58- EL-MU'TASIM MUHAMMED BİN HARUN ER-REŞİD.. 2

El-Mu'tasım Döneminde Siyasi Hareketler2

El-Mutasım Döneminde Bizanslılara Karşı Durum.. 4

El-Mutasım Döneminde Müstakil Beylikler5

58- EL-MU'TASIM MUHAMMED BİN HARUN ER-REŞİD

 

 (Hilafet Dönemi, Hicri: 218-227}

El-Mu'tasım Bin Er-Reşid, Hicri 179 yılı Şaban ayının onuncu günü Bağdat'ta dünyaya geldi. El-Mu'tasım, Reşid'in altı oğlun­dan biridir. Bunların her biri de Muhammed adıyla çağrılırlardı. El-Mu'tasım'm künyesi ise Ebu İshak idi. Fizik yapı olarak orta boylu, beyaz-pembe tenliydi. Güzel gözleri vardı. Okur yazarlığı zayıftı, ümmiliğe daha yakındı. (Yani cahil denebilecek derecede yazısı zayıf biriydi.) Fakat kişilik olarak güçlü, cesur ve savaş konu­larında ileri bir görüşe, yüksek bir taktik anlayışına sahipti. Gönül­ler onun heybetiyle çarpardı. Annesi Maride adında bir cariyeydi. Kufe'de doğmuştu. Onun da annesi (İranlı oldukları sanılan) Soğd halkındandı.

El-Mu'tasım, biraderi El-Me'mun'un vefatı üzerine Hicri 218 yılı Recep ayının 12'nci günü hilafet makamına oturdu. El-Me'mun ölmek üzereyken oğlu Abbas'ı yerine geçirmek üzere ça­ğırtmış, devletin ileri gelenlerinden bazıları da onu bu yolda teşvik etmişlerdi. Fakat Abbas babasının ölümü üzerine ortaya çıkarak: "Ben amcam El-Mu'tasım'abey'at etmiş bulunuyorum" dedi. Bu­nun üzerine Tartus'ta bulunan El-Mu'tasım biraderi Halife El-Me'mun'u defnettikten sonra hemen Bağdad'a döndü.

Bu ortamda El-Mu'tasım'm üzerine büyük işler düşmüş bulu­nuyordu. Bunlardan biri Babek'le mücadele edip onu tamamen silerek ortadan kaldırmaktı. Nitekim bunu başardı. Bir diğer önemli iş de İslam düşmanlarına, özellikle Babek'e destek veren Bizanshlar'ı cezalandırmaktı. Buna da güç yetirebildi.

El-Mu'tasım, ordusunu Türklerden oluşturdu ve zamanla sa­yılarını arttırdı. Öyle ki -buna paralel olarak Türklerin baskıları bu sefer artmaya başladı. Halk onlardan sıkıntı duydu. Bu yüzden -bir kaçış ve tedbir olmak üzere- El-Mu'tasım, vaktiyle babası Er-Re-şid'in yazlarını geçirdiği ya da dinlenmek için zaman zaman uğra­dığı El-Katul denen yerde oturmak üzere Samarra Kentini inşa et­ti. Bu şehir Bağdat'ın 100 km. kuzeyine düşmektedir. Sonra Hicri 220 yılında buraya intikal ederek yerleşti.

El-Mu'tasım'm Türklerden fazla sayıda asker çalıştırmasının sebebi, yeğeni El-Abbas Bin EI-Me'mun'a karşı duyduğu endişe­den kaynaklanıyordu. Zira öyle anlaşılıyor ki El-Abbas, amcası El-Mutasım'a yapmış bulunduğu bey'atten, (sonraları) bazı devlet adamlarının ve komutanların, kendisini tenkid etmeleri üzerine pişmanlık duydu. Hatta bu adamlardan bazıları amcasına karşı baş kaldırması ve özellikle birlikte Ammuriye seferine çıktıkları sı­rada onu öldürmesi yolunda teşvik bile ettiler. Fakat müslümanla-rı, çıkmış bulundukları gazadan alıkoymamak (cihad hizmetlerini sektelememek için) bu teklifi reddetti. Dönüşte de komutanlardan birileri yine onu amcasına karşı suikast düzenlemesi konusunda teşvik etti.

Ne varki Halife El-Mu'tasım bu komplo planından bu kez ha­berdar oldu ve hemen EI-Abbas'ı yakalayarak zincire vurdurdu ve onu zindana attı. Sonra da meseleyi derinlemesine soruşturarak bütün ayrıntılarıyla öğrendi. Bunun üzerine El-Abbas'ı ve bu me­sele ile ilgili bulunan beraberindeki yandaşlarının tümünü öldüre­rek ortadan kaldırdı. El-Mutasım bu olaydan sonra da Türklerden fazla sayıda asker celbetti. Çünkü bu kez de bazı komutanlardan ona korku geldi. Bunlardan endişe ediyor, kendini onlara karşı emniyette görmüyordu.

El-Mu'tasım bir ara Mazyar'ı kendisine karşı kışkırtıp onu ce­saretlendirdiğini haber aldığı, komutanlarından Afşin'e öfkelen­mişti. Afşin, aynı zamanda Mengücür'ü desteklediği yolunda da suçlanıyordu. Bu sebeple El-Mu'tasım'm ona karşı tutumu değişi­verdi.

Komutan Afşin ise bu değişikliğin farkında olunca El-Mu'ta-sım'a suikast yapmayı ve ona yakın komutanlara da zehir yedire-rek onları ortadan kaldırmayı tasarlamaya başladı. Bu arada Er-meniye'ye kaçıp oradan da Hazar topraklarına geçmeyi düşünü­yordu. Bunun üzerine El-Mu'tasım onu çağırıp 225 yılında zinda­na attırdı. Çok geçmeden de 226 yılında Afşin hapiste öldü.

Oğlu Hasan Bin Afşin' e gelince El-Mu'tasım, Abdullah Bin Ta-hir'e bir mesaj yollayarak Hasan için bir hile planlamasını emret­ti. Abdullah bunun üzerine vali Nuh Bin Esed yerine kendisini Maşrık'a vali tayin ettiği yolunda Hasan'a bir mesaj yolladı.

Ayrıca Nuh'a da bir mesaj yollayarak (sözde) ondan görevi tes­lim almak üzere geldiğinde derhal Hasan'ı derdest etmesini istedi.

Esasen Nuh ile Hasan arasında düşmanlık da vardı. Böylece komplodan habersiz olan Hasan, Maşrık Valiliği görevini Nuh'tan teslim almak üzere gidince Nuh onu yakalayıp Abdullah Bin Ta-hir'e o da El-Mutasım'a gönderdi.

El-Mutasım bu sırada hacamat yaparak vücudundan kan al­dırmıştı. Bu yüzden hastalanarak öldü. Vefatı Hicri 227 yılı Rabi-ulevvel ayının onyedisine rastladı. Bu tarihte kırksekiz yaşında bu­lunuyordu.

El-Mu'tasım da Kur'an'ın yaratık olduğu yolunda El-Me'mun'un ortaya attığı felsefi propagandayı devam ettirdi.

Hambeli mezhebinin kurucusu müçtehid bilgin Ahmed Bin Hambel'i bu mesele yüzünden sorgulayıp ona büyük eziyetler yaptı.[1]

 

El-Mu'tasım Döneminde Siyasi Hareketler

 

1) El-Me'mun öldüğü sırada Babek El-Hurremi henüz gücünü koruyordu. Aynı zamanda El-Me'mun'un öldüğü yıl, Cibal bölgesi halkından birçok kimse Hurremi dinine girmiş bulunuyorlardı. El-Mu'tasım işbaşına gelince üzerlerine İshak Bin İbrahim komuta­sında bir ordu şevketti. İshak bu mücadelede üstünlük kazandı.

Sonra Hicri 220 yılında üzerlerine Ebu Said Muhammed Bin Yusuf komutasında bir ordu daha şevketti. Bu Hurremilere karşı ikinci bir üstünlük daha elde edildi.

Keza üzerlerine Aşrusnah Kaus oğlu Haydar komutasında bir ordu daha şevketti. Bu komutan ayrıca Afşin adıyla tanınmaktadır. "Afşin" tabiri, Aşrusna prenslerinin, İslamdan önceki unvanlarıdır. Afşin'e destek olmak üzere Büyük Boğa komutasında bir ordu da­ha gönderildi. Afşin Hurremilerin üzerine hareket etmeden önce onların bulunduğu bölgeleri ve çok kere geceleyin baskınlar şek­linde giriştikleri savaş biçimlerini, engebeler arasındaki geçitlere kurdukları pusu ve taktikleri öğrenip keşfetti.

İki yıl kadar da Babek'le silahlı mücadeleyi sürdürdü ve niha­yet onun merkezi ve aşılmaz kalesi olan Bez kentine 9 Ramazan 222 günü girmeyi başardı.

Babek'in peşindeki adamlar bozguna uğradıkları zaman he­men Bizans topraklarına kapağı atıyor ve buradaki engebelerde yerleşiyorlardı. Bizanslılar da müslümanlara karşı savaşmak üzere sevkettikleri ordularına bunları katıyorlardı. Babek Bez kentinde kuşatılınca Bizans Kralı Mihailoğlu Teofil'e haber yollayarak onu müslümanlara karşı fitlemeye ve -sözde- halifeyi koruyacak kadar yanında asker bulunmadığını zira elindeki kuvvetlerin tümünü Azerbaycan'a, Hurremilerin üzerine göndermiş bulunduğunu an­latmaya çalıştı.

Nitekim bu tahrikler Teofil'in müslümanlara karşı birtakım düşmanca hareketlerine sebep oldu. Sonra Babek Bez kentinden kaçtı, fakat Afşin onu yakalamayı başardı ve yandaşlarından bazılarıyla birlikte Samarra'ya yolladı. Babek Hicri 223'te Samarra'ya -derdest edilmiş olarak- ulaştı ve beraberinde bulunanlarla birlikte idam edildiler. Böylece 20 yıldan fazla müslümanları meşgul eden (uydurma) Hurremilik dininin kurucusu Babek'in yönettiği hare­ket bastırılmış oldu.

2) Hicri 219 yılında, Muhammed Bin El-Kasım Bin Ömer Bin Ali Bin El-Hüseyn Talegan'da yönetime karşı ayaklanarak halkı (Hz. Muhammed'in soyundan hoşnut olma) sloganıyla etrafında toplamaya çalıştı. Abbasi komutanlarından Abdullah Bin Tanır üzerine yürüyerek ona karşı üstünlük elde etti.

Muhammed Bin El-Kasım ise gizlice kaçarak izini kaybetme­ye çalışırken bulunduğu Nesa Kentinde ihbar edildi ve yakalanıp Abdullah Bin Tahir' e götürüldü. Abdullah da onu Halife El-Mu'ta-sım'a şevketti. Halife, Muhammed'i zindana attı. Fakat Muham­med Ramazan Bayramı gecesi hapisten firar ederek sırra kadem basıp devletin gözünden kayboldu gitti.

3) Zut'lar Basra bölgesinde bozgunculuk yaymaya başlamış­lardı. Bu sebeple Halife El-Mu'tasım üzerlerine Uceyf Bin Anbese komutasında bir kuvvet şevketti. Oceyf onlara üstün geldi ve köşe bucak onları kovalamaya devam etti. Bu örgütün fertlerini yakla­şık 9 ay kadar izledi. İçlerine korku salmıştı. Çünkü onlardan kimi ele geçirebiliyorsa hemen öldürüyordu.

4-) Ayrıca Karmoğlu Mazyar Taberistan'da Halife El-Mu'ta-sım'a karşı tavır koydu. Abdullah BinTahir'le de zaten ihtilaflıydı. Esasen Afşin'in onu cesaretlendirdiği anlaşılmaktadır. Çünkü Ho­rasan'ı ele geçirmeyi tasarlıyordu. Bu yüzden Abdullah Bin Tahir El-Mu'tasım'ın emriyle Mazyar'ın üzerine bir ordu gönderdi. Aynı zamanda El-Mu'tasim'm kendisi de Bağdat'tan bir ordu gönderdi. Bu ordular Mazyar'ı sarmca kendisine güvence verilmesi kaydıyla teslim olmak istedi. İsteği kabul edildi.

5-) Hicri 224 yılında da Aşrusna'lı Mengücür yönetime karşı cephe aldı. Afşin, Hurremilerin başı Babek'e karşı vermekte oldu­ğu mücadeleden boşaldıktan sonra onu Azerbaycan'a vali tayin etmişti. O da Hurremilerin oturduğu bölgeye düzenlediği baskınIar sırasında büyük miktarlarda mal ele geçirmiş, bunları da zim­metine geçirerek servet yapmıştı. Bu durumdan ise ne Afşin'i ne de Halife'yi haberdar etmemişti. Sonra bazı görgü şahitleri onu ih­bar ettiler. Mengücür bir taraftan suçunu inkar ederken diğer yan­dan bu ihbarı yapan şahidi öldürme girişiminde bulundu. Muhbir ise kaçarak Erdebil'e sığındı ve halkından kendisini korumalarını istedi. Onlar da Mengücür'e engel oldular.

Halife El-Mu'tasım bu olayı haber alınca Afşin'den Mengü-cür'ü görevden uzaklaştırmasını emretti. Bu emre binaen Afşin Mengücür'ün üzerine büyük bir kuvvet gönderdi. Mengücür bunu haber alınca iyice isyan bayrağını çekerek etrafına da ayak takımı­nı toplayıp kalelerde direnişe geçti. Bu olayın üzerinden daha bir ay bile geçmemişti ki yandaşları onu yakalayıp Afşin'in ordusuna teslim ettiler. Sonra derdest edilerek Samarra'ya getirildi.

6) Filistin'de de Hicri 227 yılında Ebu Harb El-Mubarka' [2] El-Yemani adında biri, evine tecavüz eden bir askeri öldürmekten se­bep Halife tarafından istenince Ürdün'de dağa çıkıp tanınmamak için de yüzüne bir maske geçirdi ve Ümeyyeoğulları'ndan olduğu­nu ileri sürdü. Bunun üzerine Halife El-Mu'tasım, komutan Reca Bin Eyyub'u bir kuvvetin başında bu isyancının üzerine yolladı. Halife El-Mu'tasım bu sırada hastaydı. Nitekim bu hastalıktan öl­dü. Komutan Reca Bin Eyyub, isyancının taraftarlarının sayıca çok olduklarını görünce bir taktik olarak hasat mevsimine kadar onunla karşılaşmaktan vazgeçti. Nitekim bu mevsimde adamları onu yalnız bırakarak işlerinin başına döndüler. Böylece Reca onunla vuruşarak nihayet ele geçirip onu Samarra'ya getirdi [3]

 

El-Mutasım Döneminde Bizanslılara Karşı Durum

 

Babek, Bizans Kralı TeofÜ'i müslümanlara karşı kışkırtıp ona îslam ordularının hepsinin Azerbaycan'da bulunduğunu söyleyerek savaşa özendirince Teofil İslam diyarına göz dikti ve yüzbin ki­şilik bir ordunun başında îslam toprakları üzerine yürüdü. Ona bu seferinde, ülkesine kaçıp sığınmış bulunan Hurremiler de katıldı­lar. Teofil Zabtara [4] ya girerek şehri yıktı ve kadınları alıp götürdü. Çocukları öldürüp halkı esir aldı. Kimi ele geçirdiyse sakat etti. Zabtara'dan boşalınca Malatya üzerine yürüdü. Şehrin halkına ve müslüman kalelerine baskın yaptı.

Haber, Halife El-Mu'tasım'a ulaşınca seferberlik ilan ederek, kendisi de ordunun başında yola çıktı ve Dicle nehrinin batısında karargahını kurdu. Uceyf Bin Anbese ile Ömer El-Fergani'yi de Zabtaralıların imdadına gönderdi. Fakat Bizanslıların, istedikleri­ni yaptıktan sonra şehri terkedip gitmiş olduklarını gördüler.

El-Mu'tasım Babek gailesinden boşalınca bu sefer Bizans üze­rine yürüdü. Bu sırada onlara ait en güçlü kalenin hangisi olduğu­nu soruşturdu. Ona Ammuriye kalesi diye bilgi verildi. Müslüman komutanlardan o tarihe kadar buraya kimse saldırmamıştı. Bu ka­le Hıristiyanlığın gözü gibiydi ve onlarca Konstantiniye'den daha saygıdeğerdi.

El-Mu'tasım Seyhan Nehri kıyısında karargahını kurarak Af­şin'e El-Hades yoluyla, Eşnas'a da Tarsus yoluyla Bizans toprakla­rına girmelerini emredip Ankara civarında bir araya gelmeleri için de bir gün belirledi. Bunun üzerine İslam ordusu Ankara'ya girdi. Ondan sonra da Ammuriye'ye hareket ettiler.

El-Mu'tasım orta kuvvetlerin Afşin sağ kanadın, Eşnas ise sol kanadın başında bulunuyorlardı. Önce Ankara ile Ammuriye ara­sındaki bölge halkına -savaş taktiği olarak- tacizde bulundular. Bu mesafe 140 km.'dir. El-Mu'tasım, Hicri 223 yılı Ramazan ayının al­tıncı günü Ammuriye'ye ulaştı. Müslümanlar şehri kuşattılar ve kendilerine (öncülük edenlerce) gösterilen surunun bir cephesin­de açtıkları bir gedikten içeri girdiler. Bu cepheyi vaktiyle sel yık­mış, ancak çok acele edilerek tek taş kalınlığında bu yıkılan yer yeniden inşa edilmişti. Müslümanlar bu zayıf duvarı yıkarak şehre girdiler. Bu fethin, müslümanlarm maneviyatı üzerinde çok büyük tesiri oldu. Aynı zamanda Bizanslıların moral bakımından çökme­lerine yol açtı.

Devrin şairlerinden Ebu Tamam da aşağıdaki kasidesiyle bu zaferin hatırasını ebedüeştirdi. İçinde fethi anlattığı ve El-Mu'ta-sım'ı methettiği kasidede Ebu Tamam şöyle diyor:

"Kitabınkinden doğru, kılıcın söylediği,

Kılıçtır ki ayırır şaka ile ciddiyi.

Kara değil yüzleri, kılıçların yüzü ak,

Şüpheyi temizlerler, ederler hem pirü pak.

Yedi yıldızda değil, -vuruşurken ordular-[5]

Mızrakların ucunda ancak ilim parıldar.

Hani rivayet hani, o yıldız dedikleri?

Hani müneccimlerin yalandan düzdükleri?

Bunlar uydurma laflar çelişkili sözlerdir,

Hesaba katsan ne ok, ne yay gibi şeylerdir.

Buysa fetihler fethi, destan oldu dillere

Ne şiirlere sığar, o ne de hutbelere.

Bir fetih ki açıldı ona gök kapıları,

Ve süslendi yeryüzü giyindi esvapları.

Ey Ammuriye günü, neydi o olayların!

Perişanlık içinde kırıldı umutların.

Kapıştırdın îslamm asil çocuklarım,

Zorluca müşriklerle döndü şirkin devranı.

Taşıyla ağacıyla perişan bir gününde,

Efendimize veda, ettim kentin içinde.

Bu Allah'a dayanmış Mu'tasım'ın Öcüydü Allah için çarpışan bileklerin gücüydü. Allah sana yıktırdı, kentin iki burcunu, Başkası gönderseydi başaramazdın bunu. Zabtara'lı kadının ses verdin çağrısına/ [6] Bu, bardağı taşıran, son damla oldu sana. Ta ki yerle bir ettin sen şirkin direğini, Sökmekle yetinmedin kazığını ipini. İslam, namus uğruna, hizmetlerinden sebep, Ödüllendirsin Allah ey Halife seni hep! Bu en büyük rahatı, ta uzaktan anladım, Yorgunluk köprüsünden geçmeyi göze aldım. Olaylar arasında ilişki varsa eğer, Bağlıysa birbirine ilgiyle hadiseler, O halde zafer dolu, senin bu günlerinle Şanlı Bedrin günleri akrabadır ününle [7]

 

El-Mutasım Döneminde Müstakil Beylikler

 

Abbasi Devletinden vaktiyle ayrılmış beyliklerin El-Mu'tasım dönemindeki durumları, El-Me'mun devrindekinden pek farklı değildi.

1- Rüstemiyye Devletinin başında Eflah Bin Abdülvahab bu­lunuyordu.

2- Midraroğulları Devleti'ne gelince, devletin reisi Midrar Bin

Ebi'l-Mansur, makamından feragatte bulunarak 221'de yerine oğ­lu Meymun Bin Er-Rüstemiyye'yi koymuş, diğer oğlu Meymun Bin Bakıyya'yı ise kovmuştu. Bu yüzden iki taraf arasında üç yıl süren ihtilaflar doğdu.

Bu mücadelelerin sonunda ise Meymun Bin Bakıyya galip çık­tı. Çünkü Safariler onu destekliyorlardı. Ortam, Meymun Bin Ba­kıyya lehinde istikrar bulunca bu sefer de o, kardeşi Meymun Bin Er-Rüstemiyye'yi Vadi'd-Der'a'ya sürdü ve babasını ikinci defa imam [8] nasbetti. İşte böylece Midrar ikinci kez Devlet başkanı ol­du. Fakat dönüp -tekrar sürgündeki- oğlunu istedi. Safariler bu­nun üzerine Meymun Bin Bakiyya'dan imam (yani devlet başka­nı) olmayı ve babasını da sürmeyi kabul etmeye zorlayınca bu tek­lifi kabul ederek babasını Sicilmasa köylerinden birine sürdü. Ba­bası 253 yılında ölünceye kadar burada kaldı.

Meymun Bin Bakiyya ise Beni Midrar Devletinin reisi ve Safa­rilerin imamı olarak 263 yılma kadar iş başında kaldı.

3-Endülüs Emevi Devleti'nin başında da Abdurrahman El-Avsat (İkinci Abdurrahman) bulunuyordu. Bir ara Bizans kralı Te-ofil ona bir heyet ve çeşitli hediyeler yollayarak Abbasiler aleyhin­de onunla bir birlik oluşturmak istedi.

Bu hadise Bizanslıların Ankara ve Ammuriye'de El-Mu'tasun karşısında uğradıkları yenilgiden sonra Hicri 225 yılında oldu. Kral Teofil Abdurrahman'a bu münasebetle Emevilerden nicelerinin Abbasiler eliyle öldürüldüğünü, binaenaleyh idarenin, ellerinden kurtarılması gerektiği yolunda Abbasilerin kinini hatırlatarak Ab-durrahman'ı tahrik etmeye çalıştı. Abdurrahman da Kostantini-ye'ye bir heyet gönderdi ve Abbasiler aleyhindeki tutumunu açık­ladı. Fakat bu heyetler iki tarafın da işine gelen tatlı laflardan öte­ye bir şey yapmadılar.

4- İdrisiler: İkinci İdrisin oğlu Muhammed 221'de ölmüş yeri­ne oğlu Ali Bin Muhammed geçmişti. Ali devlet idaresini üstlendiği sırada henüz dokuz yaşındaydı. Haydara lakabıyla anıldı. Öldü­ğü 234 yılma kadar 13 yıl idarede devam etti. Döneminde kayda değer bir hadise olmadı.

5- El-Eğalibeh (Ağlebiler); Ziyadetullah Bin İbrahim 223 yılın­da ölünceye kadar da müslümanlar Kasr-ı Yana'yı henüz fethede-memişlerdi. Buraya 219 yılında sefer düzenlemiş ancak ele geçire-memişlerdi. Zaman zaman buraya sefer düzenliyor, şehre girmek için çabalıyor, başaramayınca bu kez dönüp başka kentlere girme­ye çalışıyorlardı.

Ziyadetullah ölünce yerine kardeşi Ebu Affan El-Ağleb Bin İb­rahim Bin Ağleb geçti. Zulmü ortadan kaldırdı, içkiyi Kayravan'da

yasakladı ve Sicilya'ya asker şevketti. Müslümanlar onun döne­minde Sicilya Adasmdabir çok kaleyi ele geçirdiler. Aynı zamanda bir Bizans deniz filosuna karşı zafer kazandılar. Bu filo Konstanti-niye'ye, yenilmiş olarak döndü. Bu arada Kasr-ı Yana'ya da bir as­keri birlik sefer düzenledi ve şehri kuşattı. Beyliğin başındaki Ebu Affan ise 226 yılında 53 yaşındayken öldü ve yerine Ebu'l-Abbas Muhammed El-Evvel (Birinci Muhammed) geçti. [9]