5.Bölüm

Künyesi Ebu Bekir el-Kattan'dır. Aslen Belhlidir. Fellas'tan ve Bişr b. Muaz'dan rivayetlerde bulundu. Ebu Bekir eş-Şafiî ve Muhammed b. Ömer b. el-Ciabî de kendisinden rivayetlerde bulundular. İbn Naciye, onun yalancı olduğunu söylemiştir. Darekutnî ise: "Onda sakıncalı bir durum yoktur." demiştir. [1]

Muhammed B. Halef B. Hayyan

Muhammed b. Halef b. Havyan b. Saduka b. Ziyad. Künyesi, Ebu Bekir ed-Dabbî idi. Kadılık yapmıştır. Veki' adıyla tanınır. Âlim, fazıl bir zat olup tarih bilgisi vardı. Nahivci, kurra ve fakih idi.

Çeşitli eserleri vardır. "Kitabu Adedi Âyil Kur'ân" (Kur'ân ayetlerinin sayısı) adlı eser ona aittir. Ahvaz kadılığı yaptı. Hasan b. Are-fe'den, Zübeyir b. Bekkar'dan ve diğerlerinden hadis rivayet etti. Ahmed b. Kamil, Ebu Ali es-Savvaf ve diğerleri kendisinden rivayetlerde bulundular. Onun güzel şiirlerinden biri şudur:

"İlim talebesi günün birinde kitaplarda ebedi kalacak birşeyi ilimden isterse,

Ben önler için paçaları sıvayıp gayretle çalışırını; okkam kula-fcm, defteri de kalbim olur," [2]

Mansur B. İsmail B. Ömer

Künyesi, Ebü'l-Hasan el-Fakir idi. Şafiî imamlarındandı. Bu mezheple ilgili çeşitli eserleri vardır. Güzel şiir yazardı.

İbnü'l-Cevzî dedi ki: "Onun şiirlerinde Şiilik kokusu vardır." Askerlik yapardı. Fakat bir zaman sonra gözlerini kaybedince Remle'yG gidip yerleşti. Daha sonra Mısır'a geldi, orada vefat etti. [3]

Ebu Nasr El-Muhib

Sofi şeyhlerin dendi. Kerem sahibi, cömert ve mürüvvetli bir kimseydi. Bir dilencinin: "Rasûlullah'm hatırına bana birşeyler verin " dediğini işitince, izarını ortadan yardı ve yarısını dilenciye verdi. İki adım attıktan sonra tekrar dilenciye döndü ve izarının ikinci yansını da ona verdi ve: "Bu, çok birşey değildir." dedi. [4]

Hicretin Üçyüzyedînci Senesi

Bu senenin safer ayında Kerh mıntıkasında büyük bir yangın meydana geldi. Bu yangın nedeniyle çok sayıda insan Öldü.

Bu senenin rebiyülahir ayında 150 kadar müslüman esir Bağdat'ın Kerh mıntıkasına getirildi. Bunları emir Bedir el-Hamnanî kurtarmıştı.

Bu senenin zilkade ayında çok parlak ışıklar saçan büyük bir yıldız üç parçaya bölünerek düştü. Düşmesinden sonra havada bulut bulunmadığı halde şiddetli bir yıldırım sesi duyuldu. İbn Cevzî, böyle demiştir.

Bu senede Karmatîler Basra'ya girdiler, orada çok bozgunculuk yaptılar.

Bu senede Hamid b. Abbas vezirlikten azledildi. Yerine üçüncü kez Ebü'l-Hasan b. Furat vezirliğe iade edildi.

Bu senede halk zindanların kapılarını kırdı ve oradaki mahkumları çıkardı. Güvenlik kuvvetleri, mahkumları yakalayıp tekrar zindana attılar. Kurtulan mahkum olmadı.

Bu senede Ümmü Musa el-Kahramane'nin kardeşi Ahmed b. Abbas, insanlara haccettirdi. [5]

Hicretin Üçyüzyedinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Ahmed B. Ali B. Müsenna

Künyesi, Ebu Ya'lâ'dır. Musulludur. Meşhur "Müsned"in sahibidir. İmam Ahmed b. Hanbel'den ve onun tabakasındaki hadisçilerden hadis dinledi. Seçkin bir hadis hafızı idi. Güzel tasnif edilmiş eserleri vardır. Rivayetlerinde adildir, zaptı sağlamdır. [6]

İshak B. Abdullah B. İbrahim

Adı, İshak b. Abdullah b. İbrahim b. Abdullah b. Seleme'dir. Künyesi, Ebu Yakub el-Bazzar'dır. Kûfelidir. Şam'a ve Mısır'a seyahatlerde bulundu. Çok sayıda kitap yazdı. "Müsned" adlı hadis kitabını tasnif etti. Bağdat'a yerleşti. Sika ravilerdendir. Hafız İbn Muzaffer ondan hadis rivayet etmiştir. Bağdat'a geldi. Taberanî, Ezdî ve diğer hadis hafızları kendisinden rivayetlerde bulundular. Kendisi de sika ve arif bir hadis hafızı idi. Hicretin 307. senesinde Halep'te vefat etti. [7]

Zekeriya B. Yahya Es-Sacî

Fıkıhçıdır, muhaddistir. Sünnet ve hadiste Ebü'l-Hasan el-Eş'a-rî'nin şeyhidir. [8]

Ali B. Sehl B. Ezher

Künyesi, Ebü'l-Hasan'dır. İsfahanlıdır. Daha Önceleri lüks bir hayat yaşardı, ama sonraları abid ve zahid bir kimse oldu. Günlerce bir-şey yemediği vakidir. Şöyle derdi:

"Allah aşkı beni yemekten ve içmekten alıkoydu."

"Ben başkalarının hastalık ve marazlr. ölmeleri gibi ölmem. Benim ölümüm, bir çağrıya icabet nedeniyle olacaktır. Çağrılacağım, ben de o çağrıya icabet edip gideceğim."

Gerçekten de ölümü kendisinin dediği gibi oldu. Bir ara bir cemaatle oturmakta iken, ansızın "lebbeyk!" (Buyur Allah'ım!) dedi ve cansız yere düştü.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında "Müsned" sahibi Muhammed b. Harun er-Ruyanî, İbn Düreyc el-Akberî ve Heysem b. Halef de bulunmaktadır. [9]

Hicretin Üçyüzsekizinci Senesi

Bu senede Bağdat'ta fiyatlar yükseldi, pahalılık meydana geldi. Halk huzursuz oldu. Ayaklanarak vezir Hamid b. Abbas'm köşküne yürüdü. Çünkü halife, ovadaki verimli arazileri vezir Hamid'e iltizam olarak vermişti. Yani oraları işleterek gelirini vezirin kendisi elde edecekti. Fiyatlar işte bu nedenle yükselmiş, pahalılık meydana gelmişti. Halk, ayaklandığı cuma gününde hatibe saldırdı, onu hutbe okumaktan menetti. Minberler kırıldı, güvenlik görevlileri öldürüldü. Çok sayıda köprüler yakıldı. Bunun üzerine halife, ayaklanan halk Jle savaşılmasını askerlere emretti. Sonra da Hamid b. Abbas'a yapılan iltizam fermanım bozdu. Böylece fiyatlar düştü. Bir ölçek buğday beş dinardan eksiğe satılır oldu. Halkın gönlü rahatladı ve fitne dindi. Herkes sakinleşti.

Bu senenin temmuz ayında şiddetli bir dolu yağdı. Öyle ki, insanlar damların üzerinden inip evlerin içine kapandılar, yorganlara bürünerek ısınmaya çalıştılar. Bu senenin kış mevsiminde insanlarda aşırı şekilde balgam meydana geldi ve şiddetli soğuklar görüldü. Öyle ki, bazı hurmalıklar bundan zarar gördü.

Bu senede Kahramane'nin kardeşi Ahmed b. Abbas, insanlara haccettirdi. [10]

Hicretin Üçyüzsekizinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

İbrahim B. Süfyan

Bu zat, fıkıhçı idi. Haccac b. Müslim'den, "Sahih-i MüslinTi rivayet etmiştir. [11]

Ahmed B. Es-Salt

Ahmed b. es-Salt b. Mugallez Ebü'l-Abbas el-Hamanî. Hadis uyduranlardan biridir. Dayısı Cebbare b. Mugallez, Ebu Nuaym, Müslim b. İbrahim, Ebu Bekir b. Ebi Şeybe, Ebu Ubeyd Kasım b. Sel-lam'dan ve diğerlerinden hadis rivayet etmiştir. Ancak kendisi, Ebu Hanife ve diğer zatlar hakkında hadisler uydurmuştur. Yahya b. Marn, Ali b. el-Medinî, Bişr b. el-Haris'ten de tümü yalan olan haberler nakletmiştir. Ebul-Ferec İbnü'l-Cevzî dedi ki: «Muhammed b. Ebü'l-Fevaris bana: "Ahmed b. es-Salt, hadis uydururdu." dedi.»

îshak b. Ahmed el-Huzaî, Mufaddal el-Cündî ve Abdullah b. Muhammed b. Vehb ed-Dineverî de bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasındadır. [12]

Abdullah B. Sabit B. Yakub

Künyesi, Ebu Abdillah'tır. Kurra ve nahivciydi. Tuz şehrindendir. Ama sonraları Bağdat'a gelip yerleşmiştir. Amr b. Şebbe'den rivayetlerde bulunmuştur. Ebu Amr b. es-Semmak da kendisinden rivayetlerde bulunmuştur. Abdullah'ın güzel şiirlerinden biri şudur:

"Eğer hafızan sağlam değil, bilinçli biri de değilsen, O zaman Beyt hakkındaki ilminin faydası olmaz.

Cehaletle, bilgisizce meclise gelip katılıyorsun. Ama senin kitaplardaki ilmin emanettir, iğretidir. Bir kimse kendi zamanında böyle olursa, Onun zamanı geriye doğru gider." [13]

Hicretin Üçyüzdokuzuncu Senesi

Bu senede Bağdat'ta bir zındıkın öldürülmesi nedeniyle birçok mahallelerde yangınlar meydana geldi. Öldürülen zındıkın taraftarları, çok yerleri ateşe verdiler. Bu nedenle halkın çoğu öldü.

Bu senenin cemaziyelevvel ayında halife Muktedir, hadim Mu-nis'i Mısır ve Şam valiliklerine atadı. Ona Muzaffer lakabını taktı ve bu hususu ülkenin bütün şehirlerine mektuplarla duyurdu.

Bu senenin zilkade ayında Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Ta-berî, kendisine eleştiri alarak yönelttikleri bazı hususlarda Hanbeli-lerle tartışmak üzere, vezir İsa b. Ali'nin evine getirildi. Fakat Han-beliler, münazara için oraya gelmediler.

Bu senede vezir Hamid b. Abbas, kıymeti 100.000 dinar olan ve Naura adını taktığı bir bahçeyi halifeye takdim etti. Oradaki meskenlere çok kıymetli halılar serdi.

Bu senede Hallaç diye bilinen Hüseyin b. Mansur Öldürüldü. Aşağıda onun biyografisini, yaşayışını ve ne şekilde öldürüldüğünü, haksızlık yapmadan, ilaveler yapmadan, kendi arzularımıza kapılmadan, insaf ve adaletle kısaca anlatacağız. [14]

Hallacın Biyografisi

Onun söylemediği sözleri ona isnad etmekten, sözleri ve fiillerinde ona iftira etmekten Allah'a sığınarak deriz ki:

Hallacın asıl adı, Hüseyin b. Mansur b. Muhamma el-Hallac'dır. Künyesi, Ebu Muğis'tir. Ebu Abdillah olduğu da söylenir. Dedesi, Fars'ın Beyda kentinden Muhamma adında Mecusi bir kimsedir. Vasıfta yetişti. Tüster'de yetiştiği de söylenir. Ama daha sonra Bağdat'a geldi. Mekke'ye gidip geldi, yazın ve kışın orada mescidin ortasında mücavir olarak yaşadı. Çeşitli senelerde bu halde yaşayışını sürdürdü. Nefsiyls mücahede edip zahmetlere katlanırdı. Mescid-i Haram'ın ortasında gök kubbenin altında otururdu. Tam bir sene boyunca iftar vakitlerinde bir parça ekmek yeyip azıcık su içerek gıdasını temin ederdi. Yazın şiddetli sıcaklarda Ebu Kubeys dağında bir kayanın üzerine otururdu. Cüneyd b. Muhammed, Amr b. Osman el-Mekkî ve Ebu Hüseyin en-Nurî gibi, sofilerin önde gelen simalarıyla arkadaşlık etti.

Hatib Bağdadî dedi ki: «Sofiler, onun hakkında farklı görüşler ileri sürerek ihtilafa düşmüşlerdir. Çokları Hallac'm kendilerinden olduğunu kabul etmemişlerdir; ama önde gelenleri Ebü'l-Abbas b. Atâ el-Bağdadî, Muhammed b. Hafif eş-Şirazî ve İbrahim b. Muhamihed en-Nasrabazî en-Nisaburî gibi bazı sofiler ise onu kendilerinden saymışlardır. Durumunu makbul görmüşler, sözlerini bir araya getirin derlemişlerdir. Hatta İbn Hafif demiş ki: "Hüseyin b. Mansur el-Hal-lac, Rabbani bir âlimdi."»

Asıl adı Muhammed b. Hüseyin olan Ebu Abdirrahman es-Sülemî ise şöyle demiştir: «Ruhla ilgili olarak Hallac'm bir sözünü nakleden ve bu sözü nedeniyle onu kınayan bir adama, İbrahim b. Muhammed en-Nasrabazî'nin şöyle dediğini işittim: "Eğer peygamberlerden ve sıddıklardan sonra tevhid ehli bir kişi varsa o da Hallac'dır."»

Ebu Abdirrahman, Mansur b. Abdullah'ın şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Şiblî'nin şöyle dediğini duydum: "Ben ve Hüseyin b. Mansur aynı şeydik. Yalnız o açığa vurdu, bense gizledim." Başka bir rivayette anlatıldığına göre Hallac'm idam edildiğini gören Şiblî, onun cesedine hitaben: "Ben seni âlemlerden nehyetmemiş miydim?" demiştir.»

Hatib Bağdadî dedi ki: "Onu kendilerinden saymayan sofiler, onu -yaptığı bazı işlerde- gözbağcılığına ve inancı hususunda da zındıklığa nisbet etmişlerdir. Onun şu ana kadar yaşayan bazı arkadaşları vardır ki, onu mübalağalı bir şekilde yüksek bir adam olarak göstermekte ve yapmadığı bazı işleri ona nisbet etmektedirler. Aslında Hallaç, tatlı konuşan biri idi, tarikata meyilli şiirleri vardı."

Ben derim ki: Öldürülüşünden bu yana insanlar Hallac'm durumu hakkında çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir. Fıkıhçıların birçoğu, âlimler ve imamların onu öldürmek gerektiği ve onun kafir olarak Öldürüldüğü, yalancı, hakkı batıl gösteren, gözbağcılık yapan biri olduğu hususunda icma ettiklerini bildirmişlerdir. Sofilerin çoğu da bu görüştedirler. Ama yukarıda da anlatıldığı gibi sofilerin bir kısmı onun hakkında güzel sözler söylemişlerdir. Ne var ki, dış görünümü onları aldatmıştır. Onun iç kısmına ve sözünün gerçek anlamına vakıf olamamışlardır. Hallaç, ilk zamanlarda kendini ibadete veren Rabbani bir kimse idi. Ama ilimden nasibi yoktu, kendi durumunu ve yaşantısını Allah'ın rızasına ve takvaya dayandırmamış ti. Bu nedenledir ki, ıslah ettiğinden çok ifsad ettiği gerçektir.

Süfyan b. Uyeyne dedi ki: Bozulan âlimlerimizde Yahudilere benzerlik vardır. Bozulan âbidlerimizde de Hristiyanlara benzerlik vardır. Bu nedenledir ki Hallac'm kafasına hulul (yani ilahın insanının içine girmesi) ve ilah ile insanın birleşmesi (vahdet-i vücud) inancı girmişti. Bu nedenle çözüntüye uğrayan sapık kimselerden biri oldu.

Başka yollardan gelen bir rivayette anlatıldığına göre Hallac'ın durucu altüst olmuş, çeşitli şehirlere seyahatlerde bulunmuş, bütün bu seyahatlerinde halka, kendisinin Aziz ve Celil olan Allah'a davet eden biri olduğunu göstermişti.

Sahih bir rivayette anlatıldığına göre o, Hindistan'a gitmiş ve rada büyücülüğü öğrenmiştir. "Ben, büyü ile insanları Allah'a davet diyorum." demişti. Hindistanlılar ona mektup yazarlarken, Muğis diye hitap ediyorlardı. Muğis, insanın imdadına koşan zat demektir. Serkisanlılar ise ona mektup yazarlarken Mukit, adıyla hitap ediyorlardı. Mukit; her canlıya azığını veren zat demektir. Horasanlılar onunla mektuplaşırken kendisine Mümeyyiz adıyla hitap ediyorlardı. Farshlar onunla mektuplaşırlarken kendisine Abdullah ez-Zahid lakabıyla hitap ediyorlardı. Huzistanlılar onunla mektuplaşırlarken kendisine Ebu Abdillah ez-Zahid Hallacu'l-Esrar diye hitab ediyorlardı. Bazı Bağdatlılar, yanlarında bulunduğu esnada kendisine Musta-lim (kesici) diyorlardı. Basralılar ise, ona Muhayyir diye hitab ediyorlardı. Muhayyir, insanı şaşkına çeviren demektir. Ahvazlıların ona Hallaç adını takmalarının sebebi, onun kalblerindeki düşünceleri keşfetmesi idi ya da şu sebepten ötürü ona Hallaç adını takmışlardı: Bir defasında o, pamuk diden bir halaca giderek şöyle demişti:

- Şu işimi görmek için falan yere gider misin?

- Gördüğün gibi ben burada pamuk ditmekle meşgulüm.

- Sen işimi görmeye git de, ben senin yerine pamukları diderim. Adam Hallacın işini görmeye gitmişti, ama çabucak geri döndüğünde ambardaki bütün pamukların didilmiş olduğunu gördü!

Anlatıldığına göre Hallaç, elindeki sopa ile pamuklara işaret etmiş ve pamuklar kozalarından ayıklanmıştı.

Bu hikayenin doğruluğu ve Hallac'a nisbeti hususunda şüphe vardır. Her ne kadar o böyle şeyleri yapmışsa da bu hikayenin ona ait olduğu şüphelidir. Çünkü şeytanlar kendi adamlarına yardım eder, onların hizmetlerini görürler. Başka bir rivayette anlatıldığına göre, babası da hallaçlık yapmış olduğundan ötürü Hallaç Mansur, o pamukları kısa bir sürede ditmişti.

Onun, işin başlangıcında hulul itikadına sahip olduğunu gösteren birçok deliller vardır. Bu delillerden bazıları onun şu şiirleridir:

"Yumuşak ve hoş misk kokusu ile anberin birleştirilerek yaratı-hşları gibi senin ruhun da benim ruhumla birleştirilerek yaratıldı.

Sana bir şey dokunursa bana da dokunur, ben de onu hissederim, sen ve ben diye ayrılamayız."

"Senin ruhun, şarabın berrak suyla karıştırılışı gibi benim ruhumla karıştırıldı.

Sana birşey dokunursa bana da dokunur, her halde ben ve sen aynıyız." etti.

"Seni kendi içinde kendi sırrında tahkik ettim, lisanım sana hitab

Bazı manalarda birleştik, bazı manalarda ayrıldık. Saygınlığın seni gözlerin görmesinden perdelemişse de; Sana olan aşkım seni iç organlarıma kadar yaklaştırmıştır."

Hallac'm şu şiirim İbn Atâ'ya okumuşlardı:

"Ben seni istiyorum ama sevap için değil

Ben seni azap için istiyorum.

Ben bütün maksatlarıma kavuştum.

Sadece azaptan duyacağım lezzetli vecdi elde edemedim."

Bu şiiri dinledikten sonra İbn Atâ şöyle demişti: "İşte bununla aşkın acısı, külfetlerin ağırlığı, esefin yangım artar. Bu netleşip hakkın tatlı aşk şarabına ulaşınca işte o zaman gözden devamlı surette yaşlar akar."

Hallac'ın şu şiiri Ebu Abdillah b. Hafife okunmuştu:

"Maddi âlemlerini izhar eden Allah, noksanlıklardan münezzeh ve yücedir.

Onun lahutî sırrı yükseldi ve parlak ışıklar saçıp âlemi deldi.

Sonra halkı ve yaratıkları içinde zahiren göründü, tıpkı yiyen ve içen insanlar suretinde göründü.

Öyle ki, yaratıkları onu gözleriyle gördüler, kaş göz arasında bir anda görünür gibi oldu."

Bu şiiri dinledikten sonra Ebu Abdillah b. Hafif dedi ki: "Böyle diyen kimseye Allah lanet etsin!" Kendisine bunun Hallac'a ait bir şiir olduğu söylenince o: "Hayır, bu ona nisbet edilmiş bir şiir olmalıdır." dedi.

Şu şiir de ona nisbet edilmiştir: .

"Yakında benden hal hatır soracaksın, senden sonra karşılaştığım keder ve hüzünleri öğreneceksin.

Ben ne halde olduğumu biliyorsam eğer, yok olayım. Nasıl olmadığımı da biliyorsam yine yok olayım."

İbn Hallikan dedi ki: "Bu şiirin Hallac'a değil de Semnun'a ait olduğu rivayet edilir."

Şu şiir de Hallac'a aittir:

"Gözlerim senden başkasının aşkına uykusuz kalır veya ağlarsa; O zaman gözlerime umduğu ve ümid ettiği şeyler verilmesin. Eğer kalbimde senden başkasının aşkı gizliyse nefsim temizlenmesin.

Arzu ve emellerin bahçesi senin yanaklarında parıldamakta ve

görünmektedir."

Şu aşağıdaki şiir de Hallac'a aittir:

"Dünya beni aldatıyor, sanki onun halini bilmiyormuşum gibi. Hükümdar kendi sınırlarına yaklaşılmasını yasakladı. Ben de onun helal kıldığı, serbest bıraktığı yerlere yaklaşmaz oldum. Onun muhtaç olduğunu gördüm, lezzetini ona bağışladım."

Hallaç, çeşitli elbiseler giyerdi; bazen sofi elbisesi, bazan pejmürde elbiseler, bazan asker elbisesi giyerdi. Zenginlerin, hükümdarların ve askerlerin çocuklarıyla arkadaşlık ederdi. Arkadaşlarından biri onu bir defa eski püskü elbiseler içinde görmüştü. Elinde bir baston ve bir de su tulumu vardı. Seyahate çıkmaktaydı. Arkadaşı ona: "Ey Hallaç, bu ne hal?!" diye sorunca, Hallaç şu şiiri okumaya başlamıştı:

"Dün yoksulların elbisesini giyinerek akşamlamıştım, ama o elbiseler hür ve cömert bir kimsenin üzerinde çürüyüp gittiler.

Bir hali eski haline göre değişmiş olarak görürsen sakın aldan-mayasm.

Benim helak olan ya da yükselen bir nefsim vardır, senin ömrüne yemin ederim ki, ben çok büyük bir işe doğru gitmekteyim."

Şimdi de Hallac'm güzel sözlerinden bazı örnekler verelim:

Adamın birisi gelerek, Allah kendisine fayda versin diye ondan bir tavsiyede bulunmasını istemişti. Hallaç da ona şu tavsiyede bulunmuştu:

"Nefsine dikkat et, eğer sen onu hak ile meşgul etmezsen o seni haktan alıkoyup oyalar."

Adamın biri de ona şöyle demişti:

- Bana Öğüt ver.

- Vacip kıldığının hükmü ile, hakla beraber ol."

Hatib Bağdadî'nin rivayetine göre Hallaç şöyle demiştir:

"Öncekilerin ve sonrakilerin ilimleri şu dört cümleye dayanır:

1- Yüce Allah'ı sevmek,

2- Az şeyi sevmemek,

3- Allah katından indirilen Kur'ân'a tabi olmak,

4- İyi halden kötü hale döndürülmekten korkmak."

Ben derim ki: Hallaç, bunlardan üçüncü ve dördüncü makamlarda sapmıştır. Çünkü o Kur'ân'a tabi olmamış ve istikamet üzerede olmamıştır. Aksine o, iyi halden sapıp eğriliğe, bid'ata ve sapıklığa yönelmiştir. Allah'tan afiyet diliyoruz.

Ebu Abdurrahman es-Sülemî, Amr b. Osman el-Mekkî'nin şöyle dediğim rivayet etmiştir:

«Mekke sokaklarından birinde Hallaçla beraber yürümekte ve Kur'ân okumaktaydım. O, benim okuyuşumu duyunca: "Ben de buna benzer sözler söyleyebilirim!" dedi. Bunu duyunca hemen kendisinden ayrılıp gittim.»

Hatib Bağdadî, Ebu Zür'a et-Taberî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir: "İnsanlar Hüseyin b. Mansur eî-Hallac hakkında iki kısma ayrılmışlardır. Kimi onu kabul etmiş, kimi de reddetmiştir. Ama Mu-hammed b. Yahya er-Razî'nin şöyle dediğini işittim: "Ben, Amr b. Osman'ın Hallac'ı lanetlediğim ve: "Eğer gücüm yetseydi onu ellerimle öldürürdüm!" dediğini işittim. Kendisine: "Ey şeyh, sen Hallac'ın aleyhinde bir delile rastladın mı?" diye sorduğumda o şöyle cevap verdi: "Ben Allah'ın kitabından bir ayet okudum. Bunu duyan Hallaç: "Ben de bunun gibi bir telifte bulunabilir ve bunun gibi sözler söyleyebilirim!" dedi.»

Ebu Zür'a et-Taberî, Ebu Yakub el-Akta'ın şöyle dediğini rivayet etmiştir: «Kızımı Hüseyin el-Hallac'la evlendirdim. Çünkü Hallac'ın iyi yolda olup kendini ibadete veren bir kimse olduğunu zannetmiştim. Ama biraz zaman geçtikten sonra onun hilekar, büyücü, murdar ve kafir biri olduğunu anladım!»

Ben derim ki: Ebu Yakub el-Akta, kızını Mekke'de Hallaç ile ev-lendirmişti. Kızı Ümmü Hüseyin binti Ebi Yakub el-Akta'dır. Hal-lac'la evlenen kızı Ahmed adında bir çocuk dünyaya getirdi.

Ebul-Kasım el-Kuşeyrî, "er-Risale" isimli eserinde, "Meşayihin Kalplerinin Hıfzı" adlı babda şöyle demiştir:

«Amr b. Osman, Mekke'de iken Hallac'ın yanına gitmişti. Hallaç elindeki bir kağıda bir şeyler yazmaktaydı. Amr kendisine: "Ne yazıyorsun?" diye sorduğunda Hallaç: "İşte Kur'ân'a karşı bir şeyler yazıyorum." demiş, Amr da ona beddua etmişti. Hallaç, ondan sonra iflah olmamıştı. Amr, kızını Hallaçla evlendirdiğinden ötürü Ebu Yakub el-Akta'ı kınamış ve protesto etmişti. Memleketin birçok yerlerine mektuplar yazarak Hallac'ı lanetlemiş ve insanları ondan sakınmaya çağırmıştı. Hallaç, İslâm ülkesinin çeşitli beldelerine başıboş bir hal-je gitmiş, serserice dolaşmış, sağı ve solu fesada vermişti. Kendisinin, insanları Allah'a davet eden bir kimse olduğu izlenimini vermiş e çeşitli hilelere başvurmuştu. Bu yaramaz tavrını devam ettirmiş, nihayet Cenâb-ı Allah, suçlular topluluğunun üzerinden geri çevrile-meyen azabını onun tepesine indirmişti. Ancak bir zmdıkm omuzları araşma inen şeriat kılıcı ile öldürülmüştü. Cenâb-ı Allah bu şeriat kılıcını sıddık bir kimseye musallat etmeyecek kadar adildir. Kaldı ki Hallaç, Kur'ân-ı Azim'e saldırmış, Beled-i Haram'da Cebrail (a.s.)'in onu inzal ettiği yerde yani Mekke'de Kur'ân'a muarazada bulunmak istemişti. Oysa Cenâb-ı Allah bir ayet-i kerimede şöyle buyurmuştur:

"Ve orada (Mescid-i Haram'da) zulnı ile yanlış yola saptırmak isteyeni, can yakıcı bir azaba uğratırız." (el-Hac, 25.)

Tabii ki onun yaptığından büyük bir saptırma düşünülemez.

Hallaç, inatçılığı hususunda Kureyş kafirlerine benzetilmiştir. Nitekim yüce Allah, Kureyş kafirlerinden bahsederken şöyle buyurmuştur:

«Ayetlerimiz kendilerine okunduğu zaman onlar: "İşittik, işittik! İstesek biz de aynını söyleyebiliriz; bu sadece eskilerin masallarıdır" derlerdi.» (el-Enfâl, 3i.).» [15]

Hallacın Hilelerine Örnekler

Hatib Bağdadî, şöyle rivayet etmiştir:

«Hallaç, kendi has adamlarından birini, Cebel beldesine gidip orada halka kendini âbid, salih ve zahid bir kimse olarak göstermesini emretti. Halk, onun âbid, salih ve zahid bir kimse olduğunu görüp kendisine yönelerek onu severek bağlandığında, onlara, aniden gözlerinin kör olduğunu söylemesini ve gözünü yummasını; aradan birkaç gün daha geçtikten sonrada kötürüm olduğunu söylemesini ve kesinlikle ayağa kalkmamasını, onu tedavi etmeye çabalamaları halinde ise onlara şöyle demesini emretti: "Ey iyiliksever cemaat! Bu yaptıklarınızın bana hiç faydası olmayacaktır." Böyle dedikten sonra aradan birkaç gün geçince onlara, Rasûlullah (s.a.v.)'ı rüyasında gördüğünü ve kendisine Rasûlullah (s.a.v.)'ın şöyle buyurduğunu söylemesini tembihledi: "Senin şifa bulman, ancak kutubun elleri ile mümkün olacaktır ve kutub, falan ayın falan gününde sana gelecektir, °nun evsafı şöyle şöyledir."

Hallaç, yola çıkardığı adamına, falan ayın falan gününde onun bulunduğu şehire geleceğini de bildirdi. Adam kendisine emredilen Şhi gitti. Orada ikamete başladı. Kendini ibadete verdi. Salih bir olduğunu halka gösterdi. Kur'ân okumaya başladı. Bir müddet bu halde ikamet ettikten sonra halk onun veli bir kişi olduğuna inanıp onu sevdi. Bir süre sonra onlara gözlerini kaybettiğini söyledi gözlerini kapattı. Bir süre böylece kaldı. Aradan bir müddet geçtikten sonra da kötürüm olduğunu söyleyip yere çöktü ve hiç kalkmadı. Bütün imkanları seferber ederek onu tedavi etmeye çalıştılarsa da bundan hiçbir fayda elde edilemedi. Adam onlara dedi ki: "Ey iyiliksever cemaat! Sizin bu yaptıklarınızın bana hiçbir faydası dokunmayacaktır ve bu hiçbir sonuç vermeyecektir. Çünkü ben rüyada Rasûlullah (s.a.v.)'ı gördüm. Bana: "Senin afiyete erip şifa bulman ancak kutub sayesinde mümkün olacaktır. O falan ayın falan gününde sana gelecektir." dedi.»

Önceleri elinden tutarak onu mescide götürüyorlardı, ama daha sonra kötürüm olunca onu sırtlarına alıp taşıyarak götürmeye başladılar. Kendisine ikram ettiler. Derken, söylediği vakit gelip çattı. Zaten o zamanı, Hallaçla aralarında kararlaştırmışlardı.

Hallaç, gizlice bu şehre geldi. Üzerinde beyaz yün elbiseler vardı. Mescide girdi. Bir sütunun yanına çöküp kendini ibadete verdi. Hiç kimseye bakmıyordu. Halk, o hasta kişinin kendilerine anlattığı evsafa bakarak Hallac'ı tamdılar. Hemen koşup selam verdiler, eteğine el, yüz sürdüler. Sonra o afiyet ve şifa beklemekte olan kötürüm adamın yanına gittiler, yabancı birinin mescide geldiğini bildirdiler. Hasta adam: "Evsafını bana söyleyin." deyince Hallac'ın evsafını anlattılar. Hasta adam şöyle dedi: "İşte, Rasûlullah (s.a.v.)'m rüyamda bana anlattığı ve kendisinin elinden şifa bulacağımı söylediği adam odur! Beni hemen ona götürün."

Hasta adamı alıp mescide, Hallac'ın yanma götürdüler. Birbirlerini tamdılar, konuştular. Hasta rolü yapan adam Hallac'a: "Ey Abdullah'ın babası! Ben rüyada Rasûlullah (s.a.v.)'ı gördüm..." dedi ve güya görmüş olduğu rüyayı ona anlattı. Hallaç da ellerini semaya kaldırıp onun için dua etti, sonra kendi avucuna biraz tükürüp eliyle hasta adamın gözlerine sürdü. Gözleri hemen açıldı. Sanki daha Önce gözleri hiç kör olmamış ve hastalanmamış gibi görmeye başladı. Sonra tükürüğünden birazını alıp kötürüm olan ayaklarına sürdü, adam hemen ayağa kalkıp yürümeye başladı. Sanki hiç kötürüm olmamış gibiydi. Herkes onu seyrediyordu. Şehrin ümera ve büyükleri de oradaydılar. Büyük bir kalabalık ve gürültü meydana geldi. Cemaat tekbir getirip tesbihde bulundular. Hallac'a da, kendilerine gösterdiği yalan ve batıl kerametinden dolayı büyük bir saygı gösterdiler.

Hallaç, bir müddet yanlarında kaldı. Ona ikram ve saygı gösterdiler. Kendi mallarından ne isterse ona vereceklerini söylediler ve kendilerinden mallarını istemesini de gönülden arzuladılar. Hallaç o şehirden ayrılıp gitmek istediğinde ona çok miktarda para toplayıp vermek istedilerse de o; "Benim dünyaya ihtiyacım yoktur. Ben bu mertebeye dünyayı terketmekle ulaşabildim. Fakat, şu hasta adamınızın Tarsus sınırında cihadda olan abdal kardeş ile ashabı vardır, onlar hacca gitmek, sadaka vermek isteyebilirler. Bu parayı onlara gönderin. Belki bu paranızla güçlenip bazı hayırlı işler yaparlar, dedi. Kötürüm rolü yapan adamı da: "Şeyh efendi doğru söylüyor. Cenâb-ı Allah, gözlerimi bana geri verdi ve afiyet ihsan etti. Artık kalan ömrümü Allah yolunda cihad etmek ve abdal, salih kardeşlerimizle birlikte Allah'ın beytini haccetmek yolunda sarfedeceğim." dedi. Sonra da gönüllerinden koparak topladıkları o paraları Hallac'a vermeleri için onları teşvik etti. Fakat Hallaç aralarından çıkıp gitti, o kötürüm rolü yapan adamı ise aralarında bir müddet daha kaldı. Nihayet binlerce altın ve gümüşten müteşekkil çok miktarda mal ve parayı toplayıp ona verdiler. O da bu paraları alınca vedalaşarak şehri terketti ve Hallacın yanma gitti. İkisi bu mal ve paraları kendi aralarında paylaştılar.»

Adamın birinin şöyle dediği rivayet edilir:

«Hallac-ı Mansur'un, birçok harika hallerinin olduğunu duyuyordum. Kendisini bu hususta denemek istedim. Yanına gittim, selam verdim. Bana: "Şu anda canın birşey yemek istiyor mu?" diye sordu. Ben de: "Taze bir balık yemek istiyorum." dedim. Hemen evine girdi. Bir saat kadar kayboldu, sonra yanıma geldi. Elinde taze bir balık vardı. Balık canlıydı, elinde çırpınıyordu. Kendisinin ayakları ise ça-murlanmıştı. Bana: "Allah'a dua ettim, bana şu balığı getirebilmem için derin vadilere gitmemi emretti. Ben de derin vadilere daldım, ayaklanmda gördüğün çamur işte ondan Ötürüdür." dedi. Kendisine dedim ki: "Eğer sana kesin olarak inanmamı istiyorsan, izin ver de evinin iç kısımlarını kontrol edeyim. Eğer benim içeriye girmiş olduğum şu kapıdan başka dışarıya açılan bir kapı veya pencere gibi bir geçit yoksa, mesele yok, sana inanırım. Aksi takdirde inanmam."

Hallaç, bana: "İçeri gir ve kontrol et." dedi. İçeriye girdim, kapıyı kilitledi ve beni gözetlemeye başladı. Evi dolaştım, başka bir yere veya dışarıya açılan herhangi bir geçit göremedim. Balığı nasıl getirdiğine şaştım. Sonra bir baktım ki, karşı tarafta bir perde var! Perdeyi oynattım, aralandı. Perdenin gerisinde bir geçit gördüm. İçeriye girdiğimde muazzam bir bostana vardım. Orada eski yeni, çeşitli meyveler ve mahsûller vardı. Ama bütün bu meyveleri ve ürünleri güzelce ttıuhafaza etmesini bilmişti. Orada yenmeye hazır birçok şeyler gördüm. Ayrıca büyük bir su sarnıcı gördüm ki, içinde irili ufaklı çok miktarda balık vardı! Sarnıca girip bir balık çıkardım. Tıpkı Hallac'ın ayaklan gibi benim de ayaklarım çamurlandı. Balığı aldım ve Hallacın yanma döndüm. Kendisine: "Kapıyı aç da yanına geleyim, çünkü artık sana inandım." dedim. Ama, kendisi gibi ayaklarım lanmış ve elimde bir balıkla görünce, beni öldürmek üzere koşarak peşimden geldi. Elimdeki balığı yüzüne çarpıp kaçtım ve şöyle dedim: "Ey Allah'ın düşmanı! Sen beni bu hususta bugün çok yordun." Kendisinden kurtulup gittim.

Aradan birkaç gün geçtikten sonra Hallaç, yine benimle karşılaştı. Gülerek bana: "Sakın gördüklerini kimseye söylemeyesin, yoksa yatağında bile olsan, seni öldürecek birini sana gönderirim." dedi. Ben de sırrını ifşa ettiğim takdirde beni öldüreceğine inandım. Dolayısıyla kendisi idam edilinceye kadar bu olayı kimselere anlatmadım.»

Günün birinde Hallaç, bir adama şöyle dedi: "Bana iman et ki, sana bir serçe göndereyim. Öyle bir serçe ki, onun bir habbe ağırlığındaki tersini bir men (180-280 miskal arasındaki bir ölçek) bakır üzerine koyduğunda o bakır, altına dönüşür." Adam da ona şu cevabı verdi: "Sen bana iman et de sana bir fil göndereyim, o fil sırtüstü uzandığında ayakları semaya kadar uzansın, onu saklamak istediğinde de alıp gözlerinden birinin içine koyup saklayabilirsin!" Hallaç, adamın bu cevabı karşısında şaştı, donup kaldı, bir cevap veremedi.

Hallaç, Bağdat'a geldiğinde halkı kendisine inanmaya davet etti. Onlara şeytani halleri, gözbağcılığını ve bazı olağanüstü fiilleri gösterdi. Çoğunlukla ona Rafıziler inanıyorlardı. Çünkü onların akılları kıttı. Ayırım güçleri zayıftı, hak ile batılı birbirinden ayırd edemiyorlar di.

Günün birinde Rafizilerin reislerinden birini yanına çağırdı ve onu kendisine imana davet etti. Rafızi reis de ona şöyle dedi: "Ben kadınları seven bir adamım, ama başım keldir, kalan saçlarım da ağarmıştır. Eğer bendeki bu kusuru giderebilirsen sana iman ederim ve senin masum imam olduğuna inanırım. Dilersen peygamber olduğunu, dilersen de Allah olduğunu bile söylerim!" Adamın bu cevabı karşısında Hallaç şaşkına döndü ve cevap veremedi.

Şeyh Ebü'l-Ferec b. Cevzî dedi ki: "Hallaç, kılıktan kılığa girerdi. Bazan ferace giyer, bazan kaftan giyer, bazan da bornoz giyerdi. Hangi topluluğun yanma giderse onlara göre elbise giyerdi. Gittiği kimseler Ehl-i Sünnet iseler onlara göre; Rafızi veya Mutezili iseler onlara göre; sofi iseler onlara göre, fasık kimseler iseler de onlara göre elbiseler giyerdi. Ahvaz'da ikamet ettiğinde kudret dirhemleri dediği bazı dirhemler sarfetmeye başladı. Bunu Şeyh Ebu Ali el-Cübbaî'ye sorduklarında o şu cevabı vermişti: "Bütün bunlar insanın hile ile elde edebileceği birtakım şeylerdir. Ama onu hiçbir yere geçit vermeyen kapalı bir eve koyun, sonra da ondan iki demet diken bulup getirmesini isteyin. Bakın bakalım bunu yapabiliyor mu?" Hallaç bunu duyunca Ahvaz'dan ayrılıp gitti.»

Hatib Bağdadî, "Tarih"inde İsmail b. Ali el-Hatib'in şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Hallaç Hüseyin b. Mansur adında bir adamın adı duyulmaya başladı. O, aleyhinde yapılan bir jurnal nedeniyle sultanın hapsin-devdi. Ali b. İsa'nın birinci vezirliği zamanında hapsedilmiş idi. Hal-lac'ın çeşitli zındıklıkları ve hilekarlıkları anlatılıyordu. İnsanları saptırdığı söyleniyordu. İnsanları büyücülük, göz bağcılığına benzer şeylerle aldatıyor, peygamber olduğunu iddia ediyordu.

Yakalandığı zaman vezir Ali b. İsa, onun durumunu belirledi. Onunla ilgili malumatı halife Muktedir Billah'a aktardı. Fakat Hallaç kendisine yapılan isnatları kabullenmedi. Halife de onu Rahbe-tü'1-Cisr'de günlerce işkenceye maruz bıraktı. Her gün sabahleyin onu diri diri ağaca asıyor, sonra indiriyor ve hakkında söylenenleri halka duyuruyordu. Asıldığı ağaçtan indirildikten sonra tekrar zindana gönderiliyordu.

Uzun seneler zindanda kaldı. Ama bir zindandan diğer bir zindana naklediliyordu. Çünkü bir zindanda uzun süre kalması halinde, mahkumları saptırmasından korkuluyordu. Nihayet son olarak sultanın sarayında hapsedildi. Bu sırada sultanın kölelerinden bir grubu baştan çıkardı. Onlara kötü fikirler aşıladı, çeşitli hilelerle onları kendine meylettirdi. Neticede onlar da kendisini himaye edip savunmaya ve güzel yiyecekler getirerek onu beslemeye başladılar. Sonra katiplerden ve diğer görevlilerden bir gruba haber gönderdi, onlar da onun çağrısına icabet ettiler. Durumu güçlendi. Nihayet rablık iddiasında bulundu. Adamlarından bir grup sultana jurnallendi. Bunun üzerine yakalandılar. İçerinden birisinin yanında söylenenlerin doğruluğunu tasdik edici mahiyette mektuplar bulundu. Onlar da bunu dilleriyle itiraf ettiler.

Hallac'm haberi her tarafa yayıldı. İnsanlar onun öldürülmesi gerektiğini söylediler. Halife, onun vezir Hamid b. Abbas'a teslim edilmesini; vezire de onu kadıların, âlimlerin huzuruna getirip durumunu açığa çıkarmasını, adamlarla yüzleştirilmesini emretti. Bu hususta uzun uzaciıya karşılıklı konuşmalar cereyan etti. Sonra halife onun durumunu iyice anladı. Hakkında söylenenlerin doğruluğuna kanaat getirdi. Bu husus, kadıların huzurunda tesbit edildi. Alimler onun Öldürülmesi gerektiğine dair fetva verdiler. Halife, öldürülüp ateşte yakılmasını emretti. Hicretin 309. senesinin zilkade ayının bitimine do-^uz gün kala, salı günü, Bağdat'ın batı yakasındaki emniyet dairesi-ne getirildi. Orada kendisine 1.000 kırbaç vuruldu. Sonra elleri ve ayakları kesildi. Boynu vuruldu. Cesedi ateşte yakıldı. Kesik başı ye-n* köprünün surları üzerine dikildi. Elleri ve ayakları da asıldı.»

Ebu Abdirrahman b. Hasan es-Sülemî, Ebu Bekir b. Memşaz'm şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Dinever'de bir adam yanımıza geldi, yanında bir dağarcık vardı Gece gündüz bu dağarcığını yanından ayırmıyordu. Arkadaşlarımız onun bu durumundan kuşkulandılar. Dağarcığını açıp baktılar, içinde Hallac'a ait bir mektup buldular. Mektubun baş kısmında şöyle yazılıydı: "Rahman ve rahimden falan oğlu falana."

Mektupta Hallaç, onu dalalete ve kendisine iman etmeye davet ediyordu.

Bu mektup Bağdat'a gönderildi. Mektuptaki ifadeler Hallac'a soruldu. O da kendisinin yazmış olduğunu itiraf etti.

Kendisine şöyle dediler:

- Sen daha önce peygamberlik iddia ediyordun, şimdi de ilahlık ve rabiık mı iddia ediyorsun?

- Hayır, ama bu ifadeler bizce vahdet-i vücudun ta kendisidir yazan ancak Allah'tır. Ben ve elim ise onun birer aletiyiz!

- Senin bu görüşünü paylaşan birileri var mı?

- Evet, İbn Atâ, Ebu Muhammed el-Harirî ve Ebu Bekir eş-Şiblî de benim görüşümü paylaşmaktadırlar.

Bu durum Ebu Muhammed el-Harirî'ye sorulduğunda o: "Böyle diyen kafirdir." dedi. Ebu Bekir eş-Şiblî'ye sordular, o da: "Böyle diyen bir adam konuşmaktan menedilir." dedi. İbn Atâ'ya sorduklarında ise o şu karşılığı verdi: "Hallac'ın bu konuda söyledikleri doğrudur." Böyle demesi üzerine kendisine işkence edildi, nihayet bu yüzden Öldü.»

Ebu Abdirrahman es-Sülemî, Muhammed b. Abdurrahman er-Ra-zî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Vezir Hamid b. Abbas, Hallac'ı huzuruna getirdiğinde ona itikadını sordu, o da itikadını içeren ifadeleri yazılı olarak verdi. Vezir bunu Bağdat nkıhçılarma sordu. Onlar bunu protesto ettiler. Bu inanca sahip olan bir kimsenin kafir olacağım söylediler. Vezir de şöyle dedi: "Ebü'l-Abbas b. Atâ da öyle diyor." deyince fıkıhçılar: "Öyle diyen bir kimse kafirdir." diye karşılık verdiler.

Sonra vezir, İbn Atâ'yı kendi makamına çağırdı, İbn Atâ gelip vezirin makamında baş köşede oturdu. Vezir ona Hallac'ın demin nakletmiş olduğumuz sözlerinin hükmünü sordu. O da şu cevabı verdi: "Böyle demeyen kimse itikadsızdır!" Vezir ona şu karşılığı verdi: "Yazıklar olsun sana! Sen böyle sözleri ve böyle bir inancı tasvip mi ediyorsun?" İbn Atâ, onun bu sorusunu şöyle cevapladı: "Sen bunlardan ne anlarsın, sen ancak insanların mallarını gasbedip onlara zulmeder ve onları öldürürsün. Sen nerede, bu efendilerin ve velilerin sözlerini anlamak nerede!"

Bunun üzerine vezir, İbn Atâ'nın yüzünün tokatlanmasını, ayakkabılar111111 çıkarılmasını ve kafasına vurulmasını emretti. Görevliler bu emri yerine getirdiler. Nihayet İbn Atâ'nm burun deliklerinden kan aktı. Vezir onun zindana atılmasını emretti. Kendisine: "Senin hu muameleni halk tasvib etmez, bundan rahatsız olurlar." demeleri -zerine îbn Atâ evine gönderildi. İbn Atâ da: "Allah'ım, veziri öldür, İlerini ve ayaklarını kestir!" diye beddua etti. Yedi gün sonra İbn Atâ Öldü. Bir süre sonra da vezir çok feci bir şekilde öldürüldü. Elleri '

ayakları kesildi, evi yakıldı. Halk, vezirin Öldürülmesinin kendi "nançlarına göre İbn Atâ'nm bedduası nedeniyle olduğuna kanaat getirdi. Sevdikleri bir kimseye eziyet edilmesinin buna neden olacağını söylediler. Hatta bazı ilim cemaatleri de İbn Arabi'ye veya Hüseyin el-Hallac'a ve diğerlerine eziyet etmenin buna yol açtığını söylediler ki bu da falan adamın günahı nedeniyle olmuştur diye beyanda bulundular. Bağdat âlimleri, Hallac'ın kafirliğine ve zındıklığına ve bu sebeple öldürülüp asılmasına ittifakla karar verdiler ki, o zamanın Bağdat âlimleri, dünyada sayılır kimselerdi.»

Ebu Bekir Muhammed b. Davud ez-Zahirî dedi ki: «Ebu Bekir'in Öldürülmesinden önce, Hallaç ilk defa yakalandığında kendisine Ebu Bekir'in durumunu sordular, o da şu cevabı verdi: "Eğer Allah'ın peygamberi (s.a.v.)'ne indirdiği Kur'ân ve onun getirdiği şeriat hak ise, Hallac'ın söyledikleri batıldır." Ebu Bekir Muhammed, Hallac'a karşı şiddetli tavır takınanlardandı.»

Ebu Bekir es-Solî dedi ki: «Hallac'ı gördüm, onunla konuştum. Onun ukalalık yapan bir cahil, mübalağa yapan bir geri zekalı, iddiacı bir habis, zahidlik görüntüsü sergileyen ama dünyaya rağbet eden, facir ama ibadet ediyormuş izlenimi veren biri olduğunu gördüm."

Hallaç, ilk defasında asılıp dört gün müddetle sehpada kaldığında ve durumu halka ilan edildiğinde bazıları onun bir sığıra bindirilmiş olarak sehpanın yanma getirildiğini görmüşler ve onun: "Ben Hallaç değilim. Ona benzetüdiğim için ben yakalandım, ama o kaçıp gitti." dediğini söylemişlerdir.

Darağacımn yanına getirildiğinde asılacağı esnada şöyle dediği rivayet edilir:

"Ey yardım edici Allah'ım. Aramızdaki dostluk nedeniyle bana yardım et. Aramızdaki dostluk nedniyle bana yardım et."

Asılı iken de şöyle dediğini bazıları naklederler: "İlahi, ben rağbetler diyarmdayım. Şu tuhaflıklara bak! İlahi, sana eziyet edenleri sevdiğine göre, senin yolunda eziyet görenleri kim bilir ne kadar seversin!" [16]

Hallacın Öldürülmesi

Hatib Bağdadî ve diğerleri dediler ki: Hallaç, Bağdat'a son gelişinde sofilerle arkadaşlık etti ve sofiliğe intisab etti. O zaman, Hanaid b. Abbas vezir idi. Hallacın saray erkanından, haciblerden bazılarını dalalete sürüklediğini, hacib Nasr el-Kaşverî'nin bir kısım kölelerini de yoldan çıkardığını duydu. Güya Hallaç onlara, ölüleri dirilttiğini cinlerin kendisine hizmet ettiklerini, dilediği ve arzuladığı şeyleri kendisine getirdiklerini iddia etmiş ve birkaç ölü kuşu dirilttiğini söylemişti.

Muhammed b. Ali el-Kınaî adındaki bir katibin Hallac'a ibadet ettiğini ve insanları Hallac'm itaatma davet ettiğini duyan vezir Ha-mid, o adamı arattırdı, yerini tesbit etti. Evini kuşatma altına alıp onu yakaladı. Adam, Hallac'ın müridlerinden olduğunu itiraf etti. Evinde yapılan aramalarda Hallac'm kendi eliyle yazdığı yazıların ipek sayfalar üzerine altın yaldızla yazılmış ve çok kıymetli ciltle ciltlenmiş olduğunu gördüler. Bu evde ayrıca, içinde Hallac'm tersi, sidiği, bazı eşyaları ve yediği ekmekten bir parçanın da bulunduğu bir kap gördüler. Vezir Hamid, Muktedir'den Hallaçla ilgili olarak konuşma müsaadesi istedi. Muktedir de ona bu izni verdi ve Hallac'ın işini halletmesini emretti.

Vezir Hamid, Hallac'm taraftarlarından bir grubu makamına çağırarak onları korkutup tehdit etti. Onlar da kendi inançlarına göre Hallac'm, Allah'la beraber bir ilah olup Ölüleri dirilttiğini itiraf ettiler. Kendileri Hallaçla bu konuları tartıştıklarını, bunu onun yüzüne karşı anlattıklarını, ancak Hallac'm bütün bunları inkar edip kendilerini yalanladığını ve şöyle dediğini de naklettiler: "Rablık veya peygamberlik iddiasında bulunmaktan Allah'a sığınırım. Ben ancak Allah'a ibadet eden, onun için çok oruç tutan, çok namaz kılan ve hayırlı işler yapan bir kimseyim. Bundan başka bir iş yaptığımı asla kabul etmiyorum."

Hallac'm sırtında siyah bir zırh, ayaklarında da on üç zincir bağı vardı. Zırh ve zincir bağları, dizlerine kadar uzanmıştı. Bununla beraber her gün ve gecede 1.000 rekat namaz kılıyordu.

Vezir Hamid b. Abbas'ın yakalamasından önce Hallaç, hacib Nasır el-Kaşverî'nin evinde bulunuyordu. İnsanların onunla görüşmesine engel çıkarılmıyordu. Kendine bazen Hüseyin b. Mansur, bazen de Muhammed b. Ahmed el-Farisî adını takıyordu. Hacib Nasr ona al-danmış ve onun salih bir kimse olduğunu sanmıştı. Bir defasında onu halife Muktedir Billah'ın yanına götürmüş ve Hallaç, Muktedirdeki bir sancı için okuyup üflemiş, Muktedir de tesadüfen iyileşmişti. Aynı şekilde Muktedir'in annesi Seyyide hastalandığında Hallaç, ona da okuyup üflemiş ve Seyyide iyileşmişti. Böylece Hallacın işleri yoluna girmiş, artık sultanın sarayında itibar kazanmıştı. Aleyhindeki konuşmalar etrafa yayılınca Muktedir onu vezir Hamid b. Abbas'a teslim etti. O da ayaklarına zincirler vurarak onu hapsetti. Onun aleyhinde fetva vermeleri için fıkıhçıları toplantıya çağırdı. Onlar da Hal-lac'ın kafirliği, zındıklığı, sihirbazlığı, uydurukçu biri olduğu hususunda ittifak ettiler.

Hallac'a tabi olmuş ve ona inanmış iki salih adam bilahare ondan koptular. Bunlardan biri Ebu Ali Harun b. Abdülaziz el-Uracî, diğeri de ed-Debbas adıyla bilinen biri idi. Bunlar onun rezaletlerini ve insanları davet ettiği yalan, günah, büyü ve uyduruk birçok şeyleri anlattılar. Aynı şekilde Hallac'ın oğlu Süleyman'ın zevcesi de vezirin huzuruna çağırıldığında o da Hallac'ın birçok rüsvaylıklarmı dile getirdi. Gelininin anlattığına göre, bir defasında kendisi uyumakta iken Hallaç onun üzerine atılmıştı, gelin uyanır uyanmaz Hallaç ona: "Haydi namaza kalk." demişti, ama aslında geliniyle cinsel ilişkide bulunmak istemişti.

Yine bir defasında kendi kızına, kendisine secde etmesini emretmiş, kızı da: "Hiç insan insana secde eder mi?" deyince Hallaç: "Evet, gökte bir ilah bulunduğu gibi yerde de bir ilah vardır." demiş, sonra da ona oturmakta olduğu hasırın altından dilediği bir şeyi çıkarıp almasını söylemişti. Kızı hasırı kaldırınca altında keseler dolusu dinarlar görmüştü.

Hallaç, vezir Hamid b. Abbas'ın evinde tutuklu iken kendisine vermek için kölenin biri elinde bir tabak yemekle yanma gitmişti. Fakat Hallac'ın gövdesinin büyüyerek evin içini doldurduğunu ve tabandan tavana kadar uzadığını görmüş ve korkup şiddetli bir paniğe kapılmış, elindeki yemeği düşürmüş ve adeta sıtmaya yakalanmış gibi olup geri dönmüş, birkaç gün de hasta yatmıştı.

Hallac'm hakkında karar vermek için yapılan duruşmaların sonuncusunda Kadı Ebu Ömer Muhammed b. Yusuf hazır bulunmuş, Hallac'ı huzuruna getirmiş ve adamlarından bazılarının evlerinde yapılan aramalarda ele geçirilen bir mektubu kendisine göstermişti. Mektupta Hallaç şunları yazmıştı:

"Bir kimse hacca gitmek ister de buna imkan bulamazsa kendi evinin içinde bir beyt yaptırsın. Ancak ona pislik değmesin ve başkalarının oraya girmesine imkan verilmesin. Hac mevsimi olduğunda o adam üç gün oruç tutsun ve o beyti tıpkı Allah'ın Beyti'ni tavaf eder gibi tavaf etsin. Sonra hacıların Mekke'de yaptıkları işleri kendi evinde yapsın. Bundan sonra otuz öksüz çocuğu çağırıp onlara yemek yenirsin, onlara bizzat hizmette bulunsun. Sonra her birine birer gömlek giydirsin. Her birine yedi (ya da üç) dirhem versin. Bunu yaptığı takdirde tıpkı haccetmiş gibi olur."

"Yine bir kimse üç gün oruç tutar da sadece dördüncü günde hindiba yaprağı ile iftar ederse, ramazan ayının tümünü oruçlu geçirmiş gibi olur."

"Bir kimse gecenin başından sonuna kadarki süre içinde iki rekat namaz kılarsa, gece boyunca namaz kılmış gibi olur."

"Bir kimse şehitlerin ve Kureyşlilerin mezarlarının yanında on gün kalıp namaz kılar, dua eder, oruç tutar, sonra da orucunu arpa ekmeği ve tuz ile açarsa, bundan sonra ömrü boyunca ibadet etmesine gerek kalmaz."

Kadı Ebu Ömer, bu mektubu gösterdikten sonra Hallac'a şöyle sordu:

- Sen bunları nereden çıkarıyorsun?

- Hasan-ı Basrî'nin "el-İhlas" adlı kitabından çıkardım.

- Yalan söylüyorsun ey öldürülmesi helal olan kişi! Seni Öldürmek helaldir. Çünkü biz Hasan-ı Basrî'nin Mekke'de el-İhlas adlı kitabım duyduk, ama onun kitabında böyle birşeyler yoktur.

Bundan sonra vezir Hamid, Kadı Ebu Ömer'e dönüp şöyle dedi: "Sen bu adama: "Ey öldürülmesi helal olan! Seni öldürmek helaldir." dedin, bu ifadeni şu kağıda yaz." Böyle dedikten sonra ısrar etti. Ona kalem ve kağıt verdi. O da aynı ifadeleri kağıda geçirdi. Vezir Hamid, duruşmada hazır bulunan diğerlerinin de ifadelerini kağıda geçirdi ve bunları halife Muktedir'e onaylatmak için gönderdi.

Hallaç, duruşmada hazır bulunanlara şöyle diyordu: "Benim sırtım, Allah'ın koruma altına aldığı bir candır, kanım haramdır. Kanımı mubah kılmak için çeşitli tevillerde bulunmaya hakkınız yoktur. Bu helal değildir, benim itikadım İslâm'dır, Ehl-i Sünnet mezhebin-denim. Ebu Bekir, Ömer'e; Ömer, Osman'a; Osman, Ali'ye; Ali, Tal-ha'ya; Talha, Zübeyr'e; Zübeyr, Sa'd'a, Sa'd, Said'e; Said, Abdurrah-man b. Avf a; Abdurrahman b. Avf, Ebu Ubeyde b. Cerraha nisbetle daha üstündür. Kağıtlar üzerine yazı yazan kimseler nezdinde benim sünnetle ilgili kitaplarım vardır. Kanımı akıtmaktan Allah'tan korkun, Allah'tan!"

Fakat, onun bu söylediklerine hiç aldırış etmiyorlardı. O, sözlerini tekrarlıyor, ama onlar kendi yazılarını yazmakla meşgul oluyorlardı. Sonra Hallaç, zindana geri gönderildi.

Muktedir'in onayı, üç gün gecikti. Nihayet vezir Hamid bu hususta kötü zanna kapıldı. Halifeye bir mektup yazarak: "Hallac'm durumu her tarafa yayıldı. Herkes onun halkı fitneye sürüklediği hususunda ittifak etmiştir." dedi. Gelen cevapta Hallac'ı, güvenlik kuvvetleri komutam Muhammed b. Abdüssamed'e teslim etmesi ve komutanın ona 1.000 kırbaç vurması emrediliyordu. Ölürse ne alâ. Ölmediği takdirde de boynunun vurulması emir buyuruluyordu.

Vezir Hamid, buna sevindi. Güyenlik kuvvetleri komutanını çağırıp Hallac'ı ona teslim etti. Kendisini Bağdat'ın batı yakasında bulunan güvenlik kuvvetleri komutanlığı karargahına götürüp teslim etsinler ve bu arada ellerinden kaçıp kurtulanlasın diye, refakatine bir grup k°'le verdi. Hallac'ı teslim etme işi bu senenin zilkade ayının bitimine altı gün kala, salı günü yatsıdan sonra olmuştu. Hallaç, sekerli bir katıra bindirilmiş, etrafına güvenlik görevlilerinden bir grup sıralanmıştı. Nihayet götürülüp aynı gecede güvenlik kuvvetleri komutanının karargahına teslim edildi. Anlatıldığına göre o geceyi namaz kılıp dua etmekle geçirmişti.

Ebu Abdirrahman es-Sülemî, Ebu Hadid el-Mısrî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Hallaç, öldürüleceği gece kalkıp namaza durdu ve Allah'ın dilediği miktarda namaz kıldı. Gecenin sonu olunca ayağa kalkıp abasına büründü. Ellerini kıbleye doğru uzatarak, ezberlenmesi caiz olan bazı sözler söyledi ki, aklımda kaldığı kadarıyla söyledikleri şunlardı:

"Biz senin akisleriniz, şahitleriniz. Eğer izzetini bizim üzerimize sarkıtacak olsaydın dilediğin kadar senin şanın ve meşietin zuhur ederdi. Sen gökte de ilahsın, yerde de ilahsın. Dilediğine tecelli edersin. Meşietinde en güzel surette görünür ve tecelli edersin. Tecellin-deki surette, konuşan bir ruh vardır. O ruh; ilim, beyan ve kudrette konuşur. Sonra senin şahidine doğru yolu buldum. Çünkü ben senin zatındaki aşkım. Sen nasılsın, onu bilirim. Zatın zatıma hulul ederek temessül ettiğinde seni bilirim. Kendi zatımla yine kendi zatıma insanları davet ettim, ilimlerimin ve mucizelerimin hakikatlerini izhar ettim. Miraçlarımda yaratıklarımdan yüz çevirip ezeliyatımın arşlarına yükseldim. Ben şimdi mahkeme huzuruna getirildim, öldürüldüm, idam edildim, yakıldım, küllerim çöllere ve nehirlere savruldu. Buhur ağacının bir dalı benim teceligahımm helak yeri olacaktır ki, orası dağlardan daha büyük olacaktır benim için."

Böyle dedikten sonra da şu şiiri okumaya başladı:

"Ölen bazı nefislerin ölüm haberlerini sana veriyorum ki, onların şahitleri, mekanın gerisindedir. Hatta ezeldedir.

Bazı kalplerin ölüm haberlerini veriyorum ki, uzun süre üzerlerine vahiy yağmurları yağdı ve hikmet denizlerine dönüştüler.

Senden gelen hakikatleri aktaran dilin ölümünü sana haber veriyorum.

Geçip gitti, ama hatırası vehimlerde tıpkı yok oluş gibi oldu.

Sana bir beyanın ölüm haberini veriyorum ki, bütün fesahat sahiplerinin sözleri onun karşısında hareket edemez ve sözleri anlaşılamaz oldu.

Sana akılların işaretlerinin ölüm haberini veriyorum ki, onlardan geride sadece çürümüş bilgiler kaldı.

Seni sevenin ve huyu güzel olanın ölüm haberini veriyorum sana

Onun bineği öfkeyi yutmada idi.

Hepsi geçip gittiler. Geride ne kendileri ne de izleri kaldı.

Hepsi geçip gittiler. Yok oldular, irem bahçelerine döndüler.

Geride giysilerini giyen bazı toplulukları bıraktılar.

Ama o topluluklar da hayvanlardan hatta davarlardan daha kördürler."»

Dediler ki: Hallaç, geceyi geçirdiği evden çıkarılıp öldürülmeye götürülürken şu şiiri okudu:

"Her yerde ikametgah aradım,

Ama hiçbir yerde rahat bir ikametgah bulamadım.

Zamandan bazı şeyler tattım, zaman da benden bazı şeyler tattı.

Zamandan tattığım şeylerin kimi acı, kimi tatlıydı.

Tamahıma uydum, tamahkârlığım beni kendime köle yaptı.

Eğer kanaatkar olsaydım hür yaşardım."

Anlatıldığına göre Hallaç bu şiiri, darağacma götürüldüğünde söylemiştir. Meşhur rivayete göre ise evden çıkarılırken söylemiştir.

Onu asmak için darağacına götürdüklerinde, ayaklarında onüç bukağı bulunduğu halde salınarak yürüdü. Sağa sola salınıp şu şiiri okumaya başladı:

"İçki sofrasmdaki arkadaşım asla zulmetmiş değildir ve zulümle alakası yoktur.

O, misafirin ev sahibiyle içki içişi gibi içer.

İçki kasesi aralarında dolaştığında adam öldürmek için kullanılan deri pöstekiyi ve kılıcı hemen getirtir.

İşte ejderha ile yazın içki içen kişinin durumu böyledir."

Bu şiiri okuduktan sonra da şu ayet-i kerimeyi okudu:

"Ona inanmayanlar, acele olmasını beklerler; inananlar ise korku ile titrerler ve onun gerçek olduğunu bilirler." (eş-Şûrâ, ıs.)

Bundan sona hiç konuşmadı ve kendisine yapılanlar yapıldı.

Dediler ki: Sonra huzura getirildi. Kendisine 1.000 kırbaç vurulduktan sonra elleri ve ayaklan kesildi. Kendisine bütün bunlar yapılmakta iken bir tek kelime dahi konuşmadı. Yüzünün rengi bile değişmedi. Anlatıldığına göre kendisine her bir kırbaç vurulurken o, "Pir, bir!" (Ahad, ahad!) diyormuş.

Ebu Abdirrahman, İsa el-Kassar'ın şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Öldürülürken son olarak şu sözü söyledi: "Tek olana, tek olanı

birlemek yeter." Onun bu sözünü duyan âlimler ona çok acıdılar ve bu sözünü güzel buldular.»

Sülemî, Hallac'm arkadaşı Ebu Fatik el-Bağdadî'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Hallac'm öldürülmesinden üç gün sonra rüyada kendimi Aziz ve Celü olan Allah'ın huzurunda duruyor gördüm. O esnada Rabbime: "Yâ Rab, Hüseyin b. Mansur el-Hallac'a ne oldu?" diye sordum. Rab-bim de bana şu cevabı verdi: "Onu manen keşfettim, halkı kendisine davet etti. Ben de onu gördüğün şu mertebeye getirdim."»

Bazılarının anlattıklarına göre Hallaç öldürülürken çok sızlanmış ve çok ağlamıştı. Doğrusunu Allah bilir.

Hatib Bağdadî, Ebu Ömer b. Hayeviye'nin şöyle dediğini rivayet

etmiştir:

«Hüseyin b. Mansur el-Hallac, öldürülmek üzere bulunduğu yerden çıkarılıp götürüldüğü sırada ben de halkla birlikte peşine takıldım, araya sokuldum. Nihayet onu görebildim, yanına yaklaştım. O esnada kendi adamlarına: "Bu durumdan korkmayın. Çünkü ben otuz gün sonra size tekrar döneceğim." diyordu. Öldürüldü, ama geri

dönmedi.»

Hatib Bağdadî'nin anlattığına göre, Hallaç kırbaçlanmakta iken güvenlik kuvvetleri komutanı Muhammed b. Abdüssamed'e şöyle demişti: "Bırak da sana İstanbul'un fethi değerinde bir öğüt vereyim." Komutan ona şu cevabı vermişti: "Senin buna benzer başka sözler söylediğin bana anlatılmıştır ama seni dayaktan kurtarmamın hiç çaresi yoktur."

Böyle dedikten sonra elleri ve ayakları kesildi, başı koparıldı, cesedi yakıldı ve külü Dicle nehrine atıldı. Kesik başı Bağdat'ta, köprü üzerinde iki gün süreyle bir direğin üzerine geçirildi. Sonra alınıp Horasan'a götürüldü ve oralarda dolaştırılıp teşhir edildi. Adamları onun otuz gün sonra kendilerine döneceğini sanıyorlardı.

Bir iddiaya göre adamın biri, öldürüldüğü günün akşamında Hal-lac'ı Nahrevan yolunda bir merkebe binmiş giderken görmüş ve Hallaç o adama şöyle demiş: "Şu adamlar benim kırbaçlanıp öldürüldüğümü sanıyorlar. Oysa ben ne kırbaçlandım, ne de öldürüldüm. Sadece bana benzer bir adamı yakaladılar ve kendisine gördüğünüz işkenceleri yaptılar."

Adamları, cahilliklerinden ötürü: "Hallaç değil de onun düşmanlarından biri öldürüldü!" diyorlardı. Bu sözler, zamanın âlimlerinden birine nakledildiğinde o şöyle demişti: "Hallac'ı Nahrevan yolunda merkeb üzerinde gördüğünü söyleyen adamın sözü doğru olsa bile ona görünen Hallaç değildir, aksine insanları bu vesile ile saptırmaları için Hallaç kılığında şeytan ona görünmüştür. Nitekim Hristi-yanlar da İsa peygamberin benzeri birini çarmıha germiş oldukları halde İsa peygamberi çarmıha gerdiklerini sanarak sapıklığa sürüklenmişlerdi."

Hatib Bağdadî dedi ki: «Hallac'm öldürülüp külünün Dicle'ye sa-vurulduğu senede Dicle nehrinin suyu fazlasıyla yükseldi. Taraftarları: "Hallac'm yakılan bedeninin külü sulara karıştığı için Dicle nehrinin suyu kabardı." dediler. Halk tabakası, öteden beri buna benzer saçmalıkları ifade ederler.

Bağdat'ta, öldürülmesinden sonra, "Hallac'm kitapları alınıp satılmasın!" diye bir duyuru yapıldı.

Hallaç, hicri 309. senenin zilkade ayının bitimine altı gün kala salı günü Bağdat'ta öldürüldü.»

İbn Hallikan, "el-Vefeyat" adlı eserinde Hallac'tan bahsetmiş, insanların onun hakkında ihtilafa düşüp farklı görüşler ileri sürdüğünü nakletmiştir. Gazalî'nin de "Mişkâtü'l-Envâr" adlı eserde ondan bahsettiğim, sözlerini tevil edip uygun manaya yorumladığını ifade etmiştir. Sonra da İmamü'l-Haremeyn'den nakiller yaparak onun Hallacı yerdiğini ve Hallaç ile Cenabî ve İbn Mukaffa'm, insanların inançlarım bozma hususunda ittifak ettiklerim, bu üçünün çeşitli yerlere dağılıp gittiklerini, Cenabî'nin Hecer ve Bahreyn'de ifsad faaliyetlerini sürdürdüğünü, İbn Mukaffa'm Türk illerine gidip ifsad faaliyetlerini sürdürdüğünü, Hallac'm ise Irak'a gittiğini söylediğini anlatmıştır. Iraklıların batıla aldanmayışlarmdan ötürü İbn Mukaffa ile Cenabî'nin Hallaç aleyhinde ölüm hükmünü verdiklerini de İma-mü'1-Haremeyn'in söylediğini İbn Hallikan rivayet etmiştir. Ancak İbn Hallikan, bunun doğru olmadığını, çünkü İbn Mukaffa'm halife Seffah ile Mansur zamanlarında, Hallac'dan çok önceleri, yani hicri 245. senede veya daha önce Öldüğünü söylemiştir.

Belki de İmamü'l-Haremeyn, asıl adı Atâ olduğu halde Ömer adını kullanan İbn Mukaffa el-Horasanı'nin Hallaçla ittifak ettiğini kas-detmiştir. Bu Horasanlı İbn Mukaffa, rablık iddiasında bulunmuş ve hicretin 163. senesinde kendini zehirleyerek ölmüştür ki, bunun da Hallac'la aynı zamanda yaşamış ve bir araya gelmiş olması mümkün değildir.

İmamü'l-Haremeyn'in sözünü tashih etmek istersek deriz ki: Aynı zamanda bir araya gelip insanların akidelerini bozmak ve onları dalâlete sürüklemek hususunda ittifak etmiş olan üç kişi; Hüseyin b. Mansur el-Hallac, Ebu Cafer Muhammed b. Ali (İbn Sem'anî) ve Haccac tarafından öldürülen Ebu Tahir Süleyman b. Ebi Said el-Hasan b. gehram el-Cenabî el-Karnıatî'dir. Bunların sonuncusu, Hacer-i Es-ved'i Ka'be'den almış, Zemzem kuyusunu köreltmiş, Ka'be'nin örtülerini alıp yağmalamıştı. Bunların; daha önceleri de teferruatlı olarak anlattığımız ve İbn Hallikan'm ise özetle anlattığı gibi aynı zamanda bir araya gelmiş olmaları mümkündür. [17]

Hicretin Üçyüzdokuzuncu Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Büyük Mutassavvıflardan Ebü'l-Abbas B. Atâ

Asıl adı, Ahmed b. Muhammed b. Atâ el-Edmî'dir. Yusuf b. Musa el-Kattan'dan, Mufaddal b. Ziyad'dan ve diğerlerinden rivayetlerde bulundu. Sapıklık hususunda bazı itikadlarında Hallac'a muvafıktı.

Sözünü ettiğimiz Ebü'l-Abbas, her gün bir hatim indirirdi. Ramazan ayı geldiğinde her gün ve gecede üç hatim indirirdi. Ayrıca Kur'-ân-ı Kerim'i baştan sona doğru okuyarak ayetlerin manalarını düşünür ve araştırırdı. Ama Kur'ân'ı bu şekilde onyedi sene okuduğu halde sonuna ulaşıp hatmini tamamlayamamış ve vefat etmişti.

Bu adam, bazı görüşlerinde Hallac'la benzerlik arz ettiğinden, ona muvafakatini izhar ettiğinden ötürü, vezir Hamid b. Abbas kendisini şiddetle dövmüş, yüzünü tokatlamış, ayakkabılarını çıkararak başına vurmuştu. Öyle ki, burun deliklerinden kan akmış ve yedi gün sonra da bu sebeple vefat etmişti. Vezir Hamid'e, elleri ve ayakları kesilip feci bir şekilde öldürülmesi için beddua etmişti. Bir süre sonra da vezir Hamid bu şekilde öldürülmüştü.

Bu senede Ebu İshak İbrahim b. Harun adındaki Harranlı tabip ve Ebu Muhammed Abdullah b. Hamdun en-Nedim gibi meşhur şahsiyetler de vefat ettiler. [18]

Hicretin Üçyüzonuncu Senesi

Bu senede Yusuf b. Ebi's-Sâc, tutuklu bulunduğu zindandan salıverildi. Malları kendisine geri verilip eski görevine iade edildi. Ayrıca başka bazı şehirler de onun yönetimine bırakıldı. Her sene beytü'l-mala 500.000 dinar ödemekle yükümlü kılındı.

Görevine iade edildikten sonra hadim Munis'e haber göndererek, Ebu Bekr b. Edmî adındaki kurramn yakalanıp kendisine gönderilmesini istedi. Bu zat, Yusufun zindana atıldığı hicri 261. senede gidip karşısında şu ayeti okumuştu:

"Allah, kasabaların zalim halkını yakalayınca, işte böyle yakalar." (Hûd, 102.)

Arandığını duyan Ebu Bekir, Yusuf b. Ebi's-Sâc'in işkence yapmasından korktu. Hadim Munis'ten kendisini yakalamamasını ve ona göndermemesini rica etti. Hadim Munis, ona kormamasını söyleyerek: "Git, alacağın ödüle ben de ortak olacağım." dedi.

Ebu Bekir, Yusuf b. Ebi's-Sâc'm huzuruna gittiğinde ona şu ayeti okudu:

«Hükümdar: "Onu bana getirin yanıma alayım." dedi.» (Yûsuf, 54.) Bu ayeti okumasından sonra Yusuf b. Ebi's-Sâc ona şöyle dedi: «Zindana atıldığın ve teşhir edildiğin zaman okumuş olduğun şu ayeti okumanı daha çok istiyorum: "Allah, kasabaların zalim halkını yakalayınca, böyle yakalar." (Hûd, 102.) Çünkü okumuş olduğun o ayet, benim tevbe etmeme ve Aziz ve Celil olan Allah'a yönelmeme sebep oldu. İşte karşında beni bu halimle görüyorsun.»

Böyle dedikten sonra Ebu Bekir'e bol miktarda para verilmesini emretti ve ona ihsanda bulundu.

Bu senede vezir Ali b. İsa hastalandı, Muktedir'in oğlu Harun onu ziyarete geldi. Babasının selamını tebliğ etti. Vezir de onun geleceği yola halı döşettirdi. Muktedir'in oğlu evine yaklaşınca karşılamaya gitti. Harun da ona babasının selamını tebliğ etti. Hadim Munis de halifenin oğlu Harun'la birlikte gelmişti. Daha sonra gelen haberde, halife Muktedir'in de bizzat onu ziyarete gelmek üzere olduğu bildirildi. Fakat vezir, hadim Munis'ten rica etti. Halifenin zahmet edip gelmemesini istedi. Daha sonra kendisi büyük meşakkatlara katlanarak yola çıktı ve gidip halifeye selam verdi.

Bu senede Musa'nın annesi Kahramane yakalandı. Taraftarları da tevkif edildiler. Kendisinden 1.000.000 dinar para alınıp beytü'l-mala konuldu.

Bu senenin rebiyülahir ayının bitimine on gün kala perşembe günü halife Muktedir, İbn Eşnanî lakabıyla tanınan hadis hafızlarından ve fikıhçılardan Ebu Hüseyin Ömer b. Hüseyin b. Ali eş-Şeybanî'yi kadılığa atadı. Ama üç gün sonra da azletti. Bu zat daha önce Bağdat muhtesibi idi.

Bu senede Bağdat güvenlik kuvvetleri komutanı Muhammed b. Abdüssamed azledildi. Yerine Nazük atandı ve kendisine hil'at giydirildi.

Bu senenin cemaziyelahir ayında başak burcunda, kuyruğu iki zira uzunluğunda bir kuyruklu yıldız görüldü.

Bu senenin şaban ayında Mısır valisi Hüseyin b. el-Mardanî'nin hediyeleri Bağdat'a ulaştı. Bu gelen hediyeler arasında süt emen yavrusu bulunan bir dişi katır ve dili burnunun ucuna uzanan bir köle

vardı.

Bu senede Müslümanların Bizans ülkesinde bazı yerleri fethettiklerine dair mektuplar minberlerde okundu.

Bu senede Vasıt şehrinin onyedi mıntıkasında yerin varıldığı haberi geldi. Bu yarıkların en büyüğünün 1.000 zira, en küçüğünün ise 200 zira uzunluğunda olduğu ve büyük köylerden 1.300'ünün sular altında kaldığı gelen haberler arasındaydı.

Bu senede İshak b. Abdülmelik el-Haşimî insanlara haccettirdi.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Ebu Bişr ed-Dolabî de bulunmaktadır: [19]

Ebu Bişr Ed-Dolabî

Muhammed b. Ahmed b. Hammad Ebu Said Ebu Bişr ed-Dolabî. Ensâr'ın azatlısı idi. Verrak lakabıyla tanınırdı. Hadis hafızlarının önde gelenlerindendir. Tarihe ve diğer ilimlere dair güzel tasnifleri vardır. Birçok kimseden rivayetlerde bulunmuştur. İbn Yunus, onun Çığlık atıp bayıldığını söylemiştir.

Ebu Bişr, hac için gittiği Mekke ile Medine arasında Arek mıntıkasında bu senenin zilkade ayında vefat etti. [20]

Taberî

İmam Muhammed b. Cerir b. Yezid b. Kesir b. Galib Ebu Cafer et-Taberî. Hicretin 224. senesinde doğdu. Esmer tenli, iri gözlü, uzun D°ylu, fasih dilli bir zattı. Büyük bir topluluktan hadis rivayet etti.

Hadis öğrenmek ve toplamak amacıyla çeşitli şehirlere seyahatlerde bulundu. Önemli bilgilerle dolu "Tarih"ini tasnif etti. Benzeri bulunmayan mükemmel bir eser olan "Taberî Tefsiri" de ona aittir. Usul ve füru ile ilgili başka birçok yararlı eserleri de vardır. Bunların en güzeli "Tehzîbü'l-Âsâr"dır ki, tamamlanmış olsaydı artık başka bir kitaba ihtiyaç duyulmayacaktı. Bu kitapta faydalı birçok bilgiler vardır ama tamamlanmamıştır.

Rivayet olunduğuna göre kırk sene müddetle her gün kırk varak yazı yazdığını bizzat kendisi ifade etmiştir.

Hatib Bağdadî dedi ki: «İbn Cerir, Bağdat'ı yurt edindi ve Ölünceye kadar orada kaldı. Önde gelen büyük âlimlerden biriydi. Sözü ile früküm verilir; onun marifetine, bilgisine ve faziletine başvurulurdu. Çağdaşlarından hiçbirinin ortak olamayacağı kadar çok ilimleri toplamıştı. Allah'ın kitabını ezberlemiş olup bütün kıraatları bilirdi. Kur'ân'ın derin manalarını görürdü. Ahkâmda fakih, sünende âlimdi. Sünnetin rivayet yollarım, hangisinin sahih, hangisinin illetli, hangisinin nasih, hangisinin mensuh olduğunu bilirdi. Sahabelerin, tabiilerin ve onlardan sonra gelen kuşakların kavillerinden, tarihten, insanların savaşlarından ve haberlerinden bilgisi vardı.

"Tarihü'1-Ümem ve'1-Mülûk" adlı meşhur tarih kitabı, hiç kimsenin benzerini tasnif edemediği tefsir ve konusunda ondan başka doyurucu bir kitap göremediğim "Tehzîbü'1-Asâr" ona aittir. Ancak Tehzîbü'1-Asâr adlı eserini tamamlayamamıştır. Usulü fıkha ve fıkhı teferruata dair çok kitapları ve benimsenecek kavilleri vardır. Kendisinden ezberlediğim bazı meseleleri var ki, ondan başkası bu konuda hüküm vermemiştir.»

Hatib Bağdadî, İsferayinli fıkihçı Şeyh Ebu Hamid Ahmed b. Ebi Tahir'in şöyle dediğini rivayet etmiştir:

"Bir adam, İbn Cerir et-Taberî'nin tefsirini görmek için Çin'e gitse bile yeridir."

Hatib Bağdadî, imamlar imamı Ebu Bekir b. Huzeyme'nin, İbn Cerir et-Taberî'nin tefsirini birkaç sene içinde baştan sonra mütalaa ettikten sonra şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Yeryüzünde İbn Ce-rir'den daha âlim biri bulunduğunu bilmiyorum. Hanbeliler ona haksızlık etmişlerdir."

Hadis âlimlerinden hadis dinleyip defterine yazmak üzere Bağdat'a giden bir adam -ki Hanbelîler kimsenin kendisiyle görüşmesini istemedikleri için bu adamın İbn Cerir et-Taberî ile görüşme imkânı olmamıştı- şöyle demişti: "Eğer İbn Cerir'den hadis dinleyip yazarsan diğer âlimlerin tümünden hadis dinleyip yazmandan senin için daha hayırlı olur."

Ben derim ki: İbadette, zahidlikte, takvada ve hakkı yerine getirefje hiçbir kınayıcımn kınamasına aldırış etmezdi. Güzel sesli olup n-ı Kerim'i usulünce okurdu. Ayrıca kıraat ilminde mükemmel

bilgi vardı. Büyük ve salih kimselerdendi. İbn Tolon'un zamanında Mısır'da bir araya gelen Muhamnıed b. İshak b. Huzeyme, Muham-med b. Nasr el-Mervezî, Muhamnıed b. Harun er-Ruyanî gibi meşhur muhaddisler arasında îbn Cerir de bulunmaktadır. Bunların biyografilerini Muhammed b, Nasr el-Mervezî'den bahsederken anlatmıştık. Bunlar kalkıp namaza durmuşlardı. Allah kendilerine rızıklarını göndermişti.

Günün birinde halife Muktedir, üzerinde bütün âlimlerin ittifak edebileceği şartlarda bir vakfiye yazdırmak istemişti kendisine böyle bir vakfiyeyi ancak Muhammed b. Cerir et-Taberî'nin yazabileceğini söylemeleri üzerine o, Taberî'yi yanına çağırmış ve bu vakfiyeyi yazmasını istemiş, o da yazmıştı. Bunun üzerine halife, kendisini yakınına oturtmuş ve ona kıymet verip şöyle demişti:

- Bir ihtiyacını bana söyle ki karşılayayım.

- Benim herhangi bir ihtiyacım yoktur.

- Bana mutlaka bir ihtiyacını söylemeli veya bir şey istemelisin.

- Mü'minlerin emirinden dileğim şudur ki; güvenlik kuvvetleri komutanına emir versin de cuma günü dilencilerin camideki maksureye girmeleri engellensin.

Halife onun isteği doğrultusunda güvenlik kuvvetlerine gerekli emri verdi.

İbn Cerir, babasının Taberistan'da kendisine miras olarak bıraktığı bir köyün geliri ile geçiniyordu. Onun güzel şiirlerinden biri şudur:

"Mali sıkıntıya düştüğümde bunu arkadaşım bile farkedemez .

Kendimi zengin gösteririm. Böylece dostum da kendini zengin gösterir.

Utanmam, yüz suyumu dökmeme manidir.

Alacağımı taleb etme hususunda da arkadaşıma yumuşak davranırım.

Eğer yüz suyumu dökmekten çekinmeseydim, Zenginliğe daha kolay yoldan ulaşabilirdim."

Şu şiir de ona aittir:

iki huy var ki onları hiç beğenmiyorum: Biri zenginin şımarıklığı» diğeri de yoksulun alçalışıdır. Zengin olduğunda şımarma, Yoksul düştüğünde de zamana hayret et."

İbn Cerir et-Taberî, hicri 310. senenin şevval ayının bitimine iki gün kala, pazar akşamı, seksenbeş ya da seksenaltı yaşında iken vefat etti. Başında ve sakalında çok miktarda siyah kıllar vardı. Kendi evine defnedildi. Çünkü bazı Hanbelî avamı ve ayak takımı, onun gündüz vakti defnedilmesini engellemişler ve onu Rafızilikle suçlamışlardı. Bazı cahillerse onu dinsizlikle itham etmişlerdi. Haşa, o bütün bu isnad ve ithamlardan uzaktır. Aksine o Allah'ın kitabı ve Ra-sûlullah'ın sünnetini bilmek ve amel etmek hususunda büyük İslâm imamlarından biridir. Ancak ayak takımından bazı Hanbelîler, Zahirî fıkıhçısı Ebu Bekir Muhammed b. Davud'un onu büyük günahlarla suçlayıp Rafızilikle itham etmesi doğrultusunda hareket etmişlerdir. Vefatı esnasında çeşitli beldelerden ve şehirlerden insanlar Bağdat'a gelmişler ve onu kendi evine defnetmişlerdi. İnsanlar, vefatından aylarca sonrasına kadar mezarını ziyarete gelip üzerine cenaze namazını kıldılar.

Gadir-i Hum mıntıkasında Rasûlullah (s.a.v.)'ın söylediği sözlerini iki büyük ciltte bir araya getirip derlemişti. Ayrıca Hadisü't-tayr derlemesi de ona aittir. Abdest alırken ayaklan yıkamayıp da sadece meshetmenin caiz olduğuna dair kavli ona nisbet ederler. Ona göre güya ayakları yıkamak vacip değilmiş. Böyle bir kavil ondan meşhur olarak nakledilmiştir. Bazı âlimlerse iki tane İbn Cerir bulunduğunu, bunlardan birinin Şii olup ayak meshine, dair mezkûr kavlin buna ait olduğunu, ama biyografisini anlatmakta olduğumuz İbn Ceririn bu türlü niteliklerden münezzeh olduğunu iddia etmişlerdir. Bu iddiayı ileri süren âlimlere göre tefsirde sözü esas alınan ve biyografisini anlatmakta olduğumuz İbn Cerir et-Taberî, ayakların abdest esnasında yıkanmasının ve yıkanmakla birlikte ovalanmasının vacip olduğunu söylemiştir. Yalnız o, ovalamak kelimesi ile meshi kasdetmiş-tir. İnsanların çoğu onunu maksadını anlayamamışlardır. Maksadını anlayanlarsa onun ayakları yıkamakla birlikte meshi yani ovalamayı kasdettiğini bildirmişlerdir. Doğrusunu Allah bilir.

Vefatı nedeniyle İbn Cerir'in üzerine çok ağıt yakan âlimler olmuştur ki, bunlardan biri de İbn Arabi'dir. Bu zat, İbn Cerir için şöyle bir ağıt yakmıştı:

"Büyük bir olay, çok önemli bir hadise ki, çok sabredicilerin sabırlarını kırmıştır.

İlimlerin öldüğü duyuruldu. Muhammed b. Cerir'in ölüm haberi geldi.

Yıldızlar kaydı. Öyle yıldızlar ki, onlar parlaktılar. Şekilleri fani olup gittiler.

Işıkları parlak olup karanlık gecenin örtüsünü aralıyorlardı.

Parlak aydınlıkları ezilip yok oldu.

Sonra ovaları sarp ve geçit vermez yerler haline geldiler.

Ey Ebu Cafer (Taberî), sen övgüye layık bir halde bu dünyadan göçüp gittin.

Ciddiyet ve gayrette hiç gevşemedin, gevşeklik göstermedin.

Çalışıp çabalamanın ücretini bolca alacaksın.

Takva için çabaladın, çaban meşkûr olsun.

Bu çaban sayesinde Cennet-i Adn'da gıbta ve sevinç içinde ebedi kalmayı hak ettin."

İbn Cerir et-Taberî için Ebu Bekir b. Düreyd de uzun bir mersiye yazmış ve bu mersiyeyi Hatib Bağdadî tamamıyla nakletmiştir. Doğrusunu, noksanlıklardan münezzeh olan yüce Allah daha iyi bilir. [21]

Hicretin Üçyüzonbîrinci Senesi

Bu senede Karmatîlerin emiri Ebu Tahir Süleyman b. Ebi Said el-Cenabî, geceleyin 1.700 süvari ile Basra'ya girdi. Kıldan örülme merdivenleri şehrin surlarına atarak surlara tırmandı ve şehire zorla girip kapıları açtı. Karşılaştığı adamların tümünü öldürdü. İnsanların çoğu ondan kaçtılar. Kendilerini suya attılar. Çokları suda boğuldu. Ebu Tahir, Basra'da onyedi gün kaldı. İnsanların bir kısmını öldürdü, Kadınları ve çocukları esir aldı. Beğendiği mallan da gasbetti. Sonra kendi memleketi olan Hecer'e döndü. Halife, onun üzerine her asker gönderdiğinde Ebu Tahir kaçıyor ve bulunduğu şehri boş olarak terkediyordu. İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciun (Doğrusu biz Allah'a aidiz ve O'na dönücüleriz.).

Halife Muktedir, bu senede Hamid b. Abbas ile Ali b. İsa'yı vezirlikten azledip Ebu Hasan b. Furat'ı üçüncü kez vezirliğe iade etti. Hamid ile Ali b. Abbasi da ona teslim etti. Hamid'e gelince; yeni vezirin yani Ebu Hasan b. Furat'ın oğlu Muhsin, Muktedir'e giderek 500.000.000 dinarı kendisinden tahsil etmeyi tekeffül edeceğini söyledi ve Hamid'i kendisine teslim etmesini istedi. Halife Muktedir de Hamid'i ona teslim etti. Muhsin, Hamid'e çeşitli işkenceler tatbik etti. Ondan sayılamıyacak derecede çok miktarda para ve mal aldı. konra onu, mallarına el koysunlar diye bazı görevlilerle birlikte Va-sıta gönderdi. Yolda gitmekte iken ona zehir içirmelerini emretti. Görevliler de Hamid'in kendilerinden istediği rafadan bir yumurtayı zehirleyerek kendisine yedirdiler. O da bu yüzden bu senenin ramazan ayında öldü.

Ali b. İsa'ya gelince, ondan 300.000 dinar para cezası tahsil edil-öı. Ayrıca kendi katiplerinden bir kısmından da para cezası alındı.

Bunlardan ve Kahramane'den müsadere edilen altınların miktarı tir) den çok olup milyonları geçti. Ayrıca bazı eşyalar, mülkler, binekle altın ve gümüş kaplar da bunlardan zorla alındı.

Vezir İbn Furat, halife Muktedir Billah'a hadim Munis'i yanı dan uzaklaştırıp Şam'a göndermesini tavsiye etti. Hadim Munis " had için gittiği Bizans'tan yeni gelmişti. Oralarda birçok kaleleri v" şehirleri fethetmiş, cidden çok miktarda ganimetler getirmişti Ts^ var ki halife, vezirin bu tavsiyesine uymuştu. Hadim Munis, halife den, ramazan ayı çıkıncaya kadar kedisine Bağdat'ta kalma müsaadesini vermesini istemişti. Hadim Munis, halifeye, vezirin oğlunun insanlara işkence ettiğini, mallarına el koyduğunu bildirmişti. Fakat yine de halife, hadim Munis'e Bağdat'tan çıkıp Şam'a gitmesini emretti.

Bu senede çekirgeler çoğaldı ve birçok ekinleri bozdu.

Bu senenin ramazan ayında halife, miras taksimatında arta kalan kısmın zevi'l-erhama verilmesini emretti.

Bu senenin ramazan ayında Babü'l-Amme'de zındıkların 204 çuval dolusu kitapları yakıldı. Yakılan kitaplar arasında Hallac'ın ve diğerlerinin tasnif ettikleri eserler de vardı. Bu yakma sırasında, kitapların süslenmesinde ve tezhibinde kullanılmış çok miktarda altın zayi oldu.

Bu senede vezir Ebü'l-Hasan b. Furat, Derbil Fadl mıntıkasında bir akıl hastahanesi yaptırdı. Bu hastahaneye her ay kendi parasından 200 dinar harcıyordu. [22]

Hicretin Üçyüzonbirinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Hallal Ahmed B. Muhammed B. Havin

Bu zatın künyesi, Ebu Bekir el-Hallal'dır. "el-Kitabü'1-Cami li Ulûm-i İmamAhmed" adlı kitabın yazarıdır. İmam Ahmed b. Han-bel'in mezhebiyle ilgili olarak bunun gibi başka bir kitap tasnif edilmemiştir. Hallal, Hasan b. Arefe'den, Sa'dan b. Nasr'dan ve diğerlerinden hadis dinlemiştir. Bu senenin ikinci gününde, cuma günü namazdan önce vefat etmiştir. [23]

Ebu Muhammed El-Cerirî

Mutasavvıf imamlardan biridir. Asıl adı, Ahmed b. Muhammed b. Hüseyin Ebu Muhammed el-Cerirî'dir. Büyük sofilerdendir. Sırr-i es-Sakatî ile arkadaşlık etmiştir. Cüneyd-i Bağdadî de ona saygı gösterir ve ikramda bulunurdu. Cüneyd can çekişirken, Cerirî'nin gelip yanında oturmasını istedi. Cerirî, Hallac-ı Mansur'un durumu hakkınca kesin birşey söyleyememiş, ancak onun hakkında iyi ifadeler kullanmıştır. Şu da var ki Cerirî, salihliği, dindarlığı ve güzel edebi ile yad edilen bir kimsedir. [24]

Maânî'l-Kur'ân Adlı Eserin Sahibi Zeccac

Asıl adı İbrahim b. Sirri b. Sehl Ebu İshak ez-Zeccac'dır. Faziletli, dindar ve güzel akide sahibi bir kimseydi. Güzel eserler vermiştir. "Ma'âni'l-Kur'ân" aldı kitap ve birçok faydalı eserler ona aittir. İlk zamanlarında camcılık yapardı. Sonra nahiv ilmine sempati duydu. Müberred'in yanma gitti. Üstadı Müberred'e her gün bir dirhem veriyordu. Sonra Zeccac zenginleşti, malı çoğaldı. Müberred'e verdiği günlük bir dirhemi vefat edinceye kadar kesmedi.

Zeccac, Kasım b. Ubeydullah'ı da eğitmiş ve yetiştirmişti. Kasım vezirliğe nasbedilince, insanlar Zeccac'ın yanma geliyorlar ve vezir Kasıma sunması için ona bazı isteklerini içeren pusulalar veriyorlardı. Bu sebeple onun yanında 40.000 dinardan fazla para birikti. Hicri 311. senenin cemaziyelevvel ayında vefat etti.

Ebu Ali el-Farisî, kendisinden nahiv dersleri aldı. İbn Kasım b. Abdurrahman b. İshak ez-Zeccacî de kendisinden nahiv dersi aldığından ötürü Zeccacî adıyla anılmıştı. Bu zat "el-Cümel fı'n-Nahv" adlı kitabın sahibidir. [25]

Mutedid'in Azatlısı Bedr

Asıl adı, Bedr el-Hammamî'dir. Kendisine Büyük Bedir de denilirdi. Son zamanlarında Fars valiliği yaptı. Kendisinden sonra oraya oğlu Muhammed vali olarak atandı. [26]

Hamid B. Abbas

Vezirlik yapmıştı. Muktedir, hicretin 306. senesinde onu vezirliğe nasbetti. Çok malı ve köleleri vardı. Fazla masraf yapardı. Cömertti, eli açıktı, mürüvveti boldu. Fazla savurgan olup yoksullara bol armağanlar verdiğine dair hikayeler nakledilmektedir. Bununla beraber yine de çok büyük bir servet biriktirmişti. Kendisine ait bir bodrumda binlerce altın bulunmuştu. Oraya her gün girdiğinde 1.000 dinar bırakırdı. Bodrum dinarla dolunca üzerini kapattı. Kendisi gözden düşüp malına el konulduğunda, bodrumda para sakladığına dair ihbarlar yapıldı. Görevliler orayı açtıklarında, cidden çok miktarda dinar buldular ve çıkardılar.

Hakkında nakledilen menkıbelerin en önemlisi, onun, Hallac-ı Mansur'un öldürülmesi hususunda ihbarcılık yapanlardan biri olduğudur.

Vezir Hamid b. Abbas, bu senenin ramazan ayında zehirlenerek öldürüldü.

Bu senede "Sahih" adlı kitabın sahibi Ömer b. Muhammed Bah-ter el-Bahterî de vefat etti. [27]

İbn Huzeyme

Asıl adı Muhammed b. İshak b. Huzeyme b. Muğire b. Salih b Bekr es-Sülemî'dir. Muhsin b. Müzahim'in azadlısıdır. Künyesi, Ebu Bekir b. Huzeyme'dir. İmamlar imamı lakabını almıştır.

Çeşitli ilimlerde derya idi. Birçok şehri dolaştı, çeşitli memleketlere seyahatlerde bulunarak hadis toplamaya ve ilim tahsil etmeye gayret sarfetti. Çok kitaplar yazıp tasnif etti, derledi. "Sahih" adlı kitabı, kitapların en kıymetlilerinden ve en faydalılarındandır. İctihad sahibi müctehitlerden biridir. Şeyh Ebu İshak eş-Şirazî, "Tabakatü'ş-Şafiiyye" adlı kitapta onun şöyle dediğini nakletmiştir: "Onaltı yaşıma vardığımdan bu yana hiçbir kimseyi taklit etmedim."

Tabakatü'ş-Şafiiyye adlı kitabımızda, İbn Huzeyme'nin biyografisini uzun uzadıya anlattık. O, Mısır'da aç kalan iki Muhammed'den biridir ki, Allah, kıldıkları namazın bereketine kendilerine rızık ihsan etmişti. Diğer Muhammed ise, Muhammed b. Nasr el-Mervezî idi. Bunların başından geçen bu hadiseye benzer başka bir hadiseyi de Hasan b. Süfyan'ın biyografisinden bahsederken anlatmıştık.

Bu senede tıpla ilgili "el-Musannefü'1-Kebir" adlı kitabın sahibi tabib Muhammed b. Zekeriya da vefat etti. [28]

Hicretin Üçyüzonikinci Senesi

Bu senenin muharrem ayında Karmatîlerin reisi melun Ebu Ta-hir el-Hüseyin b. Ebi Said el-Cenabî, Allah'ın Beyt-i Haranı'mı tavaf edip geri dönen hacılara saldırdı, yollarını kesti, onlar da savunmak için kendisiyle savaştılar. Mallarını, canlarını ve ırzlarını korumaya çalıştılar. Ama Karmatî Ebu Tahir, onlardan çoğunu Öldürdü. Öldürdüğü adamların sayısını ancak Allah bilir. Kadınlarını ve çocuklarını da esir aldı. Dilediği mallarım da kendine ayırdı. Gasbettiği malların değeri 1.000.000 dinarı bulmaktaydı. Bir o kadar da ticaret eşya ve emtiası gasbetmişti. Hacıların bineklerini, azıklarını, mallarını, kadınlarını ve çocuklarım, bu uzak çölde ellerinden aldıktan sonra onlan susuz, azıksız ve bineksiz olarak kendi hallerine bırakmıştı. Bunla-n Küfe valisi Ebü'l-Heyca Abdullah b. Hamdan müdafaa etmeye çalışmışsa da Karmatî Ebu Tahir, onu bozguna uğratıp esir almıştı. İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râcıun: (Doğrusu bizler Allah'a aidiz ve ona dönücüleriz.). Karmatî Ebu Tahir'in maiyetinde 800 savaşçı vardı. O zaman kendisi onyedi yaşındaydı. Allah onu kahretsin.

Bu hacıların soygun ve katliam haberleri Bağdat'a ulaştığında; kadınları, aileleri ve yakınları kalkıp feryad-ü figan etmeye, saçlarını başlarını yolmaya, yüzlerini tokatlamaya başladılar. Vezirin ve oğlunun zulmü neticesinde zillete maruz kalan kimselerin kadınları da bunlara katıldılar. O gün Bağdat'ta son derece feci bir gün yaşandı.

Halife bu durumu sorunca, kendisine, feryad-ü figan edenlerin; yolda soyguna uğrayıp öldürülen hacıların kadınları ile İbn Furat tarafından malları müsadere edilen kimselerin kadınları olduğu söylendi. Hacib Nasr İbnu 1-Kaşverî, halifeye gelip vezirin aleyhinde konuşarak şöyle dedi: "Ey mü'minlerin emiri, sen muzaffer bir komutan olan hadim Munis'i yanından uzaklaştırdığından ötürü cesaretlenen bu Karmatî lider ayaklandı ve buraları ele geçirmeye tamahlandı. Hadim Munis'i buradan uzaklaştırmanı sana tavsiye eden de vezir İbn Furat'tır."

Bunun üzerine halife, İbn Furat'a şöyle haber gönderdi: "İnsanlar, bana samimi davrandığın halde senin aleyhinde konuşuyorlar." Böyle dedi ve gönlünü hoş etmek için yanına gelmesini söyledi. Oğluyla birlikte bineklerine binerek halifenin yanma gittiler ve huzura girdiler. Halife onlara ikramda bulundu, gönüllerini hoş tuttu. Halifenin yanından çıktılarında hacib Nasr onlara çok hakaretlerde bulundu. Diğer büyük komutanlar da aynı şekilde onlara harakette bulundular. Vezir, normal âdeti üzere kendi makamına gidip oturdu. Halkın idaresiyle uğraştı. Gerekli hükümleri verdi, ama o geceyi kendi durumunu düşünerek geçirdi. Sabahleyin de düşünceli halde güne başladı ve şu şiiri okudu:

"Açıkgöz ve basiretli de olsa, Sabahlamış da olsa ne olacağını bilmez.

Hayır önünde mi çıkacak, yoksa arkasında mı olacak? İşte bunu bilemez."

Sonra aynı günde halife tarafından gönderilen iki komutan gelip evinin haremlik kısmına girdiler, onu başı açık, zelil, küçültülmüş ve utanılacak bir halde horlanmış olarak evden çıkararak bir kayığa bindirip Bağdat'ın öbür tarafına götürdüler. İnsanlar bu durumu anlayınca, vezir İbn Furat'ı tuğla parçalarıyla taşladılar. Camiler kapandı. Mabedlerin çoğu tahrip edildi. İnsanlar cuma namazını kılmadılar. Vezir İbn Furat'tan 2.000.000 dinar, oğlundan da 3.000.000 di nar devlete borçlu olduklarına dair yazılı ifade alındı. İkisi güvenlik kuvvetleri komutanı Nazük'e teslim edildiler. Bu miktardaki paralar kendilerinden alındıktan sonra tutuklandılar. Daha sonra halife ha dim Munis'e haber gönderdi. Hadim Munis Bağdat'a geldiğinde vezir İbn Furat ile oğlu ona teslim edildiler. O da ikisine son derece hakaretlerde bulundu, dövdü. Onu ve asla iyilik yapmamış olan suçlu oğlunu cezalandırdı. Bundan sonra ikisi de öldürüldü.

Daha sonra Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Muhanımed b. Yahya b. Hakan Ebü'l-Kasım, bu senenin rebiyülevvel ayının dokuzunda vezirliğe atandı.

Hadim Munis Bağdat'a girdiğinde, büyük bir alâyişle girmişti Yeni vezir İbn Hakan'a ricada bulunarak, kovulmuş halde San'a'ya sürülen Ali b. İsa'nın geri getirilmesini istedi. Bundan sonra hadim Munis, Mekke'ye döndü. Yeni vezir İbn Hakan, ona haber göndererek Şam'ın ve Mısır'ın durumuna bakmasını istedi.

Bu arada halife, hadim Munis'e, Karmatîlerle savaşmak üzere Küfe'ye hareket etmesini emretti. Gitmesi ve gerekli masrafları yapması için de ona 1.000.000 dinar gönderdi. Öte yandan Karmatî, esir aldığı hacıları serbest bıraktı. Bunlar 2.000 erkek ve 500 kadındı. Bunlarla birlikte Küfe valisi Ebü'l-Heyca da esirlikten affedilerek serbest bırakıldı. Halifeye mektup yazarak Basra ve Ahvaz yönetiminin kendisine verilmesini istedi, ancak halife onun bu isteğini kabul etmedi. Hadim Munis büyük bir askeri birlikle Küfe tarafına gitti. Orada durum sakinleşti. Kûfe'den kalkıp Vasıt'a gitti. Küfe'de yerine vekil olarak hadim Yakut'u bıraktı. Neticede işler yoluna girdi ve düzen sağlandı.

Bu senede Küfe ile Bağdat arasında bir adam ortaya çıkarak kendisinin Muhammed b. İsmail b. Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin b. Ali b. Ebi Talib olduğunu iddia etti. Bedevilerden ve ayak takımından bazı kimseler de onun bu iddiasını doğruladılar, etrafında toplandılar. Böylece bu senenin şevval ayında durumu kuvvetlendi. Vezir, onun üzerine bir askeri birlik şevketti. Bu askerler onunla yaptıkları savaşta kendisini bozguna uğrattılar, adamlarından bir kısmını öldürdüler. Geride kalanlar ise dağılıp gittiler. Sözü edilen bu iddiacı kişi, İsmailiye mezhebinin reislerinin ilki idi.

Bağdat güvenlik kuvvetleri komutanı Nazük, Hallacın arkadaşlarından Haydere, Şa'ranî ve İbn Mansur adındaki üç kişiyi yakaladı. Bunlardan, sahip oldukları görüş ve itikadlarmdan geri dönmelerim taleb etti, ancak bunlar vazgeçmeyince, Nazük boyunlarını vurdu ve onları Bağdat'ın doğru yakasında idam etti.

Bu senede halkın Karmatîlerden çok korkmaları nedeniyle Iraklılardan hiç kimse hacca gitmedi. [29]

Hicretin Üçyüzonîkinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

İbrahim B. Hamiş

Künyesi Ebu İshak'tır. Vaiz ve zahid bir kimseydi. İnsanlara öğüt verirdi. Onun güzel sözlerinden biri şudur: "Sakınmaya karşı Allah'ın kazası güler. Emele karşı ecel güler. Tedbire karşı takdir güler. Uğraşıp yorulmaya karşı da kısmet güler." [30]

Ali B. Muhammed B. Furat

Halife Muktedir onu vezirliğe tayin etti. Sonra azletti, yine tayin etti, yine azletti, yine tayin etti, yine azletti, yine tayin etti. Sonra onu bu senede öldürdü. Oğlunu da öldürdü. Çok büyük bir servete sahipti. 10.000.000 dinarı vardı. Çiftliklerinden her sene 1.000.000 dinar kazanırdı. 5.000 kadar âbid ve âlim kişiye, her ay kendilerine yetecek miktarda nafaka verirdi.

Vezirlikten ve hesap ilminden iyi anlardı. Anlatıldığına göre o bir günde 1.000 mektuba gözatmış 1.000 evrak imzalamıştı. Bunu görenler hayrete düşmüşlerdi. Son derece mürüvvet sahibi ve cömert bir kimseydi. Maiyetinde çalışanlara güzel muamelede bulunurdu. Ancak bunun yamsıra bazı kimselere haksızlık eder ve mallarını zorla alırdı. Allah da, zalim olan kasaba halklarını aziz ve muktedir bir kimsenin yakalayışı gibi onu yakaladı.

Eli açık bir kimseydi. Bol ihsanlarda bulunur, muhtaçlara harçlık verirdi. Bir gece muhaddisler, sofiler, edebiyatçılar, onun yanında müzakerede bulunmuşlardı. Bu gruplardan her birine 20.000 dinar vermişti.

Adamın biri onun adına bir mektup yazarak Mısır valisine götürmeye hazırlanmıştı. Mektupta Mısır valisine, hanıil-i mektuba iyilik ve ihsanda bulunması emrediliyordu. Ancak bu mektup adamın üzerinde yakalandı. Vezir onun sahte mektup yazdığını bildiği için, meclisinde hazır bulunan kimselere, kendisi adına mektup yazan bu adama nasıl bir muamele yapılması gerektiğini sordu. Bazıları elinin kesilmesini, bazıları baş parmağının kesilmesini, bazıları çok şiddetlice dövülmesini tavsiye ettiler. Vezirin kendisi ise: "Bütün bu tekliflerinizden daha iyi bir yol yok mudur?" dedi. Sonra mektubu alıp üzerine: "Evet, bu yazı bana aittir. Hamil-i mektup da en has arkadaşlarımdandır. Yapabileceğin bütün iyilikleri mutlaka kendisine yap." <jj_ ye yazdı. Mektup Mısır valisine ulaşınca, vali, mektubu getirene büyük ihsanlarda bulundu ve 20.000 dinar kadar para verdi.

Vezir İbn Furat, bir gün katiplerinden birini huzuruna çağırarak şöyle dedi:

"Yazıklar olsun sana. Ben senin hakkında çok kötü düşünüyorum. Her vakit seni yakalamak ve malına el koymak istiyorum, ama rüyada bir parça ekmekle karşıma çıkıp beni bu icraatımdan vazge-çirdiğini görüyorum. Birkaç geceden beri rüyamda seni yakalamak istediğim halde bu ekmeği bana göstererek kendini koruduğunu görüyorum. Askerlere seni öldürmeleri için emir veriyorum, sana her mızrak atışlarında veya bir darbe vurduklarında elindeki ekmek parçasını kalkan olarak onlara karşı kullandığını ve darbelerden etkilenmediğini görüyorum. Bu ekmeğin hikayesini bana anlat hele."

Katip dedi ki: "Ey vezir, küçüklüğümden beri annem her gece yastığımın altına bir parça ekmek koyardı, sabah olunca o ekmeği başımın sadakası olarak bir yoksula verirdim. Annem vefat edinceye kadar bu hal böyle devam etti. O vefat ettikten sonra bu defa ben kendim her gece yatarken yastığımın altına bir ekmek parçası koyuyor, sabah olunca da o ekmeği alıp bir yoksula sadaka olarak veriyorum." Vezir, onun bu durumunu beğenip takdir etti ve şöyle dedi: "Vallahi, bugünden sonra asla sana kötülüğüm dokunmayacaktır. Artık senin hakkında iyi niyet sahibi oldum, seni sevmeye başladım."

İbn Hallikan, vezir Ali b. Muhammed b. Furat'm biyografisini uzun uzadıya anlatmış ve bizim onun hakkında anlattığımız şeylerin bir kısmını da nakîetnıiştir. [31]

Muhammed B. Muhammed B. Süleyman B. Haris B. Abdirrahman

Künyesi, Ebu Bekir el-Ezdî'dir. Vasıt şehrindendir. Bağendî lakabıyla tanınırdı. Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr'den, İbn Ebi Şey-be'den, Şeyban b. Ferruh'tan, Ali b. el-Medinî'den, Şamlı, Mısırlı, Kû-feli, Basralı ve Bağdatlı birçok kimselerden hadis dinlemiştir. Hadis öğrenmek uğruna uzak memleketlere seyahatlerde bulunmuş ve kendini ilim tahsiline vakfetmiş, bu hususta çok çabalar sarfetmişti. Hatta anlatıldığına göre o, namazda ve uykuda, farkında olmaksızın bazı hadisleri senetleriyle okurmuş. Namazda böyle yaparken yanında bulunanlar "Sübhanallah" diyerek onu uyarırlarmış ve o da namazda olduğunu anlarmış.

Şöyle dermiş: "Ben hadisten 300.000 meseleye cevap verdim ve başka meseleye de geçmedim."

Muhammed b. Muhammed b. Süleyman, Rasûlullab (s.a.v.)'ı rüyasında görmüş ve ona şöyle demişti:

- Ya Rasûlallah! Hadislerde Mansur mu yoksa A'meş mi daha sebatlı bir ravidir?

- Mansur..."

Muhammed b. Muhammed b. Süleyman, hadislerde tedlis (hadislerin senetlerini birbirine karıştırma ve sabit olmayan asılsız senetleri nakletmek) ile ayıplanıyordu. Öyle ki Darekutnî: "O, çok tedlis yanan biri idi. Duymadığını rivayet ederdi. Hatta bazı hadisleri de çalmıştır." demiştir. Doğrusunu Allah bilir. [32]

Hicretin Üçyüzonüçüncü Senesi

İbn Cevzî dedi ki: «Bu senenin muharrem ayının bitimine bir gece kala Bağdat'ın güneyinden kuzeyine doğru güneşin batışından önce bir yıldız kaydı. Kainat aydınlandı. Öyle ki, yıldırım sesini andıran bir gürültü meydana geldi.»

Bu senenin safer ayından halife, Rafizilerden bir cemaatın Berasi Mescidi'nde toplandıklarını, bunların sahabelere sövdüklerini, cumayı kılmadıklarım, Karmatîlerle yazıştıklarını, Küfe ile Bağdat arasında bir yerde ortaya çıkan Muhammed t*. İsmail'e bey'ata davet ettiklerini, onun Mehdi olduğunu söylediklerini, Muktedir'den ve ona tabi olanlardan uzak bulunduklarına dair ifadeler kullandıklarını haber aldı. Bunlar için gerekli tedbirlerin alınmasını emretti ve âlimlere mezkûr mescid hakkındaki fetvalarını sordu. Bunlar da orasınınm Mescid-i Dırar olduğuna dair fetva verdiler. Rafizilerden elegeçirilen-ler, şiddetle dövüldüler. Bunların durumları halka ilan edildi. Mezkûr Berasi Mescidi'nin yıkılması emredildi ve Nazük tarafından yıkıldı. Vezir Hakanî de emir verdi. Yıkılan o mescidin yeri mezarlık haline getirildi. Orada mevaliden bir cemaat defnedildi.

İnsanlar bu senenin zilkade ayında hacca gitmek üzere yola koyulduklarında Karmatî lider Ebu Tahir Süleyman b. Ebi Said el-Ce-nabî yollarım kesti. Hacı adaylarının çoğu memleketlerine geri döndüler. Anlatıldığına göre bazıları ondan eman dilediler. O da hacca gitmeleri için onlara eman verdi.

Halifenin askerleri, onunla ne kadar savaştılarsa da, çok güçlü olduğundan ve inatçı bir yapıya sahip bulunduğundan ötürü bu savaşların bir yararı olmadı. Bağdatlılar da bundan rahatsız oldular. Bağdat'ın batı yakasında yaşayanlar, bunlardan korktukları için doğu yakasına taşındılar. Karmatî, Küfe şehrine girdi. Orada bir ay ikamet etti. Halkın hoşuna giden mal ve kadınlarını gasbetti.

İbn Cevzî dedi ki: Bu senede Bağdat'ta hurma ürünü çoğaldı. Öyle ki, sekiz ntl (yaklaşık 4 kg.) hurma, bir habbe gümüşe satılır oldu. Hurmanın bir kısmı kurutuldu ve Basra'ya sevkedildi.

Bu senede halife Muktedir, veziri Hakanî'yi, bir sene altı ay iki gün görevde bıraktıktan sonra azletti. Yerine Ebu Kasım Ahmed b Ubeydullah b. Ahmed b, Hatib el-Hasibî'yi atadı. Çünkü bu zat, Hasan b. Furat'm zevcelerinden birinin malını dağıtıp harcamıştı. Bu mal 700.000 dinadı. Hasibî, Ali b. İsa'ya Mısır ve Şam mıntıkalarının yönetimini üstlenmesini emretti. O, Mekke'de ikamet etmekte idi. Bazan Mısır ve Şam taraflarına gidiyor ve gerekli düzenlemeleri yapıyor, sonra Mekke'ye dönüyordu. İşleri bu yolla idare ediyordu. [33]

Hicretin Üçyüzonüçüncü Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Ali B. Abdülhamid B. Abdullah B. Süleyman

Künyesi Ebü'l-Hasan el-Gadairî'dir. Kavarirî'den ve Abbas el-Anberî'den hadis dinledi. Güvenilir ve sika abidlerdendi.

Şöyle demişti: «Bir gün Sırri es-Sakatî'ye gittim, kapısını vurdum. Kapıya çıktı. Ellerini kapının iki tarafına dayayarak şöyle dedi: "Allahını, beni senin ibadetinden alıkoyan kimseyi meşgul et." Onun bu duası sayesinde berekete nail oldum. Halep'ten Mekke'ye kırk kez yaya olarak gidip haccettim ve yine yaya olarak geri döndüm.» [34]

Hafız Ebü'l-Abbas Es-Serrac

Muhamnıed b. İshak b. İbrahim b. Mehran b. Abdullah es-Sakatî. Sakif kabilesinin azathsıdır. Künyesi, Ebü'l-Abbas es-Serrac'tır.

Sika hadis imamlarından ve hafizlarındandır. Hicretin 218. senesinde doğdu. Kuteybe'den, İshak b. Raheveyh'den, çok sayıda Horasanlı, Bağdatlı, Kûfeli, Basralı ve Hicazlılardan hadis dinledi. Kendisinden daha önce doğmuş, daha Önce vefat etmiş ve yaşça kendisinden daha büyük oldukları halde Buharî ile Müslim de kendisinden hadis rivayet etmişlerdir.

Cidden faydalı birçok eserleri vardır. Duası müstecap olan kimselerdendi. Rüyasında bir merdivene tırmandığını ve doksandokuz basamak çıktığını görmüştü. Bu rüyasını her kime tabir ettirmişse hepsi de kendisine, doksandokuz sene yaşayacağım söylemişlerdi. Gerçekten de o kadar yaşamıştı. Kendisi seksenüç yaşındayken oğlu Ebu Amr dünyaya gelmişti.

Hakim, oğlu Ebu Amr'ın şöyle dediğini rivayet etmiştir:

«Mescide babamın yanına gittiğimde insanlar onun çevresinde oturmaktaydılar, onlara şöyle diyordu: "Ben seksenüç yaşımdayken bir gecede işte bu oğlumu kazandım."» [35]

Hicretin Üçyüzondördüncü Senesi

Bu senede Bizans imparatoru Domestikos, sınırlarda yaşayan Müslüman halka mektuplar yazarak kendisine haraç ödemelerini istedi. Müslümanlar onun bu isteğini kabul etmeyince bu senenin basında askerleriyle birlikte üzerlerine yürüdü ve ülkede bozgunculuk yaptı. Malatya şehrine girdi. Halkın bir kısmını öldürdü, bir kısmını esir aldı. Orada onaltı gün müddetle ikamet etti. Malatyalılar Bağdat'a gelerek halifeden Domestikos'a karşı yardım istediler.

Bağdat'ın iki mıntıkasında yangın meydana geldi. Bu yüzden iki yangın yerinde de çok sayıda insan öldü. Yangın yerlerinden birinde 1.000 ev ve dükkân yandı. Sonra İmparator Domestikos'un ölüm haberi geldi. Bu mektup minberler üzerinde okundu. Ayrıca Mekke'den de bir mektup geldi. Bu mektupta halkın, Karmatîlerin kendilerine yaklaşmaları nedeniyle son derece huzursuz olduğu anlatılıyordu. Halk bu yüzden Mekke'yi bırakıp Taife ve çevredeki diğer yerleşim alanlarına göçmüştü.

Bu senede Nusaybin'de büyük bir fırtına esti. Bu yüzden çok sayıda ağaç kökünden söküldü ve evler yıkıldı.

İbnü'l-Cevzî dedi ki: Bu senenin şevval ayının sekizinde (kanun-i evvelin 7'sinde) pazar günü Bağdat'ta çok miktarda kar yağdı. Bu nedenle şiddetli bir soğuk meydana geldi. Öyle ki, hurma ağaçlarının ve diğer çeşitli ağaçların çoğu telef oldu. Yağlar, hatta içecekler dondu. Gülsulan, sirkeler, haliçlerdeki sular ve Dicle ırmağının suyu da dondu. Bazı hadis âlimleri, Dicle nehrinde donan sular üzerinde hadis okumak için oturum düzenlediler. Orada hadis okuyup yazdılar. Sonra yağan yağmurlar nedeniyle soğuğun şiddeti kırıldı ve bütün soğuklar, karlar, buzlar yokoldu Allah'a hamdolsun.

Bu senede hacılar Horasan'dan Bağdat'a geldiler. Hadim Munis, Karmatîlerin Mekke'ye hücum ettiklerini gerekçe olarak ileri sürüp mazeret beyat etti. Hacca gitmemelerini söyledi. Onlar da geri döndü-te. Bu senede Irak tarafından hacca giden olmadı. Gitme imkanı bu-

Bu senenin zilkade ayında halife, veziri Ebü'l-Abbas el-Hasibî'yi bır yıl iki ay vezirlik yaptıktan sonra azletti. Yakalanıp hapse atılmasını emretti. Çünkü vezir Ebü'l-Abbas görevini ihmal etmiş, vezirlik feriyle ilgilenmemiş, halkın yararına olan işlere bakmamıştı. Zira o, Per gece içki içmekle meşgul oluyor, sabaha mahmur olarak başlıyor, ayı ile kötüyü birbirinden ayırd edemiyordu. Devlet işlerim vekillerine bırakmış, onlar da kendisine ihanet edip kendi çıkarları doğrultu, sunda çalışmışlardı. Halife onu azlettikten sonra vezirliğe atayacağj Ali b. İsa gelinceye kadar vekaleten Ebü'l-Kasım Ubeydullah b. Mu-hanımed el-Kelvezanî'yi vezirliğe atadı. Sonra Dımışk'ta bulunan Ali b. İsa'nın getirilmesini emretti. O da büyük bir gösterişle Bağdat'a geldi. Genel ve özel bütün faydalı işleri, maslahatları yürütmeye başladı, işleri yoluna koydu. Düzen sağlandı. Ali b. İsa, Hasibî'yi çağırıp onu tehdit etti, kınadı ve Aziz ve Celil olan Allah'a karşı gelip hususi hayatını kötü yaşamasından, halkın idaresini kötüye sevkettiğinden ötürü onu kadıların ve ayandan olan zevatın huzurunda yerdi. Onunla münakaşa etti. Sonra onu zindana gönderdi.

Bu senede Said lakabıyla tanınan Nasr b. Ahmed es-Sam'anî, Rey mıntıkasını ele geçirdi. Orada hicretin 316. senesine kadar ikamet etti.

Said, bu senenin yaz mevsiminde Tarsus'tan Bizans'a doğru gazaya gitti. Ganimetler elde edip askerleriyle birlikte salimen geri döndü.

Bu senede Iraklılar Karmatîlerin hücumu korkusundan ötürü hacca gitmediler.

Bu senede meşhur şahsiyetlerden Bağdat halife sarayının yakınındaki Babü'n-Nobî kapısının muhafızı Sa'd en-Nobî, safer ayında vefat etti. Onun yerine kardeşi aynı kapının muhafızlığına tayin edildi ve bunlardan sonra bu kapı onların adıyla anılır oldu.

Bu senede Muhammed b. Muhammed el-Bahilî, Muhammed b. Ömer b. Lübabe el-Karmatî, Hanefî mezhebine göre feraiz ilmini iyi bilen Nasr b. Kasım Ebü'1-Leys vefat ettiler. Nasr; Kavarirî'den hadis dinlemiş, ders almıştı. Sika bir ravi olup Ebu Hanife hazretlerinin mezhebine göre feraizi iyi bilirdi. Allah'a yakın, kadri yüce bir zattı. [36]

Hicretin Üçyüzonbeşinci Senesi

Bu senenin safer ayında yeni vezir Ali b. İsa, Dımışk'tan Bağdat'a geldi. Halk kendisini yolda karşıladı. Bir kısmı onu karşılamak için Enbar'a kadar gitti. Bir kısmı daha yakınlarda durdu. Halifenin huzuruna girdiğinde halife onunla güzelce konuştu. Sonra vezir kendi makamına döndü. Halife ardından, ona halılar, kumaşlar, çeşitli sergiler ve 20.000 dinar para gönderdi. Ertesi gün de saraya gelmesini emretti. Saraya vardığında halife ona hü'at giydirdi. AH b. İsa, hil'atı giydikten sonra şu şiiri okudu:

"İnsanlar ancak dünya ile ve dünyanın sahibi ile beraber olurlar. Dünya bir kimseden yüz çevirince onlar da o kimseden yüz çevi Dünyanın kardeşini (dünyalığı olanı) tazim edip sayarlar. Ama bir gün dünya o kimseye hoşlanmadığı bir şekilde saldırırsa omar da o kimseye saldırırlar."

Bu senede Bağdat'a, Bizanslıların Samsat'a girip oradaki bütün mallan yağmaladıklarına ve oraya imparatorun otağını kurduklarına büyük camide çan çaldıklarına dair bir mektup geldi. Halife de hadim Munis'e, askerleri hazırlayıp oraya sefere gitmesini emretti ve ona kıymetli hü'atler giydirdi. Bir süre sonra Müslümanların, Samsat'a saldıran Rumlara karşı hücuma geçip onların çoğunu öldürdüklerine dair mektup geldi. Hamd ve minnet Allah'adır.

Hadim Munis, harekete geçmek üzere hazırlandığında, hizmetçilerden biri yanına gelip halifenin -vedalaşmak üzere saraya gitmesi anında- onu yakalatmaya niyetlendiğini bildirdi. Sarayda, kendisinin içine düşmesi için bir çukur kazıldığı ve çukurun, üzerine bir halı serilerek gizlendiği anlatıldı. O da saraya gitmekten vazgeçti. Her taraftan komutanlar yanma geldiler ve halifeye karşı onunla birlik oldular. Halife de ona kendi el yazısı ile bir mektup göndererek duyduğu bu haberin doğru olmadığına dair yemin etti. Bunun üzerine hadim Munis'in gönlü hoş oldu ve köleleriyle birlikte saraya gitti.

Saraya girdiğinde, halife onunla güzelce konuştu, onu şanına yaraşır bir şekilde karşıladı. Kendisine karşı gönlünün hoş olduğuna, kalbinde ona karşı asla kötü bir niyet bulunmadığına, kendisine karşı bildiği eski safıyane düşünceleri muhafaza ettiğine yemin etti. Bundan sonra hadim Munis saygı ve ikram görmüş olarak saraydan çıktı. Halifenin oğlu Abbas, vezir, hacib Nasr hizmetçileriyle birlikte onu uğurlamaya çıktılar. Ümera ve komutanlar, maiyet erleri gibi onun önünde tekbirler getirdiler. Yola çıkış günü, cidden görülmeye değer muazzam bir gündü. Bizanslılarla savaşmak üzere sınır boyuna yöneldi.

Bu senenin cemaziyelevvel ayında, birçok kadınları boğarak öldüren bir adam yakalandı. Bu adam astrolog olduğunu, gaipten haber verdiğini ileri sürüyordu. Bu özelliği nedeniyle kadınlar ona yöneldiler. Bir kadınla yalnız başına tenhada buluşunca, onunla fuhuş yapıyor, sonra da elindeki bir kirişle onu boğuyordu. Bu işlerde karısı da kendisine yardımcı olmuştu. Boğup öldürdüğü kadınları kendi evinde kazdığı bir çukura defnediyordu. O çukur dolunca, başka bir eve ta-Şmmış, orada da aynı işi yürütmeye devam etmişti. Son olarak ikamet etmekte olduğu evde yakalandığında, bu evde onyedi kadını boğup defnettiği ortaya çıkarıldı. Daha önce ikamet etmiş olduğu evler de araştırılınca çok sayıda kadını öldürüp oralara defnettiği tesbit edildi. Kendisine bu yüzden 1.000 kırbaç vuruldu, sonra da boğularak öldürüldü.

Bu senede Rey beldelerinde, Deylemliler ortaya çıktılar. Allah onları kahretsin. Bunların bir reisi vardı. İdarelerini ele almıştı. Kendisine Merdavic deniliyordu. Altından bir taht üzerine oturmuş, önünde de gümüşten bir taht vardı ve: ''Ben, Davud oğlu Süleyman'ım." diyordu. Reylilere, Kazvinlilere ve İsfahanlılara cidden çok kötü muamelelerde bulunmuştu. Kadınları ve beşikteki çocukları öldürüyor halkın mallarını gasbediyordu. Son derece zorba olup yüce Allah'ın yasaklarına karşı da cür'etkar biriydi. Türkler onu öldürdüler. Allah Müslümanları onun şerrinden böylece korudu ve Müslümanları rahata kavuşturdu.

Bu senede Yusuf b. Ebi's-Sâc ile Ebu Tahir el-Karmatî arasında Küfe şehri yakınlarında bir savaş cereyan etmişti. Ebu Tahir, Yusuf tan önce oraya gitmiş ve Yusuf ona: "Emir dinle ve itaat et. Yoksa şevval ayının 9'unda cumartesi günü savaşa hazır ol!" mealinde bir mektup yazdı. Ebu Tahir de: "Haydi gel öyleyse!" diye cevap yazdı. Yusuf onun üzerine doğru yürüdü.

İki ordu karşı karşıya geldiklerinde Yusuf, Karmatî ordusunu küçük gördü. Yusuf b. Ebi's-Sâc'm maiyetinde 20.000 asker bulunuyordu. Karmatî'nin ise 1.000 süvari ve 500 piyade askeri vardı. Yusuf: "Şu köpeklerin değeri ne ki!" diyerek onları küçümsedi ve hemen katibe, -savaş henüz başlamadan önce- fetih müjdesini bir mektupla halifeye bildirmesini emretti. Fakat iki taraf savaşa tutuşunca Karma-tîler büyük bir sebat gösterdiler. Karmatî, bineğinden inip adamlarını savaşa teşvik etti. Yusuf un maiyetindeki halife ordusunu hezimete uğrattılar ve komutan Yusuf b. Ebi's-Sâc'ı esir aldılar. Halifenin ordusundaki askerlerin çoğunu öldürdüler. Kûfe'yi de istila ettiler.

Bu haberler Bağdat'a ulaştı. Halk arasında, Karmatîlerin Bağdat'ı ele geçirmek istediklerine dair haberler yayıldı. Bağdatlılar bundan son derece tedirgin oldular ve bunun gerçek olduğuna inanarak halifenin huzuruna varıp şöyle dediler:

"Ey mü'minlerin emiri! Mal, ancak Allah düşmanlarıyla savaşmak hususunda kullanılmak için biriktirilir ve saklanır. Böyle bir durum sahabelerin zamanından sonra asla meydana gelmemişti ve bundan daha feci bir halle karşılaşılmamıştır. Şu kafir Karmatî, hacıların yolunu kesmiş, insanların hacca gitmelerine engel olmuştur. Defalarca Müslümanları öldürmüştür. Beytü'l-malda da para yoktur. Ey mü'minlerin emiri, Allah'tan kork ve hanımefendiyle (annenle) görüş-Belki musibetler için biriktirdiği parası vardır. İşte şimdi o paraları kullanmanın tam zamanıdır."

Bundan sonra halife, annesinin yanına gitti. Annesi önce söze başladı ve halife talepte bulunmadan önce kendisine 500.000 dinar verdi- Beytü'l-malda da bir o kadar vardı. Halife bunları Kar-rnatîlerle savaşacak ordunun teçhizinde kullanması için vezire teslim ptti. Bundan sonra vezir, komutan Büleyk idaresinde 40.000 kişilik Djr ordu teçhiz etti. Karmatîler bunu duyunca Bağdat'ın yollarını kestiler. Bağdat'a girmek istediler, ama bu imkanı bulamadılar. Nihayet Büleyk onlarla karşılaştı. Fakat kısa sürede Büleyk ve askerleri hezimete uğradılar. İnnâ lillah ve innâ ileyhi râciûn (Doğrusu bizler Allah'a aidiz ve biz O'na dönücüleriz.)

Bu arada Yusuf b. Ebi's-Sâc da Karmatîlerin yanında zincire vurulmuş olarak çadırda tutuluyordu. Savaş alanım seyrediyordu. Karmatî lider Ebu Tahir çadıra döndüğünde Yusuf a: "Sen kaçmak mı istedin?" dedi ve emir verip Yusuf un boynunu vurdurdu.

Karmatîler, Bağdat tarafından Enbar'a döndüler. Sonra Heyt'e doğru gittiler. Bağdatlılar onlardan kurtuldukları için çokça sadaka verdiler. Halife, halifenin annesi ve vezir, Karmatîleri üzerlerinden savan Allah'a şükrettiler.

Fatımî olduğunu iddia eden Mehdi, Mağrib beldelerinde oğlu Ebü'l-Kasım'ı bir orduyla harekete geçirdi. Ama askerleri hezimete uğradı. Adamlarından çoğu öldürüldü.

Yukarıda adı geçen Mehdi, kendi şehri Mehdiye'yi bu senede kurdu.

Bu senede Abdurrahman b. ed-Dahil, Endülüs'ün Tuleytula şehrini kuşatma altına aldı. Bu şehrin halkı Müslümandı ama ahidlerini bozmuşlardı. Abdurrahman, orayı zor kullanarak fethetti ve ahalinin bir kısmını öldürdü. [37]

Hicretin Üçyüzonbeşinci Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

İbn Cessas El-Cevherî

Asıl adı, Hüseyin b. Abdullah b. Cessas el-Cevherî, Ebu Abdil-lah'tır. Bağdatlıdır. Büyük bir servete sahipti. Bu servetinin kaynağı Ahmed b. Tolon ailesinden gelmektedir. Ahmed onu mücevherci yapmıştı. Mısır'da eline geçen kıymetli mücevherleri satar ve pazarlardı, «öylece cidden büyük bir kazanç sağladı.

Ibn Cessas dedi ki: "Bir gün İbn Tolon'un kapısında duruyordum, ^hramane dışarı çıktı. Eline, üzerinde 100 mücevher tanesi buluta*1 bir gerdanlık almıştı. Bu mücevherlerden her biri 2.000 dinar desendeydi, Kahramane bana dedi ki: "Şu gerdanlığı almanı ve hac-ım ufaltmanı istiyorum. Çünkü bu istenilenden daha büyük ve göze hoş görünmüyor." Gerdanlığı elinden alıp evime götürdüm. Üzerinde-ki büyük mücevherleri onda. bir kıymetine indirecek şekilde küçülttüm ve götürüp Kahramane'ye teslim ettim. Böylece ben de büyük bir kazanç sağladım. Aslında o bunları küçülttürürken mücevher kırıntılarını telef etmek istiyordu. Mücevherlerin değeri 200.000 dinar tuta-rındaydı."

Günün birinde halife Muktedir zamanında, İbn Cessas büyük bir para cezasına çarptırıldı. Kendisinden 16.000.000 dinar alındı, ama yine de geride büyük bir serveti kalmıştı. Tüccarlardan biri onun bu durumunu şöyle anlatıyor:

"Yanma gittim. Evin içinde deli gibi dolaştığım gördüm. Kendisine sordum:

- Sana ne olmuş, neyin var?

- Yazıklar olsun sana! Benden şu kadar ve şu kadar para aldılar, canımın çıktığını hissediyorum adeta.

Kendisini azarladım. Teselli etmeye başladım ve ona şöyle dedim:

- Geride kalan evlerin, bahçelerinn, çiftliklerin 700.000 dinar tutarındadır. Ayrıca yanında ne kadar mücevher ve eşya var; onu da bana doğru söyle bakalım.

Yapılan tesbit sonunda 300.000 dinar malı olduğunu gördüm. Ayrıca sikkeli altın ve gümüşleri de bundan hariçti. Kendisine dedim ki:

- Bağdat'taki tüccarlardan hiçbiri senin kadar zengin değildir. Ayrıca devlet erkanı nazarında da, halk nazarında da büyük bir itibara sahipsin!

Bu sözlerim karşısında biraz teselli buldu ve rahatladı. Yemek yemeğe başladı. Çünkü üç günden beri hiçbir şey yememişti."

İbn Cessas, Muktedir'in annesi Seyyide'nin aracılığı sayesinde Muktedir'in kendisine verdiği para cezasından kurtuluşunu şöyle anlatır:

"Sarayda yüz çuvala baktım. Mısır'dan getirilmiş hurda, eski püs-kü eşyalar vardı bu çuvalların içinde. Bunlar sarayın ardiyesine bırakılmıştı. Bunların arasında bulunan bir çuvalda Mısır'dan getirilmiş 1.000 dinarım vardı ki, kimse bunun farkında değildi. Bunu Muktedir'in annesinden istemiş, bana hibe etmesini arzetmiştim. O da bu hususta oğlu Muktedirle konuştu, Muktedir de bunu bana verdi. Teslim aldığımda içindeki altınlardan bir tanesinin dahi eksihnediğini gördüm."

Bununla birlikte İbn Cessas, sözlerinde ve fiillerinde son derece aptal biriydi. Aptallığını ispatlayan birçok sözleri ve hareketleri nakledilmiştir. Anlatıldığına göre o, kendisine aptal denilsin diye kasıtlı olarak böyle davranırmış. Başka bir rivayette anlatıldığına göre o, olsun diye böyle davranırmış. Doğrusunu, noksanlıklardan münezzeh olan yüce Allah daha iyi bilir. [38]

Abdullah B. Muhammed El-Kazvinî

Abdullah b. Muhammed el-Kazvinî bu senede vefat eden meşhur şahsiyetlerden biridir. [39]

Ali B. Süleyman B. Mufaddal

Künyesi, Ebü'l-Hasan el-Ahfeş'tir. Müberred'den, Sa'leb'den, Ye-zi-dî'den ve diğerlerinden hadis rivayet etmiştir. Rüyanı, Muafa ve diğerleri de kendisinden rivayetlerde bulunmuşlardır. Nakillerinde son derece güvenilir, sika bir ravi idi. Mali durumu zayıftı. Ebu Ali b. Mukle'nin aracılığına başvurdu. Ebu Ali gidip kendisine maaş bağlaması için vezir Ali b. İsa'dan ricada bulundu, ancak vezir onun bu talebini uygun bulmadı. Ali b. Süleyman, son derece mali sıkıntıya düştü. Öyle ki, çiğ lahana yemeye başladı. Bu senenin şaban ayında çokça çiğ lahana yediğinden ötürü ani bir ölümle öldü.

Kendisinden bahsettiğimiz bu zat, Küçük Ahfeş'tir. Ortanca Ah-feş'e gelince o, Sibeveyhî'nin öğrencisi Said b. Mes'ade'dir. Büyük Ah-feş ise, Ebü'l-Hattab Abdülhamid b. Abdülmecid'dir ki, o da Hecerli-dir. Bu zat, Sibeveyhî'nin, Ebu Ubeyd'in ve diğerlerinin üstadıdır.

Başka bir rivayette anlatıldığına göre "el-Usûl fi'n-Nahv" adlı kitabın sahibi nahivci Ebu Bekr Muhammed b. Sirri es-Sirac bu senede vefat etmiştir. İbnü'1-Esir böyle demiştir. Muhammed b. el-Müseyyeb ei-Ergiyanî de bu senede vefat eden meşhur şahsiyetlerdendir. [40]

Hicretin Üçyüzonaltıncı Senesi

Bu senede Karmatüerin lideri Ebu Tahir Süleyman b. Ebi Said el-Cenabî, ülkede fesat çıkardı. Rahbe'yi kuşatıp oraya zorla girdi ve ahalinin bir kısmını öldürdü. Karkisyalılar ondan eman dilediler. Onlara enıan verdi. Müfrezelerini çevredeki bedevilere gönderdi ve onlardan bir kısmını öldürdü. Öyle oldu ki, insanlar onun namını duyar duymaz kaçıyorlardı. Bedevilere bir vergi tarhetti. Bu vergiyi her sene Hecer'e göndereceklerdi. Kişi başına iki dinar baş vergisi ödemekle yükümlü kılındılar.

Karmatî lideri, Musul çevresinde de fesat çıkardı. Sancar ve ahalisini fesada boğdu. Bu mıntıkaları tahrib etti, insanları öldürdü, ballarını yağmalayıp talan eti. Hadim Munis, onun üzerine yürüdü. * akat ikisi karşı karşıya gelemediler.

Karmatî lider Ebu Tahir, kendi memleketi olan Hecer'e döndü ve orada Dar-ı Hicret adını verdiği bir saray yaptırdı. İnsanları, Mağrih ülkesinin Mehdiye şehrinde bulunan Mehdi adına bey'ata çağırdı Durumu güçlendi. Taraftarları çoğaldı. Bunlar Irak sevadmdaki köy lere ve kasabalara baskın yapıyor, ahaliyi öldürüyor ve mallarını ya& malıyorlardı. Küfeye girmeye niyetlendi. Orayı ele geçirmek istedi ama bunu başaramadı. Vezir Ali b. İsa, bu Karmatî liderin İslâm ül' kesinde yaptığı işleri görüp ona karşı koyacak gücü kendisinde bulamayınca vezirlikten istifa etti. Çünkü halife ve ordusunun bu adama karşı koyamayacak kadar zayıf olduğunu görüyordu. Bu nedenle vezirlikten istifa etti.

Bu sırada meşhur katip Ali b. Mukle, vezirliğe atanmak için çaba sarfetti. Nasr el-Hacib ile Abdullah el-Beridî'nin tavsiyesi üzerine vezirliğe tayin edildi. Sonra halife, hadim Munis komutasında büyük bir orduyu Karmatîlerin üzerine şevketti. Bu ordu, Karmatîlerle yaptığı savaşta çok sayıda adam öldürdü. Önde gelenlerinden birçok Kar-matîyi de esir aidi. Hadim Munis, onları Bağdat'a getirdi. Bayrakları yere yatırılmış ve üzerlerine de şu ayet yazılmıştı:

"Biz, memlekette güçsüz sayılanlara iyilikte bulunmak istiyorduk." (el-Kasas, 5.)

Halk, Karmatîlerin öldürülüp bir kısmının esir alınmasına çok sevindi. Bağdatlılar bundan çok memnun oldular. Irak diyarında güçlenip etrafa yayılan Karmatîler, artık kırılmış ve bozguna uğramışlardı.

Bundan sonra Karmatîler, başlarına Hirris b. Mesud'u lider yaptılar. Fatımilerin atası olan ve Mağrib ülkesinde ortaya çıkan Meh-di'ye bey'atta bulunmaya insanları davet ettiler. Bunlar, yalancı da-vetçilerdi. Nitekim âlimlerden bir kısmı da böyle demişlerdir. Bununla ilgili detaylı açıklamalar yeri geldiğinde verilecektir.

Bu senede hadim Munis ile halife Muktedir arasında bir soğukluk meydana geldi. Çünkü güvenlik kuvvetleri komutanı Nazük ile Muktedirin dayısı oğlu Harun b. Arib arasında bir çatışma meydana gelmişti. Harun, Nazük'ü mağlub etmiş ve halk arasında Harun'un emirü'l-ümera olacağına dair bir haber yayılmıştı. Hadim Munis, bunu duyunca, acele olarak Rakka'dan Bağdat'a döndü. Halife ile görüştü ve neticede anlaştılar. Sonra halife, Harun'u, hilafet sarayına nakletti. Böylece halife ile hadim Munis arasındaki soğukluk daha da arttı. Komutanların bir kısmı, bu yüzden hadim Munis'in tarafına geçtiler. Hadim Munis ile halife arasında elçiler gidip geldi. Bu senenin sonu, bu vaziyette geldi. Bütün bu olup bitenler, yönetimin zayıflığından, düzenin bozukluğundan, fitnenin artmış olup memleketin her tarafına yayılışından ötürü meydana gelmişti.

Bu senede Alevi davetçilerniden Rey valisi Hüseyin b. Kasım, peylenı valisi tarafından öldürüldü. Bunların sultanı da mücrim ve günahkar Merdavic idi. Allah onu kahretsin. [41]

Hicretin Üçyüzonaltıncı Senesinde Vefat Eden Meşhur Şahsiyetler

Benan B. Muhammed

Benan b. Muhammed b. Hamdan b. Said. Künyesi, Ebü'l-Hasan1-dır. Zahid bir kimseydi. Hammal diye bilinirdi. Çok kerametleri vardır. Halk nazarında büyük bir mertebesi vardı. Sultanın verdiği hiçbir şeyi kabul etmezdi.

Bir gün, İbn Tolon'un kötülüklerini sayarak kınadı ve ona iyilikleri emretti. İbn Tolon da bu yüzden gazablanarak, görevlilere onu aslanın Önüne atmalarını emretti. Fakat aslan gelip onu kokluyor ve geri çekiliyordu. Bundan sonra İbn Tolon, aslanın önünden kaldırılmasını görevlilere emreti. Bu yüzden halk ona saygı göstermeye başladı. Bazı kimseler, aslanın önüne atıldığı zamanki halini ona sorduklarında şöyle anlatmıştı: "O sırada hiçbir sıkıntım olmadı. Yalnızca, yırtıcı hayvanların artıklarını, bu artıkların temiz mi yoksa necis mi olduğu hususunda âlimlerin ihtilaflarını düşündüm."

Anlatıldığına göre adamın biri yanma gelerek ona: "Bir adamdan 100 dinar alacağım vardır. Ancak ona bu parayı verdiğime ilişkin vesikayı kaybettim. Korkarım ki adam da bana olan borcunu inkar edecektir. Vesikamı bana geri göndermesi için Allah'a dua etmeni senden diliyorum." dedi. Benan da o adama şu cevabı verdi: "Ben yaşlanmış, kemikleri incelmiş bir adamım. Helva seviyorum. Haydi git bana bir ölçek helva satın al ve getir ki senin için dua edeyim." Adam gidip bir ölçek helva satın aldı. Sonra Benan'a getirdi. Benan, içinde helvanın bulunduğu kağıdı açınca o adamın kaybettiği borç vesikası olduğu görüldü. Adama: "Vesikan bu mu?" diye sorunca adam: "Evet" diye cevap verdi. Benan da ona şöyle dedi: "Haydi, borç vesikanı al. Helvayı da götür. Çocuklarına yedir."

Vefat ettiği vakit bütün Mısırlılar ona olan saygılarından ve ikramlarından ötürü cenazesine katılmışlardı.

Bu senede vefat eden meşhur şahsiyetler arasında Muhammed b. Akil el-Belhî, Ebu Bekir b. Ebu Bekir es-Sicistanî (Bunun hem kendisi hem de babası hadis hafızı idiler.), Müslim üzerine müstahrec olarak "Sahih" adlı hadis kitabım yazan Ebu Avane Yakub b. İshak b. ibrahim el-İsferayinî bulunmaktadır. Bu zat, çok hadis rivayet eden badis hafızlarından ve meşhur imamlardandı.

Hacib Nasr da bu senede vefat etmişti. Bu zat seçkin emirlerd biri olup akıllı ve dindar bir kimseydi. Karmatîlerle yapılan saaşt kendi malından 100.000 dinar harcamıştı. Sevabım Allah'tan umarak bizzat kendisi de bu savaşa katılmış ve bu senede yolda iken vefat et misti. Halife Muktedir'in hacibi idi. [42]

Hicretin Üçyüzonyedinci Senesi

Bu senede halife Muktedir hilafetten hal' edildi. Yerine Kahir Muhammed b. Mutedid Billah geçti.

Bu senenin muharrem ayında hadim Munis ile Muktedir Billah arasındaki soğukluk fazlalaştı. İş büyüdü. Neticede Muktedir hilafetten hal' edildi. Yerine Kahir Muhammed b. Mutedid geçirildi. Kahir Muhammed'e halifelik bey'atı yapıldı, ona halife olarak selam verildi ve kendisine Kahir Billah lakabı takıldı. Bu hadise bu senenin muharrem ayının ortasında, cumartesi gecesi vukubuldu.

Hilafete geçen Kahir Billah, vezirliğe Ali b. Mukle'yi atadı. Muktedir'in evini yağmalattı ve oradan birçok şey gasbettirdi. Muktedir'in annesine ait olup türbesinde gömülmüş olan 500.000 dinarı da alarak beytü'1-mala götürdüler. Hilafet sarayı kuşatma altına alınıp Muktedir ile annesi, teyzesi, has adamları ve cariyeleri saraydan dışarı çıkarıldılar. Oradaki hacipler ve hizmetçiler kaçıp gittiler.

Nazük, güvenlik kuvvetleri komutanlığına ek olarak hacipliğe de atandı. Muktediri, halifelikten feragat ettiğine dair bir yazı yazmaya zorladı. Bu yazıyı yazdırırken Muktedir'e, ümera ve ayandan bir cemaatı şahid tuttu. Yazılan feragat yazısı Kadı Ebu Ömer Muhammed b. Yusuf a teslim edildi. Kadı, aldığı bu yazıyı oğlu Hüseyin'e verip: "Bu yazıyı muhafaza et ve Allah'ın yaratıklarından hiç kimseye gösterme." dedi.

Muktedir, iki gün sonra halifeliğe dönünce kadı bu yazıyı ona iade etti. Muktedir de bu yararlılığından ötürü ona teşekkür etti ve onu kadi'l- kudatlığa tayin etti.

Muharrem ayının 16'sında pazar günü, Kahir Billah halifelik makamına oturdu. Vezir Ebu Ali b. Mukle, gelip önünde oturdu. Ülkenin vilayetlerindeki valilere, Muktedir'in yerine Kahir'in hilafete geçtiğine dair mektuplar yazdı. Ali b. İsa'yı zindandan salıverdi. Kendisine yardım eden ümera topluluğunun ikta' arazilerini fazlalaştırdı. Bunlar arasında Ebü'l-Heyca b. Hamdan da vardı.

Pazartesi günü olunca askerler gelip erzaklarını istediler, kargaşa çıkardılar. Gidip Nazük'ü yakalayıp öldürdüler. Nazük bu esnada sarhoşluktan henüz ayılmamıştı. Öldürüp sonra da ağaca astılar. Vezir İbn Mukle, kaçıp gitti. Hacipler de "Ya Muktedir! Ya Mansur!" diye ünleyerek kaçıp gittiler. O gün Munis burada değildi. Askerler, jyîunis'in kapısına gelerek ondan Muktedir'i kendisine teslim etmesini istediler. O da kapıyı kilitledi ve hizmetçileri ile birlikte askerlere İcarşı onu korumaya çalıştılar. Munis, Muktedir'i onlara teslim etmenin artık kaçınılmaz olduğunu görünce; Muktedir'e, evinden çıkmasını söyledi. Muktedir ise bunun kendisine karşı kurulmuş bir tuzak olmasından korktu. Sonra kendini toparlayarak cesaretini toplayıp evden dışarı çıktı. Adamları onu omuzlarına alıp hilafet sarayına götürdüler.

Saraya geldiklerinde Muktedir, kendileri için bir eman yazısı yazdırmak üzere kardeşi Kahiri ve Ebü'l-Heyca b. Hamdan'ı sordu. Kısa bir süre sonra Hadim, yanma geldi. Beraberinde Ebü'l-Heyca'nın kesik başı da vardı. Ebü'l-Heyca'nm başı vücudundan kopartılmış ti. Kardeşi Kahir'i huzuruna çağırttı, onu Önünde oturttu. Gözlerini öptü ve: "Kardeşim, senin bir suçun yok. Senin bu işe zorlanarak sürüklendiğini biliyorum." dedi. Kahir: "Ey mu minlerin emiri, Allah rızası için canımı bağışla." deyince Muktedir: "Korkma, Rasûlullah (s.a.v.)'-ın hakkı için benden sana asla bir kötülük ulaşmayacaktır." karşılığını verdi.

Bu arada İbn Mukle, vezirliğe dönerek bütün memleketlere mektup yazıp Muktedir'in hilafete döndüğünü, işlerin tekrar eskisi gibi düzeldiğini bildirdi. Nazük ile Ebu 1-Heyca'nın kesik başları her tarafta dolaştırılarak, "Bu, efendisine isyan edenin başıdır." denildi. Ebü's-Seraya b. Hamdan da Musul'a kaçtı.

İbnü'n-Nefıs, Muktedir'e karşı en amansız düşmanlardan biriydi. Muktedir halifeliğe dönünce, Îbnü'n-Nefıs kılık değiştirerek hemen Bağdat'tan çıkıp gitti ve Musul'a vardı. Oradan da Ermeniyye'ye gitti, sonra Konstaniyye'ye gidip orada ailesiyle birlikte Hristiyanlığa geçti.

Munis'e gelince o, Muktedir'e kalben düşman değildi, ancak zorlandığı için asi ümeraya uymuştu. Bu nedenle Muktedir onun evinde iken bir zulüm görmemişti. Muktedir'e haksızlık yapmamış, aksine gönlünü hoş tutmuştu. Dileseydi, evindeyken askerler onu istediklerinde öldürebilirdi. Bu nedenledir ki Muktedir, halifeliğe döndüğünde Munis'in evine gitti ve geceyi orada onun yanında geçirdi. Zira Muktedir kendisine çok güveniyordu. Sonra Ebu Ali b. Mukle'yi vezirlikte bıraktı. Muhammed b. Yusufu kadi'l-kudatlığa tayin etti. Kardeşi Muhammed'i (Kahir'i), annesinin yanında göz hapsinde tuttu. Ona son derece iyi davranıyordu, ikramda kusur etmiyor ve ona cariyeler satın alıyordu. [43]

Karmatîlerin Hacer-Î Esved'i Alarak Kendi Memleketlerine Götürmeleri

Bu senede Irak kafilesi, emirleri Mansur ed-Deylemî maiyetinde hac için yola çıktılar ve salimen Mekke'ye ulaştılar. Her taraftan ve her yoldan gelmiş olan hacı kafileleri Mekke'de bir araya geldiler.

Bu sırada Karmatî lideri Ebu Tahir, terviye gününde (yani zilhicce ayının sekizinde) ansızın çıkıp oraya geldi, hacıların mallarını yağmaladı, kanlarını mubah sayıp akıttı. Mekke'de, çevresinde, mahallelerinde, Mescid-i Haram'dâ ve Ka'be'nin içinde çok sayıda hacı Öldürüldü.

Karmatîlerin mel'un lideri Ebu Tahir, Ka'be'nin kapısında oturdu. İnsanlar, onun çevresinde yere yatırılıp Öldürülüyordu. Kılıçla haram ayda, Mescid-i Haram'dâ terviye gününde insanların vücutlarını kesip biçiyordu ki, terviye günü günlerin en şereflisidir. Bu esnada Karmatî lideri: "Ben Allah'ım, ben Allah ileyim, yaratan benim, yaratıkları yok eden de benim!" diyordu. İnsanlar kaçıp Ka'be'nin örtüsüne yapışıyorlardı, ama bu da onları ölümden kurtarmıyordu. Aksine onlar bu halde iken de öldürülüyorlardı. Hacılar tavaf ediyorlar, tavaf halinde iken de öldürülüyorlardı. O gün, hadis ehli âlimlerden biri Ka'be'yi tavaf ediyordu. Tavafım tamamladıktan sonra kılıçlara yakalandı. Öldürülüp yere düştüğü esnada da şu şiiri okuyordu:

"Sevenleri, kendi diyarlarında öldürülüp yere yıkılmış vaziyette görürsün.

Tıpkı ashab-ı kehf gibi, onlar mağarada ne kadar kaldıklarım bilmiyorlar."

Karmatî lideri -Allah ona lanet etsin- işini tamamlayıp hacılara yaptığı kötülükleri yaptıktan sonra, ölülerin Zemzem kuyusuna defnedilmesini emretti. Çokları da düşüp öldükleri yerde Harem'in, Mescid-i Haram'ın her neresinde iseler oraya defnedildiler. Onlar ne güzel ölülerdi. Onlar ne güzel yatıp uyumuşlardı. O defnedildikleri yer ve mekan ne güzel bir mekandı. Bununla beraber ölüler yıkanmadan defnedildiler. Üzerlerine cenaze namazı da kılınmadı. Çünkü onlar ihramlıydılar. Hakikatte de şehid idiler.

Zemzem kuyusunun üzerindeki kubbe yıkıldı. Karmatî lideri, Ka'be kapısının sökülmesini, Ka'be örtüsünün çıkarılmasını, parçalara ayrılarak oradaki askerlere dağıtılmasını emretti. Ayrıca bir adamına Ka'be'nin damına çıkıp altın oluğu da sökmesini emretti. Ama adam tepeüstü yere düşüp öldü ve Cehennem'e gitti. Bunun üzerine mel'un Karmatî lideri, altın oluğu sökmekten vazgeçti. Sonra Hacer-i gsved'in sökülmesini emretti. Bir adam gelip elindeki balyozla Hacer-i Esved'e vurdu ve: "Ebabil kuşları nerede ?! Ebrehe askerlerine atılan sert taşlar nerede ?!" dedi. Sonra Hacer-i Esved'i söktü. Memleketlerine giderlerken beraberlerinde götürdüler. Bu taş 22 sene müddetle yanlarında kaldı. Sonra geri getirildi. Nitekim bu hususu, hicretin 339- senesi olaylarından bahsederken ileride anlatacağız. İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn (Doğrusu bizler Allah'a aidiz ve biz O'na dönücüleriz.).

Karmatî lideri, memleketine dönerken Hacer-i Esved'i de beraberinde götürmüştü. Mekke emiri, kendi aile efradı ve askerleriyle birlikte peşine takılmış ve Ka'be'deki yerine koymak üzere Hacer-i Esved'i geri vermesini rica etmiş, bunun için de yanındaki bütün mal ve paraları ona vermişti. Ama Karmatî lideri, onun bu isteğine olumlu cevap vermemişti. Bu nedenle Mekke emiri onunla savaşmış, ancak Karmatî lideri onu ve aile efradından çoğunu, ayrıca Mekkelileri ve askerlerini de öldürmüştü. Sonrada Hacer-i Esved'i ve gasbettiği hacı mallarını yanma alıp memleketine doğru yoluna devam etmişti.

Bu mel'un, Mescid-i Haram'da öyle bir dinsizlik yapmıştı ki, daha önce hiç kimse onun bu yaptığını yapmadığı gibi, daha sonraları da hiç kimse onun bu yaptığını yapmamıştı. Tıpkı şu ayette anlatıldığı gibi: "O gün hiç kimse Allah'ın azab ettiği gibi azab edemez. Hiç kimse O'nun vurduğu bağ gibisini bağlayamaz." (ei-Fecr, 25-26.)

Kafir ve zındık olduklarından ötürü bu çirkin işleri yapmışlardı. Bunlar, bu senede Mağrib'te, İfrikiyye ülkesinde ortaya çıkan Fatımi-ler ile işbirliği içinde olup onlardan yana idiler. Fatımilerin liderine, Mehdi lakabı takılmıştı. Asıl adı, Ebu Muhammed Ubeydullah b. Meymun el-Kaddah'tı. Mehdi, daha önce Sülenıiye'de Yahudi bir boyacı idi. Müslüman olduğunu iddia etti. Sonra Sülemiye'den kalkıp İf-rikiyye'ye gitti. Orada kendisinin Fatımi sülalesine mensup bir şerif olduğunu ileri sürdü. Berberilerden ve diğer bazı cahillerden çok sayıda cemaatler de onun bu iddiasını tasdik ettiler. Böylece onun bir devleti oldu. Sicilmase şehrine hakim oldu. Sonra yeni bir şehir kurdu ve bu şehire "Mehdiye" adım verdi. Başkent olarak burayı kabul etti. Karmatîler, işte onunla haberleşiyorlar ve insanları onun halifeliğine bey'ata davet ediyorlardı. Başka bir rivayette anlatıldığına göre onlar bunu, siyaset ve hakikati olmayan bir devlet için yapıyorlardı.

İbnü'l-Esir'in anlattığına göre sözünü ettiğimiz Mehdi, Mekke'de yaptığı işlerden ötürü Ebu Tahir'e kınayıcı bir mektup göndermiştir. Zira Karmatîlerin yaptığı bu kötü işlerden ötürü halk onların aleyhlerinde konuşmaya başlamış ve içlerinde gizledikleri çirkin niyetleri ve sırları açığa çıkmıştı. Bu nedenle Mehdi, Ebu Tahir'e; Mekke'den alcuğı Hacer-i Esved ile diğer malları iade etmesini emretti. Ebu Tahir de onun emrini dinleyip itaat edeceğine ve tavsiyelerini yerine ge. tireceğine dair bir mektup yazıp gönderdi.

Hadis âlimlerinden biri, Karmatîlerin eline esir düşmüş ve bir süre yanlarında kalmıştı. Sonra Cenâb-ı Allah onu kurtarıp genişliğe kavuşturmuştu. Bu hadis âlimi, onların akıllarının kıtlığına ve dinsizliklerine dair acaip şeyler anlatmıştır. Elinde esir olarak bulunduğu kimse ise kendisine son derece büyük saygı gösteriyor ve hizmette bulunuyordu ama sarhoş olunca da arbede çıkarıyordu. Hadis âlimi diyor ki:

«Bir gece o, sarhoş iken bana: "Muhammed'iniz hakkında ne diyorsun?" diye sordu. Ben: "Bilmiyorum." cevabını verince o: "Muham-med iyi bir siyasetçiydi." diye cevap verdi. Sonra: "Ebu Bekir hakkında ne diyorsun?" diye sordu. Ben de: "Bilmiyorum." diye cevap verdiğimde o, "Ebu Bekir, zayıf ve hakir biriydi. Ömer ise kaba ve sertti. Osman'a gelince, o ahmak bir cahil idi. Ali'ye gelince, o budala biriydi. Kalbinde ilim bulunduğuna dair iddiasını hiç kimse doğru bulmamaktadır. O bunu bir kelime, şunu bir kelime olarak bilme imkanına sahip değil miydi?" dedi. Sonra da: "Bütün bunlar budala idiler." dedi. Ertesi sabah olunca bana: "Bu söylediklerimi sakın hiç kimseye bil-dirmeyesin!" dedi.»

İbnü'l-Cevzî, bunu "el-Muntazam" adlı eserinde anlatmıştır.

Ravinin biri der ki: «Ben terviye günü tavaf mahallinde Mescid-i Haram'da bulunuyordum. Adamın biri yanıbaşımda duruyordu. Kar-matîler ona saldırıp Öldürdüler. Sonra yüksek sesle bağırarak: "Ey eşek! Şu Beyt'imize giren güvendedir, demiyor musunuz? Hani güven nerede?" diye sordu. Ben kendisine: "Cevabımı dinle hele." dedim. O da: "Haydi söyle bakalım." deyince ben: "Bu adamın öldürülmesini Allah murad etti." dedim. Sonra o adama eman verdiler. Atının başını eğip gitti.

Bazıları burada bir sual sordular. O ravi dedi ki: "Cenâb-ı Allah, Hristiyan olan Ashab-ı Fil'e Mekke'de adam öldürmelerini helal kıldı, ama onlar bile bu Karmatîlerin Mekke'de yaptıklarını yapmamışlardı."»

Bilindiği gibi Karmatîler, Yahudilerden de Hristiyanlardan da Mecusilerden de putperestlerden de daha şerlidirler. Onlar Mekke'de hiç kimsenin yapmadıklarını yaptılar. Ashab-ı Fil'e çabucak ceza verildiği halde bunlara ne diye çabucak ceza verilmedi?

Buna cevaben denilir ki: Ashab-ı Fil, Beyt'in şerefini ortaya koymak için çabucak cezalandırıldılar. Zira Beyt-i Haram'm bulunduğu belde olan Mekke'de yüce bir peygamber ortaya çıkarılarak Ka'be'nin yüksek şerefi açıklanmak istenildi. Ashab-ı Fil bu mukaddes beldeyi tahkir etmek istediklerinde -ki Cenâb-ı Allah orayı şereflendirmek ve orada yüce Peygamberi ortaya çıkarmak istemişti- onları acilen helak etti. Çünkü önceki şeriatler oranın faziletini isbatlayan hükümler ortaya koymamışlardı. Ama Ashab-ı Fil, Mekke'ye girip orayı harap edecek olsalardı, kalpler oranın faziletli bir yer olduğunu kabul etmeyecekti.

Fakat şu Karmatîlere gelince; bunlar, şeriatların Mekke'nin saygınlığını kabul etmelerinden ve bu hususta kaideleri yerleştirmelerinden sonra bu çirkin işleri icra etmişlerdi. Mekke'nin ve Ka'be'nin şerefli bir yer olduğu zarurat-ı diniyyeden olarak bilinmektedir. Her mümin de biliyor ki, şu Karmatîler Harem-i Şerifte büyük cürümler işlemişler ve son derece dinsizlik yapmışlardı ve onlar mülhid ve kafirlerin en büyüklerindendi. Nitekim bu husus Allah'ın kitabında ve Rasûlünün sünnetinde de açıklanmaktadır. İşte bu nedenle Karmatîlerin acilen azaplandırılmalarına gerek kalmamış, bilakis yüce Rab onların azabını gözlerin faltaşı gibi açılıp donakalacağı kıyamet gününe ertelemiştir. Noksanlıklardan münezzeh olan yüce Allah, zalim ve kafirlere süre tanır, onları istidrac yollarına koyar, sonra da Aziz ve Muktedir bir zata yaraşırcasına onları yakalar.

Nitekim Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

"Doğrusu Cenâb-ı Allah, zalime süre tanır. Sonra onu yakaladı mı artık onu hiç bırakmaz."

Böyle dedikten sonra şu ayet-i kerimeleri okudu:

"Sakın Allah'ı, zalimlerin yaptıklarından habersiz sanma. Gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne kadar onları ertelemektedir." (İbrahim, 42.)

"İnkar edenlerin diyar diyar gezip refah içinde dolaşması sakın ey Muhammed seni aldatmasın. Az bir faydalanmadan sonra onların varacakları yer Cehennem'dir. O ne kötü duraktır." (Âi-i imrân, 196-197.)

"Onları az bir süre geçindiririz, sonra da ağır bir azaba sürükleriz." (Lokman, 24.)

"Onlar için dünyada bir müddet geçinme vardır. Sonra dönüşleri bizedir. İnkârlarına karşılık onlara çetin azap tattıracağız." (Yûnus, 70.)

Bu senede Bağdat'ta Ebu Bekir el-Mervezi el-Hanbelî ile avam tabakasından bir grup arasında fitne meydana geldi. Bunlar şu ayet-i kerimenin tefsiri üzerinde anlaşmazlığa düşmüşlerdi:

"Belki de Rabbin seni övülecek bir makama yükseltir (ya Muhammed)." (el-İsrâ, 79.)

Hanbeliler, burada "övülecek makam" diye Türkçeye çevirdiğimiz Makam-ı Mahmud'un şöyle açıklanabileceğini söylemişlerdi: "Cenâb-ı Allah, hesap yerinde Peygamber (s.a.v.)'i yanında oturtacaktır."

Diğerleri dediler ki: "Makam-ı Mahmud'dan kasıt, büyük şefaat bakamıdır."

İşte iki taraf bu nedenle anlaşmazlığa düştüler ve birbirlerinden siradam öldürdüler. Innâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn (Doğrusu bizler Allah'a aidiz ve biz O'na dönücüleriz.).

Sahih-i Buharî'de de anlatıldığı gibi Makam-ı Mahmud'dan kasıt büyük şefaat makamıdır. Yani Peygamber (s.a.v.) Efendimiz, ahirette Cenâb-ı Allah'ın kullar arasında hüküm vermesi esnasında şefaatta bulunacaktır ki, bütün mahlukatın hatta İbrahim peygamberin bile yönelip rağbet edeceği bir makamdır bu. Öncekiler ve sonrakiler de bu makama yönelip birşeyler dileyeceklerdir.

Bu senede Musul'da geçimle ilgili olarak halk arasında fitne meydana geldi. Fitne her tarafa yayıldı. Musul'da çok kötülükler ortaya çıktı. Sonra bu fitne ateşi söndü.

Bu senede Horasan'da, Sasaniler ile Said lakabını taşıyan emirleri Nasr b. Ahmed arasında fitne meydana geldi.

Bu senenin şaban yanında Musul'da bir Harici ortaya çıkıp isyan etti. Bir başka Harici de Bevaric mıntıkasında ortaya çıktı. Bu mıntıkaların ahalisi bu Haricilerle savaştılar. Nihayet serleri dindi, taraftarları dağıldı.

Bu senede Müflih es-Sâci ile Bizans imparatoru Domestikos karşılaştılar. Yapılan savaşta Müflih onu hezimete uğrattı ve onu Bizans'a kadar kovaladı. Müflih, Bizanslılardan çok sayıda adam öldürdü.

Bu senede Bağdat'ta şiddetli bir fırtına esti. Bu fırtına, Hicaz kumlarını andıran kızıl bir kül getiriyordu. Bağdat'taki evler bu külle doldu. [44]

[1] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/231.

[2] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/231.

[3] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/231.

[4] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/231-232.

[5] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/232.

[6] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/232.

[7] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/232.

[8] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/233.

[9] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/233.

[10] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/233.

[11] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/233-234.

[12] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/234.

[13] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/234-235.

[14] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/235.

[15] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/235-241.

[16] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/241-257.

[17] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/248-255.

[18] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/255.

[19] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/256-257.

[20] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/257.

[21] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/257-261.

[22] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/261-262.

[23] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/262.

[24] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/262-263.

[25] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/263.

[26] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/263.

[27] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/263-264.

[28] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/264.

[29] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/264-267.

[30] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/267.

[31] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/267-268.

[32] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/268-269.

[33] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/269-270.

[34] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/270.

[35] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/270-271.

[36] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/271-272.

[37] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/272-275.

[38] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/275-277.

[39] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/277.

[40] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/277.

[41] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/277-279.

[42] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/279-280.

[43] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/280-281.

[44] İbn Kesîr, El Bıdaye Ve'n-Nihaye, Çağrı Yayınları: 11/282-286.