ASR-I SAADETTE KÖLELİK VE CARİYELİK.. 2

Doç.Dr.Vecdi Akyüz-Dr.Nihat Engin. 2

GİRİŞ. 2

Birinci Bölüm.. 3

KÖLELİĞİN SEBEPLERİ3

I. Doğumla Kölelik. 3

II. Hürriyetin Kaybedilmesiyle Kölelik (Savaş Esirlerinin Köleleştirilmesi)3

III. Satınalmayla Kölelik. 4

IV. Bağışla Kölelik. 4

İkinci Bölüm.. 5

KÖLELERİN SOSYAL VE HUKUKÎ DURUMU.. 5

Üçüncü Bölüm.. 7

KÖLELİĞİN SONA ERMESİ7

I- Azat (Itk) Yolları7

A- Sadaka Olarak Azad. 7

B-Keffaret İçin Azat8

C- Ölüme Bağlı Azat (Tedbîr)8

D- Hürriyet Bedelini Ödeyerek Azat (Mükâtebe)8

E- Satın Alarak Azat8

F- Ortaklığın Îzalesiyle Azat9

G- İslâm Ülkesine Sığınıp Müslüman Olmayla Azat9

II. Hürriyete Kavuşmanın Sonuçları (Velâ Hakkı)9

SONUÇ.. 9

BİBLİYOGRAFYA.. 10

ASR-I SAADETTE KÖLELİK VE CARİYELİK

 

Doç.Dr.Vecdi Akyüz-Dr.Nihat Engin

 

(Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İstanbul)

Buraya kadar Rasûl-i Ekrem Efendimizin çeşitli sıfatlarla ortaya koyduğu, bağlayıcılık bakımından farklı hükümler ifade eden davranışlarını gördük. Şüphe yok ki O'nun asıl vazifesi ve Allah tarafından eğitilerek insanlığa gönderilmesinin sebebi pey­gamberliktir, tebliğdir ve rehberliktir; bu sebeple de davranışları­nın çoğu bu sıfatına dayanmaktadır. Bunun en açık işareti de her­kesin duyması için gayret sarfetmesi, herkesin gözü önünde uygu­laması, buna uygun üslublar kullanmasıdır. Ancak verilen ve ço­ğaltılması mümkün bulunan örnekler O'nun, başka sıfatlarla ve bağlayıcı olmayan davranışlarda da bulunduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu davranışlarının önemli işaretlerinden biri her­kesin duyması için gayret göstermemesi, uygulamada ısrar etme­mesidir. Nitekim ebedî aleme intikalinden önceki hastalığında bazı tavsiyelerini yazmak üzere bir kağıt istediği zaman yanında-bulunan sahabe konuyu tartışmış, bazıları «Allah'ın Kitabının el­de olduğunu, dinin tamamlandığının bildirildiğini, bu halinde Hz. Peygamber'i bunlarla rahatsız etme ve yormanın doğru olmaya­cağını» ileri sürerek kağıt getirmeyelim demiş, bazıları ise getir­mek istemişlerdi. Peygamberimiz tartışmayı keserek vazgeçtiği­ni bildirdi.[1] Eğer bu isteği bir tebliğ olsaydı, peygamberlik görevi­nin gereği bulunsaydı, «güneşi sağ eline, ayı da sol eline verseler yine bu isteğinden vazgeçmezdi» ısrar eder ve vazifesini yerine ge­tirirdi.

VECDİ 1955 yılında Kırklareli'nin Üsküp bucağında doğ-AKYÜZ du. ilkokulu aynı yerde bitirdi. Î.H.L.nin orta kıs­mını Tekirdağ, lise kısmını İstanbul Fatih l.H. L.nde tamamladı 1978 yılında İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünden mezun oldu. 1985 yjında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde okutman olarak görev aldı.,1989'da "Emevilerin Kuruluş Devrinde İslâm Amme Hukukunun Gelişmesi" konulu teziyle doktor oldu. 1992 yılın­da İslâm Hukuku doçenti oldu. Eserleri:

- Devlet ve İşçi-İşveren İlişkileri

- Hilafetin Saltanata Dönüşmesi

NİHAT 1949 Yılında Bulgaristan'ın Burgaz vilayetinin EN(JİN Aydos kasabasında doğdu. 1950 yılında Türkiye'ye gelip İstanbul yerleşti. 1969 yılında İstanbul 1.H.L' nden mezun oldu. 1973 yılında İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünü bitirdi. 1982 y-ılında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Tarihi bölümünde asistanlık görevine başladı. 1992'de "Osmanlılarda Kölelik" konulu teziyle doktor unvanını aldı. [2]

 

GİRİŞ

 

Köle; hukuki, iktisadi ve sosyal bakımlardan hür insanlardan farklı ve aşağı statüde bulunan kimse demektir.[3] Kölelik İslâm'ın doğduğu çağda, dünyanın her yerinde yaygındı. Eski Yunan'da, Roma'da, Mısır, israil ve Babil'de kölelerin sayısı hayli çoktu. Köle, bir mal sayılırdı. Patronu onu mal gibi satar ve elindeyken emeğinden yararlanırdı. Toprağa bağlı olarak gayrı menkulle bir­likte köleler de satılabiliyordu. Borcunu ödemeyen kimse, borcu için borç verenin kölesi olurdu. Kumarda kaybeden de köle duru­muna düşerdi. Kölenin çocuğu da köle oluyordu. Ancak en çok köle, savaşta esir düşenlerdir. Roma'da madenlerde çalışma, sirk­lerde vahşi hayvanlarla döğüşme cezasına çarpılanlar da köleler­den olurdu.

insanlık tarihinin her döneminde var olduğu bilinen kölelik, müessesesi, islâm öncesi dönemde Araplar arasında da mevcuttu. En eski ve en ibtidai şekil olan pederşahi kölelik tarzına yakın bir biçimde devam eden cahiliye dönemi köleliğinde köle, sadece bir mal olmayıp, ailenin sosyal ve dinî faaliyetlerine katılır, aile ve kabile fertleriyle bir arada yaşardı. Toplumsal durum itibariyle hür insandan pek farklı değildi. Hür insanın giydiklerine yakın bi­çimde giyinir, onların çocuklarıyla oynardı.

Cahiliye döneminde kölelerin evlât edinildiği de bilinmekte­dir. Nitekim Zeyd b. Harise, peygamberlikten önce, Hz. Muham-med (s.a.v.) tarafından babasıyla gidip gitmemekte serbest bıra­kıldığı zaman, Hz. Muhammed (s.a.v.)'den ayrılmayacağını söyle­mişti. Bunun üzerine Hz. Muhammed (s.a.v.) onu elinden tutup Kureyş'ten bir topluluğun yanına giderek: "Varis olarak da mevrûs olarak da bunun oğlum olduğuna şahit olunuz!"[4] diyerek kendisini evlat edinmiştir.

Hakîm b. Hizam (r.a.) cahiliyet zamanında yüz tane köleyi azat etmiş, yüz tane de kurban etmişti. Müslüman olunca da hac mevsiminde yüz deve kurban etmiş ve yüz köle azat etmişti. Bu durumu "Ey Resûlallah! Ben cahiliye döneminde sadaka vermek, köle azat etmek yahut akrabaya yardım kabilinden birtakım işlerle ibadet ederdim. Bunlarda bir ecir ve sevap var mı?" diye sorduğunda, Resûluliah (s.a.v.): "Sen eskiden yaptığın hayırla müslüman oldun"[5] buyurdu. Bu hadisten, müşrik araplar arasın­da da sadece Allah'a ibadet edip O'na yaklaşma ve insanlara iyilik yapma düşüncesiyle köle azat etme uygulamasının bulunduğu ve bunun islâmiyet'te de aynen devam ettiği anlaşılmaktadır. Cahi­liye döneminde azat edilen köle, azat edildiği kabilenin bir ferdi sayılırdı.

Cahiliye dönemi köleleri, efendilerinin hoşuna giden bir hiz­met karşılığında efendileri tarafından azat edilebilirlerdi. Uhud harbine gitmek için yola çıkmadan önce kendisinin azat edilme şartını Vahşî (r.a.): "Efendim olan Cubeyr b. Mut'im bana: —Eğer amcam Tuayme'ye karşılık Hamza'yı öldürürsen sen hürsün! de­di"[6] sözleriyle ifade etmektedir.

O dönem köleleri efendileriyle beraber savaşlara da katılır­lardı. Uhud harbinde müslümanlarla çarpışan müşriklerin içinde müşriklerin kölelerinin de bulunduğu bilinmektedir.[7]

Cahiliye döneminde köle ticeretiyle meşgul olarak büyük bir servete kavuşan Abdullah b. Cüd'ân'm cömertliği yaşlandıkça ar­tıyor, birçok köle ve cariyeyi azat edip yardımda bulunuyordu.. Meşhur sahabî Suheyb-i Rumî de onun kölelerindendi.[8]

 

Birinci Bölüm

 

KÖLELİĞİN SEBEPLERİ

 

islâm, mevcut kölelik durumunu düzenlemiş, sebeplerin hay­li daraltmıştır. "Savaşta inkâr edenlerle karşılaştığınızda boyun­larını vurun, sonunda onlara üstün geldiğinizde onları esir alın; savaş sona erince onları ya karşılıksız ya da fidye[9] ile salıverin.." âyetini, îslâm'm prensip olarak köleliği kabul etmediği şeklinde yorumlayanlar da bulunmaktadır. Kur'ân'da kölelerden "sağ elin sahip oldukları" ifadesiyle söz edilir.[10] ilk müslümanlar, pek eski devirlerden kalma ve bütün dünyaya yayılmış olan kölelik kuru­munu devralmışlardı, icad etmemişlerdi, islâm bakımından köle­lik, ne bir cezalandırma yolu ve çaresi, ne de bir takım iktisadî ga­yelerle kendisinden yarar sağlanan bir savaş ganimetidir. Köleli­ğin esas varlık sebebi, insanî duygulara dayanan, âcizlerin barın­dırılıp hallerinin düzeltildiği bir "ıslah evi" gibi bir şey olmasıdır.[11]

 

I. Doğumla Kölelik

 

Karı-kocamn her ikisi de köle ise, doğan çocuk da köle olarak dünyaya gelir. Sadece kocanın köle olması halinde, çocuklar hür kimseler olarak anaya tabi olur. Yalmzca karının köle olması ha­lindeyse, o cariyenin efendisine ait olmayacağı hususunda önce­den anlaşmış olmak gerekir.

Cariyenin efendisinden olan çocukları hür statüde doğarlar. [12]

 

II. Hürriyetin Kaybedilmesiyle Kölelik (Savaş Esirlerinin Köleleştirilmesi)

 

Köleliği doğuran asıl sebep, savaş ve bunun ortaya çıkardığı sonuçlardır. Kur'an âyetleri ile Rasûlullah'm tatbikatına göre, Müslüman ordu komutanı, bir anlaşmanın yokluğu halinde, savaş esirlerini karşılıksız bırakma, fidye alarak bırakma ve köle statüsüne sokma yetkilerine sahiptir.

"Araplara kölelik yoktur" şeklinde bir hadis de rivayet edilir. (Serahsî, Mebsut, 10/40,118).

Hz. Peygamber, Temîm kabilesinden alınan savaş esirlerinin -yarısını karşılıksız, diğerieriniyse fidye ödenerek serbest bırak­mıştır.[13]

Benu Suleym'den Yesâr adında bir köle-çoban savaş esiri ola­rak alınmış, ancak müslüman olunca Rasûlullah tarafından azat edilip serbest bırakılmıştır.[14]

Hz. Peygamber, Benû Mustalık savaşından sonra çoğu çocuk ve kadınlardan oluşan yüzlerce savaş esirinin ganimet olarak bölüşülmesini müteakip, mağlup düşen kabile başkanının kızı Cuveyriyye'yi, değerini ödeyerek satın alıp azat ettikten sonra nikahladı. Müslüman savaşçılar, ellerinde köle halinde bulunan savaş esirlerini, Rasûlullah'ın zevcesi tarafından akrabası saya­rak, iade ettiler. îkiyüz ailenin hiç beklenmedik bir şekilde hürri­yetlerine kavuşturulmaları üzerine, Mustalık'lılar kaybettikleri on savaşçıyı pek çabuk unuttular ve sonunda müslüman oldular.[15]

Cuveyriyye, mağlup kabile başkanının kızıydı ve o, iki aske­rin payına düşmüştü. Bu iki asker, ister bir tek şahsın iki kişiye taksim edilmesindeki uygunsuzluğu düşünerek, ister bu kızın ka­bile başkanının kızı olması dolayısıyla, bundan büyük kurtuluş fidyesi koparacaklarını düşünerek, kızın sahip olduğu değerin ödenmesi halinde, onu serbest bırakmaya karar verdiler. Esir kız, Rasûlullah'ın huzuruna girdi ve ona, başından geçenleri anlata­rak, müslüman olduğunu söyledi ve kendisinden tekrar hürriyeti­ne kavuşabilmesi için şöyle diyerek yardım istedi. "Ben kabilemin başkanı el-Hâris'in kızıyım. Başıma gelen felâketi görüyorsun. Tekrar hürriyetime kavuşabilmem için bana yardım et. Allah da sana yardım edecektir." Rasûlullah ona merhamet etti, yardım ta­lebini kabul ederek evlenme teklifinde bulundu.

Hz. Peygamberin, Taiflilerle yaptığı anlaşmanın 6. ve 21. maddeleri, Taiflilerin elinde bulunan savaş esirleriyle ilgilidir. Onların bu esirler üzerinde sahip oldukları hakları tamamen ka­bul ve itiraf etmekle birlikte, Rasûlullah, bunların serbest bırakıl­malarını sağlayacak olan imkânları da ortaya koymuş, hatta ödenmesi gerekli kurtuluş fidye miktarını da belirtmiş ve ayrıca bu esirlerin köleler statüsüne sokulmasını da yasaklamıştır.[16]

Evtâs savaşından sonra, Ci'irrâne'ye varıldığında, ele geçen ganimet ve savaş esirlerinin akıbetinin ne olacağı konusu ele alın­dı. Mal tarzındaki ganimetler kolayca taksim edildi. Sayıları altı bine varan esirlerin, islâm devleti tarafından iaşe edilip edileme­yeceği müphemdi. Rasûlullah, birçok tereddütler geçirdikten son­ra, nihayet bu esirleri, askerler arasında, köle olarak dağıtmaya karar verdi.[17]

Hevazin kabilesinden bir heyet, Rasûlullah'ın huzuruna çık­tı. Pişmanlıklarını arzedip müslüman olduklarını, kendisiyle süt­kardeş yoluyla akraba olmaları dolayısıyla affedilmelerini istedi. Hz. Peygamber, bu dileklerim, cemaat namazı kılındıktan sonra, orduya hitaben açıktan yapmalarını istedi. Onlar da böyle yaptı­lar. Rasûlullah, onlara şu hatırlatmada bulundu: "Sizin müslü­man olduğunuzu öğrenmekten çok sevinç duydum, fakat geç ka­lındı. Huneyn savaşı gününden sonra, ganimet mallarınızı ordu içinde dağıtmadan ben sizi uzun haftalar bekledim. Bu durumda şimdi iki şeyden birini seçin: 1) Savaş esirleri, 2) Mâllar". Heyet, esir düşmüş kabile mensuplarım tercih etti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, şu sözleri ekledi: "Bu esirler, köle olarak savaşçılar arasında dağıtılmışlardır. Fakat bana şahsen veya ailem men­suplarına düşen köleleri ben derhal ve hiçbir fidye istemeden hür bırakıyorum". Bu sözler üzerine, Hz. Ebu Bekir doğruldu ve kendi ailesi mensuplarının da aynı şeyi yapacaklarını beyan etti. Diğer­leri de aynı yolu tuttular ve kısa bir zaman içinde bu kölelerin tamamı azat edildi, iki kabile bedelsiz azatı kabul etmediği için, onlara beytülmalden ödeme yapılıp, köleler hürriyete kavuşturul­du.[18]

 

III. Satınalmayla Kölelik

 

Köleliğin bir başka sebebi, başka birinden köle st-un alınma­sıdır.

Arabistan'da bitip tükenmeyen baskın savaşlarından birinde Zeyd b. Harise adındaki Arap delikanlısı esir düşmüş ve köle ola­rak satılmıştı. Böylece birçok el değiştirerek sonunda Mekke'ye gitmişti. Hz. Peygamber, hanımının da onayıyla onu satın aldı. Babası, kurtuluş fidyesini ödeyip Zeyd'i geri almak istedi. Ancak Zeyd, efendisinin yanında kalmayı tercih etti. Bunun üzerine Hz. Peygamber onu, Kabe'ye gidip herkesin önünde azad etti.[19]

ilk müslümanlar arasında yer alan köleler, müşriklerin daya­nılmaz işkencesine uğrayınca, Hz. Ebu Bekir erkek kölelerden Bi-lal'i, Amir b. Fuheyre'yi, kadınlardan ise Ununu Ubeys, Zu'n-Nîre, Nehdiye ve Lubeyne'yi, bedellerini ödeyip satın aldı ve derhal azat etti.[20]

Kölelerin bedelleri çeşitliydi. 800 dirhem, 5 ûkiye (200 dir­hem) gibi. Kölelerin mesleği, yaşı ve bir takım özellikleri, köle fi­yatının belirlenmesinde önemliydi.[21]

Köle alım-satım işlemi bazan bir belgeye yazılırdı.[22]

 

IV. Bağışla Kölelik

 

Başkasından bağış yoluyla da köle edinilebilirdi.

Mısır hükümdarı Mukavkıs, davet mektubuna verdiği ceva­bın yanısıra, Hz. Peygamber'e Mâbûr adında bir hadım ağası ile kadın köleler hediye olarak göndermiştir. Hediye gelen köle kadınlardan sadece hıristiyan olan Mâriyeyi kendi yanına almış, diğerlerini sahabîlerin bazılarına hediye etmişti. Diğer köle kadınlar arasında en şöhretlisi Şîrîn (Şîrîn?) idi.[23]

Aslında bu son iki yolla, başkasmdaki köleler, satın alınarak veya bağışla devralınırlar, yoksa hür kişiler köle edilmezler.

Andlaşmalar sonunda da köleler devralınmıştır. Nitekim Maknâ sakinleriyle yapılan bir andlaşma gereğince, Maknâlılar başka şeyleriyle birlikte kölelerini de, müslümanlara teslim etti­ler.[24]

 

İkinci Bölüm

 

KÖLELERİN SOSYAL VE HUKUKÎ DURUMU

 

Bir aile çatısı altında, sadece karı-koca ve onlardan dünyaya gelen çocuklar, kocanın ana-babası, yahut yakın akrabaları ve kö­leler değil, aynı zamanda himaye altına alınmış, yahut o ailenin eman (sığınma) hakkı vermesiyle kendisine sığınmış yabancılar (halif, mevlâ, dahîl) da bulunuyordu. İslâm geldikten sonra köle­lerle ilgili her türlü şaftları iyice ıslah edip geliştirmiştir. Hz. Hatice, kadın-erkek, evinde hizmet gören kölelerine de İslâm de­nen ıslah hareketini anlatmaktan geri durmuyordu.

İlk Müslüman köleler, çok acıklı işkencelerle karşılaştılar. Dövüldüler, kavurucu sıcağın altında kızgın kumlar üzerinde çı-rılçılak yatırıldılar, boyunlarından ip geçirilerek ister kadın, ister erkek olsun, bu köleler yollarda sürüklenip durdular. Bazı efendi­ler müslüman olan kölelerin vücudlarını kızgın demirlerle dağla­dılar. Bunlardan bir kısmı işkenceler karşısında hayatlarını devam ettiremediler. Hz. Ebu Bekir bunları himayede en başta ge­liyordu. Krkek kölelerden Bilal ve Amr b. Fuheyre'yi, kadınlardan da Umrnu Ubeys, Zu'n-Nîre, Nehdiye ve Lubeyne'yi bedellerini ödeyip satın aldı. Derhal onları hürriyetlerine kavuşturdu. Ken­disi diğer köleleri de satın almak istemiş, fakat efendileri, yüksek bir fiyat teklif edilmesine rağmen, onları satmayı reddetmişler­dir.[25]

Hz. Ebu Bekir kaare bölgesinden eman hakkı almıştı. Bir süre sonra Mekke müşrikleri, bu bölgenin başkanı îbn Dugunne aracı­lığıyla Hz. Ebu Bekir'den komşularının kadın, çocuk ve köleleri­nin dikkatlerini çekip onları cezbetmesi sebebiyle, kendi kapısı önünde yüksek sesle Kur'ân okumamasını istediler. Ebu Bekir ise, Allah'ın kendisine yeteceğini söyleyerek, himayesine ihtiyacı olmadığını İbn Duğunne'ye duyurdu. Böylece, Mekke'de oturdu, Habeşistan'a gitmemeye karar verdi.[26]

Hz. Peygamber, cariyelerinden Ummu Eymen'i, kendi kölele­rinden Zeyd ile evlendirmişti.

İslâmiyet'in 13 senelik Mekke döneminde varlıklı müslüman­lann köle sahibi oldukları bir vakıadır. Rasûlullah hicret için Mekke'den çıkıp Sevr dağındaki mağarada saklandığı sırada Ebu Bekir'in kölesi Amir b. Füheyre o civarda, bol sütlü, sağmal koyun sürüsü otlatır ve akşamdan bir müddet getiğinde o sürüyü Resûlullah (s.a.v.) ile Ebu Bekir'in yanlarına getirirdi.[27] Ibn Hişam'ın verdiği bilgiye göre[28] Amir b. Füheyre, Esed'in kölesiyle cariyesinden doğma köle o'ğlu köleydi. Harp esiri olmamasına rağ­men islâmiyet'in 13. yılında böyle birinin alınıp köle olarak istih­dam edilmesinde müslümanlar tarafından bir beis görülmemek­teydi. Bu olaylardan anlaşıldığına göre, m. 622 yılına kadar müs­lümanlar, haklarında hiçbir nass olmamasından dolayı, köle hu­kukunu içinde yaşadıkları cemiyetin örf ve âdetlerine göre tatbik ederlerdi.

İslâm tarihindeki olaylara, kronolojik sıralama ile, genel olarak bakıldığında, İslâmiyet'in son derece gerçekçi bir anlayışla insanlar arasında savaşı ve bunun tabiî neticesi olarak kölelik müessesesini caiz gördüğü açıkça anlaşılmaktadır.

"...Allah'ın sana ganimet olarak verdiği ve elinin altında bu­lunan (cariye)leri..." (Ahzab, 33/50), "Köle azat etmek" (Beled, 90/13) "...boyunduruk altında bulunan köle ve esirleri..."(Bakara, 2/177), "...bir mümin köleyi azat etmek... "(Nisa 4/92), "...Bir köle azat etmek"(Maiâe 5/89). "...bir köleyi hürriyete kavuşturmak" (Mücadele, 58/3) meallerindeki ayetler de, İslâmiyet'te kölelik müessesesinin varlığını gösteren Kur'ân'dan delillerdir.

İslâmiyet'in 18. Hicretin 5. yılma gelinceye kadar Hz. Mu-hammed (s.a.v. )'in, peygamberlik dönemi içinde, köle sahibi oldu­ğuna dair kaynaklarda hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Hicret'in 5. senesinde Benî Mustalikgazvesinde esir olarak ele geçen kadın­lar ve çocuklar köle olarak müslümanlar arasında dağıtılmıştır.

Medine döneminde, cihadın emredilmesinin ilk yıllarında harp sonucunda esir edilen kadınlarla, esir paylaşımından sonra, iddet beklemeksizin cinsi birleşmede bulunulurdu. "Biz Resûlullah'ın maiyetinde Mustalikoğulları gazasına çıktık. Sonunda bizlere Arap esirlerinden birer tane düştü. Bu sırada kadınlara çok iştiha ve arzu hissetmiştik; bekârlık canımıza tak etmişti, (Çocuk olup da satışa mani olmasın diye) cinsî yaklaşma­da azl yapmak istiyorduk..."[29] Esir kadınlarla cinsî birleşme için iddet beklenmesi Hayber'in fethinden sonra emredilmiştir. Hay-ber'in fethinden sonra müslümanlann ellerindeki erkek ve kadın kölelerin sayıları artmıştır.

Kur'ân (Nisa, 4/36), kölelere iyi davramlmasını belirtmiştir. Hadislerde de kölelere iyi davranılrnası emrolunmuştur. "Kendisi köle bir kıza malik olup da onun ihtiyaçlarına harcama yapan -diğer bir rivayette- Ona ilim öğreten ona ihsan edip güzelleşti­ren,- sonra da onu hürriyete kavuşturan ve onunla evlenen kimse­nin iki ecri vardır."[30]

İslâm'da kölelere yapılacak muamele Ma'rûr b. Süveyd'in an­lattığı şu hadisede açıkça görülmektedir: Rebeze'de Ebu Zerrin yanına uğradık. Üzerinde çizgili bir aba vardı. Kölesinin üzerinde de aynı abanın bir eşi vardı. Biz Ebu Zerre;

"— Ya Ebâ Zerr! Bu iki abayı bir araya getirsen bir kat elbise olurdu." dedik. Bunun üzerin Ebu Zerr şunları söyledi:

"— Benimle din kardeşlerimden bir zat (Bilâl-i Habeşî) ara­sında münakaşa geçmişti. O zatın annesi (siyah renkli bir) yaban­cı idi. Ben de onu annesi sebebiyle yerdim de, beni Peygambere (s.a.v.) şikayet etmiş. Derken Peygamber'e rastladım. (O beni gö­rünce) "Ya Eba Zerr! Gerçekten sen kendinde cahiliyyet bulunan bir kimsesin!" dedi. Ben:

"—Ya Resûlallah! Eğer bir kimse başkalarına söğerse, onun anasına ve babasına söğülür" dedim. (Tekrar)

"Ya Eba Zerr! Gerçekten sen kendinde cahiliyyet bulunan bir kimsesin! Onlar sizin din kardeşlerinizdir. Allah onları sizin elle­riniz altına vermiştir. Bu yüzden onlara kendi yediğinizden yedi-rin! Kendi giydiğinizden giydirin! Onlara yapamayacakları şeyleri yüklemeyin! Şayet yüklerseniz onlara yardım edin" [31] buyurdular.

Kölelere hitap konusunda Resûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuş­tur: "Sizin herhangi biriniz (Kölesine): Rabbini doyur, rabbine su içirt diye hitab etmesin. Yine sizin herhangi biriniz (kölesine): Kulum, cariyem! demesin. Fakat;'Yiğidim, kızım, oğlum! diye hitab etsin" [32]

Kölelere iyi muamele edilmesi hususunda Rasûlullah (s.a.v.) diğer bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyurmaktadır:

"Herhangi biriniz için hizmetçisi yemeğini hazırlayıp da ge­tirdiği zaman —ki o hizmetçi yemeğin sıcağına, dumanına kat­lanmıştır— onu kendisi ile beraber oturtsun! şayet yemek az olur­sa eline ondan bir yudum yahut iki yudum koyuversin!" [33]

Müslüman köleler de sahiplerine karşı iyi hizmet etmekle mükelleftirler. "Köle efendisine doğru ve iyi iş yaptığı ve Rab­banin ibadetini de güzel yerine getirdiği zaman, bu köle için iki ecir vardır."[34] hadisi bunu açıkça göstermektedir^. Bu anlamda başka hadisler de mevcuttur.

Suç işleyen kölelerin dövülmesi caizdir. Peygamber (s.a.v.): bir hadis-i şeriflerinde: "Sizden biriniz (icab-ı halinde) dövdüğü zaman yüze vurmaktan sakınsın"[35] buyurmuştur. Hadis görü­nüşte genel olarak, insanların dövülebileceğini ifade etmekteyse de, Buharı bu hadisi "însan köleyi dövdüğünde yüzjüne vurmak­tan sakınsın" babı (başlığı) altında zikretmektedir.

Zina suçunu işleyen cariyenin cezası hakkında Resûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır: "Bir cariye zina ettiği zaman onu kamçılayın. Sonra yine zina ettiğinde onu yine kamçılayın. Üçün­cüde yahut dördüncüde o cariyeyi kıldan örülmüş bir ip bahasıyla da olsa satınız,"[36] Hadisin diğer bir rivayetinde "değnek cezası uygulayın" Duyurulmaktadır.,

Hz. Peygamber devrindeki kölelerle ilgili bir uygulamayı Muaviye b. Süveyd (r.a.)'in şu sözlerinden öğrenmekteyiz: "Bir kölemize tokat atarak kaçtım. Sonra öğleden önce geldim ve baba­mın arkasında namaz kıldım. Babam köleyi de, beni de çağırdı: ve «—Ona misilleme yap!" dedi. Köle affetti. Sonra babam şunu söy­ledi: — Biz Mukarrin oğullarının Resûlullah (s.a.v.) devrinde bir hizmetçimiz vardı. Birimiz onu tokatladı. Bu Resûlullah'm kula­ğına' ermiş de: "Onu azad edin!" buyurdular. (Kendisine) *—Onla­rın bundan başka hizmetçisi yoktur" dfediler. "O halde onu hiz­metlerinde kullansınlar; ama ona ihtiyaçları kalmadığı zaman hemen kendisine yol versinler!"[37] buyurdular.

Ebû Mes'ud el-Bedrî el-Ensârî köleyi dövme konusunda ba­şından geçen bir hadiseyi şu sözlerle anlatmaktadır: "Bir kölemi kırbaçla dövüyordum. O sırada arkamdan bir ses işittim: "Bilmiş ol ey Ebâ Mes'ud!" diyordu. Ben öfke ile bu sesi anlayamadım. Ba­na yaklaşınca bir de baktım ki Resûlullah'mış. Bana: "Bilmiş ol, ey Ebâ Mes'ud! Bilmiş ol, ey Ebâ Mes'ud!" diyor... Hemen elimden kırbacı bıraktım. Bunun üzerine: "Bilmiş ol ey Ebâ Mes'ud! Allah senin bu köle üzerine olan kudretinden daha muktedirdir!" buyurdu. Ben de: "Bundan sonra aslâ.bir köle dövmem" dedim. Hadisin diğer rivayetinde anlatıldığına göre, Ebu Mes'ud dövdü­ğü köleyi Allah rızası için azat etmiş, Rasûlullah (s.a.v.) da "îşte şimdi oldu. Eğer bunu yapmasaydın, senin yüzünü mutlaka ateş çalardı." buyurmuştur.                       

Kadın köle (cariye=odalık), bir nikâh akdi olmaksızın efendi­sinin emir ve hizmetine" bağlıdır. Efeadi, cariyesinin .şahsı üzerin­de bir mülkiyet hakkına da safriptirJEfendi, cariyesini satabilir; başka biriyle nikâh akdi yapmak isterse cariyesine izin verebilir, Kur'ân salih köle ve cariyelerin evlendirilmesini tavsiye eder, bu -durumda efendi evlenen cariyesiyle artık yatamaz.

Hz. Peygamber (s.a.v.), Kur'ân'm izniyle (Ahzâb, 33/50,52) birkaç kadın köleye (cariye) sahip olmuştur.

Reyhâne, Medineli bir yahudi kabilesi olan Kûrayza'ya men­suptur. Hicrî 5. yılda bu kabileyle yapılan savaş sonunda,.Hz. Pey­gamberin hissesine ganimet olarak düşmüştü. Bir müddet tered­düt geçirdikten sonra müslüman olmuştu. Bunun üzerine Rasûlullah ona nikâh teklifinde bulunmuş ve böylece hürriyetine kavuşacağım ifade etmişti. Ancak Reyhâne, şu cevabı vermişti: "Beni nikâhlamaktansa cariyen olarak muhafaza et. Ben bir cari­ye olarak kalmak isterim. Zira hür müslüman kadınlar gibi başı­ma örtü ve yüzüme peçe takmak istemiyorum." Hz. Peygamber, onun teklifini kabul etmiş ve böylece o, eski evinde oturmaya de­vam etmiş ve hatta bizzat Medine şehri içine bile yerleşmemişti.[38]

Mâriye, Mısırlı olup hıristiyandı. Kopt, Iran veya Grek asıllı oluşu belli değildir. Mısır hükümdarı Mukavkıs (George, Gregoir) tarafından h. 7 / M. 628 yılda Hz. Peygamber'e hediye edilmiştir. Mâriye müslüman oldu. Kaynaklar, bu sırada bir nikâh teklifinin olup olmadığından bahsetmezler, Hz. Peygamber'in Mâriye'den İbrahim adındaki küçük yaşta ölen oğlu doğmuştur. Böylece Mâriye daha sonra Rasûlullah vefat edince hür olmuştur.[39]

Cariyelerin eğitimiyle ilgili olarak Hz. Peygamber (s.a.v.) şöy­le buyurmuştur: "Kimin bir cariyesi varsa ona bir tahsil, fakat iyi bir tahsil versin. Onun hür bir kadın olarak evlenebilmesi için azat etsin. Böyle yapan Allah tarafından iki katiyle ecir görecektir.[40]

 

Üçüncü Bölüm

 

KÖLELİĞİN SONA ERMESİ

 

İslâm, Tevrc gibi kölelik kurumunu tanımıştı. Ancak, Tev­rat'ta kölelerin azat edilmesi hakkında bir tek kelime, söylenmez­ken, îslâm öyle hukukî ve dinî tedbirler almıştır ki bunlar sayesin­de kölelik fiilen ilga edilmiş olmaktadır. Bütün dünyada köleliğin yaygın olduğu bir çağda, harplerde esir alman müslümanlarm düşman tarafından köleleştirildiği bir devir de tek yanlı bir tasar­rufla köleliği kaldırdım demenin pratik bir değeri olamaz. Hz. Peygamber bu konuda iki kaideyi koydu:

1) îslâm ordugahına veya ülkesine sığman kölenin hürleşme-si,

2) Efendisinden çocuk sahibi olan cariyenin, daha önce azat edilmemişse, onun ölümüyle hürleşmesi[41]

 

I- Azat (Itk) Yolları

 

A- Sadaka Olarak Azad

 

İslâmiyet'teki, sadece Allah'ın rızası, hiçbir maddî ve hissî menfaat gözetmeden, sadece manevî derecenin yükselmesi için, bir fazilet olarak köle azat etme uygulamasının, müşrik Araplar-daki uygulamanın devamı olduğu söylenebilir. Bu tabiî bir olay­dır. İslâmiyet gerek cahiliyet, gerekse hıristiyanlık ve yahudiliğin kötü veya bozulmuş olan gelenek ve dinî inançlarım düzeltmiş, hakkında bilgi olmayan konularda da yeni prensipler getirmiştir. Unutulmamalıdır ki bütün hak dinlerin kaynakları ilahidir.

Kur'ân'da köle azat etmenin en iyi sadaka olduğu belirtilir.[42] İyiliğin bir yolu olarak da köle azadı[43] sayılır.

Temim kabilesine yapılan askerî sefer sırasında Hz. Ayşe Rasûlullah'a "Bir Arabi kölelikten azat etmeyi adamıştım. deyin­ce, Hz. Peygamber ona "işte Temimiler! Yakında gelecekler; iste­diğin herhangi birini azat edebilirsin. Nitekim. Hz. Ayşe, savaşta ele geçirilenler Medine'ye gelince, bu azat işini gerçekleştirmiş­tir.[44]

Rasûlullah (s.a.v.), sahip olduğu bütün erkek köleleri azat et­miştir. Ayrıca o, cariye olarak emri altına almadığı, kendi hissesi­ne düşen bütün kadın köleleri azat edmiştir.[45]

îbn Sa'd'ın belirttiğine göre, Hz. Peygamber, Ramazan ayı esnasında elinde ne kadar esir varsa, bir sadaka ve iyilik olmak üzere, hepsine hürriyetlerini iade ederdi.[46]

Hz.^Peygamber "kim kendisine nikâhı düşmeyen bir yakınına malik olursa, o yakını azatlanmış olur." buyurmuştur.[47]

Hz. Peygamber, güneş ve ay tutulmaları sırasında köle azat edilmesini tavsiye etmiştir.[48]

 

B-Keffaret İçin Azat

 

Bir kölenin, bir günah veya suçun bağışlanması için keffaret olarak azad edilmesi üç halde görülür:

a) Yeminden caymanın bir keffareti, Maide, 5/89 ayetinde be­lirtildiği gibi, köle azat etmektir.

b) Mücadele, 58/3 âyetlerinde cahiliye devrinin kötü bir âdeti olan zıhar önlenmektedir. Zıhar, kocanın, karısını, anasının mah­rem bir yerine.benzetmesidir, boşanma sebebidir. Zıhar ile boşa­nıp da sonradan sözlerini geri alarak kan-koca, olanların cinsî mü­nasebetten önce bir köle azat etmeleri gerekir.

c) Nisa 4/92 âyetine göre,tedbirsizlik veya dikkatsizlik (hata) sonucu bir mü'mini Öldüren başka bir mü'mi, ölünün velileri ba­ğışlamadığı takdirde, bir köle azat etmeli ve diyet ödemelidir.

Hz. Peygamber, Zimbâ adında birinin kölesine işkence yapıp, zekerini ve burnunu kesmesinden dolayı kölesini azat ettirmiş­tir.[49]

 

C- Ölüme Bağlı Azat (Tedbîr)

 

Efendi, ölümünden sonra yürürlük kazanmak üzere kölesini azat edebilir. Buna, tedbîr, köleye mudebber denir. Mudebber köle satılabilir, nitekim Hz. Peygamber'in böyle bir köleyi sattığı rivayet edilir.[50]

Ayrıca, efendisinden çocuk sahibi olan cariye de efendisinin ölümünden sonra hür olur. Bu durumdaki cariyeye Umumul-ve-led denir. Ensâr'dan biri tedbir yoluyla kölesini azat etmişti. Hz.Peygamber, bu adam muhtaç duruma düşünce, satışını yap­mış ve Nuaym b. Abdillah tarafından alınmıştı.[51]

Hz. Peygamberin Mâriye ile kurduğu cariye hayata, diğer bü­tün cariyeler için bir nimet oluşturmuştur. Zira Rasûlullah'ın şu beyanı, bir hukuk kuralı olmuştur: "Şayet bir cariyenin efendisin­den bir çocuğu dünyaya gelecek olursa, bu efendi onu daha önce azat etmemiş olsa bile, onun ölümüyle o kadın kendiliğinden azat­lı (hür) olur."[52] Bir emsal bırakmak için, Rasûlullah'm, böylesine bir hayatı da yaşaması gerekmişti. Mâriye, efendisinden bir çocuk dünyaya getirmesi dolayısıyla, Rasûlullah'm vefatı üzerine, ken­diliğinden hür bir hanım olmuştur.[53]

 

D- Hürriyet Bedelini Ödeyerek Azat (Mükâtebe)

 

Kur'ân'da (Nur, 24/33), bir köle için kendi azat bedelini efen­disine ödeyip kendi kendisini azat edebilmesi kaideleştirilmiştir. Bu durumdaki köleye mükâteb denir. Böylece, gerekli parayı elde edinceye kadar, köle kendi hesabına çalışır ve bu çalışma devre­sinde artık efendisine hizmet etmez.

Mükâteb kölelere, zekât ödeyerek yardımda bulunulmuştur.

Medine'de bulunan Selman-ı Farisî, uzun bir takını macera­lardan sonra, islâm öncesi devirde bazı Arap kabilelerine esir düş­müş ve sonunda Medine'de yahudilere köle olarak satılmıştı. H. 4. yıla doğru, Hz. Muhammed'in huzuruna çıktı müslüman olduğu­nu bildirdi ve kendisinden azat edilmesini rica etti. Selmanın ya­hudi efendisi, sadece bir miktar altın para değil, aynı zamanda, onun diktiği hurma ağaçlarından olması şartıyla bir miktar da hurma karşılığında azat edilmesine rıza gösterdi. Selmanın bu ücretinin ödenebilmesi için, Benu Suleym kabilesinin altın madenlerinden gelen zekat vergisi kullanılmış ve bir yıl geçmeden taze hurma fidanlara şartedilen yeterli ölçüde meyveyi vermişti. Selman hürriyetini kazandıktan sonra, Hz. Peygamber'in en ya­kın arkadaşları araşma girmişti.[54]

islâm, mükatebe yoluyla islâm hürriyetlerine kavuşmayı ar­zu eden kölelerin tamamına hürriyet yolunu açmıştır. Böylelikle onlar, kendilerine uygun bir zamanda hürriyetlerine kavuşabil­mek için pasif olarak efendilerinin iyi niyetlerini veya muttakili-ğini bekleme gereği duymayacaklardır. [55]

 

E- Satın Alarak Azat

 

Azat olma yollarının birisi de, satın alarak azat etmektir.

Hz. Peygamber, Benû Mustalık savaşı ganimetlerinin bölü-şülmesinden sonra, Mağlup düşen kabile başkanının kızını, değe­rini ödemek suretiyle satın almış, onu azat edip nikahlamıştır.[56]

Habeş necaşisinin tahtta veliahdlik hakkına sahip oğulların­dan köle statüsünde olan biri, Hz. Ali ile kardeşlik bağı kurmuş, Hz. Ali'de Mekke'de iken onu satın alıp azat etmiştir.[57]

 

F- Ortaklığın Îzalesiyle Azat

 

Hz. Peygamber, köledeki hissesini azat edenin, Öteki ortakla­rının paylarım .ödemeye yetecek malî güce sahipse, onlara bu pay­larını ödeyip kölenin azat edileceğini, malı yoksa kendi hissesin-deki azadın geçerli olduğunu belirtmiştir.[58]

Hz. Peygamber, bir adamın ölüm sırasında altı kölesini azat etmesini, aralarında kura çekerek ikisi için geçerli kılmıştır.[59]

 

G- İslâm Ülkesine Sığınıp Müslüman Olmayla Azat

 

Hz. Peygamberin kalbinde, kölelerin hürriyete kavuşmaları o kadar Önemli bir yer tutardı ki, köleler, efendilerinden kaçar ve müslüman olur, islâm toprağına gelirlerse, derhal hür olacakları­nı ilan etti. Hayber savaşı sırasında Hayberli bir yahudi köle olan Esved, çobanlık ettiği efendisinin koyun ve keçi sürüsüyle islâm'ı kabul etmeye gelmişti.[60] Taif te "soğuk savaş" taktiği olarak yapı­lan bu ilan sonucunda 80 kadar köle bu davete kulak vermiştir. Bunlar şehrin içinde bir çatışma çıkarmak istemişlerse de, Rasûlullah sayılarının azlığım gözönüne alarak onlara engel ol­muş ve sadece müslüman ordusunun saflarına katılmakla yetin­melerini tenbihlemişti.[61]

 

II. Hürriyete Kavuşmanın Sonuçları (Velâ Hakkı)

 

Azat edilen köle, Mevlâ adım alır, Mevlâ'nın, eski efendisiyle veya mirasçılarıyla hukuki ilişkileri devam eder. Buna Velâ Hak­kı denir. Velâ hakkı, köleyi azat edenindir.

Berire adlı köleyi satın alıp azat etmek isteyen Hz. Aişe'den efendileri velâ hakkının kendilerinde kalmasını isteyince, Hz. Peygamber "Velâ hakkı, azat edenindir." buyurarak bunu engel­lemiştir.[62]

Ayrıca, velâ hakkının satışını ve bağışlanmasını da[63] yasak­lamıştır.

Mirasçı bırakmadan ölen azatlı kölenin eski efendisi, bu köle­nin bıraktığı malları tevarüs ettiği gibi, bu eski efendi de şayet geride hiçbir mirasçı bırakmadan ölecek olsa, o azatlı köle eski efendisinin bıraktığı malına mirasçı olurdu.

Hz. Peygamber, Medine'de bazı ileri gelenler ile azatlı köleleri kardeş yapmıştır. Böylece, Bilal b. Rebah'ı Halid b. Ruveyha el-Has'amî ile, azatlı kölesi Zeyd'i Ebu Bekir ile kardeş yaparak bir­birine bağladı.

Belazurî'nin belirttiğine göre, Hz. Peygamber, Medine'den askerî seferler maksadıyla 25 defa çıkmış ve her defasında kendi yerine, yokluğu süresince şehirde bir halife (naib=vekil) bırak­mıştı. Bu vekiller, daima aynı kişiler olmamıştır. Bunlar arasında henüz azad edilmiş köleler de vardır.[64]

Efendisinden çocuk sahibi olan cariyeyej Ummu'l-Veled (ço­cuk anası) denir. Bunun hukukî manası, efendisinin bundan son­ra o cariyesini satamaması, ne şekilde olursa olsun, onu her hangi birerkeğe hediye vs. bir şekilde artık verememesi ve hatta efendisi onu hayattayken azat etmemişse, ölümüyle o cariyenin kendili­ğinden hürriyete kavuşacağıdır. Bununla birlikte Hz. Peygamber devrinde Ummul-Veled'lerin satıldığı da rivayet edilir.[65]

 

SONUÇ

 

Cemiyete mal olmuş; kökleşmi bir kurumun, bir-iki maddeyle kaldırılması mümkün değildir. Kanunun emri ne derece sert yap­tırımlara bağlanırsa bağlansın, toplumun ortak tepkisi baskın geldi mi, hukukun acziyle karşılaşılır. Mevzii de olsa, hukukun uygulanamaması, Kamu vicdamndaki hukuka, kanuna saygı his­sini kaldırır, Kur'ân'ın köleliği reddetmemesinin en önemli sebebi budur. Kur'ân köleliği kaldırsaydı, bir takım şüphelere düşüle­cek, bu da İslâm'a olan iman ve saygıyı sarsabilecekti.

Kölelik kurumunun Kur'ân'daki düzenleniş tarzı uhrevî, manevî değerlerle dünyevî değerlerin değişimi sistemine oturtul­muştur. Hürriyeti sağlamak için keffaret, sadaka imkânları ta­nınmış ve köleye ayrıca hürriyetini satın alma yolu açılmıştır.

Kanuna karşı saygının bir diğer yolu da, kanunu koyanların ve uygulayanların herkesten önce ona uymasıdır. Hz. Peygamber bu yolda da ümmetine en güzel örnek olmuştur.

islâm bir taraftan köleye türlü haklar ve imkanlar tanırken, Öte yandan da her vesileyle azabı tavsiye ve teşvik etmiştir. Bura­da onun gayesi, mevcudu tanzim ve tavsiyedir.

islâm'ın bir hukuk ve din sistemi olarak, kölelik karşısındaki tutumu şöylece formüllendirilebilir:"Kölelik yolu alabildiğine dar, hürriyet yolu alabildiğine geniştir; insanlığa armağan edilen kölelik değil, azat ve hürriyettir; islâm köleliğin kurucusu değil, kaldıncısıdır." [66]

 

BİBLİYOGRAFYA

 

Belazurî, Ensabu'l-Eşraf, I, yay. Muhammed Hamidullah, Kahi-rel959

Buharı, Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buharı ve Tercümesi, çev. Mehmet Sofuoğlu, İstanbul, 1987.

Davudoğlu, Ahmed, Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi, İstanbul 1973.

Hamidullah, Muhammed, îslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul 1990.

Hamidullah M., İslâm'da Devlet idaresi, çev. Kemal Kuşçu, istanbul 1963.

Hamidullah, M., Rasûlullah Muhammed, çev. Salih Tuğ, İstan­bul 1973.

tbn Hişam, Sîret, çev. Hasan Ege, İstanbul, 1985. [67]