. Said b. Ukde el-Hafız'a, Buharî ve Müslim'den hangisinin daha âlim olduğunu sordum. Bana şu cevabı verdi: "Buharı de âlimdi, Müslim de âlimdi." Bu soruyu defalarca ona sordum, o da bana aynı cevabı verdi. Sonra şöyle dedi: "Ey Ebu Amr! Şamlılarla ilgili olarak Buharî bazan yanılmıştır. Şöyle ki: O; Şamlıların kitaplarını alıp bakmış, bazan onlardan birini künyesi ile zikretmiş, sonra başka bir yerde aynı adamı asıl adıyla zikretmiş, böylece aynı adamın iki kişi olduğu zannı meydana gelmişti. Müslim'e gelince, onun bu tür yanlışlıkları yaptığı çok nadirdir, çünkü o maktula-rı da mürselleri de yazmıştır."»

Hatib Bağdadî dedi ki: "Müslim ancak Buharî'nin yolunda durmuş, onun ilmine bakmış ve onun hizasına gelmiştir."

Buharî, son zamanlarında Nisabur'a geldiğinde Müslim ona arkadaşlık etmiş, sık sık yanma gidip gelmişti.

Abdullah b. Ahmed b. Osman es-Sayrafî bana dedi ki: «Ebu Hasan ed-Darekutnî'nin şöyle dediğini işittim: "Eğer Buharî olmasaydı Müslim ne giderdi ne de gelirdi (yani onun adından söz edilmezdi)."»

Hatib Bağdadî, Ebu Hamid Ahmed b. Hamdan el-Kassar'm şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Duydum ki Müslim b. Haccac, Muhammed b. İsmail el-Buha-rî'nin yanma gelmiş, iki gözünün arasını öpüp şöyle demiş: "Bırak, ayaklarını da öpeyim ey üstadlarm üstadı ve hadisçilerin efendisi ve de illetleri hususunda hadisin tabibi! Muhammed b. Selam, Ebu Hü-reyre tariki ile Peygamber (s.a.v.)'den meclisin keffaretine dair bir hadis rivayet etmiştir. Bu hadisin illeti nedir?"

Buharî, Müslim'e cevaben şöyle demişti: "Bu, güzel bir hadistir. Ancak dünyada bu konuda bundan başka bir hadis bilmiyorum. Yalnız bu illetlidir."»

Ben derim ki: Ben bu hadisi olduğu gibi rivayet ettim. Bunun rivayet tariklerini, lafızlarını, metinlerini ve illetlerini de zikrettim.

Hatib Bağdadî dedi ki: «Müslim, İmam Buharî'yi savunurdu. Son-

ra Buharî ile Muhammed b. Yahya ez-Zühelî arasında Kur'ân'ın lafzı-nın da kadim olup olmadığı hususunda ihtilaf meydana geldi. Buharî aleyhinde Nisabur'da bu konuda ileri geri konuşuldu. Bir gün Zühelî, meclisinde Müslim b. Haccac'm da bulunduğu bir esnada etrafındaki arkadaşlarına şöyle dedi: "Kurân'm lafzı konusunda Buharî'nin sözlerine uyan kimse varsa meclisimizden ayrılıp gitsin." O esnada Müslim hemen kalkıp meclisi terketti. Sonra Zühelî'den dinlediği hadisleri topladı ve ona iade etti. Zühelî'den asla rivayette bulunmadı. Ne Sahih'inde ne de diğer eserlerinde Zühelî'den hadis rivayet etmiş değildir. Aralarındaki soğukluk kuvvetlendi. Şunu da belirtelim ki, Buharî'nin kendisi Muhammed b. Yahya ez-Zühelî'yi terketmemiş, aksine hem Sahih'inde hem de diğer eserlerinde ondan hadis rivayet etmiş, onu mazur görmüştür. Allah ona rahmet etsin.» Hatib Bağdadî, Müslim'in Ölüm sebebini şöyle anlatır: «Hadis müzakeresi için bir oturum düzenlendi. Bir gün o mecliste kendisine bir hadis soruldu. Hadisi bilemedi ve cevap veremedi. Kalkıp evine döndü. Kandili yaktı ve aile etradma: "Bu gece yanıma hiç kimse gelmesin." dedi. Kendisine bir sepet hurma hediye edilmişti. Hurmalar yanındaydı. Bir hurmayı alıp yiyiyor, bir hadisi keşfediyordu. Sonra bir hurma daha alıp yiyor, bir hadis daha keşfediyordu. Sabaha kadar böylece hurmaları yemeye ve hadislerin manasını çözmeye çalıştı. Sabah olduğunda, farkında olmaksızın hurmaların tümünü yemişti. Bu sebeple vücudunda biraz ağırlık ve hastalık meydana geldi. Pazar akşamı vefat etti. Hicretin 261. senesinin receb ayının bitimine beş gün kala, pazartesi günü Nisabur'da defnedildi. İmam Şafiî'nin vefat ettiği senede, hicretin 204. senesinde doğmuştu. Vefatında elliyedi yaşındaydı. Allah ona rahmet etsin.» [9]

Bayezid-İ Bestamî

Asıl adı Tayfur b. İsa b.Ali'dir. Sofiye meşayinindendir. Dedesi Mecusiydi, Müslüman oldu. Bayezid'in salih ve âbid kardeşleri vardı ki, kendisi onların en üstünü idi. Kendisine; "Marifete neyle ulaştın?" diye sorulduğunda: "Aç karın ve çıplak bedenle ulaştım." diye cevap

vermişti.

Bayezid şöyle derdi: "Nefsimi Allah'a itaata davet ettim, ama o öenım davetime icabet etmedi. Onu bir sene susuz bıraktım."

Bayezid bir defasında şöyle demişti: "Bir adamın havada uçacak „ ac*ar keramet sahibi olduğunu görseniz bile, iyiliği emredip kötülü-&1 yasaklamak, şer'i hadleri korumak ve şer'i ölçülere uymak huşu-n(*a nasıl olduğunu görmeden ona aldanmayın,"

Hallikan dedi ki: "Bayezid-i Bestamî'nin meşhur makamatı,

mücahedeleri ve zahir kerametleri vardı. Hicretin 261. senesinde vefat etti."

Ben derim ki: Kendisinden, asli manasından uzaklaştırılmış, nakıs birtakım sözler nakledilmiştir. Fıkihçıların ve sofilerin çoğu bu sözlerini yorumlamışlar ve onu çok uzak manalara hamletmişlerdir. Bazıları da onun bu sözleri cezbe ya da sekerat halinde söylediğini ifade etmişlerdir. Bazı âlimlerse onu bid'atçı ve hatalı olarak görmüşlerdir. Onun en büyük bid'atları ortaya attığım ve bunun da kendisinin fasid bir itikada sahib olduğunu gösterdiğini söylemişlerdir. Güya onun kalbinde gizli olan fasid bir inanç varmış, bu da bazı vakitlerde ortaya çıkarmış. Doğrusunu Allah bilir. [10]

Hicretin İki Yüz Altmış İkinci Senesi

Bu senede Yakub b. Leys, büyük bir askeri birlikle geldi. Zor kullanarak Vasıt şehrine girdi. Halife Mutemid de bizzat onunla savaşmak için Samarra'dan yola çıktı. Bağdat ile Vasıt arasında orta bir yerde iken kardeşi Ebu Ahmed el-Muvaffak onun imdadına yetişti. Ebu Ahmed'in komutasında büyük bir ordu vardı. Bu ordunun sağ cenah komutanı Büyük Boğa'nın oğlu Musa, sol cenah komutanı da Mesrur el-Belhî idi. İki taraf, bu senenin receb ayında günlerce savaştılar. Aralarında büyük bir savaş cereyan etti. Sonra Yakub ile adamları mağlub oldular. Bu mağlubiyet Hristiyanların Şaaneyn bayramında olmuştu. Bu savaşta çok sayıda adam öldürüldü. Ebu Ahmed, Yakub b. Leys'in mallarından bol miktarda altın, gümüş, misk ve binek hayvanım ganimet olarak aldı. Anlatıldığına göre halife ve ordusu, Yakub b. Leys'in ordusunda, üzerinde iki haç bulunan bayraklar görmüşlerdi.

Bundan sonra Mutemid, Medain'e döndü. Muhammed b. Tahir'i Bağdat valiliğine iade etti ve ona 500.000 dirhem verilmesini emretti.

Bu senede Yakub b. Leys, Fars diyarını istila etti, orada vali olarak bulunan İbn Vasıl kaçıp gitti.

Bu senede zencilerin lideri ile halife ordusu arasında çok sayıda savaşlar cereyan etti.

Bu senede Ali b. Muhammed b. Ebi'ş-Şevarib kadılığa atandı.

Bağdat'ın iki yakasının kadılığı Kadı İsmail b. İshak'a verildi.

Bu senede Fadl b. İshak el-Abbasî insanlara haccettirdi.

İbn Cerir dedi ki: Bu senede Mekke'de terzilerle boncukçular arasında kavga meydana geldi. İki taraf, terviye gününde veya ondan bir gün önce kavgaya tutuştular ve onyedi kadar kişi öldü. Halk bu kavga nedeniyle haccedememekten korktu. Sonra iki taraf, hac sonrası devam ettirmek üzere kavgaya ara verdiler.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Salih b. Ali b. Yakub b. Mansur (rebiyülahir ayında), Ömer b. Şebbe en-Nümeyrî, Muhammed b. Asım, meşhur hadislerle dolu "Müsned"in sahibi Yakub b. Şeybe vefat ettiler. Doğrusunu Allah bilir. [11]

Hicretin İkiyüzaltmışüçüncü Senesi

Bu senede çeşitli beldelerde birçok savaşlar cereyan etti. Bu savaşlardan biri de zencilerle yapılmıştı. Allah onlara lanet etsin. Halifenin komutanlarından bazıları bunları çeşitli yerlerde kuşatma altına aldılar. Geride kalan zencileri de baştan sona öldürdüler.

Bu senede Sakalibe (Slavlar), Lü'lüe kalesini Bizans azgınına "teslim ettiler.

Bu senede Şerkebü'l-Cemal'in kardeşi, Nisabur'u istila etti ve oradaki vali Hüseyin b. Tahir'i kovdu. Halktan mallarının üçte birini zorla aldı. Allah onu kahretsin.

Bu senede Fadl b. İshak el-Abbasî insanlara haccettirdi.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Müşavir b. Abdülhamid eş-Şarî adındaki Harici öldü. Meşhur yiğitlerden ve bahadırlardandı. Bedevilerden ve diğerlerinden çok kimseler gelip etrafında toplanmışlardı. Uzun süre hükmünü icra etti. Nihayet Allah onun canını aldı.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden hilafet veziri olan Ubeydullah b. Yahya b. Hakan da vefat etti. Kendisini (Samarra şehrinin) Meydan (mahallesinde) Reşik adında bir hizmetçi vurmuş, bineğinden tepe üstü yere düşmüş, beyni kulaklarından ve burnundan fırlamış, üç saat sonra da vefat etmişti. Cenaze namazını Mütevekkil'in oğlu Ebu Ahmed el-Muvaffak kıldırmış ve mezarlığa kadar yaya gitmişti. Bu hadise bu senenin zilkade ayının 10'unda cuma günü vukubulmuştu. Ertesi gün vezirliğe Hasan b. Muhalled geçmek istemiş, ama Büyük Boğa'nın oğlu Musa, Samarra'dan gelerek onu azletmiş, yerine Süleyman b. Vehb'i atamıştı. Müteveffa vezir Ubeydullah b. Yahya b. Hakan'ın evini de Kayıghg adıyla bilinen komutana teslim etmişti.

Bu senede Ahmed b. Ezher, Hasan b. Ebi'r-Rebi ve Muaviye b. Salih el-Eş'arî gibi meşhur şahsiyetler de vefat ettiler. [12]

Hicretin İkiyüzaltmışdördüncü Senesi

Bu senenin muharrem ayında Ebu Ahmed ile Büyük Boğa'nın oğlu Musa, Samarra'da askeri birliklerini teçhiz ettiler ve safer ayının ikisinde geceleyin yola çıktılar. Halife Mutemid de onları uğurlamak üzere şehir dışına kadar çıktı. Bunlar Bağdat yoluna koyuldular. öagdat'a ulaştıkları sırada Büyük Boğa'nın oğlu Musa vefat etti. Genazesi oradan Samarra'ya getirilip defnedildi.

Bu senede Muhanımed b. Müvelied, Süleyman b. Cami ile savaşmak üzere Vasıt mıntıkasına atandı. Süleyman, Vasıt şehrine zencilerin lideri tarafından vali olarak atanmıştı. İbn Müvelled uzun süren savaşlardan sonra onu hezimete uğrattı.

Bu senede İbn ed-Deyranî, Dinever şehrine gitti. Dülef b. Abdüla-ziz b. Ebi Dülef ile İbn İyaz ona karşı birleştiler ve kendisini hezimete uğrattılar. Mallarını yağmaladılar. O da zincirlere vurulmuş olarak yerine geri döndü.

Büyük Boğa'nın oğlu Musa vefat edince halife, onun tarafından atanan vezir Süleyman b. Harb'i (Vehb'i) görevden azletti. Prangaya vurdurarak hapse attı. Kendisinin ve yakınlarının evlerinin yağmalanmasını emretti. Hasan b. Muhalled'i de vezirliğe iade etti. Bağdat'ta bulunan Ebu Ahmed bu durumdan haberdar olunca beraberindeki askerlerle Samarra'ya geldi. Orada bulunan kardeşi Mutemid, şehrin batı yakasında istihkam tedbirleri aldı. Terviye gününde Ebu Ahmed'in askerleri, Mutemid'in bulunduğu tarafa geçtiler. Ancak iki taraf arasında çarpışma meydana gelmedi. Süleyman b. Vehb'in vezirliğe iade edilmesi şartıyla anlaştılar. Hasan b. Muhalled, Samar-ra'dan kaçtı. Malları yağmalandı. Mütevekkil'in oğlu Ebu İsa önce gizlendi, sonra ortaya çıktı. Ebu Ahmed'den korktukları için bazı emirler de Samarra dışına kaçtılar.

Bu senede Harun b. Muhammed b. İshak b. Musa b. İsa el-Haşi-mi el-Kufî insanlara haccettirdi.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Ahmed b. Abdurrahman b. Vehb ve Şafiî'den hadis rivayet eden Mısırlı İsmail b. Yahya el-Müzenî vefat ettiler. Bu zatın biyografisini "Tabakatu'ş-Şafiiyyin" adlı eserde anlatmışızdır. [13]

Ebu Zür'a

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında bulunan Ebu Züra'mn asıl adı Ubeydullah b. Abdülkerim er-Razî'dir. Meşhur hadis hafızlarmdandır. Anlatıldığına göre o, 700.000 hadis ezberlemiştir. Fakih ve takvalı bir kimseydi. Zühd, tevazu ve huşu ehli insanlardandı. Kendi zamanının insanları, onun dindarlık ve muhafazakarlığını söyleyerek onu övmüşler ve akranlarından Önde olduğuna şahadet etmişlerdi. Gençliğinde, İmam Ahmed b. Hanbel'le buluştuğunda, imam Ahmed b. Hanbel onunla müzakere yapmakla yetindiğinden Ötürü sadece farz namazları kılar, mendupları kılmazdı.

Ebu Zür'a, bu senenin zilhicce ayının sonunda pazartesi günü vefat etti. Hicretin 200. senesinde doğmuştu. 190. senede doğduğuna dair zayıf bir rivayet de vardır. Bu zatın biyografisini "et-Tekmü" adlı eserimizde teferruatlı olarak anlatmışızdır.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Dımışk kadısı İsmail b. Aliyye, İmam Şafiî'den rivayette bulunanlardan Mısırlı Yunus b. Abdülalâ eS-Sadafî de vefat ettiler. Bu zatın biyografisini "et-Tekmü" adlı eserimizde ve "Tabakat" adlı eserimizde anlatmışızdır.

Bu senede Mütevekkil Alallah'ın gözdelerinden Ümmü Mutez Ka-biha da vefat etti. Başka gözdelerde görülmemiş derecede çok ve kıymetli mücevherler, inciler, altınlar ve takılar toplamıştı. Sonra oğlu Mutez öldürülmüş ve bu mücevherlerinin tümü elinden alınıp yağmalanmış ve asker nafakası olarak dağıtılmıştı. Oğlu Mutez kendisinden 50.000 dinar istemiş, ancak o cimrilik yaparak bu parayı vermemişti. Ama sonra da bütün mallan yağmalanmıştı. Ümmü Mutez Ka-biha, bu senenin rebiyülevvel ayında vefat etti. [14]

Hicretin İkiyüzaltmışbeşinci Senesi

Bu senede Ebu Ahmed tarafından atanmış İbn Leyseveyh ile Süleyman b. Cami arasında bir savaş cereyan etti. İbn Leyseveyh, zenci lideri tarafından atanan İbn Cami'i mağlub etti. Adamlarından bir kısmını öldürdü, 47 adamını da esir aldı. Birçok gemilerim yaktı. Bol miktarda mallarını da ganimet edindi.

Bu senenin muharrem ayında Mısır diyarının valisi Ahmed b. To-îon, Antakya şehrini kuşatma altına aldı. Antakya'da Sima et-Tavil adında bir vali vardı. Ahmed b. Tolon şehri bu validen zorla aldı. Kendisine Bizans imparatorundan hediyeler geldi. Gelen hediyeler arasında bazı Müslüman esirler de vardı. Her bir esirin yanında bir mushaf vardı. Bunlar arasında, daha önce sınır boylarının valisi olan Abdullah b. Reşid b. Kâvus da vardı. Böylece bütün Şam mıntıkasının hakimiyeti Mısır diyarıyla birlikte Ahmed b. Tolon'un eline geçti. Zira Dımışk valisi İmahor vefat edince Ahmed b. Tolon Mısır'dan oraya doğru yola koyuldu. İmahor'un oğlu, Remle'ye kadar gelerek onu karşıladı. Ahmed b. Tolon da onu Dımışk'ta bıraktı. Sonra Dımışk'a gitti. Şehirde bir müddet kaldıktan sonra Humus'a geçti. Orayı da teslim aldıktan sonra Haleb'e gitti, orayı da eline geçirdi. Halep'ten sonra Antakya'ya gitti ve şehri Sima et-Tavil'in elinden aldı.

Mısır'da, yerine oğlu Abbas'ı vekil bırakmıştı. Abbas, babasının Şam'dan Mısır'a doğru gelmekte olduğunu duyunca beytülmaldaki »ütün paraları aldı. Bu hususta birkaç kişi de kendisine yardımcı oldu. Sonra Abbas babasının itaatından çıkarak Rakka'ya gitti. Adam-annı da yanma aldı. Babası onu, horlanmış ve tahkir edilmiş olarak yakalayacak bazı kimseleri peşine gönderdi. Görevliler onu yakalayıp Mısır'a getirdiler. Babası onu hapsetti, arkadaşlarından bir kısmını da öldürdü.

Bu senede Kasım b. Mahat adında biri, Dülef b. Abdülaziz b. Ebi Dülef el-İclî'nin üzerine gitti. Onu öldürerek İsfahan'ı istilâ etti. Fakat daha sonra Dülef in adamları kuvvetlenerek hücuma geçtiler ve Kasım'ı Öldürüp başlarına Ahmed b. Abdülaziz'i geçirdiler.

Bu senede Muhammed el-Müvelled, muharrem ayında Yakub b. Leys'in üzerine gitti. Onu yakaladı. Halife de Yakub'un mallarının, ürünlerinin ve emlâkinin yağmalanmasını emretti.

Bu senede zenciler Numaniye'ye girdiler; insanları öldürdüler her tarafı yaktılar. Sonra Cercera'ya gittiler. Halk onlardan rahatsız oldu. Sevad halkı Bağdat'a girdi.

Bu senede Ebu Ahmed Amr b. Leys, Horasan, Fars, İsfahan, Si-cistan, Kirman ve Sind şehirlerinin valiliğine atandı. Buna dair ferman ve kaftan ile armağanlar kendisine gönderildi.

Bu senede zenciler Tüster şehrini kuşattılar. Neredeyse şehiri ele geçireceklerdi. O esnada Tekin el-Buharî üzerlerine yürüdü. Henüz sefer elbisesini üzerinden çıkarmamıştı. Zencilerle savaştı. Onlardan bir kısmını öldürdü. Onlara eşi görülmemiş bir hezimeti tattırdı. Zencilerin komutanı Ali b. Eban el-Mühellebî, yenik düşerek kaçtı.

İbn Cerir dedi ki: "Bu savaş, meşhur Gevdek Kapısı savaşıdır."

Sonra Ali b. Eban el-Mühellebî, Tekin el-Buharî ile mektuplaşmaya başladı. Kendisine ve zencilerin liderine meyilli olduğunu bildirdi. Tekin de onun çağrısına icabet etti. Haberi Mesrur el-Belhî'ye ulaşınca, o da ona doğru yürüdü. Kendisine eman verdiğini açıkladı. Nihayet onu yakalayıp zincire vurdu. Etrafındaki askerleri dağıldı. Bir kısmı zencilerin tarafına, bir kısmı da Muhammed b. Ubeydullah el-Kürdî tarafına gitti. Bir başka grup da kendilerine eman vermesinden sonra Mesrur el-Belhî'nin askerleri arasına katıldı. Onun yerine valiliğe, Ağartmış adında bir adam atandı.

Bu senede Harun b. Muhammed b. İshak b. Musa el-Abbasî insanlara haccettirdi.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Ahmed b. Mansur er-Remadî vefat etti. Abdürrezzak'm ravisi idi. İmam Ahmed b. Hanbel'le arkadaşlık etmişti. Abdallardan sayılırdı. Altmışüç yaşında vefat etti.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Sâdân b. Nasr, Abdullah b. Muhammed el-Mahzumî, Ali b. Harb et-Tâi el-Musilî, Ebu Hafs en-Nisaburî, Ali b. Muvaffak ez-Zahid ve Muhammed b-Sahnun da bulunmaktadır.

"el-Kâmil fi't-Tarih" adlı eserinde İbnü'1-Esir dedi ki:

«Bu senede Ebu Ubeyde'nin arkadaşı Ebü'1-Fadl Abbas b. Ferec er-Riyaşî ile Asmaî, Basra'da zenciler tarafından öldürüldüler.» [15]

Yakub B. Leys Es-Saffar

Akıllı bahadırlardan ve hükümdarlardan biriydi. Birçok beldeler fethetti. Zencilerin liderinin bulunduğu Recah şehrini de fethetmişti. Zenci lider, oniki kişinin taşıdığı altın bir taht üzerinde oturarak taşınırdı. "Mekke" diye adlandırdığı yüksek bir dağın tepesinde bir evi vardı. Nihayet Yakub onu yakalayıp öldürdü, şehrini ele geçirdi. Böylece şehir halkı da teslim oldu. Ama sonraları Yakub, halifenin itaati dışına çıkınca Ebu Ahmed el-Muvaffak onunla savaştı.

Yakub vefat edince, kardeşi Amr b. Leys'i, Bağdat ve Samarra muhafız kuvvetlerinin komutanlığı ile birlikte onun görevine tayin ettiler. Nitekim bu husus ileride de anlatılacaktır. [16]

Hicretin İkiyüzaltmışaltıncı Senesi

Bu senenin safer ayında İsa Tekin, Rey şehrini ele geçirdi. Şehrin valisini sınır dışı etti. Sonra Kazvin'e geçti. Kazvinliler onunla barış anlaşması yaptılar. O da şehire girdi ve onlardan bol miktarda mal aldı. Sonra Rey'e döndü. Rey halkı onu şehire girmekten menettilerse de o, halka karşı zor kullanarak şehire girdi.

Bu senede Bizans'ın bir askeri birliği, Rebia diyarının bir tarafına hücum ederek bazı insanları öldürdüler. Bir kısmını esir alıp onlara işkence yaptılar. 250 kadar kişiyi esir aldılar. Çinliler ve Musullular harekete geçerek üzerlerine yürüyünce Bizanslılar onlardan kaçıp kendi ülkelerine döndüler.

Bu senede Amr b. Leys, Ubeydullah b. Tahir'in yönetiminde bulunan Bağdat ve Samarra şehirlerinin muhafız kuvvetleri komutanlığına atandı. Ebu Ahmed, ona kaftan gönderdi. Amr b. Leys de ona kaftan gönderdi. Ayrıca iki altın sütun hediye etti. Kendisi, müteveffa kardeşi Yakub'un yetkili olduğu yerlerde görev yapacaktı.

Bu senede Ağartmış, Tüster'de bulunan Ali b. Eban el-Mühellebî ile savaşmak üzere harekete geçti. Ali b. Eban el-Mühellebî'nin taraftarı olup zindanda bulunan komutanları yakalatıp öldürttü. Sonra Ali b. Eban'ın üzerine gitti. İki taraf defalarca ve şiddetlice savaştılar. Neticede Ali b. Eban el-Mühellebî galip geldi ve Ağartmış'ın adamlarından birçoğunu öldürdü, bazılarını esir aldı, onları da öldürdü. Kesik başlarını zenci liderine gönderdi. Bu kesik başlar, zenci liderinin şehrinde mızraklara geçirildi. Allah, zenci liderini de, Ali b. Eban'ı da kahretsin.

Bu senede Humuslular, valileri İsa el-Kerhî'ye saldırarak şevval ayında onu öldürdüler.

Bu senede Hasan b. Muhammed b. Cafer b. Abdullah b. Hüseyin el-Asgar el-Ukaylî, Taberistan halkını kendisine bey'ata çağırdı. Onlara Hüseyin b. Zeyd'in esir alındığını söyleyerek, artık kendisinden başka bu hilafet işini yürütecek bir kimsenin kalmadığını bildirdi. Halk da ona bey'at etti. Hüseyin b. Zeyd bu durumdan haberdar olunca üzerine yürüdü ve onunla savaştı. Neticede onu öldürüp hem kendisinin hem de taraftarlarının mallarım yağmaladı, evlerini yaktı.

Bu senede Medine ve çevresinde Caferilerle Aleviler arasında fitne koptu. Şehire Ehl-i Beyt'ten ve Taberistan'ı istilâ eden Hasan b. Zeyd'in sülalesinden bir adam hakim oldu. Caferilerle Alevilerin savaşması nedeniyle Medine'de çok kötülükler cereyan etti ki, bunların anlatımı burada çok uzun sürer.

Bu senede bedevilerden bir grup, Ka'be'nin Örtüsüne saldırıp yağmaladılar. Bazıları zenci liderine gittiler. Hacılar bunlardan çok bela ve sıkıntılar, nahoş hareketler gördüler.

Bu senede Bizanslılar, Rebia diyarına yine hücum ettiler.

Bu senede zenci lideri, Râmehürmüz şehrine girdi. Zenciler uzun süren savaştan sonra orayı fethettiler.

Bu senede İbn Ebi's-Sâc, Mekke'ye girdi. Mahzumî onunla savaştı. Ancak İbn Ebi's-Sâc onu mağlub etti, evini yaktı, mallarını yağmaladı. Bu hadise, bu senenin terviye gününde cereyan etmişti. Sonra Haremeyn'in yönetimi halife tarafından İbn Ebi's-Sâc'a tevcih edildi.

Bu senede Harun b. Muhammed insanlara haccettirdi.

Bu senede Endülüs ve Mağrib ülkesinin halifesi olan Muhammed b. Abdurrahman, askerleri Atlas Okyanusu'na açılsınlar ve çevredeki bazı ülkelere gidip savaşsınlar diye Kurtuba nehrinde gemiler yapılmasını emretmişti. Ancak yapılan gemiler Atlas Okyanusu'na açıldıklarında kırılıp parçalandı. Gemideki askerlerden çok azı kurtula-bildi, çoğu boğuldu.

Bu senede Müslümanların ve Bizanslıların donanmaları, Sicilya adası yakınlarında karşılaştılar ve savaşa tutuştular, Müslümanlardan çoğu bu savaşta Öldürüldü. İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn.

Bu senede İbn Tolon'un kölesi Lü'lü', Musa b. Atamışla savaştı. Lü'lü1 onu mağlub edip esir aldı ve efendisi Ahmed b. Tolon'a gönderdi. O zamanlar Ahmed b. Tolon, Şam, Mısır ve İfrikiye valisi idi. Halife onu bu bölgelere vali olarak atamıştı. Sonra sözü edilen Lü'lü1 ile bir grup Bizanslı savaştılar. Lü'lü', Bizanslılardan çoğunu öldürdü.

İbn Esir dedi ki: «Bu senede fitnelerin ve savaşların çokluğu, hilafet makamının zayıflaması sebebiyle komutanların ve askerlerin birçok beldeleri istila etmeleri, halifenin kardeşi Ebu Ahmed'in de zencilerle yapılan savaşla meşgul olması sebebiyle halk çok büyük sıkıntılara düştü.»

Bu senede teşrinisani (kasım) ayında cidden şiddetli bir sıcaklık görüldü. Sonra da şiddetli bir soğuk meydana geldi. Öyle ki, bütün sular dondu.

Bu senede İbrahim b. Rume, İsfahan kadısı Salih b. Ahmed b. Hanbel, Cehmiye mezhebinin abidlerinden Muhammed b. Şücâ' el-Belhî ve Muhammed b. Abdülmelik ed-Dakikî gibi meşhur şahsiyetler vefat ettiler. [17]

Hicretin İkiyüzaltmışyedinci Senesi

Bu senede Ebul-Ahmed el-Muvaffak, oğlu Ebü'l-Abbas'ı 10.000 kadar süvari ve piyadeden oluşan, giysileri ve üniformaları çok güzel ve mükemmel olan bir askeri birliğin başında zencilerle savaşa gönderdi. İki taraf arasında çeşitli zamanlarda ve gerçekten şöhretli olan savaşlar cereyan etti ki, bu savaşların anlatımı burada uzun sürecektir. İbn Cerir, bu savaşları kendi tarihinde uzun uzadıya anlatmıştır.

Özetle diyecek olursak, neticede Ebü'l-Abbas b. Muvaffak, galib geldi ve zencilerin istila ettiği Vasıt şehri ile Dicle arazilerini geri aldı. Kendisi genç yaştaydı. Henüz savaş tecrübesi yoktu, ama Cenâb-ı Allah onu korudu, ona ganimet ihsan etti, muzaffer kıldı. Kelimesini yüceltti. Attığım hedefine ulaştırdı, duasına icabet etti. Onun eliyle fethi gerçekleştirdi. Nimetini üzerine tam yağdırdı. İşte bu genç, ileride halifeliğe geçecekti. Amcası Mutemid'den sonra hilafet makamına oturacaktı. Nitekim bu husus ileride anlatılacaktır.

Sonra Allah'ın dininin yardımcısı Ebu Ahmed el-Muvaffak, bu senenin safer ayında büyük bir orduyla Bağdat'tan çıkıp yola koyuldu. Rebiyülevvel ayında Vasıt şehrine girdi. Oğlu onu karşıladı ve beraberindeki askerlerin durumunu anlattı. Askerlerin kendisine samimi davrandıklarını, cihad yükünü yüklendiklerini söyledi. O da askerlerin ve komutanlarının tümüne kıymetli kaftanlar giydirdi. Sonra bütün askerlerle birlikte, kendisinin inşa edip Menia adını verdiği şehirde bulunan zenci liderinin üzerine yürüdü. Zenciler liderlerini savunmak için şiddetlice savaştılar, ama Ebu Ahmed onları mağlub etti. Şehirlerine zorla girdi. Onlar da kaçıp gittiler. Peşlerine adamlar taktı. Onları Bataih'a kadar kovalayıp yakaladılar. Kimini öldürdüler, kimini de esir aldılar.

Ebu Ahmed, Menia şehrinde çok ganimetler ele geçirdi. Esir ahn-fftış 5.000 kadar Müslüman kadını kurtardı. Bu kadınların Vasıftaki akrabalarına gönderilmelerini emretti. Şehrin surlarının yıkılmasını, hendeğinin doldurulmasını da emretti. Daha önceleri bir şer odağı °lan bu yerleri bir çöl haline getirdi.

Sonra Muvaffak, zenci liderine ait Mansura şehrine yürüdü. Ora-1a Süleyman b. Cami vardı. Muvaffak ve askerleri orayı kuşattılar.

Şehir halkı savunma savaşı verdi, iki taraftan çok adam öldürüldü. Ebü'l-Abbas b. Muvaffak, Ahmed b. Hindî'nin mızrağını zenci liderinin komutanlarından birine fırlattı. Beyninden vurup onu öldürdü. Öldürülen komutan, zenci liderinin en büyük komutanlarındandı. Bu durum zencilerin çok ağırına gitti.

Muvaffak'ın askerleri, bu senenin rebiyülahir ayının bitimine üç gün kala cumartesi günü sabahleyin zenci liderinin şehrini kuşattılar. Askerleri çok güzel şekilde tabiye edilmişti. Muvaffak, askerlerin önüne çıktı. Dört rekat namaz kıldı. Cenâb-ı Allah'a yalvarıp yakardı. Sonra kuşatmayı şiddetlendirdi. Cenâb-ı Allah, zencileri hezimete uğrattı ve Muvaffak hendeğe ulaştı. Oranın çok müstahkem şekilde muhafaza altına alınmış olduğunu gördü. Şehrin çevresine beş hendek kazmış, beş sur yapmışlardı. Her bir suru aştığında diğer surun üzerinde bulunan zenciler surları savunmaya başladılar. Muvaffak ve askerleri onları mağlub edip diğer sura geçiyordu. Böylece şehre ulaştılar. Zencilerden çoğunu öldürdüler, kalanları kaçıp gittiler. Süleyman b. Cami ve akrabalarının zenci kadınlarını ve çocuklarını esir aldılar. Ellerinde bulunan Müslüman kadın ve çocuk esirleri kurtardılar. Bu esirler, Basra ve Küfe halkından olup 10.000 kadar idiler. Bunları kurtarıp ailelerine gönderdi. Allah ona hayır mükâfat versin.

Sonra şehrin hanlarının, surlarının yıkılmasını, hendeklerinin ve nehir yataklarının doldurulup tıkanmasını emretti. Orada onyedi gün kaldı. Kaçan askerlerin peşini takip için kendi askerlerini gönderdi. Yakalanıp getirilen zenciler mutlaka yumuşak bir lisanla hakka davet ediliyordu. Bu davete icabet eden askerler Müslüman komutanlardan birinin emrine veriliyordu. Maksat, bunları dine ve hakka döndürmekti. Davete icabet etmeyen, hapsedilip öldürülüyordu.

Daha sonra Muvaffak, Ahvaz'a gitti. Halkı şehirden uzaklaştırdı, eşraftan çoğunu öldürdü. Bunlar arasında Ebu İsa Muhammed b. İbrahim el-Basrî de vardı. Bu, halkın kendisine itaat ettiği bir reisti. Muvaffak bunların mallarının çoğunu ganimet olarak aldı. Lanetli zenci liderine mektup göndererek, onu yaptığı kötülüklerden, işlediği zulümlerden, peygamberlik ve risalet iddiasından, şehir tahrib etme cürmünden, haram tenasül organlarını helal sayma şirretinden vazgeçip tevbeye davet etti. Hakka dönmesi durumunda ona eman vereceğini bildirdi. Ama zenci lideri onun bu çağrısına cevap vermedi. [18]

Ebu Ahmed El-Muvaffak'ın Zenci Liderinin Şehrini İstila Etmesi

Ebu Ahmed el-Muvaffak, zenci liderine mektup yazıp onu hakka davet ettiği halde onun Ebu Ahmed'i küçümseyip davetine icabet et-

"büyük îslâm tarihi

memesi üzerine Ebu Ahmed hemen büyük bir askeri birlikle yola koyuldu. Askeri birliği 50.000 savaşçı kadardı. Zenci liderinin bulunduğu Muhtare şehrine yöneldi. Şehrin son derece muhkem olduğunu gördü. Etrafı çok miktarda kuşatma aletleriyle çevriliydi. Zenci liderinin etrafında 300.000 kadar kılıçlı, mızraklı, sapanlı savaşçı toplanmış ti.

Muvaffak, oğlu Abbas'ı öne geçirdi. Ebü'l-Abbas ilerledi, nihayet

hükümdar köşkünün alt tarafına gidip durdu. Orayı şiddetli bir kuşatma altına aldı. Zenciler onun cesareti karşısında şaşkına döndüler. Sonra zenciler her taraftan gelip onun üzerine çullanarak hücum ettiler. Ama Ebü'l-Abbas onları hezimete uğrattı. Zenci liderinin büyük komutanlarından Behbuz'u mızrak ve taş atarak yerinde durdurdu, ileri atılamaz hale getirdi. Bundan sonra zenci liderinin komutanlarından bir grup Muvaffak'ın tarafına geçti. Muvaffak onlara ikramda bulundu, kıymetli kaftanlar verdi.

Sonra Muvaffak, eman vereceğini bildirerek zencilerden çoklarım kendi tarafına geçmeye teşvik etti. Zencilerin lideri buna meyletmedi, fakat askerlerinden çoğu Muvaffak'ın tarafına geçti. Muvaffak da zenci liderinin şehrinin karşısında bir şehir kurdu ve Muvaffakiye adını verdi. Eşyaların, tüccarların oraya taşınmasını emretti. Muvaffakiye şehrine çeşitli eşyalar yığıldı, öyle ki daha önce hiçbir şehirde bu kadar mal ve eşya bir araya gelmemişti. Şehrin şanı yüceldi. Orada çeşitli erzak, ticaret, meslek ve diğer maişet aletleri doldu. Muvaffak bu şehri zenci lideriyle yapacağı savaşta kendisine faydası olsun diye inşa etti. Sonra iki taraf arasında büyük savaşlar cereyan etti. Savaş ateşleri yanmaya devam etti. Nihayet bu sene sona erdiği hal-de'Muvaffak ve askerleri murdar zenci liderini ve şehrini kuşatma altında tutmaya devam ettiler. Daha önce beraberinde bulundukları halde zenci liderinin çok sayıda adamları kendisine karşı cephe aldılar. Komutan, asker ve hassa kullarından 50.000 kadarı Muvaffak'ın tarafına geçtiler. Muvaffak ve adamları gittikçe kuvvetlenip artıyor, zafere yaklaşıyorlardı. Nihayet muzaffer oldular.

Bu senede Harun b. Muhammed el-Haşimî, insanlara haccettirdi.

Bu senode İsmail b. Sibeveyh, İshak b. İbrahim b. Sazan, Yahya b. Nasr el-Holanî, Abbas et-Tarkafî, Halef b. Hişam el-Bezzar'm arkadaşı Muhammed b. Hammad b. Bekr b. Hammad Ebu Bekr el-Makar-rî (rebiyülevvel ayında Bağdat'ta vefat etti), Muhammed b. Aziz el-%lî, Yahya b. Muhammed b. Yahya ez-Zühelî Hankân, Yunus b. Ha-"lD gibi meşhur şahsiyetler vefat ettiler. Adı geçen Yunus, Ebu Da-vud et-Teyalisî'nin "Müsned"ini kendisinden rivayet etmiştir. [19]

Hicretin İkiyüzaltmışsekizinci Senesi

Bu senenin muharrem ayında, Seccan lakabıyla tanınan ve zenci liderinin büyük komutanlarından olup zenciler tarafından mutemed biri olarak kabul edilen Cafer b. İbrahim eman diledi. Muvaffak da ona eman verdi. Kendisine sığınmış olmasına sevindi, ona kaftan giydirdi. Sonra da emir vererek harekete geçirdi. Cafer, gemiye binerek zenci liderinin köşkünün karşısına geçip durdu. Halka yüksek sesle seslenerek zenci liderinin yalancı ve facir olduğunu, onun boş bir gurura kapıldığını, maiyetindekileri aldattığını bildirdi. Bu sebeple zencilerden çoğu gelip eman dilediler. Böylece zenci savaşının ateşi sönmeye yüz tuttu, rebiyülahir ayında bu savaş harareti söndü.

Bu esnada Muvaffak, adamlarına, surları kuşatmalarını ve surları geçtikten sonra kendisinden emir almadan şehre girmemelerini emretti. Surları deldiler, gedik açtılar. Ama emri beklemeden acele şehre girdiler. Zenciler de onlarla savaşmaya başladılar. Müslümanlar onları bozguna uğratıp şehrin ortasına kadar ilerlediler, ama o esnada pusularda gizlenmiş olan ve Müslümanların kendilerinden habersiz olduğu bazı savaşçılar her taraftan ortaya çıkıp geldiler. Müslümanlardan çoğunu öldürdüler. Üzerlerindeki eşyaları yağmaladılar. Geri kalan Müslümanlar firar ettiler. Muvaffak da emrini dinlemeyip acelece şehire girmiş olmalarından ötürü askerleri kınadı. Öldürülen askerlerin çoluk çocuklarına erzak dağıttı. Bu da halkın çok hoşuna gitti. Ebü'l-Abbas b. Muvaffak, zencilere erzak getiren bir grup bedeviyi yakaladı ve Öldürdü. Ayrıca Behbuz b. Abdullah b. Ab-dülvehhab'ı da yakalayıp öldürdü. Behbuz, büyük komutanlardan biri olduğu için Müslümanlar onun öldürülmesini çok büyük bir fetih alameti saydılar. Zenciler için de bu büyük bir musibet oldu.

Amr b. Leys, Ebu Ahmed el-Muvaffak'a 300.000 dinar para, 50 ölçek misk, 50 ölçek anber, 200 ölçek öd ağacı, 1.000 dinar kıymetinde gümüş, çeşitli elbiseler ve çok sayıda köleler gönderdi.

Bu senede İbn Saklebiye adıyla bilinen Bizans imparatoru Malatya şehrini kuşattı. Bu esnada Maraşlılar Malatyalılara yardım ettiler. Bunun üzerine murdar imparator ziyan ve hüsran içinde kaçıp gitti.

İbn Tolon'un valisi, Anadolu sınırlarına hücum etti ve Rumlardan 17.000 kişiyi öldürdü.

Bu senede Harun insanlara haccettirdi.

Yine bu senede Ahmed b. Abdullah el-Hacistanî Öldürüldü.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Ahmed b. Seyyar, Ahmed b. Şeyban, Ahmed b. Yunus ed-Dabbî, İsa b. Ahmed el-Belhî, Maliki fı-kıhçısı Mısırlı Muhammed b. Abdullah b. Abdülhakem vefat etti. Bu zât, İmam Şafiî ile arkadaşlık etmiş ve ondan rivayetlerde bulunmuştur. [20]

Hicretin Îkîyüzaltmışdokuzuncu Senesi

Bu senede Muvaffak Billah, zenci liderinin şehrini tahrib etmeye çok çaba harcadı. Şehrin pek çok yerlerini tahrib etti. Askerleri şehre geçme imkânını buldular. Ancak bu esnada, Kartas adındaki bir Ru-mun eliyle atılan bir ok Muvaffak'ın göğsüne isabet etti. Bu ok onu neredeyse öldürecekti. Durum sarsıldı, ama kendisi yine dayanıp sebat etti, askerlerini savaşa teşvik etti. Sonra kendi yaptırdığı Muvaf-fakiye şehrinde günlerce kalıp tedavi gördü. Bu arada durum alt üst oldu. Halk, zenci liderinden korkmaya başladı. Muvaffak'a, Bağdat'a dönmesini tavsiye ettiler, ama o bunu kabul etmedi. Hastalığı şiddetlendi. Sonra Cenâb-ı Allah, şaban ayında ona afiyet ihsan etti ve şifa buldu. Müslümanlar bu duruma çok sevindiler.

Muvaffak, iyileşir iyileşmez hemen koşup kuşatmaya devam etti. Murdar zenci liderinin, Müslümanlarca tahrib edilen surları onardı-ğını gördüler. Muvaffak bu surların ve çevresinin yeniden tahrib edilip yıkılmasını emretti. Kuşatmaya devam etti. Nihayet şehrin batı tarafı ele geçirildi. Zenci liderinin köşkleri ve komutanlarının evleri tahrib edildi. Mallarından çok miktarda eşya ganimet edildi ki, bunun evsafı anlatılamaz. Zencilerin kadınları esir alındı. Ellerindeki esir Müslüman kadın ve çocuklardan çoğu kurtarıldı. Muvaffak bunların izzet ve ikram içinde ailelerine gönderilmesini emretti. Zenci lideri, şehrin batı yakası Müslümanların eline geçtikten sonra şehrin doğu tarafına geçti. Gemilerin kendi tarafına ulaşmalarına engel olması için köprüler yaptırdı. Muvaffak, bu köprülerin tahrib edilmesini emretti.

Bu senenin sonuna kadar kuşatma devam etti. Nihayet şehrin doğu kısmı da teslim almdı, malları ve eşyaları ele geçirildi. Murdar zenci lideri, arkasına bakmadan kaçıp gitti. Çocuklarını, kadınlarını ve eşyalarını bıraktı. Muvaffak da orayı ele geçirdi. Bunun anlatımı cidden uzun sürecektir. İbn Cerir, bu olayları teferruatlı olarak anlatmış, ibn Esir ise özetlemiştir. İbn Kesir de bunu kısaca anlatmıştır. Doğrusunu Allah bilir ve insanı doğruya muvaffak kılan Allah'tır. Dönüş O'nadır.

Halife Mutemid, kardeşi Ebu Ahmed'in hilafet işlerine el koyduğunu, hüküm verip emir ve yasaklar vaz'ettiğihi, heyetlerin ona gittiklerini, malların ve haracın ona gönderildiğini, valileri onun tayin edip azlettiğini görünce Ahmed b. Tolon'a mektup yazarak bu durumdan şikâyetçi oldu. Ahmed b. Tolon da halife Mutemid'e mektup yaza-

rak kalkıp Mısır'a yanına gelmesini söyledi. Mısır'a gelmesi durumunda ona yardımcı olacağım, onunla birlikte hareket edeceğini söyledi. Mutemid de kardeşi Muvaffak'ın yokluğunu fırsat bilerek cema-ziyelevvel ayında bir grup komutanla birlikte yola koyuldu.

İbn Tolon, halifeyi karşılamak için Rakka'ya bir grup asker göndermişti. Halife, Musul ve Cezire mıntıkasının valisi İshak b. Kün-dac'ın sınırlarına girince Kündac, onu İbn Tolon'a gitmekten menedip yanında hapsetti. Beraberindeki komutanlara oyun oynadı. Halife de bu yaptığından ötürü onu şiddetle kınadı. Fakat neticede Kündac onu ve beraberindeki komutanları Samarra'ya dönmek mecburiyetinde bıraktı. Onlar da horlanmış ve alçalmış bir halde oraya geri döndüler. Muvaffak, bu durumdan haberdar olunca İshak b. Kündac'a teşekkür etti ve onu Ahmed b. Tolon'un yetkili olduğu yerlerle birlikte Ifrikıye'nın uç kısmına kadar yetkili vali olarak tayin etti. Kardeşine de mektup yazarak halka umumi hutbe irad ettiği esnada İbn Tolon'u lanetlemesini istedi. Mutemid onun bu isteğine gönülsüz de olsa uymak mecburiyetinde kaldı. Çünkü İbn Tolon hutbelerde Muvaffakın adının anılmasını yasaklamış ve onun adını hutbelerden çıkarmıştı.

Bu senenin zilkade ayında Mekke'de Muvaffak'ın adamlarıyla İbn Tolon'un adamları arasında çarpışma meydana geldi, İbn Tolon'un 200 adamı Öldürüldü, diğerleri kaçtılar. Muvaffak'ın adamları onların eşyalarından çoğunu yağmaladılar.

Bu senede bedeviler hacıların yolunu kestiler. Onlardan yükleriy-le birlikte 5.000 deveyi gasbettiler.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden İbrahim b. Munkiz el-Kinanî, Mutasım'ın azatlısı olup Cafer b. Maşer el-Mutezilî'den ders alan ve Mutezile mezhebinin propagandacılarından olan Ahmed b. Hallad, Bişr el-Merisî'nin arkadaşı Süleyman b. Hafs el-Mutezilî, Ebü'l-Hü-zeyl el-AUaf, Ermeniye ve Diyarbekir valisi İsa b. Şeyh b. Selil eş-Şeybanî, zayıf ravilerden biri olan Ebu Ferve Yezid b. Muhammed er-Ruhavî vefat ettiler. [21]

Hicretin İkiyüzyetmişinci Senesi

Bu senede zenci liçleri öldürüldü. Allah onu kahretsin. Öldürülmesi şöyle olmuştu:

Muvaffak, zenci liderinin şehri Muhtare'yi fethedip oradaki malları ganimet edindikten, erkeklerini öldürdükten, kadınlarını ve çocuklarını esir aldıktan sonra zenci lideri, savaşın ve kavganın ortasından kaçıp gitti. Kaçak, kovulmuş ve kötü bir halde bir memlekete gitti. Muvaffak da zafer ve galibiyet havası içinde Muvaffakiye şehrine döndü.

Ahmed b. Tolon'un kölesi Lü'lüe, efendisini terkedip itaat beyan ederek Muvaffak'ın yanına geldi. Bu senenin muharrem ayının üçünde huzuruna vardığında Muvaffak ona ikramda bulundu ve saygı gösterdi. Bağışta bulundu. Kaftan giydirdi ve ihsan bulunarak onu kendisinden önce zenci lideri ile savaşmak üzere harekete geçirdi. Muvaffak'ın kendisi de büyük bir orduyla peşi sıra yola kofuldu. Murdar zenci liderinin üzerine gittiler. O, başka bir yerde kendini gizlemiş ve bulunduğu yerde istihkam tedbirleri almıştı. Ama Muvaffak, onu kuşatma altına aldı. Nihayet horlanmış olarak bulunduğu yerden kovdu, orasını istila etti. Mal ve ganimetleri ele geçirdi. Sonra müfrezelerini ve askerlerini zenci liderinin peşine taktı. Askerleri, zenci liderinin maiyetindeki hassaları, cemaatleri ve çok sayıda askerleri esir aldılar. Esir almanlar arasında Süleyman b. Cami de vardı. Bunun esir alınmasına insanlar çok sevinip Allah'a hamd-ü senada bulundular, tekbir getirdiler. Zafer ve fetih sebebiyle Allah'ın sânını yücelttiler.

Muvaffak, beraberindeki askerleriyle birlikte murdar zenci liderine büyük bir saldırı gerçekleştirdi. Adamlarının çoğunu öldürdü. Savaş henüz sona ermeden müjdeci, savaş anında zenci liderinin Öldürüldüğü haberini getirdi. Ayrıca İbn Tolon'un kölesi Lü'lüe ile birlikte zenci liderinin kesik başını da getirdi. Bu kesik başın, maiyetindeki komutanların şahadetiyle zenci liderine ait olduğu kesinlik kazanınca Muvaffak, Cenâb-ı Allah'a şükür secdesine kapandı. Sonra dönüp Muvaffakiye şehrine gitti. Murdar zenci liderinin kesik başı da beraberinde idi. Süleyman b. Cami de yanında esir idi. Bu halde şehre gir-1 ki bu, görülmesi gereken güzel bir gündü. İslâm ülkelerinin doğu-ünda ve batısındaki Müslümanlar bu zafere sevindiler.

Sonra zenci liderin oğlu Anklayi ile bu savaş ateşini tutuşturan Eban b. Ali el-Mühellebî esir alınmış olarak Muvaffak'm huzuruna getirildiler. Beraberlerinde 5.000'e yakın esir de vardı. Müslümanların sevinci doruğa çıktı. Muvaffak'm göğsüne bir mızrak fırlatan Kar-tas da Râmehürmüz şehrine kaçmıştı. Orada yakalanarak Muvaf-fak'ın yanına gönderildi. Muvaffak'm oğlu Ebü'l-Abbas Ahmed de onu öldürdü. Zenci liderinin hayatta kalan adamlarının tevbe etmeleri istenildi. Tevbe ettiklerinde Muvaffak onlara eman verdi ve güvende oldukları insanlara duyuruldu. Zenciler nedeniyle memleketini terke-den kimselerin memleketlerine dönmeleri ilan edildi. Sonra Muvaffak Bağdat'a gitti. Oğlu Ebü'l-Abbas, insanlar görsünler diye murdar zenci liderinin kesik başını ondan önce Bağdat'a götürmüştü. Muvaffak bu senenin cemaziyelevvel ayının bitimine oniki gece kala Bağdat'a girdi. Bu, görülmesi gereken güzel bir gündü. Böylece yalancı zenci liderinin iktidarı sona ermiş oldu. Allah onu kahretsin.

Murdar zenci lideri, hicretin 255. senesi ramazan ayının bitimine dört gün kala çarşamba günü ortaya çıkmıştı. Hicretin 270. senesinin safer ayının ikisinde, cumartesi günü öldürüldü. Ondört sene dört ay altı gün süreyle hüküm sürmüştü. Hamd ve minnet Allah'adır.

Zenci hakimiyetinin sona ermesi ve onlara karşı kazanılan zaferlerle ilgili olarak çok şiirler söylenmişti. Bunlardan biri de Yahya b. Muhammed el-Eslemî'nin şu şiiridir:

"Ben derim ki, müjdeci öyle bir savaşın zafer haberini getirdi ki bu haberde anlatılan zafer, İslâm'ın çöken kuvvetini yükseltti.

Müslümanların memleketi istila edildikten sonra oraları düşma-nelinden kurtaran komutana Allah en hayırlı mükafatları versin.

O esnada Allah'ın dinine kimse yardım etmezken o komutan yalnız başına yardım etti, dinin çürüyen kısımlarını yeniledi.

Gevşeyen hilafeti güçlendirdi. Hilafet ki, izzetten sonra çökmüştü. İşte o komutan düşmanları helak eden bir öcü aldı.

Tahrib edilip ortadan kaldırılan memleketleri tekrar şenlendirdi.

Daha önce kesintiye uğrayan ganimetleri tekrar elde etti.

Yağmalanan ve yakılan şehirler, defalarca tahrib edilen beldeler geri geldi. Kuvveti tekrar eski haline döndü.

Bu zaferle Müslümanların gönlündeki intikam hissi yatıştırıldı.

Böylece ağlayan gözler dinip aydınlandı.

Bu vesileyle Allah'ın kitabı bütün mescitlerde okunmaya başladı. Talibilerin duası ise müstecap olmadı.

O, kendi dostlarından ve nimetlerinden yüz çevirdi. Dünya lezzetlerine boş verdi ve gazi oldu."

Bu senede Rumlar, 100.000 savaşçıyla harekete geçtiler. Tarsus yakınlarına gelip ordugah kurdular. Müslümanlar onlara karşı çıkarak geceleyin üzerlerine baskın yaptılar ve bir gecede sabaha kadar 70.000 kadar Rumu öldürdüler. Allah'a hamdolsun. Rumların başındaki başkomutan öldürüldü. Geride kalanların çoğu yaralandı. Müslümanlar onlardan altın ve gümüş haçlar elde ettiler. En büyük haçları som altındandı. Mücevherlerle taçlanmıştı. Ganimetler arasında dört altın koltuk, ikiyüz gümüş kürsü ve çok sayıda kaplar vardı. Ayrıca onbinlerce ibrişim sancak vardı. Müslümanlar bol miktarda ipek ve para elde ettiler. 15.000 binek, eğer, silah, kılıç da ganimetler arasındaydı. Kılıçlar altın ve gümüşle süslüydüler. Hamd Allah'adır.

Bu senede vefat eden mehur şahsiyeterden bazıları şunlardır: [22]

Ahmed B. Tolon

Künyesi, Ebü'l-Abbas'tır. Mısır diyarının emiriydi. Orada kendi adıyla bilinen Tolon Camii'nin banisidir. Bu camii Ahmed b. Tolon'un kendisi yaptırmıştı. Dımışk, Avasım ve sınır boylarında uzun süre hüküm sürdü. Babası Tolon, Buhara valisi Esed es-Samanî'nin hicri 200. senede halife Me'mun'a hediye ettiği Türklerdendi. Başka bir rivayette anlatıldığına göre babası, hicretin 190. senesinde Harun Re-şid'e hediye edilmişti.

Ahmed, hicretin 214. senesinde doğdu. Babası Tolon, hicretin 230. senesinde vefat etti. Hicretin 240. senesinde vefat ettiğine dair zayıf bir rivayet de vardır. İbn Hallikan'm anlattığına göre Ahmed, Tolon'un oğlu değildir. Ancak Tolon onu evlatlık edinmişti. Doğrusunu Allah bilir.

İbn Asakir'in anlattığına göre Ahmed, Haşim adındaki Türk bir cariyeden doğmadır. Kendisi iffet, riyaset, Kur'ân dersleri almak, kötülüklerden korunmak havası içinde yetiştirildi. Sesi güzeldi. Haramı ve münkeratı irtikab ettiklerinden ötürü Türk çocuklarını ayıplardı. Annesi Haşim adında bir cariye idi.

Yine îbn Asakir'in naklettiğine göre bazı Mısırlı âlimler, Tolon'un, Ahmed'in babası olmadığını söylemişlerdir. Tolon, onu evlad-lık edinmişti. Çünkü Ahmed son derece dindar ve güzel sesle Kur'ân okuyan bir kimse idi. Asaleti ve kötülüklerden uzak duruşu, küçüklüğünde belli idi.

Bir defasında Tolon, Ahmed'i hükümet konağına bir iş için göndermişti. Ahmed hükümet konağına vardığında, orada bulunan To-°n un cariyelerinden birinin bir hizmetçiyle fuhuş halinde olduğunu sordu. İşini görür görmez hemen Tolon'un yanma döndü ve konakta gördüğü fuhuş halinden bahsetmedi. Ancak konakta fuhuş işleyen cariye, Ahmed'in, gördüğü durumu Tolon'a anlatacağından şüphelenip korktu ve Tolon'a gidip şöyle dedi: "Az Önce falan mekanda iken Ah-med bana geldi, beni baştan çıkarmak istedi. Ben de ondan kaçıp köşküme gittim!"

Tolon, cariyenin doğru söylediğine inandı. Ahmed'i çağırdı ve bir mektup yazıp mühürledi. Mektubu komutanlardan birine götürmesini emretti. Yüzüne karşı bir şey söylemedi. Cariyenin anlattıklarından da ona bahsetmedi. Mektupta şöyle yazılıydı: "Hamili mektup sana gelir gelmez boynunu vur, kesik başını bana hemen gönder!"

Ahmed mektubu alır almaz Tolon'un yanından çıkıp gitti. Mektupta neler yazılı olduğunu bilmiyordu. Yolda gitmekte iken fuhuş yapan o cariye kendisini yanına çağırdı. Ahmed, görevi ile meşgul olduğunu söyledi. Mektubu bir komutana götüreceğini ifade ettiyse de cariye: "Hele yanıma gel, seninle görülecek bir işim var." dedi. Tolon'a anlattığı şeylerin nasıl karşılandığını kesin olarak anlamak istiyordu. Tolon'a bir mektup yazsın diye Ahmed'i yanında alıkoydu. Sonra Ah-med'den, yanındaki mektubu gideceği yere göndermek üzere istedi. Ahmed de mektubu verdi. Cariye o mektubu kendisiyle fuhuş yapan hizmetçiye teslim ederek bahsedilen komutana götürmesini söyledi. Cariye mektupta, bir Ödül verilmesi emri bulunduğunu sanmıştı ve kendisiyle fuhuş yapan o hizmetçinin bu ödülü almasını istiyordu. Hizmetçi mektubu alıp o komutana götürdü. Komutan mektubu okur okumaz hizmetçinin boynunun vurulmasını görevlilere emretti ve kesik başını Tolon'a gönderdi. Tolon bu duruma şaştı ve: "Ahmed nerede?" diye sordu. Onu arattı. Ahmed huzuruna varınca Tolon kendisine şöyle sordu: "Vay sana! Az önce yanımdan çıkıp gittikten sonra neler yaptın, mektubu ne yaptın?" Ahmed de karşılaştığı olayı olduğu gibi anlattı.

Fuhuş yapan cariye, kendisiye fuhuş yapan hizmetçinin kesik başının Tolon'a gönderildiğini duyunca korkuya kapıldı ve Tolon'un durumu anladığından korktu. Hemen gidip özür diledi, bağışlanmasını istedi. Hizmetçi ile işlediği fuhuştan ötürü kendisini affetmesini taleb etti. Gerçeği itiraf etti. Ahmed'e isnad ettiği suçun asılsız olduğunu anlattı. Böylece Ahmed, Tolon'un nazarında itibar kazandı.

Tolon, kendisinden sonra Ahmed'in makamına geçmesini vasiyet etti. Sonra Mısır diyarının naibliği Mutez'e verildi. Mutez, hicri 254. senenin ramazan ayının bitimine yedi gün kala çarşamba günü Mısır'a girdi. Halka ihsanda bulundu. Beytülmaldan ve zekat paralarından onlara harcadı. Bazı senelerde Mısır diyarından 4.000 dinar gelir elde edildi.

Mısır'daki Büyük Cami, Mutez tarafından inşa edildi. Mutez, o caminin inşaatına 120.000 dinar sarfetti. İnşaat, hicri 257. senede tamarnlandı. Hicri 256. senede tamamlandığına dair zayıf bir rivayet

de vardır.

Ahmed b. Tolon'un, havas ve avam tabakasının katıldığı ve her gün kurulan bir sofrası vardı. Kendi öz malından her ay 1.000 dinarı sadaka verirdi. Vekili bir gün ona şöyle demişti: "Yanıma, üzerinde çarşafı, güzel elbiseleri ve güzel görünümü olan bir kadın gelip dileniyor, ben de ona veriyorum. Sen buna ne dersin?" Ahmed ona: "Elini sana açan herkese ver." diye cevap vermişti.

Ahmed, sağlam Kur'ân hafızlarındandı. Güzel sesi vardı.

İbn Hallikan'ın anlattığına göre o, 18.000'den fazla adamı huzurunda eli kolu bağlı olarak öldürtmüştür. Doğrusunu Allah bilir.

60.000 dinar harcayarak bir tımarhane yaptırmıştı. Meydan için de 150.000 dinar sarfetmişti. Cidden bol miktarda sadaka verirdi. Fazlasıyla ihsanda bulunurdu. Emir Mahor'dan sonra hicretin 264. senesinde Şam'a hâkim oldu. Şamlılara çok isanda bulundu.

Kendisi Şam'da iken, Meryem Kilisesi yanında bir yangın meydana gelmiş, bizzat oraya gitmişti. Beraberinde Ebu Zür'a Abdurrah-man b. Amr el-Hafız ed-Dımışkî, kâtibi Ebu Abdillah Ahmed b. Mu-hammed el-Vasıtî de vardı. Kâtibine kendi öz parasından 70.000 dinarı, evi ve eşyası yanan kimselere sarfetmesini emretti. Kâtip de onlara para yardımında bulundu. Geride 14.000 dinar kaldı. Bu paranın da hisseleri oranında felaketzedelere dağıtılmasını emretti. Sonra bütün Şam ve Şam'a bağlı mmtıkalardaki yoksullara bol miktarda para yardımı yapılmasını emretti. Bir fakirin payına en azından bir dinar düşmüştü. Allah ona rahmet etsin.

Sonra Antakya'ya gitti. Orayı kuşatma altına aldı. Antakya valisi Sima'yı öldürdü ve şehri -önceki sayfalarda anlattığımız gibi- ele geçirdi.

Bu senenin zilkade ayı başında Mısır'da vefat etti. Manda yoğurdu yediğinden ötürü vücudunda bir hastalık meydana gelmişti. Manda yoğurdunu çok severdi. Bu sebeple boğazında bir ur meydana geldi. Hekimler uru dağladılar ve bu yoğurdu yememesini tavsiye ettiler. Ama bu tavsiyeyi dinlemedi, gizlice manda yoğurdu yemeye devam etti. Bu yüzden vefat etti. Allah ona rahmet etsin.

Geride cidden çok miktarda mal, eşya ve binek bıraktı. 10.000 dinar ve bol miktarda gümüş bırakmıştı. Otuz çocuğu vardı. Bunlardan onyedisi erkekti. Kendisinden sonra yerine oğlu Humaraveyh geçti. Nitekim onun yönetimiyle ilgili açıklamalar ileride verilecektir. Ah-^ed b. Tolon'un 7.000 kölesi vardı. Katır, at, deve gibi 7.000 hayvanı v&rdı. Daha fazla miktarda olduğu da söylenir.

İbn Hallikan dedi ki: "Muvaffak b. Mütevekkil, zenci lideriyle yaptığj savaşla meşgul olduğundan ötürü Ahmed b. Tolon ülkeye ha-

kim oldu. Muvaffak, kardeşi halife Mutemid'in naibi idi."

Bu senede meşhur şahsiyetlerden "Kitabü'l-Harac" adlı eserin sahibi Ahmed b. Abdülkerim b. Sehl, Ahmed b. Abdullah b. el-Berkî Üseyd b. Asım el-Cemal (zilhicce ayında), Bekkâr b. Kuteybe el-Mısrî vefat ettiler. [23]

Hasan B. Zeyd El-Alevî

Taberistan valisi idi. Bu senenin receb ayında vefat etti. Ondokuz sene, sekiz ay, altı gün müddetle valilik yaptı. Kendisinden sonra yönetimin başına kardeşi Muhammed b. Zeyd geçti.

Hasan b. Zeyd; cömert, eli açık, fıkıh ve Arapçayı iyi bilen bir kimseydi. Bir defasında şairin biri ona yazdığı bir methiyede şu cümleyi kullanmıştı:

'Allah bir, İbn Zeyd de bir'dir."

Hasan b. Zeyd ona şu cevabı vermişti: "Sus, Allah senin ağzını kapatsın. Öyle diyeceğine şöyle demeliydin:

"Allah birdir, İbn Zeyd de kuldur."

Böyle dedikten sonra tahtından indi. Allah'ın huzurunda secdeye kapandı. Yüzünü toprağa sürdü ve o şaire armağan vermedi.

Şairlerden biri onu övmüş ve kasidesinin başında şöyle demişti:

"Bir müjde deme, lakin iki müjde vardır. Biri davetçinin parlak alnı, diğeri de mihrican günüdür."

Hasan b. Zeyd, ona Öyle demişti:

- Birincisiyle değil de ikinci mısra ile şiirine başlamış olsaydın daha güzel olacaktı ve şiirine "lâ" harfiyle başlaman senin için uygun değildir.

- Dünyada lâ ilahe illallah sözünden kıymetli bir söz yoktur ve o söz de "lâ" harfiyle başlamaktadır.

- Doğru söyledin.

Böyle dedikten sonra o şaire kıymetli bir armağan verilmesini emretti.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Hasan b. Ali b. Affan el-Amirî de vardır. [24]

Davud B. Ali

Aslen İsfahanhdır. Sonra Bağdat'a yerleşmiştir. Zahirî nkıçısıdır. Zahirîlerin imamıdır. Ebu Sevr, İbrahim b. Halid, İshak b. Raheveyh, Süleyman b. Harb, Abdullah b. Seleme el-Ka'nebî, Müsedded b. Mü-serhed ve daha başka birçok âlimlerden rivayetlerde bulunmuştur. Oğlu fakih Ebu Bekir ve Zekeriya b. Yahya es-Sâcî de kendisinden rivayetlerde bulunmuşlardır.

Hatib Bağdadî dedi ki: "Davud b. Ali, fıkıhçı ve zahid bir kimseydi. Kitaplarında çok hadis vardır. Bu da onun ilmini gösterir. Bu senede Bağdat'ta vefat etti. Hicretin 200. senesinde doğmuştu."

Ebu İshak es-Seyranî, "Tabakat" adlı eserinde der ki: «Davud b. Ali, İsfahan asıllıdır, ama Kûfe'de doğmuş, Bağdat'ta yetişmiştir. Bağdat'ta ilmi reislik payesi kendisine verildi. Meclisine 400 yeşil sarıklı âlim katılırdı. İmam Şafiî'ye aşırı tutkundu. Onun menkıbelerini

tasnif etti.»

Başkası dedi ki: "Davud b. Ali, çok güzel namaz kılardı. Namazında son derece huşulu ve tevazulu idi."

Ezdî dedi ki: "Onun rivayet ettiği hadisler metruktür." Ama bu sözünde Ezdî'ye uyulmamıştır.

Ama rivayete göre İmam Ahmed b. Hanbel, onun Kur'ân hakkındaki sözleri ve Kur'ân'm mahluk olduğuna dair sarfettiği ifadeleri nedeniyle onu eleştirmiştir ve bunu da İmam Buharî'ye nisbet etmiştir. Allah ikisine de rahmet etsin.

Ben derim ki: Davud b. Ali, meşhur fıkıhçılardandı, ama sahih kıyası reddettiğinden ötürü kendini dar bir çerçeveye soktu. Sıkıntıya düştü. Fıkhın birçok konularında çıkış yolu bulamadı. Kesin sözler söylemek ve nassm manasını anlamaksızın mücerred ifadeler kullanmak mecburiyetinde kaldı. Çünkü zahire uyuyordu. Kıyasçı fıkıhçılar ondan sonra kendisine muhalefet hususunda çeşitli görüşler ileri sürdüler. Onun muhalif olduğu bir konuda icmaın gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini tartıştılar. Bu hususta çeşitli kaviller ileri sürdüler. O kavilleri burada anlatmaya gerek yoktur.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden İmam Şafiî'nin arkadaşı Süleyman el-Muradî'nin oğlu Rebi vefat etti. Onun biyografisini Tabaka-tü'ş-Şafiiye'de anlatmıştık.

Mısır'da hicretin 246. senesinden bu seneye kadar hakimlik yapan Bekkâr b. Kuteybe de vefat etti. Ahmed b. Tolon'un zindanında iken bu senede vefat etmişti. Bu zat, Muvaffak'ın hal'ini kabul etmediğinden ötürü Ahmed b. Tolon tarafından hapse atılmıştı. Âlim, âbid ve zahid bir kimseydi. Çok Kur'ân okur, nefsini sorgulardı. Vefatından sonra Mısır'da kadılık makamı üç yıl süreyle boş kaldı. [25]

İbn Kuteybe Ed-Dineverî

Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dineverî. Dinever kadısı idi.

ahıvci ve lügatçıydı. Eşi olmayan eserlerin sahibiydi. Faydalı ve birçok ilimleri içeren eserleri vardı. Bağdat'ta çalıştı. Orada İshak b. Raeveyh ile onun tabakasındaki âlimlerden hadis dinledi. Ebu Hatim es-Sicistanî ile arkadaşlarından lügat ilmini Öğrendi. Eserler yazdı, te'lifatta bulundu. Eserleri arasında "Kitabü'l-Maarif', Ebu Muhammed b. Seyyid el-Batalyevsî'nin şerhettiği "Edebü'l-Kâtib", "Müşkilü'l-Kur'ân ve'1-Hadis", "Garîbü'l-Kur'ân ve'1-Hadis", "Uyûnü'l-Ahbar", "İslahu'l-Galat", "Kitabü'1-Hayl", "Kitabü'l-Envar", "Kitabü'l-Müselseİ ve'1-Cevabat", "Kitabü'l-Meysir ve'1-Kidah" gösterilebilir. Bu senede vefat etti. Bundan bir sene önce vefat ettiğine dair zayıf bir rivayet de vardır. Hicretin 213. senesinde doğdu. Altmış yaşını geçmeden vefat etti. Oğlu Ahmed onun bütün eserlerini nakletmiştir. Hicretin 321. senesinde oğlu Ahmed Mısır kadılığına atanmıştı ve bir sene sonra da orada vefat etmişti. Allah ikisine de rahmet etsin.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Muhammed b. İshak b. Cafer es-Seffar, Muhammed b. Eşlem b. Vare, Cüneyd'in arkadaşlarından Mus'ab b. Ahmed Ebu Ahmed es-Sofı vefat ettiler. Bu senede lanetli ve İbn Saklebiye diye bilinen Bizans imparatoru öldü.

Bu senede İsmail b. Musa, Endülüs'ün Laride şehrini inşa etti. [26]

Hicretin İkîyüzyetmişbîrinci Senesi

Bu senede halife, Amr b. Leys'i Horasan valiliğinden azletti ve minberlerden lanetlenmesini emretti. Horasan valiliğini Muhammed b. Tahir'e verdi. Ayrıca Amr b. Leys'in üzerine bir askeri birlik gönderdi. Fakat Amr, bu birliği hezimete uğrattı.

Bu senede Ebü'l-Abbas Mutedid b. Muvaffak Ebu Ahmed ile Ahmed b. Tolon'un oğlu Humaraveyh arasında bir savaş cereyan etti. Şöyle ki: Humaraveyh, babası Ahmed'in vefatından sonra Mısır ve Şam yönetimi ele alınca, halife tarafından üzerine, Cezire valisi İshak b. Kündac ile İbn Ebi's-Sâc komutasında bir askeri birlik gönderildi. İki taraf savaştı. Fakat Humaraveyh, Şam şehrini onlara teslime yanaşmadı. Onlar da Ebü'l-Abbas b. Muvaffak'tan yardım istediler. Ebü'l-Abbas yardıma geldi, Humaraveyh'i mağlup etti. Dımışk şehrini teslim aldı. Sonra Remle'de bulunan Humaraveyh'in peşine gitti. Onu Tavahin suyu yakınında yakaladı ve savaştılar. Bu nedenle bu savaşa Tavahin Savaşı denilmiştir. İlk başta zafer Ebü'l-Abbas'tan tarafta göründü. Humaraveyh yenilmeye yüz tuttu. Savaş maydanm-dan kaçtı, ardına bakmadan gitti. Mısır diyarına girdi. Ebü'l-Abbas ile adamları, onun ordugahında bıraktığı malları yağmalamakla meşgul iken, Humaraveyh'in pusuda yatmakta olan bir askeri müfrezesi gelip saldırdı. Mısırlı askerler kılıçla üzerlerine saldırarak onlardan çoğunu Öldürdüler. Ebü'l-Abbas'm birliği hezimete uğradı. Ebü'l-Abbas el-Mutedid de kaçtı, Şam'a gitti. Şamlılar ona şehrin kapısını açmadılar. O da dönüp Tarsus'a gitti. Mısır ve Irak orduları komutansızlarak birbirleriyle savaşa devam ettiler. Sonra Mısırlılar muzaffer °ldular. Çünkü onlar Humaraveyh'in kardeşi Ebü'l-Aşair'i başlarına komutan yapmıŞİarcu- Dımışk'a ve Şam'ın diğer bölgelerine hakim oldular. Bu da en tuhaf savaşlardan biri idi.

Bu senede Mağrib ülkelerinden Endülüs'te çok savaşlar cereyan

Bu senede Hüseyin b. Cafer b. Musa b. Cafer b. Muhammed b. Ali b Hüseyin b. Ali b. Ebi Talib'in oğulları Muhammed ile Ali, Medine'-Ve girdiler, Medinerilerden bir kısmını öldürdüler. Çok miktarda malı ganimet olarak ele geçirdiler. Peygamber Mescidi'nde dört hafta cuma namazı kılınamadı. İnsanlar cemaata gelemediler. Doğrusu bizler Allah'a aidiz ve ona dönücüleriz.

Mekke'de bir başka fitne meydana geldi. İnsanlar Mescid-i Ha-ram'm kapısı önünde birbirleriyle savaştılar.

Bu senede Harun b. Musa insanlara haccettirdi.

Bu senede İbn Main'in ve diğer cerh ve ta'dil imamlarının talebesi Abbas b. Muhammed ed-Dineverî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mansur el-Basrî, Muhammed b. Hammad et-Tahranî, Muhammed b. Sinan el-Avfî ve Yusuf b. Müslim gibi meşhur şahsiyetler vefat ettiler. Vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Me'mun'un zevcesi Boran da vardı: [27]

Boran

Me'mun'un zevcesi idi. Asıl adının Hatice olduğu, Boran'ın ise ona bir lakab olarak takıldığı söylenir. Ama sahih kavle göre asıl adı Boran'dır.

Me'mun, hicretin 206. senesinde Femüssulh şehrinde kendisiyle gerdeğe girdi. Bu sırada Boran on yaşındaydı. Babası, Boran'ın ve düğüne katılan kimselerin üzerine bir kağıt üzerine koymuş olduğu misk küreleri saçtı. Her küre üzerinde bir köyün veya bir cariyenin veya bir kölenin veya bir atın adı yazılıydı. Her kim bu kürelerden hangisini ele geçirirse o kürenin üzerinde yazılı olan şey kendisine verildi. Bunlar, düğüne katılan herkesin üzerine saçıldı. Ayrıca dinarlar ve misk şişeleri de dağıtıldı. Misk ve anber kokuları her tarafa saçıldı. Me'mun'a ve askerlerine Femüssulh'ta ikamet ettikleri müd-«et zarfında 5.000.000 dirhem sarfedildi.

Me nıun, buradan ayrılıp gideceği esnada Boran'ın babası kendire dirhem para ve ayrıca Femüssulh'u ikta' olarak verdi.

raege girdiklerinde Boran on yaşındaydı. Me'mun tahta oturdu-

mü a,°nun İÇ*11 altın bir hasır serdiler. Ayaklarının üzerine 1.000

svher tanesi döktüler. Orada bir içecek kabı vardı. Altından olan

bu kapta kırk ölçek ağırlığınca anber kokusu vardı. Me'mun: "Bu israftır." dedi. Fakat mücevher tanelerinin ışıdıklarını görünce şöyle dedi: "Allah, Ebu Nüvas'ı kahretsin. Çünkü o şarabı vasfederken şöyle demiş:

"Şarabın üzerindeki irili ufaklı kabarcıklar;

Sanki yer üzerindeki altından çakıl taneleri gibidirler."

Böyle dedikten sonra Me'mun, gelin Boranın kucağına inci konulmasını emretti ve: "Bu benim sana hediyemdir, şimdi dileğini söyle." dedi. Boran'in ninesi de gelin Boran'a: "Efendine dileğini söyle. O, konuşmanı istiyor." deyince Boran dedi ki: "Mü'minlerin emirinden, amcası İbrahim b. Mehdi'yi affetmesini istiyorum." Me'mun da amcası İbrahim'i affetti. Sonra Me'mun onunla cinsel ilişkide bulunmak isteyince Boran'ın âdet halinde olduğu görüldü.

Bu hadise ramazan ayında meydana gelmişti.Boran, hicretin 271. senesinde seksen yaşında vefat etti. [28]

Hicretin Îkiyüzyetmişîkinci Senesi

Bu senenin cemaziyelevvel ayında Kazvin valisi Ezgütekin, 4.000 savaşçının başında Taberistan valisi Muhammed b. Zeyd el-Alevî'nin üzerine yürüdü. Daha önce kardeşi Hasan b. Zeyd ile de savaşmıştı. Muhammed b. Zeyd, Rey şehrinde bulunuyordu. Etrafında Deylemli-lerden ve diğer kabilelerden çok sayıda asker vardı. İki taraf şiddetli bir savaşa tutuştular. Ezgütekin, Muhammed b. Zeyd'i mağlub etti. Ordugahmdaki eşyaları ganimet edindi. 6.000 askerini öldürdü. Rey şehrine girdi. Şehri ele geçirdi. Halkın 100.000 dinarına el koydu. Şehrin çeşitli mıntıkalarına naiblerini tayin etti.

Bu senede Ebü'l-Abbas b. Muvaffak ile Tarsus sınır şehrinin valisi hadim Yazman arasında bir savaş meydana geldi. Tarsuslular Ebü'l-Abbas'a saldırarak onu şehirden uzaklaştırdılar. O da Bağdat'a döndü.

Bu senede Hamdan b. Hamdun ile Harun eş-Şarî, Musul şehrine girdiler. Harun eş-Şarî, Musul'un Büyük Camii'nde onlara namaz kıldırdı.

Bu senede zencilerin geride kalanları Basra şehrinde harekete geçerek: "Ey Anklayi, ey Masur!" diye yüksek sesle çağırmaya başladılar. Anklayi, zenci liderinin oğluydu. Zencilerin önde gelenlerinden Süleyman b. Cami, Eban b. Ali el-Mühellebî ve bir grup asker Muvaf-fak'm ordusunda bulunmaktaydılar. Muvaffak bunları Basra'daki asi zencilerin üzerine şevketti. Bunlar gidip onları öldürdüler. Kesik başlarını alıp Bağdat'a götürdüler. Bedenleri de asıldı. Böylece serleri sona erdi, fitneleri dindi.

Bu senede Medine'de düzen sağlandı. Halk tekrar şehre döndü.

Bu senede Endülüs'te çok savaşlar cereyan etti. Rumlar, Endülüs'teki Müslümanların ellerinden iki büyük şehri aldılar. înnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn.

Bu senede yazar Said b. Mahled, Fars diyarından Vasıt şehrine geldi. Muvaffak, komutanlara onu karşılamalarını emretti. Said, büyük bir gösterişle şehre girdi. Ama kendisinde şaşkınlık ve aşırı bir hayret hali görüldü. Muvaffak, kısa bir süre sonra onun, ailesinin ve yakınlarının yakalanmasını, mallarına el konulmasını emretti. Yerine kâtib olarak Ebü's-Sakar İsmail b. Bülbülü tayin etti.

Bu senede Harun b. Muhammed b. İshak, insanlara haccettirdi. Bu zat, uzun süreden beri hac emirliğini sürdürüyordu.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden İbrahim b. Velid b. Hashas, "Siref'i Yunus b. Bükeyr tarikiyle İbn İshak b. Yesar'dan ve diğerlerinden nakleden Ahmed b. Abdülcabbar b. Muhammed b.Utarid el-Utaridi et-Temimî, Ebu Anbe el-Hicazî, Süleyman b. Seyf, Muvaf-fak'ın zindanında bulunan veziri Süleyman b. Vehb, İbn Asım en-Ne-bil'den rivayette bulunan Şube b. Bekkâr, Mekhale lakabıyla bilinen ve Yahya b. Main'in talebelerinden olan Muhammed b. Salih b. Ab-durrahman el-Emmatî, Muhammed b. Abdülvehhab el-Ferrâ, Muhammed b. Ubeyd el-Münadî ve Muhammed b. Avf el-Humusî vefat ettiler. Bu sene vefat edenler arasında, Ebu Ma'şer adındaki müneccim de vardı: [29]

Müneccim Ebu Ma'şer

Asıl adı, Cafer b. Muhammed el-Belhî'dir. Astroloji sanatında çağının üstadı idi. Astroloji ile ilgili meşhur eserleri vardır. "Medhal", Zeyc", "Ülûf' ve diğer bazı meşhur eserler onundur. Teysir ve ahkâmla ilgili açıklamaları da vardır.

ibn Hailikaıı dedi ki: Onun hayret verici derecede isabetli bazı sözleri vardır. Onun isabetli remillerinden biri şöyle idi: Hükümdarlardan biri bir adamı yakalamak için aratmaya başlamıştı, adamı öldürmek istiyordu. Adam korkusundan kaçıp gizlendi. Yalnız, Ebu Ma şer'in remil atarak yerini tesbit etmesinden korkuyordu. Bir leğe-kan doldurdu. Leğenin ortasına altundan bir havan yerleştirdi. vanın üzerine de kendisi oturdu. Hükümdar, Ebu Ma'şer'i huzuru-Çagırdı. Saklanan bu adamın yerini bulmasını ona emretti. Ebu Şer remil atıp araştırdıktan sonra: "Bu gerçekten şaşılacak bir du-m- Bu adam, altundan bir dağ üzerine oturmuş. Dağ da bir kan denizinin tam ortasındadır. Dünyada da böyle bir yer yok." dedi. Sonra tekrar remil attı, aynı durumu gördü. Hükümdar da bu duruma şaştı. Memlekette duyuru yaptırarak kaçak adamın güvende olacağını kendisine eman verildiğini bildirdi. Adam hükümdarın huzuruna gidince hükümdar ona: "Nerede saklandın?" diye sordu. Adam da yaptığı oyunu anlattı. Herkes hayret içinde kaldı.

Şu da var ki; recez ilmine, söz san'atına ve azaların ihtilacına dair yazılan ve Cafer b. Muhammed es-Sadık'a nisbet edilen eserler, aslında sözünü ettiğimiz Cafer b. Ebi Ma'şer'e aittir. Cafer-i Sadık'a ait olduğunu söyleyenler yanılmaktadırlar. Doğrusunu Allah bilir. [30]

Hicretin İkiyüzyetmişüçüncü Senesi

Bu senede, daha önce müttefik olan Musul valisi İshak b. Kündac ile Kinnesrin ve havalisinin valisi İbn Ebi's-Sâc arasında ihtilaf meydana geldi. İbn Ebi's-Sâc, Mısır valisi Humaraveyh'le mektuplaştı. Ülkesinde onun adına hutbe irad ettirdi. Humareveyh de Şam'a geldi. İbn Ebi's-Sâc onunla buluştu. Sonra İshak b. Kündac üzerine yürüdü. İki taraf karşı karşıya gelince savaşmaya başladılar. İshak b. Kündac hezimete uğrayınca Mardin kalesine kaçtı. Karşı taraf onu kovaladı ve gelip Mardin'de onu kuşatma altına aldı. Sonra İbn Ebi's-Sâc galip oldu. Musul, Cezire ve çevresini istila etti. Humaraveyh adına buralarda hutbe okuttu. Durumu cidden kuvvetlendi.

Bu senede Muvaffak, Ahmed b. Tolon'un kölesi Lü'lü'ü yakaladı. Onu 400.000 dinar para cezasına çarptırdı ve parayı tahsil etti. Sonra onu zindana attı. Lü'lü: "Benim zenginlikten başka suçum yok." dedi. Daha sonra horlanmış ve yoksul olarak zindandan çıkarıldı. Harun b. Humaraveyh'in zamanında Mısır'a döndü. Beraberinde sadece bir köle vardı. Beygire binmiş olarak Mısır'a girdi. İşte bu, efendisinin nimetine nankörlük eden kimsenin cezasıdır.

Bu senede Bizans imparatorunun çocukları, babalarına suikast yaparak öldürdüler. Yerine oğullarından birini imparatorluk makamına geçirdiler. [31]

Hicretin Îkiyüzyetmişüçüncü Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Muhammed B. Abdurrahman B. Hakem El-Ümevî

Endülüs'ün sahibiydi. Altmışbeş yaşında vefat etti. Otuzdört sene, onbir ay müddetle hükümdarlık yaptı. Beyaz tenli, pembemsi yüze sahip, orta boylu, kısa boyunlu, kına ve mersin yaprağına benze-

yen keten bitkisini karıştırıp saçını boyayan, akıllı, benzer şeyleri birbirinden ayırdedebilen bir kimseydi. Otuzüç erkek evlad bıraktı. Kendisinden sonra oğlu Münzir tahta geçti. Münzir, halka iyi davrandı, halk da onu sevdi. [32]

Halef B. Ahmed B. Halid

Mutemid'in zamanında Horasan emiriydi. İmam Muhammed b. İsmail el-Buharî'yi Buhara'dan kovup süren işte buydu. İmam Buharı, kendisine beddua etmiş, bu da asla iflah olmamıştı. Valilikte bir aydan daha az bir süre kalmış, sonra kendisi, malı ve eşyası ablukaya alınarak bir merkebe bindirilmiş, memleketinde dolaştırılarak teşhir edilmiş, sonra da zindana atılmıştı. Uzun süre zindanda kalmış, nihayet bu senede Ölmüştü. Hadis ve sünnet ehli kimselere sataşanın

cezası budur.

Bu senede ayrıca İshak b. Yesar, İmam Ahmed b. Hanbel'in amcası olan Hanbel b. İshak gibi meşhur şahsiyetler de vefat ettiler. Kendisi, İmam Ahmed b. Hanbel'den rivayette bulunan meşhur ravi-lerdendir. Ancak bu zat, bazı nakil ve rivayetleri hususunda itham edilmiştir. Tarsuslu Ebu Ümeyye, sofiye meşayihinden Ebü'1-Feth b. Şahref de bu senede vefat ettiler. Ebü'1-Feth; faydalı sözlerin, harika hallerin ve kerametlerin sahibiydi.

İbnü'1-Esir, "el-Kâmü" adlı eserinde: "Sünen sahibi Ebu Davud da bu senede vefat etti." derken yanılmıştır. Çünkü Ebu Davud, ileride de anlatılacağı gibi hicretin 275. senesinde vefat etmiştir. Bu senede ayrıca İbn Mace de vefat etmişti: [33]

Kazvinli İbn Mace

Bu zat "Sünen" adlı hadis kitabının sahibidir. Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid b. Mace adıyla bilinir.

Meşhur "Sünen" adlı hadis kitabının sahibidir. Bu kitabı onun ilmine, ameline, hadis ilminde ileri derecede olduğuna, keşiflerinin çokluğuna, usûl ve füruda sünnete uyduğuna delâlet etmektedir.

Eseri, otuz iki kitap (bölüm) ve 1.500 babdır. 4.000 kadar hadis ihtiva eden kitabındaki hadislerin hemen hemen tümü sağlam senetlidir. Rivayet olunduğuna göre Ebu Zür'a er-Razî, onun eserinde sadece on küsur hadisi tenkid etmiştir. Bunların mevzu veya münker olduğu da söylenebilir. İbn Mace'nin ilimle yüklü bir tefsiri ve sahabeler döneminden kendi çağına kadarki olayları anlatan bir tarihi de vardır.

Kazvinli Ebu Yala Halil b. Abdullah dedi ki: "Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid b. Mace, Rebia kabilesinin müttefikidir. Hadiste âlimdi. Çeşitli eserleri vardı. Tarih ve Sünen gibi meşhur eserleri bilinmektedir. Irakeyn'e, Mısır ve Şam'a hadis ilmi için seyahatlerde bulundu." Böyle dedikten sonra Ebu Ya'lâ, İbn Mace'nin hocalarından da bazılarının adlarını anmıştır ki, onların biyografilerini "et-Tekmü" adlı eserimizde anlatmişızdır. Hamd ve minnet Allah'adır.

İbn Sibeveyh, Muhammed b. İsa es-Seffar, İshak b. Muhammed, Ali b. İbrahim b. Seleme el-Kattan, dedem Ahmed b. İbrahim, Süleyman b. Yezid gibi büyük mütekaddimin uleması, İbn Mace'den rivayetlerde bulunmuşlardır.

Başkaları dediler ki: "İbn Mace, hicretin'273. senesinin ramazan ayının bitimine sekiz gün kala pazartesi günü altmışdört yaşında vefat etti. Sah günü de defnedildi. Cenaze namazını kardeşi Ebu Bekir kıldırdı ve diğer kardeşi Ebu Abdillah, oğlu Abdullah b. Muhammed b. Yezid'le birlikte defin işini üstlendi. Allah ona rahmet etsin. [34]

Hicretin Îkiyüzyetmişdördüncü Senesi

Bu senede Fars diyarında Ebu Ahmed el-Muvaffak ile Amr b. Leys arasında savaş ilanı yapıldı. Ebu Ahmed onun üzerine yürüdü, ancak Amr, onun önünden şehir şehir, belde belde kaçtı. Ebu Ahmed onu kovaladı. Ancak karşı karşıya gelemedikleri için aralarında herhangi bir savaş meydana gelmedi. Amr b. Leys'in öncü birlikleri komutanı Ebu Talha Şerkebü'l-Cemal, Ebu Ahmed el-Muvaffak'm safları arasına girdi. Sonra geri dönmek istedi. Fakat Ebu Ahmed onu tutukladı. Mallarını oğlu Ebü'l-Abbas el-Mutedid'e mubah kılıp verdi. Bu hadise, Şiraz'a yakın bir yerde cereyan etti.

Bu senede Tarsus valisi hadim Yazman, Bizans topraklarına girip gaza yaptı. Bizans'ın derinliklerine doğru ilerledi. Çoklarını öldürdü. Bol miktarda ganimet elde ederek salimen geri döndü.

Bu senede Ferganah Sıddık, Samarra şehrine girdi, oradaki tüccarların evlerini yağmaladı ve geri döndü. Bu adam daha önce yolların emniyetini sağlamakla görevliyken tam tersine yol kesicilik yapmaya başladı. Samarra'daki askerler ona karşı direnemediler.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden İbrahim b. Ahmed b. Yahya Ebu İshak vefat etti. "el-Muntazam" adlı eserinde İbnü'l-Cevzî ondan bahsedereken şöyle demiştir: "İbrahim b. Ahmed, hafız ve fazıl bir kimseydi. Harmele'den ve diğerlerinden rivayetlerde bulundu. Bu senenin cemaziyelahir ayında vefat etti."

Bu senede meşhur şahsiyetlerden İshak b. İbrahim b. Ziyad Ebu Yakub el-Mukrî (rebiyülevvel ayında); Adem b. İyas'tan, İbn Said'den ve İbn Semmak'tan rivayetlerde bulunup sika bir ravi olan Eyyüb b.

Süleyman (ramazan ayında); Affan'dan, Ebü'n-Nadr'dan, Yezid b. Harun'dan ve diğerlerinden rivayetlerde bulunup Mehamilî, İbn Mahled ve Buharî'nin de kendisinden rivayetlerde bulundukları sika bir ravi olan Hasan b. Mükrim b. Hassan b. Ali el-Bezzar yetmişüç yaşında ramazan ayında; Yezid b. Harun ile diğerlerinden rivayetlerde bulunup Mehamilî ile İbn Mahled'in de kendisinden rivayetlerde bulundukları Halef b. Muhammed b. İsa Ebü'l-Hüseyin el-Vasıtî vefat ettiler. Bu zat, Kerdus'ta vefat etmişti. İbn Ebi Hatim, bu zatın doğru sözlü; Darekutnî de sika bir ravi olduğunu söylemişlerdir. Bu senenin zilhicce ayında seksen küsur yaşında vefat etti.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Şebabe, Yezid b. Harun gibi kişilerden rivayetlerde bulunup Mehamilî, İbn Sem-mâk ve Ebu Bekir eş-Şafunin de kendisinden rivayetlerde bulundukları sika ravilerden Abdullah b. Ruh b. Ubeydullah b. Ebu Muhammed el-Medainî, cemaziyelahir ayında vefat etti. Bu zat, Ayderus lakabıyla tanınıyordu.

Abdullah b. Ebu Said Ebu Muhammed el-Verrak da bu senede vefat etti. Bu zat aslen Belh şehrinden olup Bağdat'a yerleşmişti. Şü-reyh b. Yunus, Affan, Ali b. Ca'd ve diğer hadisçilerden rivayetlerde bulundu. İbn Ebi'd-Dünya, Bağavî ve Mehamilî de kendisinden rivayetlerde bulunmuştur. Sika bir ravi olup ahbara dair bilgisi olan, edip ve güzel hususiyetleri bulunan bir zat idi. Bu senenin cemaziyelahir ayında Vasıfta, yetmişyedi yaşında vefat etti.

Muhammed b. İsmail b. Ziyad Ebu Abdillah da bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasındadır. Künyesinin Ebu Bekir ed-Dola-bî olduğu da söylenir. Ebü'n-Nadr, Ebü'l-Yeman ve Ebu Mesher'den dersler aldı, rivayetlerde bulundu. Hüseyin el-Münadî, Muhammed b. Mahled ve İbn Semmak da kendisinden rivayetlerde bulunmuşlardır. Sika bir ravi idi. [35]

Hicretin İkiyüzyetmişbeşinci Senesi

Bu senenin muharrem ayında İbn Ebi's-Sâc ile Humaraveyh arasında Dımışk'ın doğusunda Seniyyetü'1-Ukab yanında şiddetli bir savaş cereyan etti. Humaraveyh, İbn Ebi's-Sâc'ı mağlub edip hezimete ugrattı. ibn Ebi's-Sâc'm Humus'ta malları ve eşyaları vardı. Humaraveyh ondan önce bazı adamlarını Humus'a gönderdi. Orada İbn Ebi's-ac a ait mallan ele geçirdi ve îbn Ebi's-Sâc'm Humus'a girmesini engelledi. Bunun üzerine İbn Ebi's-Sâc, Haleb'e gitti. Fakat Humara-J^yh onu Haleb'e girmekten de engelleyince bu defa Rakka'ya gitti, urnaraveyh onu izledi. Sonra Musul'a gitti. Orada Humaraveyh'in busundan ötürü gizlenmeye başladı. Fakat Humaraveyh peşisıra

Musul'a da geldi. İbn Ebi's-Sâc orada ayakları çok uzun bir taht yaptırdı. O tahtı Fırat nehrine yerleştirip üzerinde oturdu.

Bu sırada İbn Kündac, kendisini yakalamaya ümitlendi. Yakalayıp mallarını ganimet edinmek için peşine düştü. Fakat bunu yapamadı. Bazı günler karşı karşıya geldiler. İbn Ebi's-Sâc, ona karşı muazzam bir dayanıklılık gösterip sabretti. Sonra İbn Kündac dönüp Bağdat'a, Muvaffak'm yanına gitti. Muvaffak ona ikramda bulundu ve kaftan giydirdi. Birlikte Cebel'e gidip sohbet ettiler. Bundan sonra İshak b. Kündac, Cezire'den Diyarbekir'e döndü.

Bu senenin şevval ayında Ebu Ahmed el-Muvaffak, oğlu Ebü'l-Abbas el-Mutedid'i hükümet konağına hapsetti. Bunun sebebi de şuydu: Ebu Ahmed onu bir yerlere göndermek istemiş. O ise amcası Mu-temed tarafından atandığı Şam'dan başka bir yere gitmeye razı olmamıştı. Oğlu Mutedid gitmeyince, Ebu Ahmed onun zindana atılmasını emretti. Ebü'l-Abbas'm zindana atılması üzerine bazı komutanlar ayaklandılar. Bağdat'ta düzen bozuldu. Muvaffak da Bağdat'a giderek halka şöyle dedi: "Siz oğluma, benden daha şefkatli olduğunuzu mu sanıyorsunuz?" Onun böyle demesi üzerine halk sakinleşti, sonra kalabalık dağılıp gitti.

Bu senede Rafı, Muhammed b. Zeyd el-Alevî'nin üzerine gitti. Cürcan şehrini elinden aldı. Muhammed b. Zeyd el-Alevî de Estera-bad'a kaçtı. Rafi gidip onu orada senelerce kuşatma altına aldı. Orada kıtlık başgösterdi. Fiyatlar yükseldi. Öyle ki, bir dirhem ağırlığındaki tuz iki dirhem paraya satılır oldu. Muhammed b. Zeyd, Estera-bad'dan geceleyin Sariye'ye kaçtı. Rafi, uzun süren savaşlardan sonra birçok şehirleri onun elinden aldı.

Bu senenin muharrem ya da safer ayında Endülüs emiri Münzir b. Muhammed b. Abdurrahman el-Ümevî, altmışdört yaşında iken vefat etti. Bir yıl, onbir ay müddetle Endülüs'te hüküm sürmüştü. Esmer tenli, uzun boylu bir kimse olup yüzünde çiçek hastalığının izleri vardı. Cömert, övgüye layık, şairleri seven, onlara bol para armağanı veren bir kimseydi. Ölümünden sonra yerine kardeşi Muhammed geçti. Muhammed'in zamanında Endülüs ülkesi fitne ve şerre boğuldu. Nihayet üeride de anlatılacağı üzere helak oldu. [36]

Hicretin İkiyüzyetmişbeşinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Ebu Bekir Ahmed B. Muhammed El-Haccac

Mervez şehrindendi. İmam Ahmed b. Hanbel'in arkadaşıydı. Zeki kimselerdendi. İmam Ahmed onu diğer arkadaşlarının tümünden önde tutardı. Bir işi olunca onu gönderir ve: "Dilediğin gibi konuşabilirsin." derdi. İmam Ahmed vefat ettiğinde gözlerini kapayan kişi bu zat olmuştu. Ayrıca İmam Ahmed'i yıkayanlar arasında da bulunmuştu. İmam Ahmed'den birçok meseleler nakletti. Samarra'ya çağrıldığında İmam Ahmed'le birlikte onun için büyük bir şeref hasıl olmuştu. Kendisine 50.000 dinar verilmiş, fakat o bu parayı kabul etmemişti. [37]

Ahmed B. Muhammed B. Galib

Gulam-i Halil diye tanınan Ahmed b. Muhammed b. Galib b. Huld b. Mirdas Ebu Abdillah el-Bahilî. Basralıdır ama Bağdat'a gidip yerleşmişti. Süleyman b. Davud eş-Şazkonî, Şeyban b. Ferruh, Kurrâ b. Habib'ten ve diğerlerinden rivayetlerde bulundu. İbn Semmak, İbn Mahled ve başkaları da kendisinden rivayetlerde bulundular. Belirsiz şeyhlerden münker hadisler rivayet ettiğinden ötürü Ebu Hatim ve başkaları onu münker saymışlardır.

Ebu Hatim: "O, hadis uyduranlardan değildi. Salih bir adamdı." demiştir. Ebu Davud ile birden fazla hadisçi onu yalancı saymışlardır. İbn Adiy'in rivayetine göre, Ebu Bekir Ahmed b. Haccac, insanların kalplerini yufkalaştırmak amacıyla hadis uydurduğunu itiraf ettiğini söylemiştir. Ebu Bekir b. Muhammed; âbid ve zahid bir kimseydi. Sırf bakla yiyerek geçinirdi, Vefat ettiği zaman Bağdat çarşısında-ki dükkanların tümü kapatılmış ve halk onun namazını kılmaya ve cenazesini defnetmeye gitmişti. Sonra bir kayığa bindirilerek Basra'ya uğurlanmış ve bu senenin receb ayında Basra'da defnedilmiş ti. [38]

Ahmed B.Mülaib

Yahya b. Main'den ve diğerlerinden hadis rivayet etti. Sika bir ravi olup dindar, âlim ve faziletli bir kimseydi. Onun sayesinde çok hadis yayıldı. [39]

Ebu Said Hasan B. Hüseyin

Ebu Said Hasan b. Hüseyin b. Abdullah b. es-Sükkerî. Nahivci ve lügatçiydı. Çeşitli eserleri vardır. [40]

İshak B. İbrahim B. Hami

K î,.^Unyesi Ebu Yakub'dur. Nisaburludur. İmam Ahmed b. Hanimien yakın arkadaşlanndandır. Mihnet zamanında İmam Ahmed Hanbel onun yanında gizlenmişti. [41]

Abdullah B. Yakub B. İshak Et-Temimî

Musulluydu. Aktarlık yapardı. İbnü'1-Esir dedi ki: "Abdullah b. Yakub, çok hadis rivayet eden ve Hakim'e göre adaletli bir ravi idi."

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Yahya b. Ebi Talib de bulunmaktadır. [42]

Ebu Davud Es-Sicistanî

"Sünen" adlı hadis kitabının sahibidir. Asıl adı Süleyman b. Eş'as b. İshak b. Beşir b. Şeddad b. Yahya b. İmran Ebu Davud es-Sicista-nî'dir.

Hadis ilmini öğrenmek ve hadis toplamak amacıyla çeşitli memleketlere seyahat eden hadis imamlarından biridir. Hadis topladı, tasnif etti. Sahih senetlerle nakletti, telif etti. Şam'da, Mısır'da, Cezi-re'de, Irak'ta, Horasan'da ve daha başka birçok şehirlerde hadis âlimlerinden dersler aldı. Hadis dinledi. Ulema arasında elden ele dolaşan meşhur "Sünen"i vardır. Ebu Hamid el-Gazalî, onun Sünen'iyle ilgili olarak: "Bir müçtehid bu eseri tanımakla yeteri kadar Peygamber hadisini öğrenmiş ve elde etmiş olur." demiştir. Aralarında Ebu Bekir Abdlullah, Ebu Abdirrahman en-Neseî ve Ahmed b. Süleyman en-Neccar gibi kimselerin bulunduğu bir cemaat ondan hadis rivayet etmiştir. Ahmed b. Süleyman en-Neccar dünyada ondan en son rivayette bulunan kimsedir.

Ebu Davud Basra'da yaşadı. Bağdat'a defalarca geldi. Orada Sünen adlı kitabını yazdı. Başka bir rivayette anlatıldığına göre bu kitabım Bağdat'ta tasnif etmiş, İmam Ahmed b. Hanbel'e arz etmiş, o da kitabım beğenmiş ve makbul bir eser saymıştır.

Hatib Bağdadî, Ebu Davud'un şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Rasûlullah (s.a.v.)'ın 500.000 hadisini yazdım. Bunlardan Sünen adlı kitabıma yerleştirdiklerimi seçtim. Bu kitabımda 4.800 hadisi bir araya getirdim. Hadislerin sahih olanlarını, sahiha benzer ve yakın olanlarını kitabıma aldım. Kişinin dini için bunlardan şu dört hadis yeterlidir:

"Ammeller ancak niyetlere göredir."

"Kişinin kendisini ilgilendirmeyen şeyleri bırakması iyi Müslüman olduğunu gösterir."

"Kişi kendi nefsi için istediğini kardeşi için de istemedikçe mümin olamaz."

"Helal da açıktır haramda açıktır. Bu ikisi arasında bazı karışık ve şüpheli şeyler vardır."»

Ebu Bekir el-Hallal dedi ki: "Ebu Davud Süleyman b. Eş'as es-

TOyükTslâm tarihi

Sicistanî, kendi zamanında önce gelen bir imamdı. İlimleri kaynaklarından çıkarmak ve görmek yerli yerine koymak hususunda, kimseler onu geçememişlerdi. Takvalı bir kimse idi. İmanı Ahmed b. Hanbel ondan bir hadis dinledi. Ebu Davud o hadisi hatırlıyordu. Ebu Bekir el-İsfahanî ile Ebu Bekir b. Saduka, onun şanının yüce olduğunu söylerler ve kendi zamanında hiç kimse için söylemedikleri güzel hususiyetleri onun için söylerlerdi."

Ben derim ki: İmam Ahmed b. Hanbel'in Ebu Davud'dan dinlediği hadis, Hammad b. Seleme tariki ile Ebu Ma'şer ed-Darimî'nin babasından rivayet edilen şu hadistir;

"Rasûlullah (s.a.v.)'a, atire kurbanını hükmünü sordular, o da bunu güzel ve müstahsen saydı."

İbrahim el-Harbî ile diğerleri dediler ki: "Demir nasıl Davud peygambere yumuşatıldı ise, hadis de Ebu Davud'a öylece yumuşatıldı."

Başkası dedi ki: "Ebu Davud, İslâmiyet'in hadis hafızlarından biridir. Hadisin illetlerini ve senetlerini iyi bilen kimselerdendir, İbadetin, iffetin, salihliğin, takvanın en yüksek derecesinde bulunuyordu. Hadisin önde gelen büyük âlimlerindendi."

Başkası dedi ki: "İbn Mesud hazretleri, davranışı ve hareketleri hususunda Peygamber (s.a.v.)'e benzerdi. Alkame de bu hususta İbn Mesud'a benzerdi. İbrahim de Alkame'ye benzerdi, Mansur da İbrahim'e benzerdi. Süfyan da Mansur'a benzerdi. Veki' de Süfyan'a benzerdi. Ahmed de Veki'e benzerdi. Ebu Davud da Ahmed (b. HanbeD'e benzerdi."

Muhammed b. Bekr b. Abdürrezzak dedi ki: «Ebu Davud'un elbisesinin bir yeni geniş, bir yeni dardı. Kendisine: "Bu nedir, Allah sana rahmet etsin?" diye sorduklarında: "Şu geniş yenim kitaplar içindir, diğer yenimin geniş olmasına ihtiyaç yoktur." cevabını verirdi.»

Ebu Davud, hicretin 202. senesinde doğdu. Hicretin 275. senesinin şevval ayının bitimine ondört gün kala cuma günü Basra'da yet-mişüç yaşında vefat etti. Süfyan-ı Sevrî'nin mezarının yanına defnedildi. Biyofr afi sini, "et-Tekmil" adlı eserimizde anlatmış ve âlimlerin onu Övdüklerini nakletmişizdir.

Bu senede şair Muhammed b. İshak b. İbrahim b. Anbes ed-Da-rcurî vefat etti. Bu zat, çok güzel hususiyetleri bulunan dindar bir Kimseydi. Hicivciydi. Güzel şiirlerinden biri şudur:

Nice ümitsiz hasta vardır ki onu tedavi eden tabibin ve ziyaretçi-enmn vefatından sonra bir müddet daha yaşar.

Kuşa tuzak kurulur ama çabucak kaçıp kurtulur. Belâ, avcının »aşına çöker!" [43]

Hicretin İkiyüzyetmişaltıncı Senesi

Bu senenin muharrem ayında Amr b. Leys, Bağdat muhafız kuvvetleri komutanlığına iade edildi. İsmi halıların, kürsülerin, perdelerin, yatakların üzerine yazıldı. Daha sonra silindi ve görevinden alındı. Yerine Ubeydullah b. Tahir atandı.

Bu senede Muvaffak, İbn Ebi's-Sâc'ı, Azerbaycan valiliğine atadı.

Bu senede Harun eş-Şarî adındaki Harici, Musul şehrine yöneldi. Şehrin doğusuna ordugah kurdu. Musul'u kuşatma altına aldı. Halk yanına gidip eman diledi. O da Musul'u bırakıp geri döndü.

Bu senede Haremeyn ve Taif valisi Harun b. Muhammed el-Ab-basî insanlara haccettirdi. Yemen hacıları dönüş esnasında bir yerde mola vermekte iken farkında olmadıkları anda bir sel gelip onları boğdu. İçlerinden kurtulan olmadı. İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn (Doğrusu biz Allah'a aidiz ve O'na dönücüleriz).

İbnü'l-Esir'in "el-Kâmil"; İbnü'l-Cevzî'nin de "el-Muntazam" adlı eserlerinde anlattıklarına göre; bu senede Basra'da Beni Şakik tepesi diye bilinen bir tepenin üzerinden bir kaya parçası koparak nehire yuvarlanmış ve düştüğü yerde havuz misali yedi mezarı ortaya çıkarmıştı. Bu mezarlarda yedi sağlam ceset görülmüş. Kefenleri miski andıran bir koku saçmıştı. Cesetlerden biri gençti ve omuzlarına,kadar uzanan saçları sapasağlam duruyordu. Az önce su içmiş gibi dudağının üzerinde ıslaklık vardı. Gözleri sürmelenmiş gibiydi. Böğründe bir darbe izi vardı. Seyircilerden biri onun saçından biraz almak istemişti. Fakat saçı sanki diri insanmki gibi sağlamdı. O cesetleri oldukları gibi yerlerinde bırakmışlar ve üzerlerini kapatmışlar.

Bu senede vefat etmiş olan meşhur şahsiyetler arasında tanınmış "Müsned"in sahibi Hafız Ahmed b. Hazim b. Ebi Üzre de vardır. Bu zat, çok hadis nakletmiştir. Rivayeti yüksektir.

Bakî b. Mahled de bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasındaydı: [44]

Baki B. Mahled

Künyesi, Ebu Abdirrahman'dır. Endülüslüdür. Büyük hadis hafızıdır. Fıkha göre bablanmış bir hadis Müsned'i vardır. Bu eserinde 1.600 sahabeden rivayette bulunmuştur. İbn Hazm, onun Müsned'ini İmam Ahmed b. Hanbel'in Müsned'inden üsten görmüştür. Bence bu, üzerinde tartışılacak bir husustur. Kuvvetli görüşe göre İmam Ah-med'in kitabı onunkinden daha sağlam senetli ve daha derli topludur.

Bakî b. Mahled, Irak'a göçtü, İmam Ahmed'den ve Irak'taki diğer hadis imamlarından hadis dinledi. Başka yerlerdeki imamlardan da hadis dersleri aldı. 234'ü aşkın üstadı vardır. Başka eserleri de bulunmaktadır. Salih, âbid, zahid ve duası müstecab bir kimseydi.

Kadının biri ona gelip şöyle demişti:

- Franklar oğlum esir aldılar. Ona olan özlemimden ötürü geceleri uyuyamıyorum. Onu esaretten kurtarmak için, birkaç evim var onları satmak istiyorum. İstersen bu evlerimi satmak için bazı kimselerle görüş ki, evimi satayım, elde ettiğim parayı oğlumun esaret fidyesi olarak ödeyeyim de oğlumu kurtarayım. Çünkü ne gecem kaldı ne gündüzüm. Ne uyuyabiliyorum ne sabredebiliyorum. Ne rahatım

kaldı, ne de kararım.

- Olur, hele git, inşaallah senin işinle ilgileneceğim.

Kadın gitti. Bakî, başını önüne eğip dudaklarını hareket ettirerek kadının Frankların elinde tutsak bulunan oğlu kurtulsun diye Aziz ve Celil olan Allah'a dua etti.

Kadın gittikten pek az sonra oğluyla birlikte Bakî b. Mahled'in yanına döndü ve şöyle dedi: "Allah sana rahmet etsin, oğlumun haberini kendisinden dinle."

Bakî, kadının oğluna: "Senin durumun nasıldı?" diye sordu, o da şöyle anlattı:

«Ben, hükümdara hizmet eden kişiler arasındaydım. Zincire vurulmuştum. Bir ara yürümekte iken ayaklarımdaki zincirler kopup düşüverdi. Görevli gardiyan üzerime yürüdü, bana sövdü ve: "Ayağındaki zincirleri niye çıkardın?" diye sordu. Ben de: "Vallahi farkında değilim, ama zincir ayağımdan düştü. Ben de hiç duymadım." diye cevap verdim. Demirciyi getirdiler. Zinciri tekrar sağlamlaştırdılar, çivisini pekiştirdiler ve eski haline getirdiler. Kalkıp yürümeye başladım. Zincir ayağımdan yine düştü, yine onarıp eski haline getirdiler, sağlamlaştırdılar. Yürümeye başladığımda yine ayağımdan düştü. Bu durumu rahiplerine sordular ve rahip: "Onun annesi var mı?" diye sordu. Ben de: "Evet" dedim. Rahip: "Annen sana dua etmiş, duası kabul edilmiş." dedi ve görevlilere beni serbest bırakmalarım söyledi. Onlar da beni serbest bıraktılar. İslâm ülkesine gelinceye kadar da beni bir muhafızla gönderdiler.»

Bakî b. Mahled, kadının oğluna, ayağındaki zincirlerin ne zaman Çözülüp düştüğünü sordu. Çocuğun anlattığına göre, Bakî onun için

t ettiği esnada ayağındaki zincirler çözülüp düşmüştü. Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Said b. Mah-

adındaki bir kâtip de vardır. Bu zat çok sadaka verir, çok namaz

irdi. Ebü'l-Ferec b. Cevzî onu övmüştür. İbnü'1-Esir, "el-Kâmil" ad-tarihinde onun aleyhinde konuşmuş, onun bunak ve ahmak olduğu-u söylemiştir. Bir kimsenin hem bunak olup hem de çok namaz kılıp v°k sadaka vermesi mümkündür.Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dineverî de vardır. Bu zat, daha sonra Bağdat'a yerleşmişti. Âlim, edip, hafız ve zeki kimselerdendi. Biyografisini önceki kısımlarda anlatmışızdır. Sika bir ravi olup asaletti bir kimseydi. İlim ehli kimseler, evinde İbn Kuteybe'nin eserlerinden biri bulunmayan kimsenin ilimden nasibi olmadığını söylemişlerdir.

İbn Kuteybe'nin Ölüm sebebi şuydu: Sıcak bir lokma helva yemiş helvanın çok sıcak olduğunu görünce şiddetli bir çığlık atmış, sonra bayılıp yere düşmüş, öğle vaktine kadar baygın kalmış, sonra ayılmış ve habire kelime-i şahadet getirmeye başlamış. Sonra da bu senenin receb ayının ilk gecesinde seher vakti vefat etmişti. Son nefesini verinceye kadar kelime-i şahadet getirmişti. Başka bir rivayette anlatıldığına göre İbn Kuteybe, hicretin 270. senesinde vefat etmiştir, ama sahih rivayete göre bu senede vefat etmiştir.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında, hadis hafızlarından Abdülmelik b. Muhammed b. Abdullah Ebu Kalabe er-Riyaşî de vardır. Ebu Muhammed künyesi ile çağrılırdı, ama Ebu Kalabe lakabı daha çok kullanılıyordu. Yezid b. Harun'dan, Ruh b. Ubade'den, Ebu Davud et-Teyalisî'den ve diğerlerinden hadis dinledi. İbn Said, Mehamilî, Buharı, Ebu Bekir eş-Şafîî ve daha başkaları da kendisinden hadis dinlediler. Doğru sözlü, âbid bir kimseydi. Her gün 400 rekat namaz kılardı. 60.000 hadisi ezbere rivayet etmişti. Bazılarında kasıt olmayan yanlışlıklar vardı. Bu senenin şevval ayında, seksenal-tı yaşında vefat etti.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Muhammed b. Ahmed b. Ebi'l-Avvam, Muhammed b. İsmail es-Sayiğ, Yezid b. Ab-düssamed, müezzin Ebü'r-Redad Abdullah b. Abdüsselam b. Ubeyd de vardır. Bu, Mısır'da vefat etti. Ölçek sahibi idi. Kendisine ve zürri-yetine teslim edilen bu ölçek günümüze kadar mevcudiyetini devam ettirmiştir. İbn Hallikan böyle demiştir. Doğrusunu Allah bilir. [45]

[1] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/61.

[2] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/61-66.

[3] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/66-68.

[4] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/69.

[5] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/69-71.

[6] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/71-72.

[7] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/73.

[8] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/73-75.

[9] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/75-77.

[10] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/77-78.

[11] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/78-79.

[12] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/79.

[13] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/79-80.

[14] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/80-81.

[15] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/81-82.

[16] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/83.

[17] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/83-85.

[18] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/85-86.

[19] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/86-87.

[20] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/88-89.

[21] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/89-90.

[22] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/91-93.

[23] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/93-96.

[24] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/96.

[25] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/96-97.

[26] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/97-98.

[27] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/98-99.

[28] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/99-100.

[29] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/100-101.

[30] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/101-102.

[31] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/102.

[32] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/102-103.

[33] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/103.

[34] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/103-104.

[35] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/104-105.

[36] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/105-106.

[37] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/106-107.

[38] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/107.

[39] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/107.

[40] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/107.

[41] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/107.

[42] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/108.

[43] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/109.

[44] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/110.

[45] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/110-112.